Wojownicy z pól ryżowych. Historia samurajów by SIW Znak

Z PÓL RYŻOWYCH WOJOWNICY

HiSToria SaMUrajóW

Tytuł oryginału

Les guerriers dans la rizière: La longue histoire des samouraïs

Projekt okładki, łamanie

Maciej Trzebiecki

Opieka redakcyjna

Karolina Pawlik, Ewelina Olaszek

Opieka promocyjna

Klaudia Kusy

Koordynacja procesu wydawniczego

Agata Błasiak

Konsultacja merytoryczna

Dr Jędrzej Greń

Wybór zdjęć

Ewelina Olaszek

Adiustacja

Adam Osiński

Korekta

Maciej Waligóra, Małgorzata Matykiewicz-Kołodziej

ISBN 978-83-8367-832-0

Znak Horyzont www.znakhoryzont.pl

Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl

Więcej o naszych autorach i książkach: www.wydawnictwoznak.pl

Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37 Dział sprzedaży: tel. (12) 61 99 569, e-mail: czytelnicy@znak.com.pl Wydanie I, Kraków 2025. Printed in EU

rozdział pierwszy

Narodziny wojowników

Archipelag faktycznie pojawił się na kartach historii dość późno, w VII wieku naszej ery 14, dzięki przyswojeniu głównych elementów kultury chińskiej: pisma, buddyzmu, konfucjanizmu, taoizmu, architektury, technik administracyjnych, prawa itd.

W tym samym czasie obrzeża Cesarstwa Chińskiego, takie jak Korea, Tybet czy Wietnam, przechodziły podobne przemiany. Proces sinizacji objawiał się tam reformami politycznymi, administracyjnymi i prawnymi, mającymi na celu stworzenie niewielkich biurokratycznych i scentralizowanych państw na peryferiach cesarstwa rządzonego przez dynastię Tang (618–907)15.

14 Archipelag pojawiał się na kartach historii już w II i III wieku naszej ery, gdy został opisany w chińskich kronikach dynastii Han i Wei.

15 P.-F. Souyri, Nouvelle Histoire du Japon , Perrin, Paris 2023, s. 94–95.

Starożytna Japonia

Japonia przeżyła dynamiczny rozwój pod koniec VII wieku za panowania cesarza Temmu (672–686), a następnie cesarzowej Jitō (686–697), którzy wyznaczyli kluczowe cechy nowej monarchii. Dwór zyskał stałą stolicę najpierw w Narze (710–784), a później w założonym w 794 roku

Heian-kyō, czyli dzisiejszym Kioto. Reformy zostały spisane w kodeksach – zbiorach przepisów prawnych i administracyjnych, wzorowanych na modelu chińskim, które miały usprawnić zarządzanie krajem i zapewnić stabilne wpływy podatkowe. Z tego powodu okres ten często określa się mianem „systemu kodeksów”16, co wskazuje na czas intensywnego czerpania przez Japonię z chińskich wzorców.

Krajem rządził dwór cesarski rezydujący w stolicy. Tworzyła go arystokracja wysokich urzędników, na której

16 Jap. ritsuryō seido – system rządów oparty na kodeksach prawa karnego i cywilno-administracyjnego, a w szerszym znaczeniu –system rządów prawa.

czele stał ród Fujiwara. Od połowy IX wieku zmonopolizował on najwyższe urzędy, a nawet tworzył nowe stanowiska na własne potrzeby, w tym funkcje regenta cesarza i wielkiego kanclerza.

Okres starożytny, czyli japoński antyk, przypadający na stulecia VII–XII, był czasem względnej stabilności politycznej i jednocześnie pierwszego rozkwitu kulturalnego na archipelagu. Nie tylko nastąpiła wówczas pełna asymilacja kultury chińskiej, lecz także wykształciła się lokalna kultura, japońska, przejawiająca się przede wszystkim w oryginalnej wrażliwości poetyckiej i literackiej. Między

VIII a X wiekiem opracowano system sylabariuszy umożliwiający zapisywanie języka japońskiego niezależnie od chińskich znaków. Około roku 1000 kobiety z cesarskiego dworu odegrały kluczową rolę w rozwoju literatury.

Poetka Izumi Shikibu (Dziennik i wiersze17), powieściopisarka Murasaki Shikibu (Opowieść o księciu Genjim18) oraz eseistka Sei Shōnagon (Zapiski spod wezgłowia19) –by wymienić tylko niektóre – stworzyły dzieła, które do

17 Chodzi tu o Izumi Shikibu nikki [Dziennik Izumi Shikibu] oraz Izumi Shikibu zokushū [Ciąg dalszy zbioru Izumi Shikibu]. Autorka, urodzona około 970 roku, napisała swój dziennik około roku 1004. Dokładna data jej śmierci jest nieznana.

