Dzieci rewolucji przemysłowej

Katar zyna Nowak

KTO NAPRAWDĘ ZBUDOWAŁ WSPÓŁCZESNY ŚWIAT

Znak Horyzont Kraków 2019

Projekt okładki Marcin Słociński Zdjęcie na okładce Lewis Hine Opieka redakcyjna Krzysztof Chaba Wybór ilustracji Natalia Gawron-Hońca Adiustacja Martyna Tondera-Łepkowska Korekta Joanna Kłos Aleksandra Ptasznik Łamanie Anna Ludwin

Copyright © by Katarzyna Nowak © Copyright for this edition by SIW Znak Sp. z o.o., 2019 ISBN 978-83-240-5716-0 Znak Horyzont www.znakhoryzont.pl

Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl Więcej o naszych autorach i książkach: www.wydawnictwoznak.pl Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37 Dział sprzedaży: tel. (12) 61 99 569, e-mail: czytelnicy@znak.com.pl Wydanie I, Kraków 2019. Printed in EU

Spis treści

Prolog 9 Rozdział I. CHŁOPIEC BEZ IMIENIA 17 Rozdział II. WSZYSTKIE POKUSY ŻEBRZĄCEGO DZIECKA 69 Rozdział III. W CIEMNOŚCIACH 109 Rozdział IV. PIĘĆDZIESIĄT MILIONÓW TON 157 Rozdział V. DZIEWCZYNA DO WSZYSTKIEGO 187 Rozdział VI. CHARLIE GARNCARZ 235 Posłowie 279 Nota autorki 283 Podziękowania 285 Aneks 1. Ustawy związane z pracą dzieci i szkolnictwem 287 Aneks 2. Zawody dzieci w wiktoriańskiej Wielkiej Brytanii 289 Przypisy 291 Bibliografia 295 Żródła ilustracji 301

CHŁOPIEC BEZ IMIENIA

Londyn, rok 1796 Wyczuwa, że dama, która trzyma go za rękę, nie jest jego matką.

Ostrożnie wsiada z nią na powóz. Życie wielkomiejskiej stolicy toczy się zwykłym rytmem. Dziewczyna w czepku, taszcząca kosz warzyw, znika w ciemnym zaułku. Wysoki jegomość przeklina siarczyście, otrzepując błoto z nogawek spodni. Grupka małych obdartusów przebiega ukradkiem pod ścianami budynków. Mży.

Wysiadają na obrzeżach miasta. Nikt tutaj nie przyjeżdża bez wyraźnego powodu. Powozy rozjeżdżają się stąd dalej na północ, a wiejskie furmanki wiozą jedzenie do miasta. Kto musi zatrzymać się na parę dni, wynajmuje łóżko nad tawerną, pamiętając, żeby położyć się w nim przez zmrokiem, bo później na zewnątrz spotkać już można tylko hordy psów, złodziei i pijaków. Wzrok przyciąga trzypiętrowy gmach z cegły. Dalej widać same łąki i stodoły.

Pięćdziesiąt dwa lata później powstanie tutaj stacja King’s Cross, z której w kolejnym stuleciu powieściowi Harry, Ron i Hermiona pojadą do Szkoły Magii i Czarodziejstwa. Dzielnica będzie się zaludniać i rozwijać, aż w końcu stanie się ulubionym miejscem londyńskich hipsterów, chętnie przesiadujących w starej tawernie.

Na razie jest błoto i zła sława. Na razie nawet w wyobraźni nie ma peronu 9 i ¾, z którego pociąg zabrałby chłopca do lepszego świata. Dama nie odprawia powozu, nie zamierza długo zabawić. Wali kołatką do bramy przytułku i popycha chłopca naprzód.

20

dzieci rewolucji przemysłowej

Przytułek parafii św. Pankracego został otwarty w XVIII wieku, przebudowany w kolejnym stuleciu i stopniowo przekształcony w szpital, który istnieje do dziś.

