SPIS TREŚCI
WPROWADZENIE
M.B.B. BISKUPSKI, JOCHEN BÖHLER, JAN-ROMAN POTOCKI I VIVIAN HUX REED
Wiosenne powietrze Paryża w 1919 roku pełne było obietnic nowego początku. Wielka wojna, w którą na cztery lata uwikłała się Europa i znaczna część świata, zakończyła się 11 listopada 1918 roku zawieszeniem broni. W ciągu następnych sześciu miesięcy konferencja pokojowa w Paryżu usiłowała stworzyć trwały pokój. Prezydent USA Woodrow Wilson zainspirował zarówno konferencję, jak i cały świat swoimi idealistycznymi Czternastoma Punktami1. Rodziły się narody, a granice zmieniały się pod wpływem rozległej wizji państw sprzymierzonych nowego, lepszego świata, rządzącego się zasadami samostanowienia. Mało kto witał tę możliwość goręcej niż Polacy w Europie i Ameryce. W marcu 1919 roku konferencja była już w pełnym toku. Delegatów oblegali lobbyści z wszelkich możliwych grup narodowościowych, partii politycznych oraz interesów biznesowych. Wielka wojna nagle zapewniła Stanom Zjednoczonym pozycję potężnego i wpływowego mocarstwa. Amerykańska Komisja do spraw Negocjacji Pokojowych, korpus dyplomatyczny USA w Paryżu, doradcy i komisarze wojskowi oraz
1 Woodrow Wilson (1856–1924) był prezydentem USA w latach 1913–1921. 8 stycznia 1918 przedstawił zbiór zasad, na których należałoby zbudować pokój – Czternaście Punktów. Stały się one wiodącymi zasadami na Konferencji Pokojowej w Paryżu i miały zasadnicze znaczenie w utworzeniu wielu nowych państw.
Amerykańska Administracja Pomocy Humanitarnej (American Relief Administration, ARA) – wszyscy ciężko pracowali nad wprowadzeniem możliwie wielu ideałów Wilsona w czyn. Pewien młody amerykański dyplomata brał udział w pracach każdej z tych potężnych grup i dla niego wiosna w Paryżu rzeczywiście była nowym początkiem.
Hugh Simons Gibson (1883–1954) był znakomicie przygotowany do zajęcia stanowiska pierwszego posła nadzwyczajnego i ministra pełnomocnego w drugiej Rzeczypospolitej Polskiej – kraju starożytnego narodu, nowo odtworzonego po ponad wieku rozbiorów dokonanych przez trzy cesarstwa, które zostały zniszczone przez I wojnę światową (Niemcy, Austro-Węgry i Rosję). Chociaż życie Gibsona jest przedmiotem księgi pamiątkowej stworzonej przez jego przyjaciół, a także dysertacji poświęconej jego karierze dyplomatycznej, na ogół pomija się jego wkład w dziedziny dyplomacji i pomocy humanitarnej2 . W tejże publikacji, poprzez cytowane pisma Gibsona, przedstawia się jego doświadczenia w trakcie pełnienia funkcji posła nadzwyczajnego i ministra pełnomocnego USA w Polsce. Gibson maluje bogaty i zajmujący obraz pierwszych lat odzyskanej niepodległości Polski. Aby wejść w piekielnie złożony świat Gibsona i w pełni zrozumieć jego bardzo szczegółowe opisy, potrzebna jest pewna znajomość kontekstu i tła sytuacji. Zasadnicze znaczenie dla zrozumienia procesu odradzania się Polski, zapoczątkowanego w listopadzie 1918, ma podstawowa wiedza na temat historii Polski do tego czasu. Przydatne będzie też rozpatrzenie w skrócie niektórych podstawowych zagadnień, wobec których stanęła Polska w sprawie granic z sąsiadami, niezliczonych problemów, z którymi miało do czynienia państwo zniszczone przez wojnę oraz
2 Zob. Hugh Gibson 1883–1854; Extracts from His Letters and Anecdotes from His Friends (Hugh Gibson 1883–1854: Wybrane fragmenty jego listów i anegdoty opowiedziane przez jego przyjaciół), red. Perrina Galpina, Belgian American Educational Foundation, New York 1956, oraz Ronald Emil Swerczek, The Diplomatic Career of Hugh Gibson, 1908–1938 (Dyplomatyczna kariera Hugh Gibsona, 1908–1938), rozprawa doktorska, University of Iowa 1972. Swerczek zajmuje się udziałem Gibsona w unowocześnianiu i reformie korpusu dyplomatycznego i rozpatruje szczegóły jego rozmaitych przydziałów. Skupia się jednak w swoich ocenach na niepowodzeniach systemu dyplomatycznego w ogóle, a w konsekwencji na powodach nieosiągnięcia przez Gibsona najwyższych poziomów i najlepszych wyników. Dzięki specjalnemu zezwoleniu Swerczek był pierwszym naukowcem, który w 1966 roku uzyskał możliwość zapoznania się z dokumentami Hugh Gibsona znajdującymi się w Archiwach Hoover Institution, chociaż były one publicznie niedostępne aż do roku 1971.
niektórych kwestii, z jakimi borykały się państwa sprzymierzone w trakcie paryskiej konferencji pokojowej. Na koniec kilka słów o samym Gibsonie –przygotują one Czytelnika do wejścia w jego świat wiosną 1919 roku.
