Ptaki drapieżne. Historia Lucjana „Sępa” Wiśniewskiego, likwidatora z kontrwywiadu AK

HISTORIA LUCJANA „SĘPA” WIŚNIEWSKIEGO LIKWIDATORA Z KONTRWYWIADU AK

EMIL MARAT MICHAŁ WÓJCIK

PTAKI DRAPIEŻNE HISTORIA LUCJANA „SĘPA” WIŚNIEWSKIEGO, LIKWIDATORA Z KONTRWYWIADU AK

Kraków 2016

Copyright © by Emil Marat, Michał Wójcik oraz Społeczny Instytut Wydawniczy Znak Projekt okładki Paweł Panczakiewicz / PANCZAKIEWICZ ART.DESIGN Fotografia wykorzystana na okładce „Zamach”, reż. Jerzy Passendorfer, 1958, fot. Witold Mickiewicz Licencja: SF KADR / mat. FN

Redakcja Jan Jaroszuk Opieka redakcyjna Agata Pieniążek

Opracowanie tekstu i przygotowanie do druku Wydawnictwo JAK

ISBN 978-83-240-3584-7

Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl Więcej o naszych autorach i książkach: www.wydawnictwoznak.pl Społeczny Instytut Wydawniczy Znak ul. Kościuszki 37, 30-105 Kraków Dział sprzedaży: tel. 12 61 99 569, e-mail: czytelnicy@znak.com.pl Wydanie I, Kraków 2016 Druk: Drukarnia Skleniarz

Rozdział 6

„Puchacz” miał mankament, że był do Żyda podobny

Pobraliśmy broń. Wychodzimy z lokalu Elektoralna 7. Jakaś podrzędna robota. Idziemy piątką. „Naprawa” prowadzi. Mamy przejść z placu Bankowego w okolice Żelaznej Bramy, gdzieś tam, już dziś dokładnie nie pamiętam gdzie. Dzielimy się na dwójki. Idę z Zygmuntem Szadokierskim, „Puchaczem”. Zygmuś był krótkowidzem. Na jego grube szkła mówiliśmy teleskopy. One mu trochę przeszkadzały. Nie zdarzyło się jednak, żeby przez to nawalił, ale żartowaliśmy, że nigdy nie wiadomo, kogo zobaczy za tymi swoimi szkłami i czy nie zacznie strzelać. Dogryzał mu chyba „Kobuz”, że „Puchacz”, zanim kogoś zastrzeli, musi wymacać, czy strzela do właściwego delikwenta.

Idziecie z „Puchaczem” we dwójkę. Broń za pasem.

Idziemy. On miał taki mały mankament w czasie okupacji, że był do Żyda podobny. To nawet widać na zdjęciach – trochę semickie rysy. Ale tylko trochę. Idziemy na tę akcję i co się okazuje. Na ulicy Przechodniej – od placu Bankowego do Żelaznej Bramy – w pewnym momencie odkleja się od ściany jakiś człowiek, starszy od nas, ale jeszcze młody, może trzydziestoletni – i podchodzi. Staje nam na drodze. Patrzy tak na Zygmusia i tylko tak go palcem wskazuje: chodź no, chodź 60

„Puchacz” miał mankament, że był do Żyda podobny

no, chodź, chodź! Jakby urwisa przywoływał. A my przecież z bronią.

Był sam czy miał obstawę?

Sam. I ciągnie Zygmusia do bramy. Pomyślałem: co on, cholera, zwariował? Zygmuś do mnie szepcze: „On myśli, że ja jestem Żydem”. Tyle. Zastawił nam przejście wśród ludzi na chodniku, nie było szansy, żeby go ominąć bez jakiejś awantury. Ten człowiek chciał to załatwić po cichu...

Dyskretnie.

No tak. Zależało mu, jak im wszystkim, żeby to odbywało się dyskretnie. Najczęściej im się udawało. Ludzie byli przerażeni. I tym razem też się udało. „Puchacz” posłusznie, żeby nie robić zamieszania, wszedł z nim do tej bramy. Potem na klatkę schodową. Bo szmalcownicy lubili wciągnąć w bramę i głębiej, żeby interesy ubijać bez świadków. Po cichu, w cieniu. Wszedłem i ja.