Szkic z XIX wieku.

Czterolatek patrzy na wielki ponury gmach. Skąd miałby wiedzieć, że zaprojektowano go specjalnie, żeby odstraszać i budzić respekt?

Brama uchyla się. Mężczyzna rzuca znudzone spojrzenie na chłopca.

Interesuje go tylko jedno – czy dziecko należy do tej parafii. Jeśli nie, to przytułek Świętego Pankracego nie ma wobec niego żadnych zobowiązań. Wiele już widział, więc o nic więcej nie pyta. Powinien zapisać imię, nazwisko, dane rodziców, ich zawód, miejsce zamieszkania, ale ani dama nie spieszy się, żeby podać jakiekolwiek informacje, ani on nie jest nadgorliwy. A może nie chce mu się iść po księgę i ołówek? Nie pyta nawet o imię chłopca. Dziecko to dziecko ‒ codziennie ktoś próbuje mu wepchnąć kolejne. Czasami zostawiają je rodzice, bo urodziło się o jedno za dużo. Często samotne matki, czy to służące, czy to prostytutki, czy to uwiedzione panienki. Nierzadko krewni i sąsiedzi podrzucają sieroty. Czasem ktoś zgarnie z ulicy małego łobuza.

chłopiec bez imienia

21

Tych biedaków przybywa w zastraszającym tempie ‒ myśli, przepuszczając chłopca przez bramę. I ma rację. Zaniepokojone władze zorganizują cenzus w 1801 roku, który wykaże, że ludność Wielkiej Brytanii liczy już jedenaście milionów ludzi i coraz większy odsetek tej liczby nie jest w stanie wyżywić siebie i swoich dzieci. Na wsi pracy nie ma, a pensje w fabrykach są tak niskie, że wystarczy choroba czy przyjście na świat kolejnego potomka, żeby cała rodzina musiała prosić o zasiłek. Co prawda wszystkie wskaźniki produkcji szybują w górę, nigdy jeszcze nie było tak dobrze, ale spacer po miejskich slumsach opowiada zupełnie inną historię niż statystyki. Niektórym jeszcze nigdy nie było tak dobrze, innym jeszcze nigdy nie było tak źle.

Kobieta, która właśnie zostawiła chłopca w przytułku, pewnie mogłaby opowiedzieć, jak to było w jego przypadku. Ale powóz już zniknął za rogiem ulicy. Chłopiec ogląda się za nią po raz ostatni. Nie czuje nic. Żadnego żalu, żadnej tęsknoty. Ma cztery lata, nie zna swojego ojca, nie może przypomnieć sobie swojej matki. Nie wie, jak sam ma na imię. Nie wie nawet, czy ma imię. Jest, ale jakby go nie było.

Z myślą o takich jak on powstało prawo o ubogich ‒ Anglia już ma na niego pomysł. Zadba o to, żeby nie skończył na ulicy. Pracownik przytułku pokaże mu drogę.

Kolejne zmarnowane życie ‒ przebiega mężczyźnie przez głowę.

Z tego małego to już nic nie będzie ‒ myśli i zatrzaskuje bramę.

26 lat później, Bolton, północna Anglia, cztery godziny marszu na północ z Manchesteru, wiosna 1822 roku Idąc na spotkanie z dziennikarzem Johnem Brownem, jeszcze nie wie, jak wiele zmieni ten dzień. Pomyślałby, że tamta przepowiednia w końcu zaczyna się spełniać.

– Robert Blincoe – przedstawia się, akcentując każdą sylabę.

22

dzieci rewolucji przemysłowej

Poznanie swojego imienia i nazwiska zajęło mu wiele czasu.

Bezskutecznie prosił w przytułku. Wziął od urzędnika księgę i sam wertował pożółkłe strony. Przecież to niemożliwe, żeby nic nie zanotowali! W urzędzie gminy także nie dawał za wygraną, aż w końcu dokument się znalazł. Nie dowiedział się ani kim był jego ojciec, ani kim była jego matka. Tego nie dowie się nigdy. Ale w końcu ma imię i nazwisko. Jest. W końcu jest.