Burzliwa przeszłość Polski
Długa, złożona historia Polski i wielka rola, jaką odegrała ona w historii Europy, nie jest ani dobrze znana, ani rozumiana 3. Sięga daleko w przeszłość; powszechnie uznaną datą jest rok 966, kiedy ludzie żyjący w strefie uznawanej wówczas za Polskę pod rządami Mieszka I przyjęli chrześcijaństwo łacińskie. Do XIV wieku dokumenty pisemne są nieliczne. Podczas kolejnych fal wysiedlania zachodnio-europejskich Żydów w XIV i XV wieku i następnych wojen religijnych między protestantami a katolikami Polska pozostawała w Europie jednym z najbardziej tolerancyjnych krajów, umożliwiających współistnienie różnorodnych grup religijnych i etnicznych. Pomimo jednak całych wieków godnych podziwu osiągnięć, wielkiej waleczności militarnej, ekspansji terytorialnej na wschód od swojego historycznego rdzenia oraz wczesnych eksperymentów nad demokratycznymi rządami w XVIII wieku Polska zaczęła się powoli chylić ku upadkowi wobec zaniechania budowy silnego, scentralizowanego państwa. Adam Zamoyski uważa tendencję historyków do pisania o Polsce jako o „państwie, które zawiodło” za pewnego rodzaju „zniekształcającą soczewkę lub filtr”, zabarwiające cały przebieg historii Polski4. Jak trafnie wskazują Jerzy Łukowski i Hubert Zawadzki, „były co najmniej dwie Polski”5. Pierwsza Polska zdołała stworzyć innowacyjną Konstytucję, ratyfikowaną 3 maja 1791 roku. Nie zdołała jednak jej wdrożyć i była rozrywana podziałami wewnętrznymi. Została stopniowo
3 Bardzo zalecamy: Norman Davies, Boże igrzysko. Historia Polski, tłum. Elżbieta Tabakowska, Znak, Kraków 1993; Robert H. Lord, Drugi rozbiór Polski, tłum. Andrzej Jaraczewski, PAX, Warszawa 1984; Antony Polonsky, Dzieje Żydów w Polsce i Rosji, tłum. Mateusz Wilk, PWN i Muzeum Żydów Polskich, Warszawa 2014; Adam Zamoyski, Polska. Opowieść o dziejach niezwykłego narodu, tłum. Michał Jonikier, wyd. 2, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2015.
4 Adam Zamoyski, Polska…
5 Jerzy Łukowski, Hubert Zawadzki, A Concise History of Poland (Krótka historia Polski), Cambridge University Press, New York 2006, p. XVII.
rozczłonkowana przez Prusy, Rosję i Austrię w trzech kolejnych rozbiorach, z których ostatni wymazał Polskę z mapy w 1795 roku. Ta tragiczna sytuacja trwała aż do rozpadu trzech cesarstw rozbiorowych, zbieżnego z zakończeniem I wojny światowej. Ponad 3 miliony Polaków zostały wcielone do ich armii, często stając naprzeciw siebie na polu bitwy. Chociaż w Europie Zachodniej w listopadzie 1918 roku obwieszczono pokój, Polska jeszcze przez kilka lat prowadziła wojnę na kilku frontach, z towarzyszącym temu wyniszczeniem zasobów ludzkich i materialnych.
Pod koniec I wojny światowej istniał powszechny konsensus co do odtworzenia „drugiej” Polski, ale nie było zgody, nawet wśród samych Polaków, na temat tego, jaki ma przybrać kształt na mapie. Niektórzy uważali, że powinna się skupiać na swoim historycznym i etnicznym terenie; zaś inni mieli nadzieję na odtworzenie wieloetnicznej federacji, podobnej do przedrozbiorowej „pierwszej” Polski. Europejskie państwa sprzymierzone kierowały się względami geopolitycznymi, podczas gdy Amerykanie niezbyt rozumieli kontekst historyczny, który Gibson później usiłował wyjaśnić, wysyłając długie telegramy do Waszyngtonu. Tak zatem Polaków przy wytyczaniu nowych granic państwa w znacznej mierze pozostawiono samym sobie. Posługiwali się oni przy tym dyplomacją na Zachodzie i militarnym zaangażowaniem na Wschodzie. Mimo ponad wiekowych rządów ucisku Polacy zdołali utrzymać przy życiu swoją tożsamość narodową i entuzjastycznie wykorzystali okazję do odtworzenia swojego kraju. W istocie powtarzające się powstania zbrojne i zbiorowe akty ofiarności w imię polskości przez cały XIX wiek wykuły ducha niezachwianego, jednomyślnego patriotyzmu. Druga Rzeczpospolita Polska narodziła się 11 listopada 1918 roku w próżni wywołanej załamaniem się cesarstw. Pod koniec wojny praktycznie wszystkie walczące państwa uznały prawo Polski do odzyskania niepodległości. Amerykańskim wkładem w ten proces było słynne przemówienie prezydenta Wilsona o „pokoju bez zwycięstwa”, wygłoszone 22 stycznia 1917 roku. Ta wypowiedź jest szczególnie godna odnotowania, bo wiadomym było, że jej autor niewiele zyska na przywróceniu Polski, podkreślił zatem głównie altruistyczne motywy kierujące Ameryką 6 .
