Pisanie to bardzo bolesna przyjemność. Listy 1951-1967

zbigniew

henryk

HERBERT / ŚWIĘcIcKI „Pisanie to bardzo bolesna przyjemność” Listy 1951–1967

opracował i wstępem opatrzył Henryk Citko

wydawnictwo znak Kraków 2021

Projekt okładki Michał Pawłowski / kreskaikropka.pl Fotografie na pierwszej stronie okładki fot. Zbigniewa Herberta – PAP/CAF/Marek Langda fot. Henryka Święcickiego – Wacław Kapusto, z archiwum rodzinnego Święcickich Konsultacja merytoryczna Agnieszka Kosińska Opieka redakcyjna Mateusz Burzyk Sylwia Ciuła Anna Szulczyńska Adiustacja Beata Trebel-Bednarz Korekta i indeks Katarzyna Onderka Łamanie Piotr Poniedziałek Copyright © for this edition by SIW Znak sp. z o.o., 2021 Copyright for Henryk Święcicki letters © by Elizabeth Segerstrom Copyright for Zbigniew Herbert letters © by Katarzyna Dzieduszycka-Herbert & Beata Lechnio & Rafał Żebrowski ISBN 978-83-240-6173-0 Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl Więcej o naszych autorach i książkach: www.wydawnictwoznak.pl Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37 Dział sprzedaży: tel. (12) 61 99 569, e-mail: czytelnicy@znak.com.pl Wydanie I, Kraków 2021. Printed in EU.

1951 [1] Zbigniew Herbert [Toruń, koniec czerwca 1951] Drogi Kolego!

Dowiaduję się, że zdaje Pan egzamin1. Sądzę, że mogę Panu pogratulować! Dziś w nocy wyjeżdżam do Gdańska na tydzień, 10 dni, wracam około 7 lipca. Nie wiem, czy się spotkamy. W związku z tym następujące prośby: 1o proszę zgłosić się do kol. Kalotówny2 w Seminarium Polonist. – dałem jej Pana wiersze – myślę, że dobrze by było, gdyby Pan nawiązał kontakt z „Kołem Młodych”3 2o napisałem m.in. o wierszach Pana, ukaże się to w lipcu w ­Radio4 Karta zapisana obustronnie, koperty brak.

1 Ostatni egzamin w sesji letniej pierwszego roku studiów prawniczych (z historii państwa i prawa polskiego) Święcicki zdawał 27 czerwca 1951 r. – na podst. indeksu Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, w zbiorach rodzinnych Święcickich.

2 Maria Kalota-Szymańska (1926–2011), poetka i publicystka, w latach 1948–1952 studiowała polonistykę i filozofię na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu i należała do zarządu Koła Naukowego Polonistów UMK.

3 Przy Pomorskim Oddziale Związku Literatów Polskich w Bydgoszczy istniały Koła Młodych w Bydgoszczy i Toruniu. Do koła toruńskiego należeli głównie studenci Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (zob. m.in. Stanisław Mędelski, Aby gleba nie wyjałowiała, czyli o pomorskim środowisku literackim, „Nowy Tor” (Bydgoszcz) 1952, nr 23, s. 3–4), którzy byli związani również z Kołem Naukowym Polonistów UMK.

4 Zbigniew Herbert, O wierszach, poetach i nadziei, audycja wyemitowana 8 lipca 1951 r. w Rozgłośni Bydgoskiej Polskiego Radia; Herbert omawiał

24

Herbert / Święcicki. Listy

3o proszę o zostawienie swego adresu, gdyż chciałbym z ­Panem utrzymać kontakt, mój adres: Sopot, Bieruta 85. Łączę serdeczne pozdrowienia dla Pani6, kolegi7 i Pana Zbigniew Herbert

wiersze Święcickiego, Dariusza Czaplickiego i Mirosława Kasjana, zob. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, zespół Komitet do Spraw Radia i Telewizji „Polskie Radio i Telewizja” Rozgłośnia w Bydgoszczy, sygn. 1237/118, k. ­211–220.