Badający losy Roberta historyk John Waller prześledził osiemnastowieczne dokumenty gminy Świętego Pankracego, ale nie znalazł tam żadnego Blincoe ani nawet Blinkos czy Blencowes. Ani księdza, ani nawet świeckiego. Wygląda na to, że po prostu utartym zwyczajem urzędnik wpisał do akt pierwsze nazwisko, jakie przyszło mu do głowy. Robert woli wierzyć, że pochodzi z jakiegoś ważnego rodu, że ma korzenie, że jeszcze kiedyś jego los się odmieni.

Brown patrzy na jego powykrzywiane nogi, garbate plecy, poranioną głowę. Nie może powstrzymać podekscytowania. Doskonale, doskonale… To właśnie to, czego potrzebujemy… ‒ mruczy pod nosem. Brown pyta, Blincoe odpowiada. Dziennikarz dopytuje o szczegóły, miejsca, nazwiska. Blincoe opowiada długo, Brown wszystko zapisuje. Robert nie jest uczony, więc czasami się zacina, nie umie znaleźć słowa. John chętnie pomaga – coś doda, coś ubarwi. Im gorzej, tym lepiej. Skupia się na tym, co najbardziej szokujące. Zresztą tego akurat w tej opowieści nie brakuje.

Robert pamięta ból, strach, brud. Brown spisuje jego słowa tak, żeby opowieść trafiła w gusta panów w cylindrach. I tak, by nimi porządnie wstrząsnęła, bo nawet prawdę trzeba ubrać w odpowiednie słowa, inaczej nigdy nie wybrzmi wystarczająco donośnie. Jeśli coś może pomóc sprawie, to właśnie ta opowieść. Krew i pot ‒ to tego potrzeba, bo nawet opisane pięknie i z emfazą, nadal pozostaną potem i krwią. Dziennikarz czuje, że z tym pokracznym Blincoe trafił w dziesiątkę. Ale sam nie spodziewa się, do jakiego stopnia.

chłopiec bez imienia

23

Przytułek Świętego Pankracego, Londyn, około 1798 roku – Jesteś niczyj!

Słowa opiekunki docierają do niego powoli. Więcej nie zapyta, czemu nikt do niego nie przychodzi tak jak do innych dzieci.

Tylko raz miał gościa. Krótko po przybyciu do przytułku przyszła jakaś kobieta i kazała poprosić „Świętego”. Oświadczyła, że jego matka nie żyje, i na odchodnym wręczyła mu jednopensówkę. Zaczęły się plotki. Pracownice przytułku nawet nie kryły się ze swoimi domniemaniami. Dzieciak to pewnie syn księdza, a matka jakaś latawica albo miejscowa piękność kryjąca tajemnicę zakazanej miłości.

Raczej to pierwsze. Nazwisko nieznane ‒ tak mówią, pewnie żeby chronić tożsamość ojca. Do tej pory chłopiec jakoś obywał się bez imienia, ale teraz, jeśli trzeba się do niego zwrócić, wołają „Święty” lub „Proboszcz”. Zresztą nieważne, jak ma na imię, ważne, że zna swoje miejsce w szeregu.

W momencie, kiedy został przyjęty do przytułku, zaczął się jego trening. Rygor, rutyna, praca. Ma się tu przyzwyczaić do posłuszeństwa i ciężkiej roboty. Jeszcze kiedyś odda dług ojczyźnie za to, że go wykarmiła i odziała.