Na pana nie zwrócił w ogóle uwagi... Ten pana „błogosławiony” wygląd dzieciaka...

Zupełnie, tak był zajęty „Puchaczem”. Pewnie już liczył zysk.

Postawił Zygmusia pod ścianą i chyba chciał mu spodnie zdejmować. Podszedłem wtedy od tyłu i wbiłem mu lufę pistoletu pod żebro, tak z boku. Ukłuło go, bo jęknął. Mówię: „Skurwysynu, chcesz żyć?”. Kompletnie go to zaskoczyło. Bardzo się przestraszył. Bardzo. Zbaraniał. Chyba nigdy nie spotkał Żyda z bronią. Bo „Puchacz” też miał swój pistolet i też go wyciągnął. Rzuciliśmy kilka uwag na temat, jakiej to matki jest synem, i poszliśmy.

Puściliście go?

Mieliśmy przecież swoją robotę. Czekali na nas.

AK strzelała do szmalcowników, brał pan udział w takich akcjach. Ale to nie była jakaś masowa skala. Ci, którzy zarabiali, 61

Rozdział 6

szantażując Żydów, nie bali się jakoś szczególnie podziemia.

Z wielu relacji z tego okresu wynika, że szmalcownicy byli w zasadzie bezkarni, uprawiali swój proceder w biały dzień...

Była w to również włączona Polska Policja Kryminalna, takie polskie Kripo, zorganizowane przez Niemców.

Tak, i to straszne. Było wielu podłych ludzi. Nie na wszystkich były wyroki. Nie dało się. Ale nasza robota polegała również na tym, aby tak „czyścić”, by Polacy mogli sobie ufać nawzajem.

A Żydzi? Żydzi nie mieli prawa, żeby komuś ufać?

Kiedyś, to był 1943 rok, znaleziono w naszej okolicy dziewczynkę. Nie mogła mieć więcej niż trzy lata. Pięknie ubrane dziecko, odświętnie, w najlepsze rzeczy chyba, jakie mieli rodzice. Pracownik obsługi stacji pomp znalazł ją pod drzewem, płaczącą, jak szedł do pracy o szóstej rano. To było w czasie powstania w getcie.

Rodzina ją przerzuciła przez mur i zostawiła w lesie?

Nie, rodzina ją uratowała o wiele wcześniej. Pewnie kupiła jej pobyt po tej stronie, aryjskiej. I to żydowskie dziecko, śliczne dziecko, ktoś teraz wyrzucił, wypchnął na ulicę, bo się przestraszył, gdy powstanie wybuchło. Nie wiem, może pieniądze się skończyły? Dziewczynka ledwie mówiła, malutka, nie powiedziała nawet, jak ma na imię. Ten człowiek ze stacji pomp (swoją drogą tam w tych pompach była skrytka na broń całego „Garłucha”) wziął dziewczynkę ze sobą, a potem, nie wiedząc, co robić, zaprowadził do najbliższego sklepu, bo tam przecież ludzie bywają, tam się toczy życie. Siostra właściciela sklepu, człowieka, który nam pomagał, miała za męża wysoko postawionego przed wojną urzędnika poczty.

Dobrze im się powodziło, jakoś sobie radzili nawet w czasie okupacji, ale nie mieli dzieci. Ten sklepikarz właśnie u szwagra trzymał cały towar, którym nielegalnie handlował: jakiś boczek, szynkę, bimber. Wszyscy wiedzieliśmy. Ale o tym chcę powiedzieć, że ten urzędnik z żoną przygarnęli dziewczynkę. A mieszkali w domu obok innego dawnego urzędnika 62

„Puchacz” miał mankament, że był do Żyda podobny

poczty, który swój domek przebudował, zrobił taras i zamienił na kawiarnię, żeby jakoś utrzymywać rodzinę w okupację.

