Dzieci z Pawiaka

Wydawnictwo Znak K R A KÓW 2 0 2 0

Projekt okładki Paweł Panczakiewicz PANCZAKIEWICZ ART.DESIGN www.panczakiewicz.pl Zdjęcia na 1. stronie okładki Portret chłopca – archiwum prywatne Jana Herburta-Heybowicza Zdjęcie w tle – przed bramą więzienną, 1906 r. Zdjęcie z „Tygodnika ­Ilustrowanego”, 13 X 1906 r., nr 41, Muzeum Niepodległości w Warszawie Zdjęcie autorki na 4. stronie okładki Jan Wołoszczuk, EFEKT STUDIO Redaktor prowadzący Anna Glac Dorota Gruszka Opieka redakcyjna Paulina Gwóźdź Adiustacja Ewdokia Cydejko Korekta Barbara Gąsiorowska Aleksandra Kiełczykowska Łamanie Piotr Poniedziałek ISBN 978-83-240-6080-1 Copyright © by Sylwia Winnik Copyright © for this edition by SIW Znak sp. z o.o., 2020

Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl Więcej o naszych autorach i książkach: www.wydawnictwoznak.pl Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37 Dział sprzedaży: tel. (12) 61 99 569, e-mail: czytelnicy@znak.com.pl Wydanie I, Kraków 2020. Printed in EU

ANNA CZUBATKA ZÂ DOMU TARTANUS KWIATY WOJNY

P

oczątek tej opowieści znam tylko z opowiadań mamy, sama miałam się dopiero pojawić na świecie. Ale wszystko to, choć nieświadomie, przeżyłam.

W Sierakowicach Prawych na podwórzu gospodarstwa babci stała drewniana obora. Tuż pod jej dachem była urządzona niewidoczna z zewnątrz skrytka. Dostać się do niej można było tylko ze środka obory po podstawionej drabinie. W ślepym podwójnym szczycie między zewnętrznym a wewnętrznym dachem umieszczono słomę, poduszkę i pierzynę. Tam właśnie w mroźne grudniowe noce 1943 roku ukrywał się mój tata. Nie sypiał w domu, spodziewając się, że gestapo w każdej chwili może przyjechać, by go aresztować.

Tatuś, Mieczysław Tartanus, należał do Armii Krajowej. To była tradycja rodzinna. Jego ojciec też był mocno związany z konspiracją i walczył o wolność kraju i polskich rodzin.

28

Anna Czubatk a z domu Tartanus

Rodzice wzięli ślub 27 czerwca 1943 roku. Mama, Marianna, tego, że tata należy do AK, tylko się domyślała.

Tatuś nie chciał jej narażać. Wśród patriotów, ludzi, dla których wolność i ojczyzna stanowiły kwestie nadrzędne, znajdowali się też zdrajcy. Ludzie, którzy dla ratowania własnej skóry potrafili wydać przyjaciół, towarzyszy broni. Doszło do tego właśnie w placówce AK w Bełchowie, tej samej, do której należał tata.

Dwóch mężczyzn, Marian P. i Franciszek K., zostało przyłapanych przez gestapo na nielegalnym handlu.

Aby ocalić życie, poszli na współpracę z Niemcami. To przez nich, w nocy z 12 na 13 grudnia 1943 roku, gestapo aresztowało czterdzieści osób. W tym mojego stryja Franciszka. Tej samej nocy przyjechali również do Sierakowic po tatę, ale nie zastali go w domu.

Kiedy uderzali kolbami w drzwi domu dziadków, nie mogło być późno, bo ci jeszcze nie położyli się spać.

– Gdzie jest Mieczysław Tartanus? – spytali.

Mama nie znała niemieckiego, ale doskonale rozumiała, o co im chodzi.

– Pojechał do Bełchowa rano i jeszcze nie wrócił – odparła.

Nie takiej odpowiedzi się spodziewali. Zaczęli więc wydobywać informacje biciem kolbami, groźbami i zastraszaniem.

Rodzice pani Anny, 27 czerwca 1943 r.

30

Anna Czubatk a z domu Tartanus

W domu stała wielka beczka do kiszenia kapusty.