Pomoc w przytułku to i tak więcej, niż niektórzy ze współczesnych uważają za niezbędne. Thomas Malthus, który zasłynął teorią przeludnienia, pisał, że ludzkość skazana jest na głód, wojnę i niedostatek, bo w każdym pokoleniu rodzi się więcej dzieci. Ta nadwyżka, cóż, musi umrzeć. Przykre, ale konieczne. Sztuczne utrzymywanie biednych przy życiu to zatem błąd, bo będą się dalej rozmnażać i generować kolejne problemy. Takie jak na przykład mały Robert ‒ nie dość, że sierota, to jeszcze nieślubne dziecko. Piętna wstydu nie pozbędzie się nigdy, wszyscy dobrze wiedzą, że jest skażony grzechem

24

dzieci rewolucji przemysłowej

rodziców. To taki brud, którego już nic nie zmyje. Dorośli nim gardzą, a inne dzieci wyczuwają to na milę i unikają go jak ognia. ‒ Czcij ojca swego i matkę swoją, czcij ojca swego i matkę swoją ‒ recytują dzieci chórem. Robert płacze. Nie może być posłuszny przykazaniom Boga. Nie może czcić ani matki, ani ojca, bo ich nie zna, bo nie wie, kim byli, bo nie wie, co się z nimi stało. „Nie mogłem być dobrym dzieckiem i czcić moich rodziców”3 – wyzna dziennikarzowi po latach. Brown pomoże mu ubrać uczucia, które nim targały, w odpowiednie słowa: „Strasznie doskwierała mi samotność i we wszystkich przyszłych cierpieniach to właśnie ciążyło na moim sercu najbardziej ze wszystkich smutków. Ta nieprzekraczalna bariera, jak ściana z mosiądzu, odcięła mnie od innych istot ludzkich”.

Czuje się jak w więzieniu. Nie wie nawet, że właściwie spotkało go szczęście. Został nakarmiony, ubrany, miał kąt do spania i pracował mniej niż niejedno dziecko w rodzinnym domu. Nie trafił na „farmę dzieci”, gdzie wieśniaczki obiecywały zająć się dziećmi za drobną opłatą, a zostawiały je samym sobie, głodne i zaniedbane.

Kiedyś jeszcze będzie wracał myślami do przytułku jak do raju utraconego, ale na razie jedyne, czego chce, to się stąd wydostać.

Manchester i Londyn, lata 1822–1826 Dziennikarz spotyka się z Robertem jeszcze kilka razy. Chce wiedzieć wszystko, bo zdecydował, że zamiast artykułu o pracy dzieci napisze biografię Blincoe. Wierzy, że aby skończyć ten horror, potrzeba wyrazistego człowieka z krwi i kości, który da świadectwo.

Co prawda w miasteczkach na północy Anglii nie brakuje pracujących wyrostków, ale ciężko wydobyć z nich spójną historię.

Zresztą ci, którym się nie poszczęściło, zwykle już nie żyją lub zupełnie się stoczyli.

chłopiec bez imienia

25

Tu stoi przed nim żywy dowód nie tylko na najgorsze okrucieństwa systemu, ale też na to, że moralna wygrana jest możliwa.

W fabryce zniszczyli jego ciało, ale nie duszę. Nie pije, ciężko pracuje, nie ustaje w pracy nad sobą i zawsze chce od życia więcej. Wiedział, że to, co dzieje się w fabrykach, jest nieakceptowalne, i robił, co mógł, żeby uciec, sprzeciwić się i przetrwać. Uciszany, znowu się odzywał. Teraz Brown ten głos wykorzysta, żeby wreszcie wszyscy poznali jego historię. Ogłasza na łamach „Gazety Manchesterskiej”, że planuje wydać własne pismo, w którym obnaży horror systemu fabrycznego i przedstawi historię Roberta.

Dziennikarz jeszcze przez długie miesiące pracuje nad manuskryptem. Zawsze pamięta, żeby dobrze schować swoje papiery. Po tym, jak ukazało się jego ogłoszenie, stał się wyjątkowo podejrzliwy, boi się zemsty fabrykantów. Infiltracja ruchów robotniczych przez rządowych szpiegów jest przecież faktem. Wydaje mu się, że ktoś nocą łomocze do drzwi, chodzi za nim po ulicy. Patrzą, ciągle na niego patrzą. Boi się, popada w paranoję. Czuje się coraz gorzej.

