Poullen en Marren Rûnom Aldegea by GrootMedia

PUOLLEN EN MARREN RÛNOM ALDEGEA HARMEN AKERBOOM

frl

Ferantwurding Dit boekje giet oer it ûntstean fan it puollelânskip om Aldegea, Idzegea en Sânfurd hinne. Us wenomjouwing is foar ús sa gewoan, mar is feitlik in grutte skatkeamer fol mei libbene erfguod. It lit sjen hoe’t lânskip, romtlike kwaliteit, de Fryske taal en kultuer, de ynwenners en de natuer mei-inoar ferbûn binne. It is skreaun yn opdracht fan de Kulturele Kommisje Aldegea, as ûnderdiel fan De Aldegeaster Skilderijen, in oade oan ús lânskip fan 11 septimber 2021.

It ferhaal wurdt ferteld op haadlinen. Der kin folle mear oer skreaun wurde en oangeande bepaalde saken is ek al in hiel

COLOFON

Het verhaal wordt verteld op hoofdlijnen. Er kan veel meer over geschreven worden en betreffende bepaalde zaken is ook al heel veel onderzoek gedaan. Daar is dankbaar

FOTO: FRANK PLAUM

Us lânskip, ús natuer, de Fryske taal en kultuer binne fan tige grutte wearde, mar it stiet wol ûnder druk. Litte wy ús ‘Skilderijen’ koesterje en soargje dat de generaasjes nei ús it ek noch belibje kinne en net allinnich kenne út it ferline wei.

Verantwoording Dit boekje gaat over het ontstaan van het poelenlandschap rondom Oudega, Idzega en Sandfirden. Onze woonomgeving is voor ons zo gewoon, maar is eigenlijk een grote schatkamer vol met levend erfgoed. Het toont hoe landschap, ruimtelijke kwaliteit, de Friese taal en cultuur, de inwoners en de natuur met elkaar zijn verbonden. Het is geschreven in opdracht van de Kulturele Kommisje Aldegea, als onderdeel van De Aldegeaster Schilderijen, een ode aan ons landschap van 11 september 2021.

It Joo

soad ûndersyk dien. Dêr is tankber gebrûk fan makke. It freget mear yngreven stúdzje om de ferskate ûnderwerpen noch fierder út te djipjen, inkelde primêre boarnen wurde al wol foar it fuotljocht brocht. Ik wol myn spesjale tank útsprekke oan dr. Oebele Vries en drs. Anne Tjerk Popkema foar harren stipe by it Aldfrysk en de etymology.

gebruik van gemaakt. Het vraagt meer grondige studie om de verschillende onderwerpen nog verder uit te diepen, enkele primaire bronnen worden al wel voor het voetlicht gebracht. Ik wil mijn speciale dank uitspreken aan dr. Oebele Vries en drs. Anne Tjerk Popkema voor hun steun ten aanzien van het Oudfries en de etymologie. Ons landschap, onze natuur, de Friese taal en cultuur zijn van zeer grote waarde, maar het staat wel onder druk. Laten we onze ‘Schilderijen’ koesteren en zorgen dat de generaties na ons het ook nog kunnen beleven en niet alleen kennen vanuit het verleden.

Harmen Akerboom

‘Puollen en marren rûnom Aldegea’ is een uitgave van de Kulturele Kommisje Aldegea ter gelegenheid van de uitvoering van de Aldegeaster Skilderijen in september 2021. Realisatie: Ying Media Sneek (www.yingmedia.nl) • bladmanagement: Harmen Akerboom, Christien Lycklama à Nijeholt en Marianne Bouwman (Yingmedia) • vormgeving: Frans van Dam (bliidd.nl) • eindredactie: Henk de Vries • redactie: Harmen Akerboom, Interviews door Wim Walda • fotografie: Frank Plaum ( @frank.plaum), Jeanette Valkema, Elly Tiesma en Christien Lycklama à Nijeholt. Niets in deze uitgave mag worden gekopieerd zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. De gegevens in deze uitgave zijn met zorg samengesteld. Ten aanzien van de juistheid kan echter geen aansprakelijkheid worden aanvaard. De uitgevers achten zich slechts gehouden tot verbetering in een eerstvolgende editie. OADE OAN ÚS LÂNSKIP

frl frl

Op de grins fan klaai en fean

Fan de 10e iuw ôf is it ûntginnen fan it fean begûn, wat as gefolch hie dat de hege feanen yn de 14e iuw hast ferdwûn wiene. In dúdlik oerbliuwsel dêrfan is hjoed-de-dei noch sichtber yn it lânskip troch de saneamde ‘strokenverkaveling’. De ûntginners brûkten de besteande rivierkes as natuerlike streamrjochting fan it wetter en sadwaande waard de rjochting fan de ferkavelingssleatten bepaald.