Mama trzymała ręce na jej brzegu okutym metalową obręczą, gdy gestapowiec uderzył ją w dłonie tak mocno, że połamał jej palce. Mimo to nie wydała męża. Na chwilę przed przyjazdem gestapo zakochani małżonkowie pocałowali się na dobranoc, po czym tatuś wszedł do skrytki pod dachem obory. Mama odstawiła drabinę pod stodołę.

Gestapowcy nie chcieli odjechać z niczym, więc zamiast ojca zabrali z sobą mamę. Aresztowali ją jako zakład­ niczkę, wiedząc, że wcześniej czy później Mieczysław Tartanus zechce ją uwolnić. Nie wiedzieli tylko jednego – że mama była w ciąży.

Ciemną, zimną nocą wepchnęli ją do samochodu-więźniarki zwanej „budą” w samej tylko wełnianej sukience z krótkimi rękawkami. Podczas aresztowania, kiedy emocje brały górę, mamie było gorąco. Nie pamiętała jednak, że jest grudzień i że na dworze zmarznie. W aucie siedziało już wielu aresztowanych mężczyzn zdradzonych przez konfidentów. Mama rozpoznała w jednym z nich swojego szwagra a mojego stryja, Franciszka.

Usiadła obok niego w ciszy, bojąc się nawiązać rozmowę.

– Marysiu, gdzie jest Mietek? – wyszeptał.

– Poszedł do was rano – skłamała mama.

Nie chciała, by znał prawdę, bo się bała, że jak będą go torturowali, stryjek Franek nie wytrzyma bólu i w końcu wyda jej męża.

Kwiaty wojny

31

Mama pani Anny, babcia Anna Fijałkowska, wujek Mieczysław Fijałkowski, brat mamy, zdjęcie zrobione w podwórku domu rodzinnego u babci, gdzie mama wróciła z Pawiaka, sierpień 1944 r. W tej sukience została aresztowana

Podczas gdy mama siedziała już w „budzie”, gestapowcy wciąż rewidowali dom. Każde pomieszczenie po kolei, aż dotarli na strych. Ich uwagę przykuła sterta wyschniętego łubinu. Wyobrażam sobie, że bagnetami i kolbami karabinów ponakłuwali łubin w poszukiwaniu czegoś wartościowego. A kiedy brzęknął odgłos trafionego przedmiotu, wiedzieli już, że nie odejdą z pustymi rękoma. Pod łubinem skrywał się kuferek, który dziadek, Maciej Fijałkowski, przyniósł jeszcze z I wojny światowej.

32

Anna Czubatk a z domu Tartanus

Pełnił funkcję szafy, chowano w nim odświętne ubrania.

Wtedy leżały tam garnitur ojca i gruba wełniana chusta.

Kobiety w wioskach nosiły takie zimą zamiast palta. Gestapowcy przynieśli łup do „budy”.

– Franuś – rzekła wreszcie mama, do której zaczęło docierać, że wkrótce się śmiertelnie zaziębi – jest mi tak strasznie zimno, a w tej skrzyni mam ciepłą wełnianą chustę. Może poproś ich, żeby mi ją dali. Najwyżej odmówią.

Wiedziała, że stryj zna niemiecki. Stryjek Franek powiedział coś Niemcom, a ci otworzyli kufer, wyjęli chustę i dali ją mamie. „Buda” wypełniona więźniami wyruszyła do Łowicza na gestapo. Po przesłuchaniu i spisaniu protokołów więźniowie wczesnym rankiem zostali przewiezieni na Pawiak. Dla wszystkich prócz mamy była to droga w jedną stronę. Po tygodniu wszyscy mężczyźni zostali rozstrzelani. 20 grudnia 1943 roku wywieziono z Pawiaka wszystkich czterdziestu pojmanych mężczyzn, także stryja Franciszka. Jak głosiły obwieszczenia rozwieszone w mieście po egzekucji, dwudziestu z nich rozstrzelano w Skierniewicach. Egzekucja miała pokazać siłę gestapo i jego bezwzględność. Niemcy zrobili to w dzień targowy, kiedy w mieście było najwięcej ludzi, przede wszystkim w celu zastraszenia. Później ciała zamordowanych wrzucono do „budy” w samochodzie. Nikt nie wie,