W końcu przestaje wychodzić z domu. Pilnuje niedokończonego manuskryptu, nad którym nie ma już siły pracować. Żadne zachowane dokumenty nie zdradzają, co działo się przez ten rok. Kolejna dostępna informacja mówi, że z niewiadomych przyczyn pod koniec 1823 roku Brown wraca do zdrowia. Nagle w marcu 1824 roku dziennikarz znowu nawiązuje kontakt z Blincoe i mówi, że już prawie skończył biografię i musi tylko wyjaśnić kilka szczegółów. Ma gotowy tekst. Wreszcie wszyscy się dowiedzą. Ale teraz nikt nie chce słuchać. Handel idzie dobrze, pracy nie brakuje, sytuacja polityczna jest w miarę stabilna. Po co drukować teksty, które zaburzą ten spokój? Tak, sieroty cierpią w fabrykach, ale chyba to nie powód, żeby wywracać do góry nogami cały dostarczający chleb i piwo system, a w dodatku stracić czytelników.

Co wrażliwsi posłowie od czasu do czasu poruszają w parlamencie

26

dzieci rewolucji przemysłowej

Czy Robert Blincoe był pierwowzorem Olivera Twista? Tak twierdzi historyk John Waller, wskazując na zbieżności fabuły książki z życiorysem Blincoe.

Kadr z filmu Oliver Twist w reżyserii Romana Polańskiego.

kwestię reformy fabrycznej, ale za każdym razem sprawa szybko cichnie. Do kampanii i protestów aktywistów mało kto się przyłącza. Brownowi nie tylko nie udaje się wydać własnej gazety, ale też nawet opublikować tekstu gdzie indziej.

Próbuje zapomnieć o tym wszystkim i skupia się na pisaniu historii swojego rodzinnego miasteczka. Dość szybko jednak wraca do tematu nadużyć związanych z rewolucją przemysłową i angażuje się w kolejną sprawę, która prowadzi go do Londynu. Ale nic nie idzie tak, jak zaplanował. Uporczywe myśli wracają. Jest coraz smutniejszy, coraz bardziej nerwowy. Mówią, że zrobił się z niego melancholik. Depresja wyżera go od środka.

chłopiec bez imienia

27

Tym razem po wejściu do swojego londyńskiego mieszkania nie sprawdza przez dziurkę od klucza, czy nikt go nie śledzi. To już nie ma znaczenia. Martwe ciało Johna Browna zostanie znalezione dopiero następnego dnia. Gazety nie wspomną, jak odebrał sobie życie. To też już nie ma znaczenia. Przed śmiercią jednak zdążył zrobić jedną rzecz. Podobno widziano go, jak wchodzi do małej księgarni przy Fleet Street z paczką, a wychodzi z pustymi rękami, zgarbiony i zamyślony.

Przytułek Świętego Pankracego, Londyn, rok 1798 Świat jest za murami. Trzeba tylko wyjść, a na zewnątrz wszystko będzie inne. Tam jest życie, tam jest wolność. Robert obmyśla ucieczkę. Obserwuje bramę i czeka na okazję. Gapi się na mur i myśli, może gdyby tak się wspiął i skoczył…

Z okna widzi dzieci, które sprzedają zapałki na ulicy. Ile by dał, żeby się z nimi zamienić. Byłby wolny, chodziłby tam, gdzie chce, nawet miałby pieniądze. A wieczorami wracałby do domu, nieważne jakiego, ale domu, do matki, ojca, babci czy braci, do jakiegoś stołu i do jakichś świec, do siebie.

Kiedy kominiarz ogłasza nabór uczniów, Robert zgłasza się jako pierwszy. Nie przeskoczy muru, nie wymknie się za stróżem. Przejdzie dumnie przez bramę na drugą stronę. To będzie jego ucieczka.