Op de grens van klei en veen

FOTO: FRANK PLAUM

De geschiedenis van de vorming van het land en het water rondom Oudega, Idzega en Sandfirden gaat natuurlijk heel ver terug. De algemene Friese landschapsgeschiedenis is daar heel bepalend voor geweest. Fryslân heeft vanoudsher altijd strijd gevoerd met het water en die strijd heeft onze omgeving gevormd, maar ook steeds weer veranderd.

PUOLLEN EN MARREN RÛNOM ALDEGEA 2021

Syp Set en in part fan de Ryp

OADE OAN ÚS LÂNSKIP

Troch de oanfier fan swiet wetter út it suden wei en it stiigjende grûnwetter, ûntstie der yn de tûzenen jierren dêrnei (mear súdlik) yn Fryslân krekt in feangebiet. Dat waard ûnbidich grut en beduts úteinlik it hiele sângebiet fan Fryslân. Dat feangebiet kaam tsjin it klaaigebiet oan te lizzen. Troch de groei fan alderhande planten en it wer ôfstjerren dêrfan, foarme him sels in hiel grut feangebiet yn it noarden en westen fan Nederlân. Dat gebiet bestie út saneamde feankessens, hegere ‘feankoepels’ (wol 10.000 hektare grut) en dy waarden wer trochsnien troch lytse rivierkes en streamkes. Troch de kontinue oanwaaks fan dat fean, lei it Lege Midden fan Fryslân yn de 8e en 9e iuw wol trije oant fjouwer meter heger as hjoed-de-dei(1).

PUOLLEN EN MARREN RÛNOM ALDEGEA 2021

Door de aanvoer van zoet water uit het zuiden en het stijgende grondwater, ontstond er in de duizenden jaren daarna (meer zuidelijk) in Fryslân juist een veengebied. Dat groeide enorm, bedekte uiteindelijk het hele zandgebied van Fryslân en kwam tegen het kleigebied aan te liggen. Door de groei van allerlei planten en ook weer het afsterven daarvan, vormde zich zelf een heel groot veengebied in het noorden en westen van Nederland. Dat gebied bestond uit zogenaamde veenkussens, hogere ‘veenkoepels’ (wel 10.000 hectare groot) en die werden weer doorsneden door kleine riviertjes en stroompjes. Door de continue groei van dat veen, lag het Lege Midden van Fryslân in de 8e en 9e eeuw wel drie tot vier meter hoger dan vandaag de dag (1).

Boarne: www.arcgis.com

Afbeelding 1

It lânskip yn midsiuwsk Fryslân. Het landschap in Friesland in de middeleeuwen.

Der wie wol sprake fan in oergongsgebiet tusken it noarden, dêr’t de see in protte ynfloed hie, en it feangebiet. De ynfloed fan de see soarge derfoar dat grutte parten fean somtiden fuortslein waarden. De seeklaai beduts ek wol feangrûn en dêr koene dan wer beammen op groeie. Sa groeiden der loofbosken yn it easten en suden fan de provinsje. Earst yn lettere perioades waard it lânskip dêr wer iepener. Yn it kweldergebiet wie sprake fan klaaigrûn en klaai-op-feangrûn en rûnen in protte (fean)rivierkes en tijstreamkes it súdliker feangebiet binnen (ôfb 1). Bekende foarbylden dêrfan binne De Boarne, It Ges en De Ie. Dy lêste twa leine by Snits en Drylts, mar der wiene fansels wol folle mear. De basis fan it lânskip is sa foarme troch natuerlike prosessen, de ynfloed fan de minsken kaam letter.

elangrijk moment om mee te beginnen is na de laatste ijstijd. Rond 5500 v. Chr. vormde zich een grote strandwal voor de kust van de Noordzee, die lag boven Noord-Nederland. Waar nu de Waddeneilanden liggen vormden zich duinen en veenmoerassen. Langzamerhand kwamen daar gaten in en kon de zee de huidige provincie Fryslân binnen stromen. Door dat overstromingsproces zette de zee (zee)klei af, een ontwikkeling die steeds maar doorging. Zo ontstond er in Noord- en MiddenFryslân een groot en nieuw kleilandschap met strandwallen en kwelders. Een landschap dat een overgangsgebied was tussen zee en land.

frl

frl 1. Bakker G., Veenontginningen in Wymbritseradeel en Doniawerstal vanuit Goënga, Sneek, IJlst en Abbega 900-1300, yn It Beaken nûmer 3 / 4 (Ljouwert 2003) p. 87 - 124

ichtich momint om mei te begjinnen is nei de lêste iistiid. Om 5500 f. Kr. hinne waard in grutte strânwâl foarme foar de kust fan de Noardsee, dy’t lei boppe Noard-Nederlân. Wêr’t no de Waadeilannen lizze, foarme him dunen en feanmoerassen. Stadichoan kamen dêr gatten yn en koe de see de hjoeddeistige provinsje Fryslân binnenstreame. Troch dat oerstreamingsproses sette de see (see)klaai ôf, in ûntwikkeling dy‘t hieltyd mar trochgie. Sa ûntstie der yn Noard- en Midden-Fryslân in grut en nij klaailânskip mei strânwallen en kwelders. In lânskip dat in oergongsgebiet wie tusken see en lân.