6 Po potwierdzeniu przez Wilsona niepodległości Polski nastąpiły podobne, chociaż mgliste wypowiedzi ze strony przedstawicieli władz Rosji i Niemiec, którzy w wojnie chcieli utrzymać
W 1918 roku trzynasty z Czternastu Punktów popierał sprawę niepodległości Polski; było to znaczące wobec nowo zdobytej przez Amerykę potęgi i jej prestiżu. Polacy jednak bardzo się niepokoili niejasnymi i dziwnymi sformułowaniami Wilsona, który opowiadał się za odnowieniem Polski w kształcie znacznie mniejszym od jej historycznych rozmiarów, a w niebezpiecznym stopniu uzależnionej od międzynarodowej akceptacji za pośrednictwem Ligi Narodów. Jak tego Polacy wielokrotnie później doświadczali, amerykańskie poparcie dla Polski było znacznie słabsze od tego, na które mieli nadzieję7. Być może jeszcze gorszą rzeczą była fascynacja Wilsona ochroną historycznych interesów rosyjskich, często pozostających w konflikcie z polskimi. Chociaż Wilson nie cierpiał bolszewizmu i uprawomocnił odrodzenie Polski, rzeczywista rola USA w tym procesie nie była jednoznaczna. Aby Polska była bezpieczna, potrzebna okazała się radykalna restrukturyzacja Europy; czy jednak Wilson byłby otwarty na tak radykalne przekształcenie?
Podczas gdy amerykańskie wsparcie dla przywrócenia Polski było ważne, główną zasługę w kwestii jej odrodzenia należy przypisać samym Polakom. To ich wytrwałość i poświęcenie były zasadniczym fundamentem narodowej niepodległości. Kilka wybitnych osobistości wytyczyło ten szlak. Pierwszym spośród nich był człowiek, którego wielu ludzi uważa za ojca nowoczesnej Polski, Józef Piłsudski (1867–1935)8 . Wychował się
Polskę po swojej stronie. Natomiast Ameryka kierowała się strategią zapewnienia pomocy humanitarnej ludności cywilnej. Pomocy tej przewodził Herbert Hoover, a koordynował ją Paderewski. Wysiłki przez długi czas były udaremniane przez brytyjską nieustępliwość w blokowaniu dostaw; kontrowersja ta przyczyniła się do uwypuklenia „polskiej sprawy”. Zob. M.B.B. Biskupski, The Diplomacy of Wartime Relief: The United States and Poland, 1914–1918 (Dyplomacja pomocy humanitarnej w czasie wojny; Stany Zjednoczone a Polska, 1914–1918), „Diplomatic History”, vol. 19, no. 3, 1995.
7 Temat ten został szczegółowo omówiony w: M.B.B. Biskupski, The United States and the Rebirth of Poland, 1914–1918 (Stany Zjednoczone a odrodzenie Polski), Republic of Letters, Dordrecht 2012. W rzeczywistości Polacy byli tak zawiedzeni tym przemówieniem, że, jak zauważył Gibson, postanowili wysłać „ambasadora” do prezydenta, żeby dowiedzieć się, co rzeczywiście Wilson miał na myśli; zob. tamże, p. 333.
8 Na temat Piłsudskiego zob. M.K. Dziewanowski, Joseph Pilsudski: A European Federalist (Józef Piłsudski, europejski federalista), Stanford University Press, Stanford 1969; Peter Hetherington, Unvanquished: Joseph Pilsudski, Resurrected Poland and the Struggle for Eastern Europe (Niepokonany: Józef Piłsudski, zmartwychwstała Polska i zmagania o Europę Wschodnią), Pingora Press, Houston, Texas 2012.
w niezwykle patriotycznej rodzinie szlacheckiej z litewskiej części przedrozbiorowej Polski. Od lat młodości uczestniczył w podziemnych działaniach rewolucyjnych, zmierzających do obalenia reżimu carskiego, za co został aresztowany i zesłany. Po powrocie na Litwę w 1892 roku stanął na czele litewskich struktur rodzącej się Polskiej Partii Socjalistycznej. Chociaż Piłsudski z nazwy był socjalistą, jego nadrzędnym założeniem było rozbicie imperium rosyjskiego i doprowadzenie Polski do odzyskania niepodległości. W niewielkim stopniu interesowało go obalenie „burżuazyjnego” porządku społecznego, ale wykazywał się ogromną elastycznością polityczną, aby zrealizować swój ostateczny cel. Nade wszystko Piłsudski był urodzonym przywódcą. W latach poprzedzających I wojnę światową doszedł do przekonania, że jedynie siła zbrojna może wyzwolić Polskę. W 1914 roku utworzył polską siłę paramilitarną pod dowództwem austro-węgierskim, Legiony Polskie liczące około 12 tysięcy żołnierzy, i osobiście stanął na czele I Brygady. Nieustannie przyświecała mu myśl, że udział Legionów w wysiłku wojennym w końcu stanie się środkiem do odzyskania niepodległości przez Polskę. Stanowiło to odbicie dalekowzrocznego poglądu Piłsudskiego, że w trakcie wojny trzy cesarstwa z czasem upadną. W listopadzie 1916 roku, po wypędzeniu Rosjan z przeważającej części historycznej Polski, Niemcy ogłosiły „niepodległość” kraju i ustanowiły w Warszawie rząd regencyjny. W rzeczywistości regencja była całkowicie bezsilna i stanowiła jedynie sposób na zwabienie Polaków do wstępowania w szeregi niemieckie do walki z Rosją. Pomimo swojej nieufności Piłsudski początkowo miał nadzieję, że będzie mógł współpracować z Niemcami. Jednak w lecie 1917 roku, po znacznej frustracji wywołanej pertraktacjami z Berlinem, zachęcał swoich żołnierzy do odmowy składania przysięgi na wierność cesarzowi Wilhelmowi II, co doprowadziło do jego uwięzienia w Magdeburgu. To jedynie wzmogło jego popularność wśród Polaków. Zwolniono go 8 listopada 1918, a do Warszawy przybył triumfalnie 10 listopada. Piłsudski przyjął od Rady Regencyjnej tytuł naczelnego dowódcy, a 11 listopada akt założycielski Drugiej Rzeczypospolitej Polskiej. Następnego dnia poproszono Piłsudskiego, żeby utworzył rząd jedności narodowej. Formalnie było to niepodległe Królestwo Polskie, które stało się drugą Rzecząpospolitą po uchwaleniu konstytucji w lutym 1919 roku.