18 Urodzona około 973 roku, zmarła w 1014 roku lub być może później, około 1025 roku. Jej powieść pochodzi z pierwszych lat XI wieku.

19 Żyła w latach 966–1025. Jej dzieło miało zostać napisane między 1001 a 1010 rokiem.

dziś są cenione na całym świecie jako perły dawnej literatury japońskiej20.

Dwór cesarski był czymś więcej niż politycznym i kulturalnym centrum kraju – przyznawał rangi, tytuły i zaszczyty. Jako strażnik kulturowego dziedzictwa przeszłości cieszył się niezrównanym prestiżem.

Stabilność na najwyższych szczeblach władzy w pierwszych stuleciach okresu Heian (794–1185) była odzwierciedleniem społecznego spokoju, który jednak był tylko powierzchowny. Klasa rządząca zyskała wtedy na zamożności i wpływach głównie dlatego, że jej autorytet wynikał z prestiżu oraz powszechnego podziwu dla stworzonego przez nią modelu kulturowego.

Ogólny wzrost poziomu życia arystokracji nie wynikał z zaostrzenia wyzysku chłopstwa – w przeciwnym razie nieustannie wybuchałyby bunty i powstania. Co więcej, elita urzędników dworskich nie była uzbrojona, co świadczy o tym, że nie musiała szczególnie obawiać się o swoje dochody ani przyszłość. Porządek ustanowiony przez państwo ritsuryō pozostawał niezachwiany, ponieważ nie istniała żadna siła zdolna go obalić.

Jednak już od połowy okresu starożytnego japońskie społeczeństwo zaczęło przechodzić przemiany, które stopniowo oddalały je od chińskich wzorców biurokratycznych, wprowadzanych przez państwo w VII i VIII wieku. Przykładem

20 W tych kwestiach – zob. J. Pigeot, L’Âge d’or de la prose feminine au Japon (Xe-XIe siècle), Les Belles Lettres, Paris 2017.

jest armia państwa kodeksów, oparta na systemie poboru, przy czym utrzymanie poborowych spoczywało na ich rodzinach – jako forma pracy przymusowej na rzecz państwa.

To obciążenie szybko stało się nie do udźwignięcia dla większości najuboższych gospodarstw domowych. Sandai kyaku21 wyraźnie odnosi się do tego problemu:

Nędza żołnierza jest podobna do nędzy niewolnika. Gdy mężczyzna zostaje powołany, jego gospodarstwo domowe popada w ruinę… Oficjalnie żołnierze, w rzeczywistości chłopi na łasce [władzy]22.

Dla większości chłopów ucieczka lub dezercja były często jedynym wyjściem. Gdy schronili się w trudno dostępnych obszarach, nie mieli innego rozwiązania, niż żyć z grabieży.

Korupcja części administracji, zacieranie się granic między obowiązkami publicznymi a przywilejami prywatnymi, rezygnacja władz państwowych z części swoich suwerennych prerogatyw – wszystko to sprawiało wrażenie, że system powoli się rozpada.

21 Sandai kyakushiki (三代格式) to wspólna nazwa trzech zbiorów dekretów i przepisów rozszerzających i wyjaśniających legislację systemu ritsuryō, wydanych w okresie Heian. W dosłownym tłumaczeniu oznacza „Przepisy trzech pokoleń” lub „Kodeksy trzech epok” (przyp. tłum.).

22 Ruijū sandai kyaku, cyt. za: K. Nakamura, Buke no rekishi [Historia wojowników], Iwanami bunko, Tokyo 1967, s. 9.

Do IX wieku prowincje japońskie odgrywały drugorzędną rolę w politycznej historii państwa. Powstało ono i umocniło się w regionach centralnych wokół stolic, skąd stopniowo włączano prowincje do systemu administracyjnego i podatkowego. W ramach „procesu cywilizacyjnego”, opartego na dominacji chińskiego modelu polityczno-kulturowego, warstwy rządzące przyciągały uwagę lokalnych elit, które wciąż uchodziły za „barbarzyńskie”, ponieważ jedynie częściowo przyswoiły chińskie wzorce. Ta arystokracja wysokich urzędników czerpała dochody w prowincjach z ziem publicznych należących do państwa oraz z shōenów –nowo zagospodarowanych ziem uprawnych, którymi ci urzędnicy zarządzali i które stanowiły ich prywatne włości. Te ostatnie pozwoliły arystokracji stworzyć niezależne podstawy finansowe, a klasztorom buddyjskim nie polegać wyłącznie na dotacjach publicznych.