Nie rozumie, dlaczego inne dzieci się boją i nikt inny się nie zgłasza. Opiekunka próbuje ostudzić jego zapał: ‒ Gorzko żałowałbyś dnia, w którym zdecydowałeś się na to nędzne zatrudnienie, więc lepiej proś Boga, żeby uchronił cię od tego losu. ‒ Kobieta szybko jednak gryzie się w język. Właściwie to niech idzie, w końcu pieniądze się kończą, a każde dziecko kosztuje.

Przecież mówili na zebraniu.

28

dzieci rewolucji przemysłowej

Zresztą Robert już się zdecydował i nie zamierza żałować. Jedyne, co go martwi, to kwestia wzrostu. Do kominów potrzeba małych, ale nie za małych, a jego nogi i ręce jakoś nie chcą rosnąć. Postanawia, że skoro Bóg nie chce mu pomóc, to sam się tym zajmie. Zwiesza się za ręce przez balustradę i rozciąga. To na pewno wydłuży mu kończyny i zapewni pracę poza przytułkiem. Kiedy jednak kominiarz wybiera wśród ustawionych w szeregu dzieciaków, Robert nadal jest za niski.

Entuzjazm to nie wszystko. Wybrani chłopcy idą jak na egzekucję, a on zaciska wargi, żeby się nie rozpłakać. Nie będzie jednym z tych umorusanych maluchów z włochatą szczotką w ręku i zwojem sznura na ramieniu. Nie będzie kolejnym bezimiennym symbolem rewolucji przemysłowej – spalonym w kominie, zaharowanym na śmierć czy kaszlącym krwią od trujących oparów. Zostaje w przytułku. Bez żadnego planu czy pomysłu czeka, aż coś się wydarzy, ale z każdym kolejnym dniem zależy mu na tym coraz mniej.

Ale nie jest jeszcze tak zupełnie wyprany z emocji, skoro boi się wizyty w szpitalu ospowym. Siada przed pielęgniarką i próbuje się opanować, ale serce bije mu tak mocno, że cały się trzęsie. Dobrze, że nie widział, jak lekarz przygotowuje szczepionkę, rozcinając krostę na ciele chorego dziecka i wydobywając trochę śluzu. Stara kobieta patrzy na Roberta z dezaprobatą. Wbija igłę w ramię chłopca.

– Powinieneś oblizać usta i podziękować za lekarstwo, które dostajesz za publiczne pieniądze – mówi i wciska mu do ust dawkę soli. – To cię uratuje przed śmiercią na ospę, a wierz mi, to śmierć naprawdę straszna.

W tym ostatnim ma rację. „Czerwona zaraza” to krosty, ból i śmierć. Pierwszą szczepionkę wynaleziono kilkadziesiąt lat wcześniej. Zanim podano ją ludziom z klas wyższych, testy przeprowadzano na sierotach z przytułku. Robert ma szczęście, że urodził się już po epidemii, która siała postrach wśród londyńczyków i popchnęła ich do badań nad szczepionką.

chłopiec bez imienia

29

Sól, którą musiał połknąć, to tylko dodatek. Ma wywołać biegunkę, żeby oczyścić ciało z nadmiaru płynów i humorów. Bez tego, jak wierzono, niemożliwy jest pełny powrót do zdrowia. Prawdopodobnie ohydna w smaku sól nie może uczynić nic więcej poza dodaniem biegunki do listy nieprzyjemności, które musi znosić ubogie dziecko po szczepionce na ospę. Za parę dni obok miejsca ukłucia pojawią się krosty, a Robert dostanie gorączki. Ale wszystko przejdzie dość szybko i będzie mógł spokojnie wykreślić śmierć na ospę z listy możliwych niebezpieczeństw. Ale jemu jest już obojętne, czy będzie żył, czy umrze.

Londyn, 25 stycznia 1828 roku Bosy gazeciarz nie wie nawet, co trzyma w ręku, ale krzyczy ile sił w ośmioletnich płucach: ‒ „The Lion”, „Liooon”, „Liooooon”, tylko dwa pensy!