Er was wel sprake van een overgangsgebied tussen het noorden, waar de zee veel invloed had, en het veengebied. De invloed van de zee zorgde ervoor dat grote delen veen soms weg werden geslagen. De zeeklei bedekte ook wel veengrond en daar konden dan weer bomen op groeien. Zo ontstonden er loofbossen in het oosten en zuiden van de provincie. Pas later werd het landschap daar weer opener. In het kweldergebied was sprake van kleigrond en klei-op-veengrond en liepen veel (veen)riviertjes en getijstroompjes het zuidelijkere veengebied binnen (afb. 1). Bekende voorbeelden daarvan zijn de Boorne, het Ges en de (afb. 1). Die laatste twee lagen bij Sneek en IJlst, maar er waren er natuurlijk veel meer. De basis van het landschap is zo gevormd door natuurlijke processen, de invloed van de mensen kwam pas later.

OADE OAN ÚS LÂNSKIP

gearrin sa lizze de marren en puollen derhinne organen dy’t geurje fan langstme nei ivichheid in skip en gâns mokken befarre it wetter en tille it op oant de fiere hichten dêr ’t nachtlike loften begjinne hjir is no sa’n nacht as fûgels gewoanwei en sûnder in loads op ‘e moanne delstrike

FOTO: FRANK PLAUM

dêrtusken stjerrekroas driuwt er yn ’t swurk foltôget de nachttsjinst in lêste kertier

PUOLLEN EN MARREN RÛNOM ALDEGEA 2021

in hiel universum ierdsk en deunby en nearne sa eigen as hjirre yn marren en puollen Gryt Witbraad (út de bondel 'Prelude')

OADE OAN ÚS LÂNSKIP

arsaken fan dy op gong kommende ûntginningen wiene it feit dat de Noarmannen net langer dizze omkriten ûnfeilich makken, it opwaarmjen fan it klimaat yn West-Europa en it tanimmen fan de befolkingsgroei. Troch dy omstannichheden wiene it ferlet en de mooglikheden der, om de lânbougrûnen fanút de mear noardlike klaaigebieten nei it suden ta út te wreidzjen. Wymbritseradiel, de âlde gemeente dêr’t Aldegea, Idzegea en Sânfurd yn ûntstien binne, wie belangryk ûnderdiel fan dy útwreiding. Besjoen fanút Aldegea is út it noarden wei, fan de 10e iuw ôf, begûn om it feangebiet stadichoan yn kultuer te bringen. It moat in tige grutte operaasje west hawwe en frege om in hiel goed organisaasjefermogen. It

PUOLLEN EN MARREN RÛNOM ALDEGEA 2021

ôfwetterjen, it graven fan sleatten, it lizzen fan silen (sluzen), it ferkrijen fan boeren dy’t yn it fean oan it wurk giene en de oanfier fan boumateriaal is ommers in put wurk dy’t hiel strukturearre oanpakt en útfierd wurde moast. Startpunt wie nei alle gedachten Abbegea en de Himdyk. Op âlde ferkavelingskaarten is oan de eastkant hiel dúdlik sichtber dat it patroan fan de sleatten fan noard nei súd rint, mar dat oan de westkant de kavels om de Aldegeaster Brekken ‘hinne draaie’. Dat hie fansels mei de ôfwettering te krijen, dêr’t natuerlike wetters en streamkes foar brûkt waarden.

De landschapsgeschiedenis van ons veengebied

Afbeelding 2

It ûntginningsproses Het ontginningsproces

Vanaf de 10e eeuw is het ontginnen van het veen begonnen, wat tot gevolg had dat de hoge hoge venen in de 14e eeuw bijna verdwenen waren. Een duidelijk overblijfsel daarvan is vandaag de dag nog zichtbaar in het landschap door de zogenaamde ‘strokenverkaveling’. De ontginners gebruikten de bestaande rivieren als natuurlijke stroomrichting van het water en zodoende werd de richting van de verkavelingssloten bepaald.