Przychodzili do niego lotnicy niemieccy, bo w okolicy blisko były koszary, pełno tam było żołnierzy w stalowych mundurach: randki z dziewczynami, śpiewy, hałasy. Właściciel kawiarni był skłócony z sąsiadami, którzy mieli pretensje, bo był hałas i niebezpieczeństwo dla biznesu, dla przechowywania towarów nielegalnie sprzedawanych w sklepie. I dodatkowo jeszcze pojawiło się to żydowskie dziecko, a zaraz za płotem tarasik i pełno niemieckich żołnierzy. No i tak, ci ludzie od kawiarni, skonfliktowani z rodziną sąsiadów, napisali donos do żandarmerii. Niestety. Napisali, że w tym domu jest jakieś podejrzane dziecko. Chcieli się zemścić za to, że sąsiedzi czepiają się ich, że jest głośno i niebezpiecznie. No i przyjechało trzech żandarmów na motorze z przyczepą i chcieli zobaczyć żydowskie dziecko. Ten człowiek, co przygarnął dziewczynkę, na stół wystawił parę butelek bimbru, jakieś jedzenie, boczek, słoninę, wszystko, co miał w spiżarce, a miał tego dużo. Żandarmi pojedli, popili, dogadali się jakoś. Opowiadał mi potem, że nie mógł uwierzyć, że oni, pijaniuteńcy, na ten motocykl w ogóle dali radę wsiąść i pojechać. Ale ważne, że pojechali ułagodzeni, o dziecko nie pytali, zostawili nawet ten anonim!

Potem ten list był dowodem. Sprawa trafiła do nas, do „Garłucha”. To nie jest w porządku, jak sąsiad chce wydać sąsiada i to przygarnięte dziecko... – to była kwestia życia! Pierwsza decyzja: zastrzelić. Ale przecież będzie śledztwo, to może się źle skończyć. Poszliśmy więc w kilku do tej kawiarni i tego człowieka tak złomotaliśmy, że po trzech miesiącach kawiarni już nie było. Dziewczynka została przekazana gdzieś na przechowanie, przeżyła i po wojnie ci państwo, nowi rodzice, ją oficjalnie adoptowali.

Poznała swoją historię?

Opowiedziałem jej o tym. Kilkanaście lat temu. Wcześniej nic nie wiedziała. I chyba nie chciała wiedzieć, swoim dzieciom chyba nic nie powiedziała. Jest ochrzczona, o swoich opiekunach mówiła przy mnie, jako już sześćdziesięcioletnia kobieta, 63

Rozdział 6

nie inaczej niż „moja mamusia”, „mój tatuś”. Nie chciała, żeby ktokolwiek wiedział, że była tym dzieckiem. Dlatego nie używam nazwisk, jak wam o tym mówię. A akcje na szmalcowników robiliśmy. Były takie roboty. Przecież duża akcja na Maryniuka była z tym związana. To był szmalcownik nad szmalcownikami.

Nie mówiliśmy, że w ogóle nie tępiliście szmalcowników. Ale nie było to powszechne, liczba akcji wobec bandytów nie wygląda imponująco. A były ich całe grupy. Był nawet „król szmalcowników”. Na niego rzeczywiście był wyrok.

Nazywał się Karcz. Chyba Tadeusz. Zapamiętałem, bo przypadkowo był u nas jakiś chłopak o takim samym nazwisku i mi się ono zawsze kojarzyło. I tego szmalcownika Karcza śledziła „Teresa”.

Nie udało się go wam dostać. To był cywilny funkcjonariusz Kripo, wielce zasłużony w swoim zbrodniczym fachu. „Gigant szmalcownictwa” – tak go nazywa Adam Hempel w książce o granatowych policjantach1. Karcza namierzali „Teresa” z „Cugiem”, ale spalili akcję, popełnili błąd, zauważył ich i „Twardy” odwołał likwidację. Karcz zginął dopiero 8 listopada 1943 w kawiarni „Swann”. Zlikwidował go Kedyw ze Śródmieścia. Zresztą w trakcie koncertu Mieczysława Fogga.

To ładnie mu zaśpiewał. Ładnie. Ale chodzi nam o to, że zwykłych szmalcowników można było zwalczać bez skomplikowanych przygotowań, a mimo to pierwsze likwidacje miały miejsce dopiero wiosną 1943. Późno, prawda? Nie byli trudnym celem. I jak coś im się przydarzało, to przecież nie było niemieckiego odwetu.

Maryniuk był trudnym celem.

1 A. Hempel, Pogrobowcy klęski, dz. cyt.

64

„Puchacz” miał mankament, że był do Żyda podobny

Bo to był ważny człowiek z Kripo – komendant powiatowy w Pruszkowie. Ukrainiec.

