Rebecca Donner
Historia kobiety, którą kazał zabić Hitler
Przełożył Arkadiusz Romanek
Znak Horyzont Kraków 2024
Tytuł oryginału All the frequent troubles of our days. The true story od the American woman at the heart of German resistance to Hitler Copyright © Rebecca Donner, 2021 First published by Little, Brown and Company Translation rights arranged by The Clegg Agency, Inc., USA. Projekt okładki Grupa Projektor | Paweł Borkowski Opieka redakcyjna Ewelina Olaszek Opieka promocyjna Agnieszka Madeja Adiustacja Bogusława Wójcikowska Korekta Bogusława Wójcikowska Izabela Cisek Opracowanie ilustracji i łamanie Tomasz Dębowski © Copyright for the translation by SIW Znak Sp. z o.o © Copyright for this edition by SIW Znak Sp. z o.o., 2024 ISBN 978-83-240-8870-6 Znak Horyzont www.znakhoryzont.pl
Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl Więcej o naszych autorach i książkach: www.wydawnictwoznak.pl Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37 Dział sprzedaży: tel. (12) 61 99 569, e-mail: czytelnicy@znak.com.pl Wydanie I, Kraków 2024. Printed in EU
Spis treści Od autorki.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fragment.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wprowadzenie.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chłopiec z niebieskim plecakiem.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11 13 15 19
I. MILDRED Musimy to zmienić jak najszybciej.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Yankee Doodle Dandy.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dzień dobry, Słoneczko.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BAG.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
27 38 43 57
II. Hitler kanclerzem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Dwóch nazistowskich ministrów.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Szept i skinienie.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Volksempfänger.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Reichstag w ogniu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Akt sabotażu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Rekruci Mildred . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Przewracające się kostki domina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Na stos.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Dietrich walczy z klauzulą aryjską.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Arvid pali swoją książkę.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
III. CHŁOPIEC Amerykanin w Berlinie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Nie mitręż czasu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 7
REBECCA DONNER | PODWÓJNE ŻYCIE MILDRED
IV. MILDRED Właściwa pielęgnacja kaktusów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 Bardzo jasna, przezroczysta.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Dwa rodzaje zabaw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Podsłuch. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Estonia i inne wymyślone kobiety. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Arvid dostaje pracę .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Złodzieje, fałszerze, kłamcy, zdrajcy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Rudolf Ditzen alias Hans Fallada.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Noc długich noży.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
V. CHŁOPIEC Molekül i inne drobinki.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Kansas Jack Gang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
VI. MILDRED Fragment.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 Nowa strategia.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Żegnaj, traktacie wersalski.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 Tommy .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Małpie harce .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Rindersteak-nazi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Stary kumpel z ARPLAN-u .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 Szpiedzy wśród nas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 Znów lecą głowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 Widerstand .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 Ernst i Ernst .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 Kryzys tożsamości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
VII Powrót do domu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Małe i duże kłopoty Georginy.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jane zakochana .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Moja mała dziewczynko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Krąg w kręgu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
248 254 260 266 268
Spis treści
Dziecko… mało brakowało. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stalin i karzeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ostatni list Borysa.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . W poszukiwaniu sojuszników. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
272 278 283 286
VIII. CHŁOPIEC Człowiek Morgenthaua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 Radosna przejażdżka.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 Lunch przed nocą kryształową .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305 Radzi sobie coraz lepiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 Decyzja brzemienna w skutki .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314 Nalot.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 Pamiętnik Louise Heath .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328 Mamzelle, Mildred i Mole. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
IX . MILDRED Fragment.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Świetne zagraniczne prochowce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Korsykanin detonuje bombę. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Libs i Mildred wśród łyżek i filiżanek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . AGIS i inne agitacje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jedenastostronicowa tabela Zoi Iwanowny Rybkiny.. . . . . . . . Wulgaryzmy Stalina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pierwsza wiadomość Hansa Coppiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anatolij Gurewicz alias Kent, alias Wincent Sierra, alias Wiktor Sukołow.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kod czerwony. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ten jeden błąd. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gollnow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jeden ból wśród tak wielu innych.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ropa Kaukazu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