Piłsudski od dawna miał nadzieję na odtworzenie czegoś na podobieństwo przedrozbiorowej, wieloetnicznej i wielowyznaniowej Rzeczypospolitej. Wyobrażał sobie bliski sojusz Polski, Ukrainy i historycznej Litwy –pozostającą pod polskim przywództwem Federację Wschodnioeuropejską. Był przecież polskim patriotą o litewskiej narodowości (czego w tamtych czasach nie uznawano za nic niezwykłego). Piłsudski uważał Rosję za głównego historycznego wroga Polski. Naprawdę bezpieczna mogłaby być jedynie Polska wolna od zagrożenia ze wschodu. Duże i agresywne Niemcy również stanowiły dla Polaków niebezpieczeństwo, a więc należało je szachować systemem układów międzynarodowych. Takie poglądy zgadzały się z ówczesną pozycją Francji. Koncepcja Piłsudskiego łączyła więc tradycyjne podejście do historii Polski ze śmiałą wizją radykalnie nowej Europy. Jak stwierdził: „Albo Polska będzie wielka, albo jej nie będzie”. Charakterystyczne, że Wilson widocznie nigdy nie popierał takich dalekosiężnych wizji dotyczących nowej Europy. To doprowadziło do zasadniczych nieporozumień w relacjach polsko-amerykańskich, a w konsekwencji do braku zainteresowania nawiązaniem dialogu z Waszyngtonem.
Romana Dmowskiego (1864–1939) nazywano „ojcem nowoczesnego polskiego nacjonalizmu”. Studiował nauki ścisłe, nieobca mu też była koncepcja darwinizmu społecznego. Dmowskiego wyróżniały silny intelekt i budzące pewną niechęć oddanie ideom. Jego poglądy skrajnie różniły się od tych, które wyznawał Piłsudski, a więc z czasem stali się zażartymi przeciwnikami politycznymi. Wyobrażał sobie zasadniczo etnocentryczną Polskę, pozbawioną terytoriów wschodnich. W jego mniemaniu taka terytorialnie ograniczona Polska stałaby się potęgą dzięki zdecydowanej asymilacji mniejszości narodowych i szybkiej modernizacji. Na tym polegała podstawowa różnica między nimi: dla Piłsudskiego patrioty modelem na przyszłość była historyczna, wieloetniczna Polska; dla Dmowskiego nacjonalisty nie miała ona żadnego znaczenia. Ten żarliwy nacjonalizm prowadził do nieufności i wrogości wobec mniejszości narodowych Polski, w tym zwłaszcza wobec jedynie częściowo zasymilowanych Żydów 9 .
9 Zob. Alvin M. Fountain, Roman Dmowski, East European Monographs, New York 1980; Andrzej Walicki, The Troubling Legacy of Roman Dmowski (Niepokojący spadek po Dmowskim),
Podczas gdy strategia Piłsudskiego była oparta na utworzeniu silnej armii, Dmowski w czasie I wojny światowej przemierzał Europę Zachodnią, propagując sprawę polską we Francji i w Anglii oraz tworząc samozwańczy polski rząd emigracyjny we Francji (Komitet Narodowy Polski). Pracowity i przekonujący Dmowski z czasem zdobył uwagę i oficjalne uznanie mocarstw sprzymierzonych. Wskutek tych działań dla wielu ludzi na Zachodzie, którzy ze zrozumiałych względów podejrzliwie odnosili się do współpracy Piłsudskiego z państwami centralnymi, Dmowski stał się uosobieniem polskiej sprawy narodowej.
Ignacy Jan Paderewski (1860–1941) był polskim pianistą o światowej sławie, który w Ameryce stał na czele kampanii gromadzenia środków na rzecz pomocy humanitarnej w Polsce i który coraz bardziej angażował się w politykę. Wkrótce po odzyskaniu przez Polskę niepodległości to on wskutek zakulisowego układu został polskim premierem i ministrem spraw zagranicznych. To zaś spowodowało, że Paderewski odgrywał bardzo istotną rolę publiczną, ale prawdziwa władza pozostała w rękach Piłsudskiego. Chociaż Paderewski wraz z Dmowskim reprezentował Polskę na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 roku, został przez Piłsudskiego przechytrzony, a Dmowski pogardzał nim za jego naiwność polityczną. Pod koniec 1919 roku jego kariera polityczna była praktycznie skończona.