Pod różnymi pretekstami arystokraci i mnisi skutecznie naciskali na dwór cesarski, aby uzyskać zwolnienia podatkowe dla swoich dóbr. W X, a zwłaszcza w XI wieku majątki zaczęły stopniowo wymykać się spod fiskalnej kontroli państwa. Lokalni notable, działając w imieniu centralnej arystokracji, zarządzali ziemią i pobierali roczne daniny od chłopów. Z czasem przekazano im również uprawnienia policyjne, a następnie sądownicze, co doprowadziło do oficjalnego uznania immunitetów (funyūken)23.

23 Chodzi tu o prawo zakazujące urzędnikom państwowym wstępu na teren danego majątku.

Był to istotny krok w rozmontowywaniu przynależnych władcy prerogatyw państwa. Od tego momentu mieszkańcy majątku podlegali bezpośrednio jego właścicielowi, który jednocześnie stawał się ich panem.

Proces powstawania tych posiadłości został dodatkowo wzmocniony przez nowe zjawisko: praktykę kishin, czyli darowiznę lub oddawanie swojej ziemi pod opiekę możnowładcy. W ten sposób coraz więcej drobnych notabli „polecało się” księciu cesarskiemu, wysokiemu dostojnikowi z rodu Fujiwara lub buddyjskiemu klasztorowi.

Beneficjent darowizny stawał się prawnym właścicielem shōenu – honjo, czyli najwyższym panem majątku.

W zamian dotychczasowy właściciel otrzymywał dziedziczne prawo do zarządzania jego sprawami. Zatrzymywał również dla siebie część danin pobieranych od ludności. Dzięki nowym powiązaniom dawny właściciel, który stawał się na miejscu zarządcą lub przełożonym, mógł skutecznie blokować ingerencję lokalnej administracji, uzyskiwać zwolnienia, które wcześniej były poza jego zasięgiem, a ostatecznie także zdobywać immunitety podatkowe i przywileje.

Znaczna część majątku ziemskiego rodu Fujiwara pochodziła więc z tych shōenów przekazanych im w darowiźnie. Klasztory buddyjskie i niektóre świątynie shintō również otrzymywały ziemie oddawane pod ich opiekę na zasadzie kishin, a instytucje religijne stały się w X i XI wieku wielkimi właścicielami ziemskimi. W XII wieku sama rodzina cesarska stała się z kolei głównym beneficjentem

tego zjawiska24. Bezpośrednio w swoich dawnych włościach pierwotni właściciele, którzy oddali ziemie możnym, otrzymywali tytuły administracyjne zapewniające im pewną władzę nad mieszkańcami. W praktyce nadal sprawowali tam faktyczną kontrolę jako lokalni zarządcy.

24 Autor ma prawdopodobnie na myśli byłych cesarzy (in), którzy po rezygnacji z tronu mogli być osobistymi patronami tego rodzaju komendacji majątkowych, a nie całą rodzinę cesarską (przyp. red.).

Powolny rozkład porządku

Osłabienie kontroli dworu nad prowincjami doprowadziło do niestabilności społecznej i wzrostu zagrożenia, co z kolei osłabiło władzę cesarską nad terytorium państwa. Lokalni notable, działając niezależnie, zaczęli organizować prywatne siły zbrojne do zwalczania nieporządku, czym przyczynili się do dalszej erozji prerogatyw władzy centralnej.

Im dalej od stolicy, tym zjawisko to stawało się bardziej wyraźne.

W ten sposób stopniowo wyłonili się właściciele ziemscy, którzy zaczęli się zbroić i gromadzić wokół najsilniejszych oraz najbardziej wpływowych możnych, zdolnych zapewnić im ochronę. Ci zmilitaryzowani notable, pochodzący często z rodzin osiadłych w regionie od kilku pokoleń, dali początek nowej grupie społecznej – wojownikom, czyli bushi, później znanym jako samuraje, którzy stopniowo przejęli faktyczną władzę na prowincji. Należy tu zauważyć, że ta militaryzacja prowincjonalnych notabli, skromnych administratorów, zarządców majątków

i zamożnych chłopów (myōshu) nie może zostać wyjaśniona przez zewnętrzną presję lub obce zagrożenie25. Jest to raczej zjawisko ujawniające napięcia lokalne, a więc o charakterze endogennym.