Nie publikowany dotąd tekst audycji przytaczamy w Aneksie.

5 Pod tym adresem mieszkali po przeprowadzce z Krakowa w 1945 r. ro­ dzice Herberta, Bolesław i Maria; Zbigniew przyjeżdżał do nich podczas przerw w nauce i mieszkał w czasie pracy na Wybrzeżu.

6 Maria Filipowicz (1930–2012), dziennikarka, od grudnia 1951 r. żona Święcickiego, w latach 1950–1953 studiowała polonistykę na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Mikołaja Kopernika; później, w latach 1954–1957, pracowała w „Głosie Olsztyńskim”, w latach 1957–1969 jako drugi sekretarz redakcji „Panoramy Północy” w Olsztynie i do 1973 r. w oddziale warszawskim pisma, następnie w redakcjach tygodnika „Fundamenty” i miesięcznika „Problemy Pokoju i Socjalizmu”.

7 Najbliższym przyjacielem Święcickiego ze studiów prawniczych na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika był Jerzy Jakubowski (1930–1981), który razem z nim już na początku grudnia 1950 r. przeniósł się w trakcie pierwszego roku studiów na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Warszawskiego do Torunia; później profesor na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

Przepisany przez Herberta wiersz Święcickiego Nad jeziorem i krótka charakterystyka Święcickiego, wysłane Tadeuszowi Chrzanowskiemu

26

Herbert / Święcicki. Listy

[2] Zbigniew Herbert Sopot 17 IX [1]951 Drogi Panie Kolego!

Bardzo dziękuję za list i załączniki. A teraz przemówię do Pana czule. Po pytaniu, czy warto pisać, odpowiadam: tak jest, do jasnej cholery, i już na ten temat nie będziemy chyba rozmawiali, bo szkoda czasu.

Materiał z rodzaju prozy dochodowej posłałem do „Słowa Powszechnego” za pośrednictwem red. Wnuka1. Dalej już niestety nie panuję nad sprawą. „Katarzynka”2 przyjemna, chociaż temat mało cenzuralny. Dzisiaj publicysta nie może zatrzymać choćby jednego profesora na Uniwersytecie (nie mówiąc o Wydziale) – pozostaje mu poruszanie takich problemów, jak brak spluwaczki w poczekalni Toruń-Mokre lub rozpięty rozporek u konduktora wozu tramwajowego Nr 238. Ale namawiam Pana na tematy kulturowe (muzea, biblioteki, teatr) i w ogóle życie: domy publiczne.

Reportaż o Olsztynie ciekawy, tylko niestety nie reportaż, a felieton, także o wszystkim po trochu – bardzo ładnie, zajmująco

Karta zapisana obustronnie. Na kopercie adresat: WPan / Henryk Święcicki / Mrągowo / Wojska Polskiego 27. Nadawca: Zbigniew Herbert / Sopot / Bieruta 8. Stempel: Sopot / 18.9.51.

1 Włodzimierz Wnuk (1915–1992), prozaik i publicysta, w latach 1948–1953 był kierownikiem sopockiego oddziału „Słowa Powszechnego”, a w latach 1951– 1953 sekretarzem Gdańskiego Oddziału Związku Literatów Polskich. Działacz i redaktor pism Stowarzyszenia Pax, zaprzyjaźniony z Herbertem do czasu przejęcia przez Pax „Tygodnika Powszechnego” w czerwcu 1953 r., kiedy Wnuk został sekretarzem redakcji pisma.

2 Nie udało się ustalić, o jaki tekst chodzi ani czy był on drukowany; Herbert nawiązuje do cyklu swoich krótkich artykułów zatytułowanych Katarzynki toruńskie, które zamieszczał pod pseudonimem Mikołaj w „Słowie ­Powszechnym”.

1951

27

i potoczyście napisany, czyli może Pan spokojnie myśleć o pisaniu do gazet.