orzaken van die op gang komende ontginningen waren het feit dat de Noormannen niet langer deze omgeving onveilig maakten, de opwarming van het klimaat in West-Europa en de toename van de bevolkingsgroei. Door die omstandigheden waren de behoeften en de mogelijkheden er, om de landbouwgronden vanuit de meer noordelijke kleigebieden naar het zuiden toe uit te breiden. Wymbritseradiel, de oude gemeente waar Oudega, Idzega en Sandfirden in zijn ontstaan, was belangrijk onderdeel van die uitbreiding. Gezien vanuit Oudega is men noordelijk, vanaf de 10e eeuw, begonnen om het veengebied langzamerhand in cultuur te brengen. Het moet een zeer grote operatie

zijn geweest en vereiste een heel goed organisatievermogen. Het afwateren, het graven van sloten, het leggen van zijlen (sluizen), het verwerven van boeren die in het veen aan het werk gingen en de aanvoer van bouwmateriaal is immers een klus die heel gestructureerd moest worden aangepakt en uitgevoerd. Startpunt was waarschijnlijk Abbega en de Hemdyk. Op oude verkavelingskaarten is aan de oostkant heel duidelijk zichtbaar dat het patroon van de sloten van noord naar zuid loopt, maar dat aan de westkant de kavels om de Aldegeaster Brekken ‘heen draaien’. Dat had natuurlijk te maken met de afwatering, waar de natuurlijke wateren en kleine rivieren voor werden gebruikt.

Boarne: digitale Landschapsbiografie Súdwesthoeke www.arcgis.com

frl

De lânskipsskiednis fan ús feangebiet

OADE OAN ÚS LÂNSKIP

frl

Het verkavelingspatroon

2. Gildemacher K.F., Het Friese water (2015) p. 189-190

puollen of marren kenne wy noch fan namme (it Joo, de Geeuw) mar binne yn de 19e iuw drûchlein. Yn de ferkaveling binne sy lykwols noch goed werkenber. Guon oaren (Tsjerkemar) binne de namme ‘mar’ net mear wurdich, mar binne yn de rin fan de iuwen ferdrûge en net echt yn kultuer brocht. Dy binne ferrûge of yn it gebrûk fan it lân tichtskood, mar somtiden noch wol dúdlik sichtber yn it lânskip.

Alle Fryske marren hawwe harren eigen ûntsteansskiednis en sy binne allegear op eigen wize ûntstien en ûntwikkele. Guon wiene al in soart fan oanwêzich foardat dizze omkriten bewenne waarden, mar oer it algemien hat de minske in protte ynfloed hân. Wichtige reden wie dat de boaiem fierder ynklonk omdat it fean ûntwettere wie (fean oksidearret: dat hâldt yn dat it ferdwynt as it yn oanrekking komt mei lucht en net mear ûnder wetter stiet) en lytse markes en puoltsjes hieltyd mear útwreide koene troch waar en wyn(2) .

Wêr’t krekt oan de noardkant fan Aldegea de spoarline Starum - Ljouwert rint, en Aldegea oant healwei de 20e iuw ek noch in eigen stasjon hie, lei rûchwei de earder beskreaune skieding tusken klaai- en feangrûn. Oan de noardkant bestie de ûndergrûn út klaai, oan de súdkant út fean. Dat lânskip is foar it grutste part ûntstien yn it Holoseen, in waarmere perioade dy’t sa’n 12.000 jier lyn oanbruts (nei de lêste iistiid). Sawol it sâlte seewetter as it swiete rivierwetter hiene ynfloed op dit lânskip en hawwe der mei-inoar foar soarge hoe’t it foarme waard.

Ast de situaasje anno 2021 fergelikest mei dy fan de 19e of 17e iuw, sjochst hiel goed wat der allegear feroare is. Guon

PUOLLEN EN MARREN RÛNOM ALDEGEA 2021

frl

Op dy wize is it fean ûntwettere, lân oanwûn en yn kultuer brocht. Op guon plakken súdliker dan ús gebiet (fan De Gaastmar ôf en ûnder de Hegemer Mar) kaam de ûntginning yn oanrekking mei oare ferkavelingswurken en is in oar patroan herkenber. Sa’n skieding tusken ferkavelingsblokken waard faak oanjûn troch in grutte sleat: tink oan de Sânsleat, de Jeltesleat of de Yntemasleat.

It ferkavelingspatroan

Boarne: kaart fia www.hisgis.nl

nl Afbeelding 3

Op die manier is het veen afgegraven en het land ontgonnen. Op sommige plaatsen meer zuidelijk dan ons gebied (vanaf Gaastmeer en onder het Heegermeer), kwam de ontginning met andere verkavelingen in aanraking en is een ander patroon herkenbaar. Zo’n scheiding tussen verkavelingsblokken werd vaak gekenmerkt door een grote sloot: denk aan de Sânsleat, de Jeltesleat of de Yntemasleat. Alle Friese meren hebben hun eigen ontstaansgeschiedenis en ze zijn allemaal op aparte wijze begonnen en ontwikkeld. Sommige waren al op een bepaalde manier aanwezig voordat deze omgeving bewoond werd, maar over het algemeen heeft de mens veel invloed gehad. Belangrijke reden was dat de bodem verder inklonk omdat het veen weg gegraven was (veen oxideert: dat betekent dat het verdwijnt als het in aanraking komt met lucht en niet meer onder water staat) en kleine meertjes en poeltjes steeds meer uit konden breiden door weer en wind (2). Als men de situatie anno 2021 vergelijkt met die van de 19e of 17e eeuw, zie je heel goed wat er allemaal veranderd is.