To była akcja „Garłucha”, choć nasze, czyli moje i „Gila”, doświadczenia z 993/W już się przydały. Otarliśmy się wtedy o śmierć, to mogło się tragicznie skończyć. A zaczęło się od kolejarzy, dwóch naszych ludzi, jeden mieszkał w Pruszkowie, drugi chyba w Żyrardowie. Byli przetokowymi – pracowali na stacjach przeładunkowych, gdzie jakieś rzeczy z pociągów przeładowywano, odłączano wagony towarowe, potem łączono w składy, które jechały dalej, taka robota – przetaczanie wagonów za pomocą małych lokomotyw. Ci dwaj nasi ludzie znali się, lubili, zaczęli dla podziemia podkradać z tych transportów przede wszystkim środki medyczne – opatrunki, bandaże. Po jakimś czasie chyba trochę się rozzuchwalili, rozpruwali te skrzynki, patrzyli, co w nich jest, długo to robili, miesiące. W końcu Niemcy ich namierzyli i złapali na gorącym uczynku w Pruszkowie. Odstawili ich do policji kryminalnej.

A tam komendant... Maryniuk. Przesłuchuje. Wziął ich nie za żadnych żołnierzy, ale za zwykłych złodziei z miasta. I zakładał, że ci chłopcy dużo wiedzą o sąsiadach, o ludziach z okolicy. I zaczął ich wypytywać, czy wiedzą, kto i gdzie ukrywa Żydów. Bo on na tym zarabiał, na szantażowaniu i wydawaniu Żydów. To go interesowało. Mówi tym kolejarzom, każdemu osobno: „chcesz żyć, musisz mi powiedzieć, gdzie się ukrywają Żydzi”. Jeden chłopak odmówił, skończył w obozie, potem dowiedzieliśmy się od rodziny, że zginął. Drugi rzeczywiście wskazał jakieś adresy i go z posterunku po dwóch dniach puścili, jak złapali tych przechowywanych i przechowujących. Tego chłopaka, co wsypał, ruszyło sumienie, przyszedł od razu do przełożonych i opowiedział, że Maryniuk zmusił go do wydania Żydów. To jego zeznanie było potem w sądzie specjalnym rozpatrywane. Zapadł wyrok na Maryniuka i przekazano sprawę do „Garłucha”, za wykonanie byłem odpowiedzialny ja, choć formalnie należałem już do 993/W. Zlecił mi to dowódca pułku „Garłuch” [Madagaskar], „Wysocki”. Powiedział: puszczę was z „Garłucha” do 993, jak 65

Rozdział 6

jeszcze zrobicie mi tę ostatnią akcję, jak zrobicie Maryniuka.

I to była trudna akcja.

Ewald Maryniuk mieszkał w pobliżu koszar i posterunku żandarmerii (Juliusz Kulesza podaje nawet dokładny adres – Pruszków, ul. Szopena 8A2). Rzadko nie miał towarzystwa, trudno było go spotkać w okolicznościach sprzyjających wykonaniu wyroku.

Tak! Jeździliśmy do Pruszkowa kilka razy, pieszo też parę razy szliśmy. Ale najważniejsze, że wciąż nie wiedzieliśmy, jak ten Ukrainiec wygląda, przecież go nie widzieliśmy wcześniej. Nie podejdziemy i nie zapytamy: „Przepraszam, czy pan komendant Maryniuk?”. I wtedy przyszedł z pomocą niezastąpiony granatowy policjant Okuń. Dowiedział się, że policja kryminalna w Pruszkowie szuka tłumaczki. A jego żona mówiła doskonale po niemiecku! I zatrudniła się tam przede wszystkim po to, żeby wskazać nam Maryniuka, żeby poznać jego zwyczaje, kiedy przychodzi do pracy, kiedy wychodzi, sam czy z kimś i tak dalej. Jak mi to Zygmunt [Okuń] powiedział, że jest taka możliwość, to aż wierzyć mi się nie chciało, że będziemy mieli wtyczkę w Kripo! I ta pani zorganizowała mi wizytę jako interesantowi...

Z jakim interesem mógł pan do niego iść?