336 337 339 342 345 350 358 362 365 370 373 376 379 383
X Fragment.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386 Aresztowanie.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387 Album Gestapo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393 9
REBECCA DONNER | PODWÓJNE ŻYCIE MILDRED
Puk… stuk… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 Falk daje z siebie wszystko.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408 Siódme przesłuchanie Wolfganga.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413 Kassiber.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415 Czerwona Orkiestra nie jest ani czerwona, ani szczególnie muzykalna.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419 Annaliese i kości czarownicy.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424 Pies gończy Hitlera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429 Pierwszy z serii procesów .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432 Towarzyszka z celi Mildred. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435 Największy pech. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440 Opaska .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442 Gilotyna Mannhardta .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444 Wszelkie zwykłe bolączki naszych dni . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447 Lista Stievego.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450 Ostateczne rozwiązanie.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455 Gertrud.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457
XI Wściekłość Harriette.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Walkiria.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zrekrutowani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przypadek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . List Arvida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
468 473 478 482 484
XII. CHŁOPAK Don wraca.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488 Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493 Uwagi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498 Przypisy.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501 Bibliografia .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549 Źródła ilustracji.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559
I Mildred
Mildred i Arvid, 1930
Musimy to zmienić jak najszybciej 1932 1 Jest 29 lipca 1932 roku. Mildred wychodzi ze stacji berlińskiego metra i kieruje się na północ, na Friedrichstrasse. W ręku trzyma skórzaną torbę. Jest piątek. Wybiera się na berliński uniwersytet1, gdzie dwa razy w tygodniu prowadzi wykłady2. Idzie szybkim krokiem. Berlin tętni życiem. Na chodnikach roi się od przechodniów, na ulicach mnóstwo samochodów, tramwajów, autobusów, rowerzystów. Gdziekolwiek spojrzeć, wszędzie pełno ludzi. Młodych i starych, bogatych i biednych. Głównie biednych. Ci żebrzą, śpią pod murami, biją się albo sprzedają sznurowadła, strony gazet, przekazując sobie niedopałki wygrzebane z rynsztoków. Dwa lata temu uniwersytet zlecił jej prowadzenie kursu tematycznego „Historia literatury amerykańskiej”. Władze wydziału mogły się spodziewać, że Mildred przygotuje wykład o autorach z poprzedniego stulecia – Hermanie Melville’u, Nathanielu Hawthornie lub Jamesie Fenimorze Cooperze – ale ona nie chce sięgać po książki o marynarzach, cudzołożnicach czy pionierach. Chce rozmawiać ze swoimi studentami o książkach napisanych przez ludzi żyjących obecnie, zwłaszcza tych, którzy piszą o tym, jak to jest być biednym. Stojąc w sali pełnej niemieckiej młodzieży, pragnie pomóc jej zrozumieć uciśnionych w czasach, gdy tak wielu młodych ludzi w ich własnym kraju codziennie musi toczyć ciężką walkę o to, by mieć co włożyć do garnka. W związku z tym przez cztery semestry Mildred wykładała o amerykańskich farmerach, robotnikach i imigrantach, o Williamie Faulknerze, Johnie Dos Passosie i Theodorze Dreiserze. Nie ukrywa swoich poglądów politycznych. Podczas wykładów płynnie przechodzi od amerykańskich powieści do 27
REBECCA DONNER | PODWÓJNE ŻYCIE MILDRED
powszechnej biedy panującej w Niemczech i niepokojącego wzrostu znaczenia partii nazistowskiej. „W Niemczech nastały mroczne czasy”3 – napisała w liście do swojej matki. „Wszyscy wyczuwają zagrożenie, ale wielu chowa głowę w piasek”. Dochodzi do szerokiego bulwaru Unter den Linden. Skręca w prawo. Aleja bierze nazwę od rzędów lip, drzew, które akurat teraz są w pełni kwitnienia. Kaskady maleńkich białych kwiatów sprawiają, że powietrze, którym Mildred oddycha, jest przesycone słodyczą niczym perfumami. Piękno przyrody nie jest jednak w stanie zamaskować brzydoty. Swastyki pojawiają się wszędzie. Wyrastają jak grzyby po deszczu: na plakatach przyklejonych do ścian stacji metra, na flagach, transparentach i ulotkach. Krajem rządzi siwowłosy staruszek z morsim wąsem. Z trudem. Prezydent Paul von Hindenburg ma osiemdziesiąt cztery lata i na starość stał się bardzo chwiejny. Coraz większą popularność zyskuje natomiast polityk o połowę młodszy od niego, wyrzucony ze szkoły średniej mężczyzna imieniem Adolf Hitler, który, jak przewiduje Mildred, przyniesie „wielkie pogłębienie nędzy i ucisku”4. Skręca w lewo. Przed nią Uniwersytet Berliński. Wchodzi do budynku. Korytarze pękają w szwach od studentów. Zbliża się do drzwi sali wykładowej, wiedząc, że dzisiaj robi to po raz ostatni. Władze uczelni już ją poinformowały, że jesienią nie otrzyma ponownie propozycji prowadzenia wykładów na uniwersytecie. Mildred nie może w to uwierzyć. Przez cały czas uważała za rzecz oczywistą, że może mówić, co myśli. 2 W listach do matki Mildred używa niedwuznacznych, dosadnych słów, bo wie, że dziesięć lat edukacji Georginy Fish nie wystarczy, aby zrozumieć zawiłości niemieckiej polityki: Jest spora grupa ludzi, którzy czując, że nie dzieje się dobrze – doświadczając własnej biedy lub z powodu zagrożenia 28
REBECCA DONNER | PODWÓJNE ŻYCIE MILDRED
ubóstwem – dochodzą do wniosku, że skoro wcześniej było lepiej, to dobrze byłoby znowu mieć bardziej absolutystyczny rząd5.