To, jak Paderewski, Piłsudski i Dmowski odnosili się do Gibsona, wskazuje zarówno na ich rozbieżne poglądy polityczne i plany dotyczące odbudowy państwa polskiego, jak i na znaczenie Gibsona jako dyplomaty i jako człowieka. Ze swoją zwykłą górnolotnością Paderewski uważał, że gdyby Wilson przeszukał całe Stany Zjednoczone od końca do końca, nie mógłby znaleźć odpowiedniejszego człowieka do wypełnienia trudnego zadania ustanowienia relacji między Ameryką a nową republiką. Nie tylko okazał się człowiekiem o wyjątkowym doświadczeniu, niezwykle utalentowanym, cechującym się entuzjazmem, który
„East European Politics and Societies”, vol. 14, ed. 1, 1999, p. 12−46; Piotr S. Wandycz, Poland’s Place in Europe in the Concepts of Pilsudski and Dmowski (Miejsce Polski w Europie według koncepcji Piłsudskiego i Dmowskiego), „East European Politics and Societies”, vol. 4, ed. 3, 1990, p. 451–468.
rzadko kiedy można napotkać u dyplomaty, obdarzonym zdrowym i głębokim rozsądkiem, ale Warszawa szybko dostrzegła w nim urok i atrakcyjność osobistą, co niemal natychmiast zapewniło mu największą popularność wśród tych, którzy mieli z nim w jakikolwiek sposób do czynienia. A jeżeli chodzi o Amerykanów, to święcie w niego wierzyli […]10.
Gibson, opisując w listach początki swojej znajomości z Piłsudskim, daje wyraz szacunkowi, którym się wzajemnie darzyli. Dobrze świadczy o Gibsonie, że szybko pojął śmiałą logikę strategii Piłsudskiego na Wschodzie, a zwłaszcza jego lęk przed Rosjanami, i że zaczął go podziwiać. Wielu, w tym zwłaszcza Wilson, uważało Piłsudskiego za człowieka nieznanego, nieco podejrzanego i w gruncie rzeczy całkowicie niezrozumiałego. Mniej jasne są relacje Gibsona z Dmowskim. Podchodził do Dmowskiego z pewnym niepokojem, sfrustrowany tym, że „krótkowzroczność jego działań politycznych była wielokrotnie widoczna w przeszłości i, niezależnie od tego, że jest dobrym Polakiem, pojawia się pytanie, czy każdym swoim ruchem bardziej nie szkodzi swojemu krajowi, niż mu pomaga”11. Chociaż jest to nieco mglista opinia, z pewnością świadczy o znacznej nieufności. Z zapisków Gibsona jednoznacznie wynika natomiast, że niezmiernie cenił Paderewskiego. Jednak polityczna kariera maestra w Polsce miała się zakończyć krótko po przybyciu Gibsona. Problemy, z którymi musieli się zmierzyć polscy przywódcy, były oszałamiające. Podczas gdy pozostałe sprzymierzone kraje cieszyły się zwycięstwem i miały nadzieję na doprowadzenie do trwałego pokoju, Polska nadal toczyła wojnę. Praktycznie biorąc, wszystkie jej granice były nieustannie kwestionowane, o czym świadczyły zarówno ustalenia na konferencji pokojowej w Paryżu, jak i rozmaite konflikty militarne. Czesi, Ukraińcy i Litwini rywalizowali z Polską o terytorium i o przewagę geopolityczną. Niemcy, chociaż pokonani, nadal dążyli do odzyskania utraconych ziem i snuli intrygi przeciw rodzącemu się państwu polskiemu.
10 Por. Maciej Siekierski, Helena Paderewska, Wspomnienia, 1910–1920, tłum. Ludmiła Bachurska, PIW, Warszawa 2015.
11 Gibson do Philipsa, 6 lipca 1919, HIA, skrzynka 101.
Z perspektywy Paryża
Podczas gdy Polacy walczyli o to, żeby ustanowić własne państwo, o losach kraju w znacznym stopniu miano zadecydować w Paryżu. Główni decydenci konferencji pokojowej w Paryżu ścierali się ze sobą, podczas gdy inni próbowali wysłuchiwać obaw rozmaitych grup narodowych, wynikających ze stabilizacji polskich granic. Oprócz Wielkiej Czwórki – Georges’a Clemenceau, Davida Lloyd George’a, Vittoria Orlando i Woodrowa Wilsona – w obradach uczestniczyło wielu przedstawicieli mniejszych państw, doradców, lobbystów wszelkiego rodzaju. Ani Niemcy – ze względu na ich bezwarunkową klęskę – ani Rosja – przez wojnę domową i nieuznawany rząd bolszewicki – nie miały głosu na konferencji pokojowej. Ich nieobecność doprowadziła w dalszych latach do wielu konfliktów. Kiedy stosuje się termin „alianci” albo „mocarstwa sprzymierzone”, jak gdyby oznaczało to jedną całość, aż nazbyt łatwo można stracić z oczu fakt, że reprezentanci sprzymierzonych państw zasiadali do stołu negocjacyjnego z odmiennymi punktami widzenia, a nierzadko także z programami pozostającymi w sprzeczności z innymi. Z punktu widzenia francuskich władz nadrzędne cele miały charakter karny i ochronny: należało sprawić, żeby Niemcy nie stanowiły zagrożenia dla Francji. Amerykanie natomiast ostrzegali przed całkowitym obezwładnieniem Niemiec. Włosi interesowali się głównie zagadnieniami terytorialnymi. Brytyjczycy starali się utrzymać swoją jedność imperialną i odzyskać panowanie na morzach. Wielka Brytania sprzyjała rozstrzyganiu sporów terytorialnych przez podtrzymywanie Ligi Narodów, podczas gdy Francuzi pozostawali zwolennikami bezpośrednich negocjacji między spierającymi się stronami12 . Dla Polski kluczowy element stanowiło poparcie francuskie. Dla Paryża Polska była koniecznym
12 Zob. zwłaszcza Miklós Lojkó, Meddling in Middle Europe: Britain and the ‘Lands Between’ 1919–1925 (Mieszanie się do Europy Środkowej: Wielka Brytania i „ziemie pośrodku”), Central European Press, Budapeszt 2006; Kay Lundgreen-Nielsen, The Polish Problem at the Paris Peace Conference: A Study of the Politics of the Great Powers and the Poles, 1918–1919 (Problem polski na Konferencji Pokojowej w Paryżu: Studium polityki Wielkich Mocarstw i Polaków), Odense University Press, Odense 1979; Piotr Wandycz, France and Her Eastern Allies, 1919–1925 (Francja i jej wschodni sojusznicy), University of Minnesota, Minneapolis 1962.