No właśnie takim... że chcę mu wskazać ukrywających się Żydów. Poszedłem. I na korytarzu żona Okunia pokazała mi Maryniuka. Żebym go sobie obejrzał i wiedział potem, do kogo strzelać. Pamiętam, stałem z nią, a ona po niemiecku krzyknęła: „Komendancie Maryniuk!”, obejrzał się wielki, niechlujnie ubrany, zwalisty chłop. Bałem się, bo to nie była naturalna scena, jak ona go zawołała. Ale się udało. To był wywiad, co?

Lepszy niż potem w 993. Ci policjanci granatowi z Włoch to była pierwsza klasa.

I żony wciągali do działania...

2 J. Kulesza, Garłuch, dz. cyt., s. 98.

66

„Puchacz” miał mankament, że był do Żyda podobny

Ona była odważna. I Okuń to był wielki człowiek, bardzo nam pomagał.

Kiedy wykonaliście wyrok?

To było całe polowanie. Mieszkał w kamienicy, gdzie zakwaterowano urzędników niemieckich i kierowców – na dole był duży parking. Pełno Niemców, nie można było go tam dostać, to samo w budynku, gdzie pracował, bo całe trzy piętra były obsadzone. Więc stało się jasne, że musimy go złapać gdzieś po drodze. Duży kłopot. Trzy, cztery razy wzięliśmy kilku ostrzelanych chłopaków i czekaliśmy na tej trasie. Maryniuk czasem używał niewielkiego łazika, czasem jeździł czarnym normalnym samochodem osobowym, miał też motocykl do dyspozycji, rzadziej jeździł rowerem. Pracował w różnych godzinach. Nic nie wychodziło, nie wiedzieliśmy, jak go ustrzelić, przecież nie mogliśmy godzinami stać pod tym domem niemieckim. Prawie miesiąc się czailiśmy. Któregoś dnia z „Gilem” coś nam nie wyszło w Warszawie, więc żeby trochę odreagować, mówię: „Chodź podjedziemy WKD do Pruszkowa, zobaczymy, może pokręcimy się pod domem Maryniuka”. Wysiedliśmy z kolejki i idziemy do miasta taką drogą, parę budynków tam stało, trochę dalej siedziba Kripo, obok w domu „Pod Bocianem” dowództwo całej kompanii policyjnej. Teraz to jest normalna ulica, byłem tam niedawno, wszystko się zmieniło, ale wiecie, jak się dziś nazywa? Powstańców!

Wasza ulica.

No jakby. Idziemy z „Gilem”. I patrzę – cud! Z naprzeciwka jedzie na rowerze sam Maryniuk! Naprawdę! Zamurowało mnie. Ale były tak fatalne warunki... Tu widzę dwóch Niemców mundurowych przed nami, z przeciwka, jakby za plecami Maryniuka, widzę kolejnych dwóch idzie... Wahałem się, nie wiedziałem, co robić, przecież jak wyjmiemy pistolety i zastrzelimy tego kolarza, to chwilę potem sami zginiemy! Ale moim problemem był Rysiek. Wiedziałem, jaki jest wyrywny, odważny... On nigdy Maryniuka nie widział, ale chyba zobaczył, że pobladłem, że wielkie oczy zrobiłem, dołożył sobie 67

Rozdział 6

do tego te opisy wszystkie, które od miesiąca słyszał, gdy się na faceta czailiśmy, no i domyślił się, że ten człowiek jadący z naprzeciwka to Maryniuk! Nie zdążyłem za rękę go złapać: wyjął pistolet i zaczął strzelać. Jak już zaczął, to ja dołożyłem swoje. Maryniuk leży na drodze, a Rysiek pyta mnie: „Dokąd uciekamy?”. Tak! Wtedy mnie zapytał, dokąd uciekamy! Posłałem mu przekleństwo. Byłem pewien, że nie wyjdziemy z tego żywi. Na szczęście ci niemieccy żołnierze, co szli ulicą, poodwracali się na piętach i zaczęli uciekać. A my biegiem w stronę kościoła, stoi i dzisiaj ten kościół z czerwonej cegły, przeskoczyliśmy parkan, nigdy w życiu tak szybko nie przeskoczyłem żadnego płotu. Przebiegliśmy plac kościelny, jakieś kolejne płoty i dobiegliśmy do drogi strasznie dziurawej, wyboistej, prowadzącej do Komorowa. Idziemy normalnie już, spokojnie. Z obu stron pola, żadnych zagajników, mało drzew, tylko żyto niskie. Nagle z tyłu słyszymy motocykl. Obława!