Kwiaty wojny

33

gdzie dokładnie rozstrzelano resztę więźniów. Oficjalna informacja głosiła, że w Warszawie. Nieznane jest również miejsce pochówku rozstrzelanych. Niektórzy twierdzą, że samochód z ciałami ze Skierniewic pojechał w stronę Warszawy. Byli i tacy, którzy twierdzili, że w kierunku Łowicza. Jednak ślad urywa się w tym momencie. Świadkowie twierdzili zgodnie, że samochód nie odjechał daleko. Po egzekucji Niemcy udali się na obiad do siedziby gestapo w Skierniewicach. Tak jakby to, co się stało, było zwyczajną pracą, którą, zadowoleni z siebie, poprawnie wykonali. Mordowanie ludzi było dla nich normalną czynnością. Nie rozważali ani wtedy, ani nigdy później, że strzelali do czyjegoś ojca, brata, syna, męża. Że zabijali drugiego człowieka.

Do dziś nie udało mi się odnaleźć miejsca zamordowania pozostałych dwudziestu więźniów, wśród nich stryja Franciszka. Mogę się tylko domyślać, że Niemcy zrobili to, co z niektórymi innymi transportami – wywieźli więźniów do lasu, kazali im wykopać doły, a potem wrzucili do nich ich ciała.

Długo szukałam jakiegokolwiek śladu w książkach, wspomnieniach byłych więźniów, działaczy AK, jednak wśród wielu hipotez brakuje jednoznacznych informacji, co się naprawdę stało. W Puszczy Bolimowskiej stoi samotny krzyż. Czasami myślę, że może to tam są pochowani.

34

Anna Czubatk a z domu Tartanus

Dlaczego wiem, że stryj nie został zamordowany w Skierniewicach? Bo według niemieckiego ogłoszenia znajdował się w grupie rozstrzelanych w Warszawie.

Gdzie jest więc jego ciało?

* W domu rodzinnym pozostała babcia, Anna Fijałkowska, i brat mojej mamy, młodszy od niej o dwa lata, Mieczysław.

Tego samego dnia, 20 grudnia, kiedy wywieziono z Pawiaka zamordowanych później mężczyzn, aresztowano matkę ojca, jego dwie rodzone siostry, Mariannę i Janinę, oraz przyrodnią siostrę Julię Pokorę. Od chwili aresztowania do 13 stycznia 1944 roku więzione były na gestapo w Łowiczu. Wywiezione na Pawiak, przebywały tam do 5 kwietnia 1944 roku. Później trafiły do obozu koncentracyjnego Ravensbrück.

Z ich pobytem na Pawiaku wiąże się zabawna anegdota. Narobiły one bowiem Niemcom zamieszania. Wszystkie się wtedy spotkały. W jednym czasie na Pawiaku przebywały trzy Marianny Tartanus. Moja mama, matka mojego taty i jedna jego siostra. Mama jednak często wspominała, że od kiedy dowiedziała się, że jej teściowa ze szwagierkami są aresztowane i przewiezione na Pawiak, starała się dowiedzieć, gdzie i kiedy wychodzić po jedzenie,

Kwiaty wojny

35

na obieranie ziemniaków do kartoflarni czy na spacerniak, by je spotkać. Wtedy, jeśli się dało, i ona wychodziła.

Brała wówczas swoją wełnianą chustkę i trzymała jeden róg, a one pozostałe krańce materiału. Udawały, że trzepią chustę, a tak naprawdę chciały pobyć ze sobą i porozmawiać. Pocieszały się, uspokajały i dawały sobie nawzajem nadzieję. Domyślam się, że mama pytała o rodzinę, a zwłaszcza o męża. O sytuację w Warszawie.

Najważniejsze jednak dla niej było to, że mój tata nadal był na wolności.