Oficjalna nazwa partii nazistowskiej brzmi: Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP), czyli Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników, a Mildred wyjaśnia w liście, że: „Nie ma nic wspólnego z socjalizmem, a sama jej nazwa jest kłamstwem. Uważa się za działającą wedle wysokich standardów moralnych i, podobnie jak Ku Klux Klan, prowadzi kampanię nienawiści skierowaną przeciwko Żydom”. Mildred pisze większość tych listów piórem z czarnym atramentem. Czasami pisze część listu podczas przejazdu metrem, w drodze na zajęcia, a kończy go na maszynie już w domu. Bywa też odwrotnie: najpierw pisze list na maszynie, a kończy go w kolejce U-Bahn, przepraszając za niechlujny charakter pisma. Mildred nie informuje matki od razu o tym, że straciła pracę na uniwersytecie. Trochę poczeka. Może tydzień. Może dwa. Nie chce martwić Georginy, która mieszka w małym pokoju z brązową tapetą po drugiej stronie Atlantyku i zwykle za bardzo się wszystkim przejmuje. 3 Zwolniona. Wyrzucona. Usunięta. Jakiego by słowa nie użyć, jego znaczenie będzie takie samo. Urzędnik administracji odmówił podania powodu. Kontraktów można nie przedłużać różnym osobom z bardzo wielu powodów, niezależnych od aktualnej koniunktury. Mildred ma dwadzieścia dziewięć lat. Wciąż właściwie można ją uznać za panią magister, bo jej dysertacja jest gotowa zaledwie w połowie. Chciała uczyć historii literatury amerykańskiej, dopóki nie zrobi doktoratu. A teraz? Co ma począć? Może brać udział w zajęciach na uniwersytecie, ale nie wolno jej już żadnych zajęć prowadzić. Grupa studentów wysłała petycję 6 do władz uniwersytetu z prośbą o ponowne rozważenie decyzji. To nie miało jednak szans powodzenia. Tętniący życiem korytarz, odgłosy kroków, klamka w jej dłoni, zimny 30
Musimy to zmienić jak najszybciej
metal – wszystko to jest oznaką jej czasu spędzonego tutaj, spiskującego, by przypomnieć jej, że nie może wrócić. Otwiera drzwi do sali i wchodzi do środka. Jej uczniowie siedzący w rzędach przed nią wstają. Taki jest zwyczaj na niemieckich uniwersytetach. Gest szacunku. Kiedy widzi, co zrobili z jej biurkiem, ogarnia ją wzruszenie. Jest całe w kwiatach: piękny duży stos, w którym dominują barwy lawendy i złota. Łzy napływają jej do oczu. Reaguje słabym żartem. „Jest tak wysoki, że nie widzę waszych twarzy!”7. 4 W niewielkiej odległości od uniwersytetu berlińskiego znajduje się Opernplatz, duży skwer miejski. Studenci z teczkami obciążonymi książkami lubią tu spędzać wolny czas pomiędzy zajęciami, przechadzając się wzdłuż karmelowej kolumnady Deutsche Staatsoper. Wieczorem na plac wylegają zamożni bywalcy opery, oblegani przez żebraków z wyciągniętymi dłońmi. Opernplatz wydaje się esencją skondensowanego w jednym miejscu niemieckiego społeczeństwa. Rok później uczniowie nazistowskiego bractwa8 spalą tutaj dwadzieścia pięć tysięcy książek, wrzucając je do wielkiego ogniska na środku placu. Ich towarzysze zorganizują podobne inscenizacje na uniwersytetach w całych Niemczech, rozpowszechniając listę autorów uznanych za dewiacyjnych, nieczystych i „nieniemieckich” 9. Na liście znajdą się laureaci Nagrody Nobla i ci mało znani, filozofowie i dramatopisarze, powieściopisarze i fizycy. Spłoną książki Żydów, chrześcijan i ateistów, potępiane na równi z dziełami komunistów, socjalistów i anarchistów. Spalone zostaną prawie wszystkie egzemplarze książek, które znalazły się w ciągu dwóch lat na liście lektur zredagowanej przez Mildred, gdy wykładała na uniwersytecie. 5 Reichstag – niemiecki parlament – jest kamieniem węgielnym demokracji, pełniąc rolę mechanizmu kontrolującego i równoważącego władzę wykonawczą prezydenta Paula von Hindenburga. Swoich przedstawicieli w Reichstagu mają rozliczne partie polityczne, od dobrze ugruntowanych po zupełnie niszowe. 31