Gdyby umiał czytać, to dowiedziałby się, że redaktorzy czasopisma występują przeciwko pracy dzieci. Domagają się reform i dostępu do szkół dla dzieci robotników. Ale nie umie i pewnie nigdy się nie nauczy, a żeby zarobić dziś na chleb, wystarczy mu, że zna nazwy gazet i po okładce umie rozpoznać, która jest która. Radzi sobie w życiu. O tym, że w numerze, który właśnie próbuje sprzedać, jest pierwsza część wspomnień Roberta Blincoe, usłyszy później, jak ludzie zaczną gadać.

Sprawa reformy fabrycznej zdaje się nabierać tempa. Zarówno zarobki, jak i warunki w zakładach są coraz gorsze. Jest gdzie sprzedawać, rynki zbytu się rozszerzają, więc fabrykanci chcą produkować, ile się da, i zarabiać, ile się da. A coraz większa rzesza robotników jest zdeterminowana, żeby coś zmienić.

Richard Carlile, wydawca „The Lion”, wierzy, że historia Roberta, którą w postaci manuskryptu przekazał mu John Brown

30

dzieci rewolucji przemysłowej

w księgarni przy Fleet Street, przyspieszy tę zmianę. Dzieli więc tekst na pięć odcinków, dopisuje płomienne wprowadzenie i drukuje. Pisze, że sytuacja „murzyńskich niewolników nie jest w połowie tak zła, jak sytuacja białych dzieci niewolników”4, które pracują przy przędzeniu bawełny zebranej przez czarnych niewolników na plantacjach. Wzywa robotników do działania.

Sam zresztą wie, co to bieda i ciężka praca. Syn szewca, praktykował siedem lat u blacharza, zanim zainteresował się polityką, zaczął pisać i wydawać. Po masakrze Peterloo, kiedy władze rozjechały końmi manifestację robotników w Manchesterze, napisał krytyczny artykuł, za który odsiedział trzy lata w więzieniu. Nawet w celi nie odłożył pióra. Za parę lat zresztą znowu trafi za kraty, tym razem za artykuł wspierający strajkujących pracowników rolnych. Jeśli taki człowiek drukuje i popiera jakiś tekst, to trzeba go przeczytać.

Nakład jest nieduży, ale szybko się rozchodzi. Robotnicy kiwają głowami i zaciskają pięści. Ci, co czytali, będą opowiadać tym, którzy czytać nie umieją. Czekają na dalsze odcinki. Kolejna gazeta przedrukowuje historię chłopca z fabryki. Co dzieje się z samym Robertem, nikt nie wie.

Przytułek Świętego Pankracego, Londyn, rok 1799 Wieść o tym, że będą wybierać dzieci do pracy w fabryce, wyrywa Roberta z letargu. Ma już siedem lat i chciałby wreszcie trochę pożyć, coś zobaczyć, coś zrobić. To okazja, żeby się stąd wyrwać.

Właściciel wielkiej fabryki bawełny, w porozumieniu z członkami rady kościelnej i władzami przytułku, szuka terminatorów – uczniów na naukę zawodu, którzy mają praktykować u niego do osiągnięcia dwudziestego pierwszego roku życia. Chłopcy będą pobierać nauki w zawodzie tkacza pończoch, a dziewczęta w wyrabianiu koronek.

chłopiec bez imienia

31

Waller dotarł do dokumentów świadczących, że w tym okresie przytułek Świętego Pankracego mierzył się z poważnymi problemami finansowymi. Wysłanie dzieci do fabryki Williama Lamberta oznaczało odpływ niechcianej krwi i dopływ gotówki. Poza tym terminowanie u mistrza uważano za najlepszy możliwy początek kariery dla ubogich dzieciaków. Było to kluczową częścią systemu organizacji pracy w osiemnastowiecznej Anglii i nikt nie wyobrażał sobie nawet, że mogłoby być inaczej. Początkujący robotnicy mieli przez okres kilku lub nawet kilkunastu lat uczyć się tajników swojego zawodu.