Dochody z podatków publicznych były transportowane do stolicy przez specjalistów od konwojowania lub przewoźników rzecznych. Jednak towary przewożone między stolicą a prowincjami często padały ofiarą napadów i grabieży. W wielu regionach bezpieczeństwo transportu nie było zagwarantowane – na szlakach pojawiali się rozbójnicy i piraci, a górskie tereny otaczające główne drogi roiły się od bandytów. Poczucie bezkarności z pewnością sprzyjało rozwojowi tego procederu. Niektórzy lokalni przywódcy zdołali zgromadzić ludzi, by zaprowadzić porządek na swoim terytorium i pobierać opłatę od tych, którzy przez nie przejeżdżali. Ci, którzy odmawiali zapłaty, byli opodatkowani siłą lub wręcz ograbiani. Były to tymczasowe rozwiązania w odpowiedzi na powszechny stan chaosu i upadku porządku publicznego.

Rosnące zagrożenie na wsi skłoniło urzędników państwowych, właścicieli majątków ziemskich oraz najbogatszych chłopów zarządzających uprawami do uzbrojenia się i tworzenia prywatnych milicji w celu zapewnienia

25 Autor pomija tu kwestię wschodniego pogranicza (współczesny region Tōhoku), na którym w starożytności istniało zagrożenie zewnętrzne w postaci wojowniczych grup myśliwskich (Emishi, Ajnowie). To zmilitaryzowane pogranicze uznaje się za kolebkę kultury samurajskiej (przyp. red.).

porządku. Proces ten był niekiedy wspierany przez władze, jednak często przynosił korzyści głównie lokalnym notablom. Gdy uzyskiwali oni immunitet na części swoich majątków, to na nich spoczywała odpowiedzialność za utrzymanie porządku publicznego. Egzekwowali prawo, lecz w krótkim czasie zaczęli przede wszystkim narzucać własne zasady.

Majątek ziemski w tamtym czasie był czymś więcej niż tylko prywatną własnością – stawał się władztwem feudalnym. Niezdolność do utrzymania porządku w prowincjach stanowiła przykry kontrast wobec przepychu, w jakim żyła arystokracja w stolicy. W X i XI wieku uzbrojone bandy, liczące nawet do stu ludzi, wdzierały się niekiedy do stolicy pod osłoną nocy, aby dokonywać grabieży – dostawały się nawet na teren pałacu cesarskiego. W konsekwencji ród cesarski również został zmuszony do utworzenia własnych prywatnych sił porządkowych. Na wschodzie kraju, na równinie Kantō, sytuacja pogorszyła się wyjątkowo wcześnie. W ciągu pierwszych dwóch dekad X wieku administracje prowincji w kilku wschodnich regionach padły ofiarą ataków, podczas których budynki były podpalane, a gubernatorzy ginęli.

Weźmy konkretny przykład. Wiadomo, że na początku XII wieku ród wojowników umacniał swoją pozycję na wschodnim wybrzeżu półwyspu Izu, w okolicach lokalnej siedziby rządu, ustanowionej w niewielkiej miejscowości Itō. Tutejszy urzędnik tej administracji został mianowany przez gubernatora na ōryōshi – osobę odpowiedzialną za

utrzymanie porządku, pełniącą funkcję zarządcy lokalnych sił porządkowych. Ta wyjątkowa nominacja, nieprzewidziana w oficjalnej strukturze administracji prowincjonalnej, najprawdopodobniej świadczy o tym, że na półwyspie Izu konflikty, rozboje i akty nieposłuszeństwa były zjawiskiem powszechnym. Gubernator mógł powierzyć tę funkcję jedynie osobie cieszącej się już znacznym prestiżem w regionie, posiadającej autorytet oraz wystarczającą liczbę zbrojnych, by wzbudzać respekt. Nowy urząd naturalnie jeszcze bardziej umacniał jej pozycję. Stanowisko to przypadło przywódcy rodu, który przyjął tytuł Kudō no suke26, czyli „Kudō, zastępca gubernatora” – w pewnym sensie drugiej najważniejszej osoby w prowincji. Wiadomo, że pierwszy piastujący tę funkcję posiadał majątek w Kanō, obejmujący między innymi tereny łowieckie. Wiadomo również z całą pewnością, że niejaki Kudō Suketaka był już około 1150 roku znaczącą postacią w regionie –stał na czele rozległego kompleksu ziemskiego na wschodnim wybrzeżu półwyspu Izu, znanego pod nazwą Kusumi. Innymi słowy, wobec lokalnej niestabilności, która uszczuplała dochody centralnej arystokracji, ta wolała przekazać władzę w regionie potężnemu człowiekowi – zdolnemu