REBECCA DONNER | PODWÓJNE ŻYCIE MILDRED
W 1928 roku w wyborach do Reichstagu partia nazistowska uzyskała mniej niż trzy procent głosów. W 1930 roku jej elektorat wzrósł do osiemnastu procent. A w 1932? Faszyzm w Niemczech rośnie w siłę, ale ciągle wydaje się, że można go pokonać. Polityków lewicy jest znacznie więcej niż nazistów10. 31 lipca 1932 roku – dwa dni po usunięciu Mildred z Uniwersytetu Berlińskiego – odbędą się kolejne wybory. Spacerując po stolicy Niemiec, Mildred na każdym kroku ma do czynienia z nazistowską propagandą, pojawiającą się wszędzie tam, gdzie gromadzą się biedni i bezrobotni: w parkach, na placach, dworcach kolejowych, przy publicznych toaletach. Na plakatach ze swastykami obietnice: „Praca! Wolność! Chleb!”11. Hitler użył tego samego hasła, gdy w marcu kandydował na urząd prezydenta. Wtedy przegrał. Prezydent Hindenburg właśnie rozpoczął swoją drugą siedmioletnią kadencję. Co zrobi Hitler? Nikt nie ma pewności. Mildred z rosnącym niepokojem czeka na ogłoszenie wyników wyborów do Reichstagu. Czekają też jej sąsiedzi, gromadzący się wokół kiosków z gazetami w okolicy. 6 Partia nazistowska zdobywa trzydzieści siedem procent głosów12 . Po raz pierwszy w historii zyskuje większość w Reichstagu. W tyle zostawia Socjaldemokratyczną Partię Niemiec z dwudziestoma dwoma procentami. Komunistyczna Partia Niemiec osiąga jeszcze gorszy wynik – piętnaście procent głosów – i plasuje się na trzecim miejscu. Pozostałe dwadzieścia sześć procent to zbitek różnych małych skonfliktowanych partii. Każdy wyborca znajdzie wśród nich coś dla siebie. Noszą one interesujące nazwy, takie jak: „Radykalna Partia Środka”13 i „Partia Niemieckiej Klasy Średniej Rzeszy” czy „Narodowa Partia Środka Przeciwko Faszyzmowi i Socjalizmowi”, „Niemiecka Partia Rolników” i „Chrześcijańska Socjalna Partia Służby Ludowej” oraz „Ruch Sprawiedliwości Przeciwko Wszystkim Partiom i Cięciom Płac oraz Zasiłku dla Bezrobotnych” i „Najwyższe Wynagrodzenie dla Urzędników 32
Musimy to zmienić jak najszybciej
Służby Cywilnej, 5000 Marek dla Bezrobotnych i Ofiar Wojny, Dotychczas Ignorowanych”. Tuż po zwycięstwie partii nazistowskiej Hitler wnioskuje, by prezydent mianował go kanclerzem. Hindenburg odmawia. 7 Mildred czyta Mein Kampf. Książka Hitlera została opublikowana w dwóch tomach. Pierwszy ukazał się w 1925, drugi w 1926 roku. W 1932 roku nie była w Niemczech powszechną lekturą. Jeszcze nie. Tłumaczenie na język angielski14 również jeszcze się nie ukazało. Mildred martwi się, że Amerykanie nie rozumieją, jak niebezpieczny jest Hitler. Niemcy też nie rozumieją. Zbyt wielu podchodzi do tej kwestii lekceważąco. Większość głównych niemieckich gazet odmówiła opublikowania recenzji Mein Kampf, gdy książka ukazała się drukiem. W jednej z nich przewidywano, że Hitler będzie „skończony politycznie”15, gdy ludzie zapoznają się z jego wywodami. W innej gazecie drwiono z jego „umysłu pogrążonego we mgle”16 . Ostro krytykowali go nawet sami naziści i prawicowi nacjonaliści. Prohitlerowska gazeta „Deutsche Zeitung” szydziła z „nielogicznych