sprzymierzeńcem wobec ponownego pojawienia się Niemiec jako dużego mocarstwa. Dla porównania ani Ameryka, ani Anglia nie zwracały większej uwagi na strategiczną sytuację Polski, a wrogo odnosiły się do francuskich wysiłków zmierzających do wyrządzenia Niemcom poważnych szkód na skalę historyczną.
Wszyscy usiłowali radzić sobie jakoś z żądaniami nowych lub odrodzonych narodów. Ich budowanie okazało się sprawą nader skomplikowaną – kiedy jedna grupa narodowa się radowała, inna łkała ze względu na zawiedzione nadzieje. Zdaniem historyka Marka Mazowera było to „największe wyzwanie dla dyplomacji międzywojennej”13. Doświadczenia Gibsona potwierdzają hipotezę Mazowera. Przytacza on wiele przykładów dotyczących państwa polskiego.
W Paryżu wiele osób rywalizowało o wysłuchanie i decyzję zgodną z własnymi dążeniami. W kwestii polskiej były to przede wszystkim delegacje Czechów, Ukraińców, Litwinów, a w znacznie mniejszym stopniu Białorusinów. Dodatkowo Żydzi zaczęli się ubiegać o uwagę najwyższych władz. Żydowskie grupy we Francji, Wielkiej Brytanii i USA zdawały sobie sprawę z ciężkiego losu Żydów wschodnioeuropejskich i organizowały się, żeby się zająć tymi zagadnieniami. Sprawę utrudniały sprzeczne programy. W Polsce, jak Gibson miał się wkrótce przekonać, dziedzictwo trzech cesarstw było ze sobą rozbieżne zarówno w sprawach Żydów, jak i w niemal wszystkich pozostałych aspektach życia. Pod rosyjską kontrolą pozostawała przeważająca część środkowej i wschodniej Polski, podobnie jak dzisiejsza Białoruś, Ukraina, Litwa, Łotwa i inne terytoria. W 1791 roku Katarzyna Wielka zadekretowała, że ogromny teren, gdzie dawniej Rzeczpospolita Polska graniczyła z Rosją, od Bałtyku po Krym, tak zwana strefa osiedlenia, stanie się jedynym terytorium, na którym wolno będzie mieszkać Żydom, jeżeli nie przejdą na prawosławie albo nie uzyskają specjalnych zezwoleń na zamieszkanie gdzie indziej. Nawet w obrębie tej strefy od 1882 roku zakazano Żydom przebywania na terenach wiejskich; stąd
13 Mark Mazower, No Enchanted Palace: The End of Empire and the Ideological Origins of the United Nations (Żadnego zaczarowanego pałacu: koniec imperium i ideologiczne źródła Narodów Zjednocznych), Princeton University Press, Princeton, New York 2013, p. 105.
ich spory odsetek w wielu miasteczkach na Ukrainie. Skutkiem wojny i upadku cesarstwa były wstrząsy, przemoc i tłumy uchodźców. Rewolucja i wojna domowa w Rosji jedynie wzmogły problemy Żydów w Europie Wschodniej. Z zachodnich prowincji Rosji przed 1918 rokiem wypędzono dziesiątki tysięcy Żydów, chociaż byli w znacznym stopniu zrusyfikowani. Jakieś 80 tysięcy spośród nich znalazło się w Warszawie14. Kiedy Piłsudski przejął rządy, sytuacja była niezwykle trudna. Szczególnie wrogo odnosił się do Żydów nacjonalistyczny ruch Dmowskiego, co było postawą dobrze znaną przed wojną w kręgach żydowskich na Zachodzie. Ziarno konfliktu polsko-żydowskiego zasiano więc już przed rokiem 1918.