Sommige plassen of meren kennen we nog van naam (it Joo, de Geeuw) maar zijn in de 19e eeuw drooggelegd. In de verkaveling zijn zij echter nog goed herkenbaar. Sommige anderen (Tsjerkemar) zijn de naam ‘mar’ niet meer waard, maar zijn in de loop der eeuwen verdroogd en niet echt in cultuur gebracht. Die zijn verruigd of tijdens het gebruik van het land gedempt, maar soms nog wel duidelijk zichtbaar in het landschap. Daar waar ten noorden van Oudega de spoorlijn Stavoren - Leeuwarden loopt (en Oudega tot halverwege de 20e eeuw ook nog een eigen station had) lag ongeveer de eerder beschreven scheiding tussen klei- en moerasgebied. Aan de noordkant bestond de ondergrond uit klei, aan de zuidkant uit veen. Dat landschap is grotendeels ontstaan in het Holoceen, een warmere periode die ongeveer 12.000 jaar geleden begon (na de laatste ijstijd). Zowel het zoute zeewater als het zoete rivierwater hadden invloed op dit landschap en hebben er gezamenlijk voor gezorgd hoe het werd gevormd.

OADE OAN ÚS LÂNSKIP

Op de kaarten fanôf de 19e iuw, benammen de kadastrale kaarten fan 1832 binne in wichtige boarne, is te sjen dat de puollen drûchlein en yn gebrûk naam waarden as lânbougrûn, of dat it stadichoan mear en mear ferrûge, tichtgroeide of tichtskood waard. Fan de 20e iuw ôf binne in stikmannich puollen hielendal net mear te sjen, mar bygelyks werom te finen as toponym of op luchtfoto’s. Tink oan de Tottepoel, it Joo, de Goudpoel, de Geeuw, Tsjerkmar, Tedmanspoel, Houtpoel, Sânpoel ensafuorthinne. Mar ek op oare wizen is te fernimmen dat der wetter lein hat. Yn de Klokhúsdyk nei Idzegea sit in knik dêr’t de Tryne Var of Tedmanspoel lein hat. Guon boeren brûke de âlde puollen hjoed-de-dei ek noch wol as plas-drasgebiet yn it ramt fan it agrarysk natuerbehear en de greidefûgelbeskerming. As der in wiete rite is, binne dat ek noch de plakken dêr’t it lân it earst wer splis komt te stean.

Op de kaarten vanaf de 19e eeuw, met name de kadastrale kaarten fan 1832 zijn een belangrijke bron, is te zien dat de poelen drooggelegd werden en in gebruik genomen als landbouwgrond of dat het langzamerhand meer en meer verruigde, dichtgroeide of gedempt werd. Vanaf de 20e eeuw is een aantal poelen helemaal niet meer zichtbaar, maar bijvoorbeeld terug te vinden als toponiem of op luchtfoto’s. Denk aan de Tottepoel, it Joo, de Goudpoel, de Geeuw, Tsjerkmar, Tedmanspoel, Houtpoel, de Zandpoel enzovoort. Maar ook op andere manieren is te merken dat er water heeft gelegen. In de Klokhúsdyk naar Idzega zit een knik waar de Tryne Var of Tedmanspoel gelegen heeft. Sommige boeren gebruiken de oude poelen vandaag de dag ook nog wel als plasdrasgebied in het kader van het agrarisch natuurbeheer en de weidevogelbescherming. Tijdens een natte perioden zijn dat nog de plekken waar het land het eerst weer blank komt te staan.

Afbeelding 4

Kaart uit de 18e eeuw.

It puollelânskip op in âlde kaart. Het poelenlandschap op een oude kaart.

Boarne: | Friesland op de Kaart

In de buurt van Oudega , Idzega en Sandfirden lagen heel veel van zulke poeltjes en poelen, de grotere zijn daar nog van over. Via oude bronnen is terug te vinden dat de meeste vanaf de 17e eeuw drooggelegd werden. Op kaarten uit die tijd zijn ze namelijk nog als water ingetekend. In nog vroegere bronnen werd ook wel verwezen naar ‘fenen poel’ (3).

Kaart út de 18e iuw.

Afbeelding 6

1950

Luchtfoto út 1950 fan it gebiet tusken Aldegea en Idzegea. Yn de ferkaveling binne de âlde puollen it Joo en de Geau noch tige werkenber. Opfallend is ek dat Aldegea oan de súdkant hast noch net beboud is.