Jadą w naszą stronę. Stanęliśmy na poboczu i czekamy, bo nie ma gdzie uciekać. Stoimy. Boję się, bo „Gil”, wariat, zaraz pewnie zacznie strzelać do tego patrolu na motocyklu, wtedy zaraz kompania niemiecka przyleci, bo to kilkaset metrów od miasta, strzały słychać, i nie przeżyjemy. Widzę, że usta mu aż zsiniały, że zaraz wyciągnie pistolet, mieliśmy wtedy visy, z daleka można visem trafić, no, ale teraz to bez sensu...

Mówię do niego: „Widzisz, idioto, strzelałeś, teraz nas doszli żandarmi, co na to twoja matka by powiedziała!?”. Bo wiedziałem, że jedyną osobą, której „Gil” się boi, jest jego matka.

I jakoś go to przystopowało. Motocykl był już blisko nas, taki motocykl bez kosza, ten żandarm z tyłu musiał się trzymać na wybojach, nie bardzo mógłby strzelać i chyba zdał sobie z tego sprawę... A my stoimy i patrzymy na nich, pięćdziesiąt metrów, trzydzieści, visem to już spokojnie można trafić muchę w locie... Stoimy odwróceni do nich, ręce w kieszeniach, czekamy. Wyboje, jadą wolno, zrównali się z nami, patrzą nam w oczy, a my im... Wydawało mi się, że trwa to strasznie długo... Przyspieszyli, szurnęli tym motocyklem w stronę Komorowa. Też wiedzieli, że jak spróbują nas zatrzymać, to nie przeżyją. A chcieli przeżyć. Tak jak my! Pojechali. Skręciliśmy 68

„Puchacz” miał mankament, że był do Żyda podobny

w prawo w pole i w tym młodym zbożu szliśmy do kolei szerokotorowej, tej pruszkowskiej. Dwie godziny później byliśmy w Warszawie. Maryniuk zastrzelony.

Szmalcownik nad szmalcownikami.

Zapłacił za swoje.

Obok nas i przed nami sypią się iskry z jezdni od padających pocisków. Rysiek był przede mną jakieś dwadzieścia metrów.

I widzę, że on coraz wolniej biegnie, aż go dogoniłem.

Widzę, że jest blady i takim chrapliwym głosem mówi: „Ranny jestem”… (…) „Naprawa” się wychylił i zobaczył, że na końcu Mazowieckiej, przy placu Napoleona, stoi oddział Niemców.

Wszyscy z karabinami, patrzą w naszą stronę. Położyliśmy „Gila” w bramie, pamiętam, że na jego piersiach pojawiła się plama krwi, która zaczęła rosnąć. Zrobiła się duża. I wtedy jakby poczuliśmy, że to może być koniec…

Bohater. Mściciel. Egzekutor.

Lucjan „Sęp” Wiśniewski – jeden z ostatnich żyjących likwidatorów z kontrwywiadu Armii Krajowej, żołnierz elitarnego „Wapiennika” – oddziału specjalnego 993/W kontrwywiadu AK, który w latach wojny wykonywał wyroki śmierci wydane przez Państwo Podziemne.

Brał udział w ponad 60 egzekucjach zdrajców i kondentów.

Pierwszej dokonał, gdy miał zaledwie 17 lat.

W szczerej rozmowie „Sęp” opowiada o tym, jak on i jego nastoletni koledzy z „patrolu Ptaków” – pseudonimy brali z atlasu ornitologicznego – zmieniali się z piskląt, bezbronnych chłopców, w drapieżne ptaki, bezwzględnych żołnierzy.

Jak wyglądała hierarchia egzekutorów?

Czy miewali wyrzuty sumienia?

Czy wojna usprawiedliwia wszystkie rozkazy?

Ile dostawali za „robotę”, czyli zastrzelenie „delikwenta”?

Gdzie leży granica między odwagą, brawurą a okrucieństwem?

Emil Marat – dziennikarz, pisarz, Michał Wójcik – historyk, dziennikarz – laureaci Nagrody Historycznej „Polityki” za bestsellerową książkę Made in Poland – wywiad z legendarnym żołnierzem Kedywu Stanisławem Likiernikiem.

Cena 44,90 zł