Kiedy liczba uchodźców wzrosła do tego stopnia, że było ich więcej niż zasymilowanej ludności żydowskiej w Warszawie i w innych miastach polskich, ujawniły się sprzeczne programy. W czasie kiedy Gibson przybywał do Warszawy, zdania w kwestii żydowskiej pozostawały podzielone. Nieszczęście Żydów było bezmierne. Jak wyjaśniał Theodore Weeks, wielu Żydów zamieszkujących historyczną Polskę zmierzało do przyswojenia sobie polskiej kultury, ale żyło na wpół autonomicznie oraz zachowało swój charakterystyczny język – jidysz – i swoje obyczaje15. Z końcem I wojny światowej zapanował jednak chaos, oba cesarstwa zostały obalone, a większą uwagę zaczęto zwracać na kwestie etniczności i tożsamości narodowej. Zalew uchodźców ze wschodu, z ich wyróżniającym się ubiorem, ubóstwem i z ich „innością” nasilił problemy, z jakimi Żydzi borykali się dotąd na terytorium Polski16 . Jednoczesne odradzanie się polskiej państwowości i rozwój nacjonalizmu żydowskiego były gotową receptą na konflikt17. Postrzegając Niemcy jako głównego wroga, dynamiczna partia Narodowej Demokracji Dmowskiego wzmogła swoją retorykę przeciw Żydom, których podejrzewała o działanie na niekorzyść państwa polskiego przez sprzyjanie Niemcom albo poczucie
14 Antony Polonsky, Dzieje Żydów w Polsce…
15 Theodore Weeks, From Assimilation to Antisemitism (Od asymilacji do antysemityzmu), Northern Illinois University Press, DeKalb 2006.
16 Ryszard Kapuściński, Ten inny, Znak, Kraków 2006.
17 Joanna Beata Michlic, Poland’s Threatening Other (Zagrażający Polsce „Inny”), University of Nebraska Press, Lincoln 2006.
bliskości kulturowej z Rosją18. Ponadto nieustannie padającym ze strony Narodowej Demokracji zarzutem było twierdzenie, że to Żydzi stoją na czele rewolucji bolszewickiej w Rosji. Katastrofalny przebieg spotkań Dmowskiego z Żydami amerykańskimi w czasie wojny jedynie utwierdził ich w przekonaniu, że w nowo odrodzonej Polsce Żydzi znajdują się w niebezpieczeństwie19. Gdy delegaci na paryską konferencję pokojową zaczęli zajmować się problemem żydowskim w Polsce, wśród przedstawicieli Żydów z Francji, Wielkiej Brytanii i USA pojawiły się ostre różnice w koncepcjach dotyczących ochrony żydowskich interesów. Tu ponownie programy pozostawały w sprzeczności, jak to przedstawia Antony Polonsky. Francuscy Żydzi skłonni byli uznać, że władze mają rację, twierdząc, że poparcie dla rządu polskiego to najlepszy sposób na zapewnienie lepszych warunków bytu Żydom przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej. Z kolei brytyjscy Żydzi, którym przewodzili Lucien Wolf 20 i Lewis Namier21, zaprojektowali i promowali traktat o mniejszościach (wraz z sir Jamesem Headlam-Morleyem 22), chociaż zasługi często przypisuje się kontyngentowi amerykańskiemu 23. Brytyjczycy nie byli jednak jednomyślni. Jak stwierdził Mark Levene, „zwolennicy asymilacji Żydów ze swoim programem przyszłego bezpieczeństwa i dobrobytu żydostwa europejskiego znaleźli się w opozycji wobec nacjonalistów żydowskich,
18 Wszechstronne omówienie tego, w jaki sposób i dlaczego przygotowano scenę dla poglądów Dmowskiego, Czytelnik znajdzie w: Robert Gerwarth, The Vanquished: Why the First World War Failed to End (Pokonani: dlaczego nie udało się zakończyć I wojny światowej), Farrar, Strauss and Giroux, New York 2016, zwłaszcza rozdział Radicalization, p. 118–152.
19 George J. Lerski, Dmowski, Paderewski and American Jews: A Documentary Compilation, [in:] Antony Polonsky, Jews and the Emerging Polish State, p. 95–116. Niestety, Lerski zanadto polega na opinii wyraźnie uprzedzonego Lewisa Marshalla, który relacjonował swoje spotkania z Dmowskim.
20 Lucien Wolf (1857–1939) był brytyjskim historykiem i dziennikarzem popierającym prawa Żydów. Zob. Mark Levene, War, Jews, and the New Europe: The Diplomacy of Lucien Wolf, 1914–1919 (Wojna, Żydzi i nowa Europa: dyplomacja Luciena Wolfa, 1914–1919), Littman Library of Jewish Civilization, Portland 2009.
21 Lewis Bernstein Namier (1888–1960), poprzednio Niemirowski, był urodzonym w Polsce brytyjskim dyplomatą, który nabrał silnie antypolskiego nastawienia. Zob. Miklós Lojkó, Meddling…, p. 249–253
22 Sir James Headlam-Morley (1863–1939), historyk, był aktywny w trakcie Konferencji Pokojowej w Paryżu, zwłaszcza w kwestii żydowskiej i w sprawach Wolnego Miasta Gdańska. Jego papiery można znaleźć w Centrum Archiwów Churchilla w Cambridge.
23 Mark Levene, War, Jews, and the New Europe, p. IX.
którzy nie tylko opierali swoje wizje na innych przesłankach, ale także czynnie działali na rzecz przeniesienia żydostwa europejskiego do nie-europejskiej ojczyzny, w Palestynie”24.