Na Pawiaku Niemcy mamę kilkukrotnie przesłuchiwali. Podczas jednego z takich przesłuchań do pokoju weszli umundurowani niemieccy żołnierze. Wśród nich błyskawicznie rozpoznała dwóch konfidentów, którzy przyczynili się do jej aresztowania. Nie dała jednak tego po sobie poznać. Nie drgnęła jej nawet powieka. Zapytana, czy zna któregoś z nich, zaprzeczyła. Oficer prowadzący śledztwo drążył dalej: – Nigdy ich pani nie widziała?

– Nie. – Nigdy?

– Nigdy.

– Nawet jak była pani aresztowana, nie było ich ­w tedy?

– Kiedy mnie aresztowano, było w domu tylu … – tu zastanowiła się, jakiego słowa użyć, chciała powiedzieć:

36

Anna Czubatk a z domu Tartanus

gestapowców, ale wiedząc, że bardzo by sobie tym zaszko­ dziła, dokończyła – …panów. – A po chwili dodała: – I żadnego z nich bym nie umiała rozpoznać.

Gdyby przyznała, że rozpoznaje konfidentów, wskórałaby tylko tyle, że potwierdziłaby działalność konspiracyjną męża albo innych osób. Rozpoczęłoby się śledztwo, pytania o to, kogo, kiedy, jak i gdzie. W gruncie rzeczy mama nigdy, będąc na wolności, nie stanęła oko w oko z jednym czy drugim zdrajcą. Widziała jednak, jak rozmawiali z jej mężem, kiedy przychodzili do nich do zagrody. Jedyne, co mogła zrobić podczas przesłuchania, to dobrze odgrywać swoją rolę, że nie ma pojęcia, kim są.

Wiele lat później w rozmowie ze mną wspominała jeszcze jedno zdarzenie. Czekając na przesłuchanie, stała twarzą do ściany w szeregu z innymi więźniami. Chodziło o to, by nie rozglądać się, nie dostrzec kogoś znajomego i nie przekazać mu wiadomości.

– Za co pani tu siedzi? – zapytał inny więzień. ‒ Kobieta, i to jeszcze w ciąży. Ja to rozumiem, jestem mężczyzną, ale pani…?

– Nie wiem. Pewnie za to, że jestem Polką – odparła mama.

Oferował mamie cukier w kostce, ale odmówiła. Była przekonana, że to kapuś, który chciał z niej wyciągnąć coś, czego nie powiedziałaby na przesłuchaniu.

Kwiaty wojny

37

* Spała na Serbii, żeńskim oddziale więzienia. Cele nie były duże, mimo to mieściły blisko czterdzieści więźniarek.

Na noc rozkładały w rzędach sienniki. Ciasnota powodowała, że jeśli jedna z kobiet chciała się obrócić z boku na bok, wszystkie musiały robić to samo. W ciągu dnia ponownie układały sienniki, tak żeby nie siedzieć na betonie. W kącie stał kibel. Po porannym apelu sprzątały w celi. Później, jeśli nie wyjeżdżały na przesłuchania, siedziały przez cały dzień z przerwą na posiłek.

Mama spotkała w celi różne kobiety. Jedne się modliły, chętnie dyskutowały, inne były nieufne i ciche. Nie rozmawiały na tematy konspiracyjne, milczały o tym, za co je aresztowano. Wszystkie się bały i ostrożnie ważyły słowa. Pewności, że w celi nie siedzi kapuś, nigdy nie było.

Najlepiej więc było trzymać język za zębami. Tak mijały długie, niepewne dni. Żadna z więźniarek nie znała dnia ani godziny, kiedy zostanie wywołana na przesłuchanie.

Nie wiedziała, czy jej nie rozstrzelają. Z celi ciągle kogoś wyprowadzano i przyprowadzano nowe kobiety. Wiele z nich wychodziło, by już nigdy nie wrócić.

Na samym początku pobytu mama poznała w celi pewną kobietę. Niewiele o niej opowiadała, bo też i niewiele wiedziała. Kobieta została zwolniona z Pawiaka

38

Anna Czubatk a z domu Tartanus

jeszcze w grudniu przed Bożym Narodzeniem. Kiedy wychodziła na wolność, powiedziała do towarzyszek niedoli: „Słuchajcie, jeśli chcecie przesłać jakąś wiadomość do domu, mogę wam pomóc”. I pomogła także mamie.