Rodzice lub opiekunowie dziecka płacili mistrzowi odpowiednią sumę w zamian za przejęcie nad nim opieki i przyuczenie do zawodu.

Kwota wahała się od trzech funtów w przypadku zawodów takich jak kapelusznik, czyściciel kominów czy robotnik rolny, aż po dwieście funtów w profesji prawnika, chirurga czy wykwalifikowanego tkacza.

Ale nie każdy zauważył, że z powstaniem wielkich fabryk coś się zmieniło i chłopca oddanego na naukę do małego warsztatu czeka zupełnie inny los niż tego wysłanego do ogromnego zakładu. System pękał od nadużyć, a w szczególnie złej sytuacji były najuboższe dzieci z przytułków. Władze gminy częstokroć używały pretekstu przyuczenia do zawodu, aby zrzucić na kogoś innego obowiązek przyodziania i wykarmienia dzieci i zwyczajnie się ich pozbyć. Jednak żeby wszystko odbyło się bez protestów, przyszłych terminatorów należało jakoś zachęcić. Ktoś komuś powiedział na ucho, że po przybyciu do fabryki dziewczęta staną się damami, a chłopcy dżentelmenami, na obiad jeść będą pieczeń wołową i śliwkową leguminę, a chłopcy będą jeździć konno, nosić srebrne zegarki i mieć kieszenie pełne pieniędzy. Chętnych nie brakuje. Nagle okazuje się, że siedmiolatków, bo właśnie ten próg wieku wyznaczono, jest o wiele więcej, niż wcześniej zakładano.

Wszyscy ochotnicy tłoczą się w głównej sali w oczekiwaniu na oględziny. Grupa starszych panów bada ich zdrowie i zdolność do pracy, szacuje siły i motywację. Robert stoi wyprostowany

32

dzieci rewolucji przemysłowej

i poważny. Napina mięśnie i czeka. Kiedy każą mu wystąpić przed szereg i zaczyna rozumieć, że został wybrany, czuje, że złapał Pana Boga za nogi.

W zgodzie z prawem i być może własnym sumieniem, władze miejscowej gminy i członkowie rady kościelnej w sierpniu 1799 roku przekazują osiemdziesięcioro dzieci do terminu pana Lamberta, znanego jako „król bawełny”. Wybrani szczęśliwcy zaczynają odliczać dni do podróży. Jak opowiada Robert, ich dusze wypełnia duma i próżność. Zaczynają z wyższością traktować pozostałe dzieci i opiekunki. Trzymają się razem i nie dopuszczają nikogo do swojego kręgu. Chłopcy kłócą się o to, który pierwszy będzie dosiadał konia, dziewczynki zastawiają się, czy teraz ich godność pozwala im na to, żeby dygały przed nauczycielkami, które udzielają im lekcji szycia. Przed Robertem otwiera się nowe życie.

Pracownia na poddaszu, Manchester, rok 1828 Cały nakład gazety się sprzedał. Niektóre kopie skończyły w wychodkach, inne w rynsztoku, kilka w szufladach biurek. Ale historia chłopca z fabryki nadal żyje i szokuje. Dziennikarzom z radykalnych gazet zależy, żeby ludzie nie zapomnieli. Umawiają Roberta z Williamem Keelingiem, mistrzem rysunku i portreciarstwa, który nieraz portretował na zlecenie. Trudno powiedzieć, czy za parę lat, kiedy jego akwarele zawisną w najlepszych angielskich galeriach, zgodziłby się podjąć takiego zlecenia.

Pozując do portretu, Robert Blincoe nie spodziewał się, że drzeworyt z jego podobizną stanie się symbolem wyzysku dzieci w fabrykach i trafi na okładkę jego wspomnień.