26 Chodzi tu o wojownika z Izu – Kudō Shigemitsu (zm. 1180), noszącego wcześniej nazwisko Kunō. Człowiek ten był później znany jako Kudō no Suke, dlatego sądzi się, że objął on jakąś lokalną funkcję w randze suke, czyli drugiego w hierarchii z czterech stopni, na które podzielone były funkcje urzędnicze w ramach systemu ritsuryō (pozostałe to kami, jō i sakan) (przyp. red.).

do utrzymania porządku i zapewnienia przynajmniej minimalnego wpływu należnych danin. Dzięki swojej pozycji strażnika porządku publicznego oraz kontroli nad rozległymi ziemiami Kudō Suketaka stał się w połowie XII wieku najpotężniejszym człowiekiem w regionie – panem swoich włości, z własną rezydencją, zbrojnymi oraz chłopami uprawiającymi jego ziemie.

Ciągła niestabilność regionu Kantō, położonego we wschodniej części kraju, była również wynikiem wzrostu znaczenia tego obszaru w historii archipelagu. Badania archeologiczne wykazały, że już w X wieku prowincje te zaczęły odgrywać coraz większą rolę gospodarczą. Kuźnie, które umożliwiały produkcję narzędzi żelaznych, stawały się tam coraz liczniejsze. Od X wieku region eksportował narzędzia żelazne aż do stolicy. Ponadto specjalizował się w hodowli koni – we wschodniej części tej równiny odkryto łąki zagospodarowane ludzką ręką. Zbrojni, którzy pojawili się na tych terenach, byli więc przede wszystkim jeźdźcami27.

27 T. Fukuda, Taira no Masakado no ran [Bunt Taira no Masakado], Iwanami shisho, Tokyo 1981, s. 54–84.

Narodziny bushidanów

W prowincjach najbardziej oddalonych od stolicy, gdzie kontrola dworu cesarskiego była słabsza, możni postanowili utrzymywać zbrojnych na własny koszt i wzmacniać więzy rodowe oraz narzucać swoją dominację chłopstwu, gdy było to konieczne, za pomocą przemocy. W ten sposób utrzymywali swoje panowanie nad warstwą myōshu – zarządcami chłopskich posiadłości, zmuszając ich siłą do płacenia danin i wykonywania prac.

Jednocześnie nagradzali ich, umożliwiając im dostęp do niższych szczebli zhierarchizowanej struktury wojskowej, którą zaczęli tworzyć. Tym samym włączali najbogatszych chłopów (lub ich synów) do świata wojowników. Dzięki temu tworzyli na swoich włościach siły zbrojne, które eskortowały konwoje oraz chroniły budynki i rezydencje panów.

Relacje między wodzem a jego ludźmi opierały się na zaufaniu, szacunku i braterstwie broni. Pierwszy udzielał swojemu wasalowi patronatu (on) i chronił go w przypadku wtargnięcia innych wojowników na jego ziemie. Ten drugi w zamian był mu winien służbę (hōkō) i wierność (chū).

Nowy styl relacji hierarchicznych, opartych na stosunkach wasalnych, tworzył silne poczucie solidarności między panem a jego ludźmi, poczucie wspólnego losu, które wyrażało się w odwadze i duchu walki na polu bitwy.

Pierwsze bushidany pojawiły się około roku 90028. Początkowo te wojownicze bandy były małymi, prywatnymi armiami utrzymywanymi przez notabli. Czasami organizowały cykliczne ekspedycje zastraszające po terenach posiadłości – przemierzały konno obszar w celu zarówno umocnienia swojej władzy nad chłopami, jak i zademonstrowania innym potęgi grupy, klanu, a tym samym nowego pana.

W ten sposób społeczeństwo prowincjonalne stopniowo wkraczało w nową rzeczywistość, w której zapewnienie bezpieczeństwa osobistego i obrona zbrojna zyskały fundamentalne znaczenie. Niektórym notablom udało się jednocześnie zarządzać prowincjonalnym aparatem biurokratycznym dzięki sprawowanym funkcjom oraz kontrolować siły zbrojne na podległych im terenach.

W najlepszym przypadku mieli niepodważalną władzę nad okręgiem, który stawał się w pewnym sensie ich prywatną domeną. Stali wówczas na czele formacji wojskowej –

28 Warto zauważyć, że termin bushidan („grupa wojowników”) jest używany przez japońskich historyków głównie od lat 30. XX wieku. Nie jest to więc wyrażenie z czasów średniowiecznych. W tamtym okresie mówiono raczej o ikusa, czyli oddziałach wojskowych, ale wyłącznie w kontekście bitwy. Por. K.F. Friday, Hired Swords. The Rise of Private Warrior Power in Early Japan, Stanford University Press, Stanford, California 1992, s. 93.