Ustną wiadomość od mamy przekazała babci w formie listu wysłanego 25 grudnia 1943 roku. Zachował się on do dziś.

Warszawa, 25.XII.43 Szanowna Pani!

Widziałam się z Marysią. Czuje się dobrze. Ma ciepłą nową chustkę – oddali jej. Bardzo prosi, ażeby Pani posłała Jej: ciepłą różową bieliznę, czarny fartuszek, książeczkę, różaniec.

Do tej pory nie przesłuchiwali Jej, obchodzą się z Nią dobrze, wcale nie bili, tyle co w domu. Widziała się tu ze Stefanem i jeszcze z jakimś drugim – zapomniałam jego imię.

Jedzenie jest dość dobre i jest ciepło. Jest lubiana, śpiewała nam wszystkim piosenki.

Paczkę proszę wysłać zaraz pocztą, zaadresować tak: M. Fijałkowska, ur. dnia …, imiona rodziców i Warszawa – Pawiak.

Serdecznie pozdrawiam.

Kwiaty wojny

39

Nie podpisała się. Nie wiemy, kim była. Nigdy nie udało się z nią skontaktować.

W grudniu na Pawiak zaczęły napływać paczki. Babcia, korzystając z informacji zawartych w liście od nieznajomej kobiety, wysyłała do mamy raz w miesiącu bieliznę, ubranka dla mnie i pieluszki. Życie mamy na Pawiaku toczyło się na pozór stabilnie, choć w ciągłym poczuciu zagrożenia. Wreszcie nadszedł 20 kwietnia 1944 roku. Tego dnia urodziłam się ja.

– Boli mnie brzuch – powiedziała mama do współwięźniarek.

40

Anna Czubatk a z domu Tartanus

Wiedziały, że się zaczęło. Kopały i waliły pięściami w drzwi celi, by ktoś je usłyszał. Na to gwałtowne wezwanie przyszła zdegustowana strażniczka.

– Co się dzieje? – burknęła.

– Będzie rodzić. – Wskazały na mamę.

Strażniczka zabrała ją na blok szpitalny. A ja przez całą noc nie chciałam się urodzić. Jakbym przeczuwała, że jestem w strasznym miejscu, w którym dzieci nie powinny przychodzić na świat, że to nie jest mój dom.

W tym czasie była przy mamie ciągle pani Stanisława, położna, która otaczała ją opieką i dodawała jej otuchy.

Po porodzie przeniesiono nas do celi matek z dziećmi.

Mama wspominała cudowną opiekę lekarzy i położnej.

A także panią Danielewicz, która była przedstawicielką Patronatu. To ją mama zapamiętała najlepiej. Przynosiła dzieciom pokolorowane na czerwono muchomorki, krasnoludki i inne kolorowanki, a potem zawieszała je na ścianach celi matek z dziećmi, żeby nie patrzyły ciągle na brudne, obskurne mury więzienia. Taki prosty nawet przejaw opieki i dobroci, dbania o innych, często za cenę własnego życia, można było zauważyć u całego medycznego personelu.

*

Spis treści

Wstęp. Przystanek do śmierci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Leon Wanat, Dzień na Pawiaku . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Zofia Karpińska, Noc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Anna Czubatka z domu Tartanus. Kwiaty wojny . . . . 25 Dr n. med. Jan Herburt-Heybowicz. Konik na biegunach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Janina Kowalska. Słówka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Jan Temler. Morze krwi, morze łez . . . . . . . . . . . . . . . 149 Józef Jagodziński, Z więziennych dni… . . . . . . . . . . . . 173 Lilii Jagodzińska-Hamann. Serce w plecaku . . . . . . . . 175 Longina Niedziałek. Kleine dziecko . . . . . . . . . . . . . . 219 Profesor Julian Kulski. Mój symbol . . . . . . . . . . . . . . 239 Marek Dunin-Wąsowicz. Pierwiastek człowieczeństwa 275 Danuta Brzosko-Mędryk. Maturzystka . . . . . . . . . . . 301 Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 Zofia Pienkiewicz-Malanowska, Noc na Serbii . . . . . . . 325 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327 Źródła ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329