Delegacja Żydów amerykańskich była szczególnie podzielona w sprawach asymilacji i syjonizmu. W 1919 roku jedynie około dwudziestu tysięcy spośród półtora miliona Żydów w Ameryce opowiadało się za ideałami syjonistycznymi. Wielu reformowanych Żydów określało samych siebie jako Amerykanów wyznania mojżeszowego. Natomiast syjoniści uważali się za członków narodu żydowskiego będącego w diasporze i marzyli o powrocie do swojej ojczyzny w Palestynie25. Ten podział ideologiczny uległ zaostrzeniu wskutek raportów o przemocy i przybycia „coraz bardziej asertywnych Żydów z Europy Wschodniej”, którzy przyjęli syjonizm. Pomimo istniejących między jej członkami różnic dziewięcioosobowa delegacja wysłana przez Amerykański Komitet Żydowski na konferencję pokojową w Paryżu aktywnie zwracała uwagę na wykroczenia rządu polskiego i na alarmujące raporty o okrucieństwach, aż nazbyt często pojawiające się w prasie międzynarodowej26 . Amerykanie po raz pierwszy znaleźli się na dominującej pozycji i stanowczo zdecydowali się na wykorzystanie tego faktu, żeby promować możliwie wiele podobnie myślących demokratycznych krajów, które zastąpiłyby martwy obecnie europejski system imperialny. Wielu badaczy w znakomitych pracach opisuje zarówno dalekosiężne skutki, jak i finezyjne szczegóły konferencji pokojowej w Paryżu 27. Jak wynika
24 Tamże, p. VIII.
25 Timothy Weber przedstawia trafny zarys historyczny podziałów myśli żydowskiej, a także inne amerykańskie reakcje religijne na ideologię syjonistyczną. Timothy P. Weber, On the Road to Armageddon: How Evangelicals Became Israel’s Best Friend (Na drodze do Armagedonu: Jak Ewangelicy stali się najlepszymi przyjaciółmi Izraela), Baker Academic, Grand Rapids 2004, p. 100–101.
26 Antony Polonsky, Dzieje Żydów w Polsce…
27 Margaret MacMillan, Paris 1919: Six Months that Changed the World (Paryż 1919: sześć miesięcy, które zmieniły świat), Random House, New York 2003; Francis William O’Brien, Two Peacemakers in Paris: The Hoover-Wilson Post-Armistice Letters 1918–1920 (Dwaj rozjemcy w Paryżu: Listy Hoovera i Wilsona po zawieszeniu broni 1918–1920), Texas A&M University Press, College Station 1978; Zara Steiner, The Lights That Failed: European International History 1919–1933 (Światła, które zawiodły: europejska historia międzynarodowa 1919–1933), Oxford University Press, Oxford 2005; Arthur Walworth, Wilson and His Peacemakers.
z pism Gibsona i paru opracowań 28 , uczestniczył on w kilku sesjach Rady Najwyższej poświęconych Polsce po objęciu swojego oficjalnego stanowiska. Na jego raportach i składanych osobiście oświadczeniach polegali nie tylko decydenci amerykańscy, ale także przywódcy mocarstw sprzymierzonych.
Palące problemy Polski
Gdy negocjatorzy usiedli naprzeciwko siebie przy stole w Paryżu, oczywiste stały się problemy, z którymi mieli do czynienia Polacy. W trakcie rozmów niewielu z nich zdawało sobie sprawę z rzeczywistych warunków życia w Warszawie oraz innych częściach Polski. Robert Blobaum w rzadko spotykanym opisie konkretnych doświadczeń mieszkańców Warszawy szczerze przedstawia te skrajne trudności29. Obok wojen granicznych Polskę trapiły też inne niezliczone problemy. W obrębie jej granic żyło wówczas niemal 28 milionów ludzi30. Z tego około 60% było etnicznymi Polakami. Resztę stanowili Ukraińcy, Żydzi, Białorusini i Niemcy. Jak to się miało okazać w bliskiej przyszłości, „mniejszości były zbyt liczne, żeby umożliwić sprawne funkcjonowanie czysto narodowego państwa, a jednocześnie nie była to unia odrębnych narodów, taka jak Jugosławia”31. Szybko zmieniające się granice tożsamości narodowej pogarszały i tak już dość ciężkie warunki gospodarcze. Lata wojny zniszczyły rolnictwo,
28 Kay Lundgreen-Nielsen szczegółowo przedstawia zagadnienia polskie na Konferencji Pokojowej w Paryżu, w tym kwestie żydowskie, oraz prace Gibsona w: The Polish Problem at the Paris Peace Conference (Problem polski na konferencji pokojowej w Paryżu). Najbardziej szczegółową pracą opublikowaną na temat Gibsona i stosunków polsko-żydowskich jest publikacja Andrzeja Kapiszewskiego Hugh Gibson and a Controversy Over Polish-Jewish Relations After World War I: A Documentary History (Hugh Gibson i kontrowersja w sprawie relacji polsko-żydowskich po I wojnie światowej: historia dokumentalna). Książka (w języku angielskim) ukazała się nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego w 1991.
29 Robert Blobaum, A Minor Apocalypse: Warsaw during the First World War (Mała apokalipsa: Warszawa w czasie I wojny światowej), Cornell University Press, Ithaca 2017.
30 Herbert Hoover, An American Epic, vol. 3, Famine in Forty Five Nations: The Battle on the Front Line 1913–1923 (Epopeja amerykańska, t. 3, Głód w czterdziestu pięciu narodach: bitwa na linii frontu 1913–1923), Henry Regnery Company, Chicago 1961, p. 63.
31 Piotr Wandycz, The United States and Poland, Harvard University Press, Cambridge 1980, p. 172−175.