Boarne: provinsje Fryslân

Yn de omkriten fan Aldegea, Idzegea en Sânfurd hawwe in hiel soad fan sokke puoltsjes en puollen lein, de gruttere binne dêr noch fan oer. Fia âlde boarnen is werom te finen dat de measte fan de 17e iuw ôf drûchlein binne. Op kaarten út dy tiid binne sy nammentlik noch as wetter yntekene. Yn noch eardere boarnen waard ek wol ferwiisd nei ‘fenen poel’ (3).

PUOLLEN EN MARREN RÛNOM ALDEGEA 2021

Afbeelding 5

Waar het zoete water domineerde, lagen de grote veengebieden. Dat geldt dus overwegend voor deze omgeving. Uitzondering is het stukje aan de noordkant van de zogenaamde ‘Gravinnenweg’ (een grote platte zandrug die na de ijstijd door het smeltwater afgezet is) en de Aldegeaster Brekken. Dat is vandaag de dag nog herkenbaar als De Band: de weg tussen Oudega en Sandfirden. Maar ook de Rigedyk ligt op de Gravinnenweg, die helemaal doorloopt naar Langweer. Het zoete water zal daar niet genoeg invloed hebben gehad om veen vormen te kunnen. Boarne: www.topotijdreis.nl

frl 3. Register van den Aanbreng 1511 Item 1. pond hoijland , genoempt die cleijne Crede ende lecht bij die fenen poel. p. 241

Wêr’t it swiete wetter dominearre, leine de grutte feangebieten. Dat jildt dus foar it meastepart foar dizze omkriten. Utsûndering is it stikje oan de noardkant fan de saneamde ‘Grevinnewei’ (in grutte platte sânrêge dy’t troch it teiwetter nei de iistiid ôfset is) en de Aldegeaster Brekken. Dat is hjoed-de-dei noch werkenber as De Band: de dyk tusken Aldegea en Sânfurd. Mar ek de Rigedyk leit op de Grevinnewei, dy’t hielendal trochrint nei Langwar. It swiete wetter sil dêr net genôch ynfloed hân hawwe om fean foarmje te kinnen.

1950 Luchtfoto uit 1950 van het gebied tussen Oudega en Idzega. In de verkaveling zijn de oude poelen it Joo en de Geeuw nog erg herkenbaar. Opvallend is ook dat Oudega aan de zuidkant bijna nog niet bebouwd is.

OADE OAN ÚS LÂNSKIP

Sânfurd gjin Santfoart it hop gjin see. wat in gelok dit tsjerkje is gjin dom gjin kathedraal. wat in gelok hjir gjin glês yn lead brânskildere mar in skilderstik mids greiden, reid en blinkend wetter

In wichtich histoarysk elemint yn it lânskip fan Wymbritseradiel is noch hieltyd de Himdyk: de dyk dy’t rint fan Snits, Drylts, Pikesyl, Westhim, Blauhús, Hieslum en Tsjerkwert en dêr yn it lânskip opgiet. Foardat der úteinset waard mei de ûntginning, bestiene de Himdyk en (fierwei) de measte marren en puollen út dit gebiet noch net.

frl

wat in gelok

De himpolders en histoaryske lânskipseleminten

De hempolders en historische landschapselementen Een belangrijk historisch element in het landschap van Wymbritseradiel is nog steeds de Hemdijk: de dijk die loopt van Sneek, IJlst, Pikesyl, Westhem, Blauwhuis, Hieslum en Tjerkwerd en daar in het landschap opgaat. Voordat er begonnen werd met de ontginning, bestonden de Hemdijk en (grotendeels) de meeste meren en poelen uit dit gebied nog niet.

wat in gelok. Gryt Witbraad (út de bondel 'Dagen')

e oanlis fan de himdiken begûn yn de 12e en 13e iuw. It wiene de binnendiken dy’t it binnenwetter tsjinhâlden dat troch boaiemdaling troch feanûntginning en de ynpolderingen fan Middelsee en Marne net mear fuortkomme koe. De Middelsee kaam fanút de Waadsee en rûn as in lange see-earm hiel fier it lân yn. Dy foarme de skieding tusken Westergoa en Eastergoa, twa bestjoersgebieten yn midsiuwsk Fryslân. De Swette, it wetter tusken Ljouwert en Snits, wiist dêr noch op. De súdlike grins lei tusken Boalsert en Snits en de himdiken waarden oanlein oan de bûtenkant fan de polders of himmen.