Z wierszy cieszę się najbardziej. Czytałem to paru osobom kompetentnym i chwytają. Jest Pan cały bardzo liryczny, to emanuje z Pana w prosty sposób. W sieci – ładne Jesieninowskie, te dwuwiersze bardzo leżą Panu, toż samo Przyjdź i PołudnieX)3. Naprawdę – jeśli się coś na tem znam – to są skończone wiersze, w których nie ma nic do poprawienia, dlatego trudno o nich pisać.

Kochany Henryku, a któż to jest ten Pan Z.H. Jeśli ja, to ścis­ kam i serdecznie dziękuję, nie zasłużyłem na taki naprawdę ładny wiersz, nie zdziwię się, jeśli mi go Pan odbierze.

Pozatem starajmy się żyć szeroko, czytać, myśleć, pisać lepiej i głębiej. Dużo, ale z uwagą. Kiedy uda mi się w jakimś murze redakcyjnym wybić dziurę, będziemy się razem pchali. Ściskam Pana bardzo serdecznie Dla Narzeczonej4 i p. Jakubowskiego5 pozdrowienia i ukłony Zbigniew Herbert P.S. Niech Pan wali do mnie z wszystkiem, co Pan ma. Bardzo Pana lubię i chciałbym z Panem nie tracić kontaktu.

Z Mała uwaga: Niech Pan unika połączeń takich nowotworowatych jak „wielobrzęk”, „ciemnoziel”6.

X)

3 Henryk Święcicki, Południe, dz. cyt.; wierszy W sieci i Przyjdź nie odnaleziono.

4 Maria Filipowicz.

5 Jerzy Jakubowski.

6 Oba neologizmy pochodzą z wiersza Południe.

Herbert / Święcicki. Listy

28

[3] Zbigniew Herbert [Sopot, 18 września 1951] Kochany Kolego!

Napisałem do Mrągowa list – nie wiem, czy Was zastał. Dziękuję za pamięć i ciekawy materiał. Reportaże posłałem do „Słowa Powszechnego” przez tutejszy oddział redakcji (WP. Wnuk – Sopot – Sikorskiego 2). Jak tam hulają egzaminy1 i jak się Pan czuje.

Ja ostatecznie wyląduję w październiku w Warszawie. Adres na razie nie znany. Otóż to miejsce na ziemi to całkiem nie takie proste.

Serdecznie Pana pozdrawiam Zbigniew Herbert

Widokówka opisana: Toruń – Ratusz, fot. E. Falkowski. Adresat: WPan / Henryk Święcicki / Toruń / Kazimierza Jagiellończyka No 4/4. Stempel: Sopot / 18.9.51.

Na sesję wrześniową Święcicki zostawił egzaminy z powszechnej historii państwa i prawa, ekonomii politycznej i logiki, które zdał 25 i 28 września 1951 r. – na podst. indeksu Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, w zbiorach rodzinnych Święcickich.

1

1951

29

[4] Zbigniew Herbert [Sopot,] 10 X [1]951 Miły Panie Henryku!

Dziękuję bardzo za oba listy, książkę Greena1 otrzymałem, thanks. Natomiast Wierzyńskiego zwrócę Panu – nie można zubożać swojej biblioteki o tak rzadki okaz2 – w każdym razie dziękuję bardzo za dobre chęci. Tylko niech Pan nie pisze, że mi Pan coś zawdzięcza, bo to po prostu nieprawda.

Serdecznie gratuluję z powodu złożenia egzaminów. To bardzo ładnie, że obok literatury uczy się Pan pilnie kodeksów. Tak właśnie trzeba. Sztuka to jest taka pasja, ale oprócz tego trzeba „czemś być” i coś zarabiać.

Bardzo się cieszę, że Pana wydrukowali3. Załączam wycinek, aby mógł Pan znajomym przed nosem powiewać. Tylko z forsą to „Słowo” Karta zapisana obustronnie. Na kopercie adres: WPan / Henryk Święcicki / Toruń / Kazimierza Jagiellończyka 4 m. 4. Nadawca: Zbigniew Herbert / Sopot / Bieruta 8. Stempel: Gdynia / 11.10.51.