tyrad”17 Hitlera. Nacjonalistyczna „Neue Preußische Zeitung” oburzała się: „Ktoś liczy na pomysłowość, a znajduje tylko arogancję, liczy na pobudzenie, a znajduje nudę, szuka miłości i entuzjazmu, a znajduje frazesy, szuka zdrowej nienawiści, a znajduje obelgi… Czy to jest książka dla Niemców? To byłoby okropne!”18. Kiedy Hitler się chwalił, że całe Niemcy z niecierpliwością wyczekują ukazania się jego książki, antysemicka gazeta „Das Bayerische Vaterland” szydziła z jego egoizmu: „Och, jakże skromnie! Dlaczego nie cały wszechświat?”19. Chętnie szydzono z Hitlera, który stał się bohaterem licznych rysunkowych historyjek. W popularnym magazynie „Simplicissimus” na pierwszej stronie pojawiła się obraźliwa karykatura Hitlera oferującego swoje Mein Kampf zupełnie niezainteresowanym jego wypocinami klientom w piwiarni 20. To właśnie w monachijskiej piwiarni Hofbräuhaus trzydziestoletni Hitler wygłosił jedno z pierwszych znaczących 33
REBECCA DONNER | PODWÓJNE ŻYCIE MILDRED
przemówień. Okazją do tego było spotkanie, które odbyło się 24 lutego 1920 roku, zorganizowane przez Niemiecką Partię Robotniczą, zupełnie nieznaną partię polityczną, liczącą wówczas zaledwie stu dziewięćdziesięciu członków. Jednym z nich był Hitler. Brał udział w pierwszej wojnie światowej i nadal służył w armii, pracując w wydziale wywiadu Reichswehry. Nie miał wielkiej wiedzy na temat członków komitetu zarządzającego Niemiecką Partią Robotniczą, uważaną za skłóconą bandę trutni. Pierwsze przemówienie wygłosił jakiś zarozumiały lekarz. Kiedy prelegent skończył, na długi stół otoczony tłumem wskoczył Hitler. Język, którego używał, był bardzo ekspresyjny, pospolity, dosadny, wręcz ordynarny21. Wykrzykiwał obelgi pod adresem polityków, kapitalistów i Żydów. Zganił ministra finansów Rzeszy za poparcie traktatu wersalskiego, upokarzające ustępstwo wobec zwycięzców wojny, które rzuci Niemców na kolana, jak ostrzegał, jeśli nie zaczną walczyć. „Naszym mottem jest tylko walka!”22 – wykrzykiwał. Tłum w piwiarni, zbieranina mężczyzn z klasy robotniczej i średniej, niemal się zagotował. Część ludzi wiwatowała, część jawnie drwiła. Kontrowersyjne przemówienia Hitlera zapewniały frekwencję na kolejnych zebraniach Niemieckiej Partii Robotniczej, która w sierpniu 1921 roku 23 liczyła już trzy tysiące trzystu członków. Wtedy to otrzymała nową nazwę: Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza, w skrócie nazywana partią nazistowską. Wybrano też nowego przewodniczącego, Hitlera, który nadał sobie nowy tytuł: Führer (przywódca)24. „Simplicissimus” prezentował Führera jako drugorzędnego gracza na scenie polityki niemieckiej. Od 1921 do 1932 roku Hitler pojawiał się w czasopiśmie jako nieszkodliwy kretyn. Karykatura z 1930 roku ośmieszała go, przedstawiając jako głupiego ucznia, kopiującego fragmenty Das Kapital, podczas gdy unoszący się nad nim duch Karola Marksa go beształ („Adolf, Adolf! Oddaj moje teorie socjalistom!”)25. Inna karykatura ukazywała dwóch policjantów, którzy przeszukują przepastne wnętrze pustej głowy Hitlera i znajdują mózg tak mały, że do jego wyjęcia potrzeba pincety26. 34
Musimy to zmienić jak najszybciej