PUOLLEN EN MARREN RÛNOM ALDEGEA 2021

e aanleg van de hemdijken begon in de 12e en 13e eeuw. Het waren de binnendijken die het binnenwater tegenhielden dat door bodemdaling, veenontginning en de inpolderingen van Middelzee en Mame niet meer weg kon komen. De Middelzee kwam vanuit de Waddenzee en liep als een lange zee-arm heel ver het land in. Het vormde de scheiding tussen Westergo en Oostergo, twee bestuursgebieden in middeleeuws Fryslân. De Swette, het water dat loopt van Leeuwarden naar Sneek, verwijst daar nog naar. De zuidelijke grens lag tussen Bolsward en Sneek en de hemdijken werden aangelegd aan de buitenkant van de polders of hemmen.

OADE OAN ÚS LÂNSKIP

Afbeelding 7

Afbeelding 8

De himpolders en himdiken op in moderne topografyske ûndergrûn. De stjerkes jouwe it plak fan de âlde silen of útwetteringssluzen oan.

De grinzen fan de Riperahim (links) en de himpolder Aldegea – Heech (rjochts). Fan de lêste is de oarspronklike polderdyk oan de súdkant dúdlik ôfwikend fan de hjoeddeistige Rigedyk.

Boarne: www.arcgis.com

De hempolders en hemdijken op een moderne topografische ondergrond. De sterretjes geven de plaatsen van de oude zijlen of uitwateringssluizen aan.

De grenzen van de Riperahem (links) en de hempolder Oudega - Heeg (rechts). Van de laatste is de oorspronkelijke polderdijk oan de zuidkant duidelijk afwijkend van de huidige Rigedyk.

4. Schroor M., Tussen Hemdijk en Klif (Ljouwert 2012) p. 30

In him is feitlik in leechlizzend gebiet dat troch in fan oarsprong midsiuwske binnenwetterkearing (in himdyk) omjûn wurdt (4). De bekende dyk tusken Tsjerkwert en Easthim is dêr ek in eksimplaar fan, mar der binne folle mear. Boppedat binne de nammen ek noch goed werkenber yn de plaknammen Westhim en Easthim. Der wiene in hiel soad saneamde ‘himpolders’. Tink oan de Morrahem, de Eemswouderhem, de Arkumerhem, de Riperahem en Scherwolderhem. De Sânfurderryp en de Aldegeasterryp foarme tegearre de Riperahim (sjoch ek ôfbylding 8). De himpolder Aldegea – Heech is de jongste polder en waard begrinze troch de Himdyk oan de noardkant, de Westerskatting (of Oldegaene Scetten yn âlde dokuminten) oan de linkerkant en de Alde

PUOLLEN EN MARREN RÛNOM ALDEGEA 2021

Skatting (of Lange Sketting) oan de rjochterkant. Oan de súdkant rûn de grins wêr’t hjoed-de-dei de Rigedyk rint, mar net hielendal. Dy súdlike polderdyk waard eartiids ‘Rijpdick’ of ‘Hagena Indick’ neamd. Besjoen fanút Aldegea rûn dy dyk ynearsten itselde as hoe’t de Rigedyk no leit, mar foarby de Skûtelpoel foarme dy polderdyk mei in pear heakse bochten de grins tusken de himpolder en de puollen dy’t dêr leine. Anno 2021 is dy âlde polderdyk en wei nei Heech, noch hiel dúdlik sichtber fan de Rigedyk ôf as histoarysk lânskipselemint.

frl

Ondergrond: Topografische Dienst/Kadaster provinsje Fryslân

Een hem is feitelijk een laagliggend gebied dat door een van oorsprong middeleeuwse binnenwaterkering (een hemdijk) wordt omringd (4). De bekende dijk tussen Tjerkwerd en Oosthem is daar een exemplaar van, maar er zijn er veel meer. Bovendien zijn de namen ook nog goed herkenbaar in de plaatsnamen Westhem en Oosthem. Er waren heel veel zogenaamde ‘hempolders’. Denk aan de Morrahem, de Eemswouderhem, de Arkumerhem, de Riperahem en Scherwolderhem.

Skatting (of vroeger Lange Sketting) aan de rechterkant. Aan de zuidkant liep de grens waar tegenwoordig de Rigedyk ligt, maar niet helemaal. Die zuidelijke polderdijk werd vroeger ‘Rijpdick’ of ‘Hagena Indick’ genoemd. Gezien vanuit Oudega liep die dijk eerst hetzelfde als de Rigedyk, maar voorbij de Skûtelpoel was het met een paar haakse bochten de grens tussen de hempolder en de poelen die ten zuiden lagen. Anno 2021 is die oude polderdijk en weg naar Heeg nog heel duidelijk zichtbaar vanaf de Rigedyk als historisch landschapselement.