1 Prawdopodobnie chodzi o książkę Grahama Greene’a Sedno sprawy, przeł.

Jacek Woźniakowski, Pax, Warszawa 1950.

2 Zbiory wierszy Kazimierza Wierzyńskiego (1894–1969), poety, który po II wojnie światowej pozostał na Zachodzie, nie były wówczas publikowane w Polsce; chodzi więc albo o wydanie przedwojenne, albo o tom, który ukazał się po wojnie w Stanach Zjednoczonych lub Wielkiej Brytanii.

3 W „Słowie Powszechnym” ani w dodatku „W Młodych Oczach” z tego okresu nie odnaleziono żadnego tekstu Święcickiego podpisanego jego na­ zwiskiem.

30

Herbert / Święcicki. Listy

jest bardzo ciężkie i nie całkiem solidne. Niech Pan napisze, czy Panu wypłacili i ile. Mnie od miesiąca ani grosza nie przysłali. Jak widzi Pan, każdy tryjumf ma swoje cienie. A teraz o tym Panu, którego obok narysowałem. Kochany Henryku! Kiedy się pisze felieton o wielkim człowieku, trzeba wiedzieć o nim tyle, żeby od biedy sklecić monografię (przynajmniej w jednym tomie). Niedziela nie usprawiedliwia braków w erudycji. Pozatem dajmy spokój z wielkimi słowami „… niósł wiarę w imię Bóg, człowiek, sprawiedliwość, postęp”. Dlaczego nie dodać jeszcze socjalizm, kooperatyzm i obrót bezgotówkowy.

A pozatem ten Bóg. Gdyby Pan wziął encyklopedię, dowiedziałby się Pan z niej o ciekawej ewolucji (o tej ewolucji jest cały XVIII w.) poglądów religijnych kol. Dionizego: teista, deista, sceptyk, ateista, dla potomków został właśnie materialistą. Pisze Pan pozatem o Kubusiu i encyklopedii, czy to ma być synteza, czy dowcip? Diderot pisał traktaty filozoficzne, dialogi, powieści obyczajowe, opowiadania, dramaty, świetne recenzje o sztuce.

Jest wybitnym teoretykiem dramatu mieszczańskiego. A o tem w Pana szkicu głucho. Czy można było to tytułować Dionizy Diderot? Essej to bardzo piękna i trudna forma. Wymaga opanowania przedmiotu i tęgiego pióra. W paru miejscach zdobywa się Pan na właściwe odczucie tego rodzaju, ale dużo rzeczy beztrosko puszczonych. „Diderot to smakosz, żarłok…, lecz jest on równocześnie niestrudzonym badaczem”. Gdzie tu sprzeczność. Pozatem masa ogólników, „rozwinął swój sztandar humanitaryzmu”.

Krytykuję Pana bardzo surowo, bo wiem, na co Pana stać. Tylko niech Pan się przypadkiem nie wzoruje na niejakim Patryku4, bo to nie jest żaden wzór. I niech Pan pisze.

4 Pseudonimem Patryk Herbert podpisywał niektóre teksty publicystyczne ogłaszane wówczas w „Słowie Powszechnym” i „Tygodniku Powszechnym”.

1951

31

O wariatach przeczytałem, uśmiechnąłem się, ale wolę Pana poważne wiersze.

Ponieważ za parę dni jadę, materiał do „Słowa” proszę przesyłać do Red. Włodzimierza Wnuka – Sopot – Sikorskiego 2. Wie wszystko o Panu i liczy na współpracę.

Dla Panny Maryli5 piękne pozdrowienia koledze Jurkowi6 – kłaniać się, co porabia Pana serdecznie ściskam Zbigniew P.S. Niech Pan pisze. Bardzo wierzę w Pana. To dlatego tak mnie gnębi wszystko to, co nie jest na poziomie tej wiary.