Przez ponad dekadę „Münchener Post” publikował serie pełnych kpin artykułów skierowanych przeciwko Hitlerowi i jego bandzie lizusów, łącząc ich z seksskandalami i pijaństwami w luksusowych hotelach. Redaktorzy gazety chełpili się, że: „Hitler nie ma przed nami sekretów”27. A on twierdził, że cieszy się tym rozgłosem („Nieważne, czy śmieją się z nas, czy nas lżą – pisał w Mein Kampf – czy przedstawiają nas jako błaznów, czy przestępców, najważniejsze, że o nas mówią”28). A jednak żarty gazety w pewnym momencie tak go zirytowały, że w 1923 roku wysłał grupę zbirów do biura „Münchener Post”. Zniszczyli, co się tylko dało. Tymi bandziorami byli osobiści ochroniarze Hitlera ze Stosstrupp Adolf Hitler – oddziałów szturmowych Adolfa Hitlera. 35
REBECCA DONNER | PODWÓJNE ŻYCIE MILDRED
Wraz ze wzrostem popularności Hitlera gazeta „Münchener Post” zaczęła bić na alarm, ostrzegając społeczeństwo o jego morderczych zamiarach. Artykuł z 1931 roku zatytułowany Żydzi w Trzeciej Rzeszy29 donosił o „ostatecznym rozwiązaniu” [Endlösung] kwestii żydowskiej. Nienazwane źródło wewnątrz organizacji Hitlera ujawniło szczegółową listę restrykcji, które zostaną narzucone Żydom, jeśli partia nazistowska sięgnie po władzę. Istniał też plan, by „wykorzystać Żydów w Niemczech do pracy niewolniczej”. W 1932 roku, gdy towarzyszymy jeszcze Mildred, pewna gazeta publikuje artykuł o „Komórce G”30 – tajnej brygadzie śmierci w szeregach partii nazistowskiej, usuwającej ludzi, by oczyścić drogę dla Hitlera. Dziennikarze „Münchener Post”, znani czytelnikom jako tuba propagandowa partii socjaldemokratycznej, traktują Hitlera poważnie, nawet jeśli wielu innych ludzi nie dostrzega zagrożenia. 8 Na Alexanderplatz Mildred jest świadkiem krwawej konfrontacji. Procesja bezrobotnych robotników w łachmanach maszeruje przez plac, krzycząc: „Jesteśmy głodni!”31. Atakują ich policjanci uzbrojeni w pałki. Pojawia się czołg – monstrualny pojazd, jak wspomina później Mildred, „z małymi szczelinami do strzelania i karabinem automatycznym, który obracał się w przód i w tył, celując w tłum”. Załoga czołgu to ludzie z organizacji znanej jako Schutzstaffel – lub po prostu SS. Noszą czarne mundury i nie należą do niemieckiej policji ani w żaden sposób nie są powiązani z niemieckim rządem. Stanowią elitarny korpus oficerów w prywatnej jednostce paramilitarnej, dowodzonej przez działaczy partii nazistowskiej. Liczebność tej prywatnej armii – w skład której wchodzi wielu ochroniarzy z oddziału szturmowego chroniących Hitlera, gdy wygłaszał przemówienia w piwiarniach – od połowy lat dwudziestych stale rosła. Podobnie jak inna prywatna armia mężczyzn w brunatnych mundurach, formacja zwana potocznie „brunatnymi koszulami”, a bardziej formalnie Sturmabteilung – Oddziałami Szturmowymi – lub po prostu SA. W 1932 roku liczba żołnierzy oddziałów SA osiąga 36
Musimy to zmienić jak najszybciej
oszałamiające czterysta tysięcy32. Obie formacje paramilitarne są uzbrojone i gotowe wykonywać rozkazy oficjeli partii nazistowskiej, która najwyraźniej przygotowuje się do niemieckiej krwawej prawicowej rewolucji. 9 Wszędzie, gdzie nie spojrzeć, Mildred widzi oznaki narastającej brutalności i cierpienia. Pisze: Wielu bezrobotnych wygląda na wyczerpanych z głodu i zimna. Jedzą codziennie kartofle i nic więcej. Sytuacja stale się pogarsza.
Zmierzając na stację U-Bahn, zauważa Niemkę, która wydaje się mniej więcej w tym samym wieku co jej matka: stała na rogu ulicy w przenikliwym wietrze. Nie miała na sobie płaszcza, ubranie było cienkie i zniszczone, a ona z determinacją sprzedawała gazety. Ilekroć wracam myślami do tego obrazu, a podobnych mam wiele przed oczyma, myślę, że musimy to zmienić jak najszybciej33 .