Z.

5

6

Maria Filipowicz, później Święcicka.

Jerzy Jakubowski.

Herbert / Święcicki. Listy

34

[5] Zbigniew Herbert [Warszawa, październik/listopad 1951?]

Drogi Panie Henryku, otrzymałem obszerny i miły list Pana oraz kartkę. Odpowiadam pocztówkowo (czego bardzo nie znoszę), aby Pan wiedział, że dochodzą mnie wiadomości od Pana, na które nie reaguję z powodu tego, że po prostu nie mam gdzie pisać. Siedzę teraz na poczcie – wiszę u telefonów – mam masę kłopotów z mieszkaniem i z innymi rzeczami, których spokojni mieszczanie (tylko niech Pan się nie obrazi, to nie do Pana) – nie mają pojęcia. Po zainstalowaniu napiszę oczywiście obszernie, na razie pozdrawiam Pana pięknie ZHerbert Adresu nowego nie podaję, bo go nie ma.

Dla Panny Maryli i Pana Jerzego piękne pozdrowienia.

[–] dla p. Łabędzkiej1 (prosiłbym Pana o przesłanie mi jej adresu). Ściskam Pana, nawet gdy ma Pan coś przeciwko temu.

ZHerbert

Karta pocztowa. Adres na kopercie: WPan / Henryk Święcicki / Toruń / Kazimierza Jagiellończyka 4/4. Brak stempla.

Właśc. Anna Łabęcka (ur. 1929), historyk sztuki, w latach 1949–1952 studiowała na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu; od 1952 r. pracowała w muzeach w Gdańsku (1952–1953), Toruniu (1953–1960), Łodzi (1961–1974).

1

1951

35

[6] Zbigniew Herbert Brwinów, 21 XII [1]951 Kochany Panie Henryku!

Niestety (ważyło to się dosłownie do dziś), nie będę mógł wziąć udziału we wiadomej uroczystości1 w charakterze świadka. Jestem niezdrów i jutro lekarska część mojej rodziny2 wywozi mnie do Sopot celem położenia do łóżka i kuracji. Pozatem jestem w takim nastroju, że tylko mógłbym spaskudzić piękną uroczystość. Moje niestawiennictwo proszę rozumieć jako dobry znak dla Państwa (podobno przynoszę nieszczęście). Bardzo Pana przepraszam i proszę o wybaczenie. O wierszach i o tem wszystkim, o czem Pan pisze, naskrobię obszerny list. Jeszcze raz przepraszam, życzę Wesołych Świąt, no a życzenia ślubne – w swoim czasie i miejscu prześlę. Proszę ucałować rączki Pani, Pana bardzo serdecznie ściskam.

Zbigniew Herbert

Kartka pocztowa. Adresat: Wielmożny Pan / Henryk Święcicki / Toruń / Kazimierza Jagiellończyka 4/4. Stemple: Brwinów / 21.12.51; Toruń / 22.12.51.

1 Ślub cywilny Henryka Święcickiego z Marią Filipowicz odbył się 18 grudnia, a kościelny, na którym świadkiem miał być Herbert, 30 grudnia 1951 r. w ­Toruniu.

2 Siostra Herberta, Halina Herbert-Żebrowska (1923–2017), była lekarzem pediatrą, lekarzem (ftyzjatrą) był też jej mąż, Tadeusz Żebrowski (1916–1965).

Spis treści

Henryk Citko, Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

Korespondencja Zbigniewa Herberta z Henrykiem Święcickim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zbigniew Herbert, O wierszach, poetach i nadziei . . . .

Wiersze Henryka Święcickiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zbigniew Herbert, O Henryku Horoszu i jego malarstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Henryk Horosz, Spotkanie z przeszkodami . . . . . . . . . .

Joanna Sacewicz, Poeta zamaskowany. Album Wacława Kapusto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

137 139 147

150 153 156

Henryk Citko, Zbigniew Herbert, Henryk Święcicki.

Correspondence . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Źródła ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167