De Sandfirderryp en de Oudegaasterryp vormden samen de Riperahim (zie ook afbeelding 8 ). De hempolder Oudega - Heeg is de jongste polder en werd begrensd door de Hemdijk aan de noordkant, de Westerskatting (of Oldegaene Scetten in oude documenten) aan de linkerkant en de Alde

OADE OAN ÚS LÂNSKIP

FOTO: FRANK PLAUM

De Skûtelpoel ûnder Aldegea

PUOLLEN EN MARREN RÛNOM ALDEGEA 2021

OADE OAN ÚS LÂNSKIP

Etymologie van ons landschap Een heleboel water-, polder-, wegen- of dorpsnamen (toponiemen) uit de omgeving van Oudega, Idzega en Sandfirden zijn al erg oud. Die vertellen wat over de geschiedenis en het ontstaan van het landschap en komen meestal uit het Oudfries. Sommige worden al vermeld in oorkonden in het Oudfries, maar ook het ‘Register van den Aanbreng’ (voortaan Register) is een belangrijke bron. In dat Register uit 1511 zijn de landen, hun ligging, de eigenaars en de oppervlakte beschreven in verband met de belastingen die daarover betaald moesten worden. Van Wymbritseradiel is dat in detail beschreven en vormt daarmee een prachtige historische bron.

PUOLLEN EN MARREN RÛNOM ALDEGEA 2021

Aldegea

Aldegea is as doarp ûntstien yn de midsiuwen en heart by in rychje fan plaknammen dy’t te finen binne yn it gebiet oan de súdkant fan Boalsert. Yn de plaknammen is nammentlik de ferbining werom te sjen hoe’t it oarspronklike lânskip der yn dizze omkriten útseach. Yn in oarkonde út 855 wurdt ferwiisd nei Hasalon (Hieslum, nei de strúk ‘Hazelaar’), Colluuidum (Koudum, ôflaat fan bosk en houtskoal) en Imisuualde (Iemswâlde). Yn feanen wâldgebieten soe de útgong ‘wâld’ ferwize nei ‘ontontgonnen, dicht begroeide wildernis of ruigte’ (www.arcgis.com). Ek ús doarpen falle ûnder de kategory fan wâldnammen, lykas Aldegea (brûkte farianten binne ûnder oare Osledewald en Ursulawoude) en Idzegea (Ed(d)es-wald). Mar ek doarpen dy’t fierder fuort lizze as Ferwâlde en Kolderwâlde. Restanten fan dy oarspronklike begroeiïng fan foar de ûntginning (planten, stobben) kinne noch hieltyd foar it ljocht komme by it bewurkjen en brûken fan it lân.

In hiel soad wetter-, polder-, dyk- of doarpsnammen (toponimen) út de omkriten fan Aldegea, Idzegea en Sânfurd binne al tige âld. Dy fertelle wat oer de skiednis en it ûntstean fan it lân, en komme meastentiids út it Aldfrysk. Guon wurde al fermeld yn oarkonden yn it Aldfrysk, mar ek it ‘Register van den Aanbreng’ (tenei Register) is in wichtige boarne. Yn dat Register út 1511 binne de lannen, harren lizzing, de eigners en de opperflakte beskreaun yn ferbân mei de belêsting dy’t betelle wurde moast. Fan Wymbritseradiel is dat yn detail beskreaun en foarmet dêrmei in prachtige boarne.

frl

Etymology fan ús lânskip Oudega

Oudega is als dorp ontstaan in de middeleeuwen en hoort bij een rijtje van plaatsnamen die te vinden zijn in het gebied aan de zuidkant van Bolsward. In die plaatsnamen is namelijk de link terug te zien hoe het oorspronkelijke landschap er in deze omgeving uitzag. In een oorkonde uit 855 wordt verwezen naar Hasalon (Hieslum, naar de struik 'Hazelaar'), Colluuidum (Koudum, afgeleid van bos en houtskool) en Imisuualde (Eemswoude). In veen- en woudgebieden zou de uitgang 'bos' verwijzen naar 'ontontgonnen, dicht begroeide wildernis of ruigte' (www.arcgis.com). Ook onze dorpen vallen onder de categorie van woudnamen, zoals Oudgea (gebruikte varianten zijn onder andere Osledewald en Ursulawoude) en Idzega (Ed(d)eswald). Maar ook dorpen die verder weg liggen als Ferwoude en Kolderwolde. Restanten van die oorspronkelijke begroeiing van voor de ontginning (plantenresten, boomstammen) kunnen nog steeds tevoorschijn komen bij het ontwikkelen en gebruiken van het land.

De earste bebouwing fan Aldegea foarme him allinnich oan de noardkant fan de dyk lâns de feart tusken de Aldegeaster Brekken en de Skûtelpoel. Oarspronklik wie it doarp allinnich oer it wetter te berikken. Earst is de ‘Oldegaene scetten’ (letter de Oudegaaster Schatting en no de Westerskatting) as ûntslutingswei nei it noarden realisearre, pas letter is der in wei oanlein tusken Aldegea en Heech.

De eerste bebouwing van Oudega vormde zich alleen aan de noordkant van de weg, langs de vaart tussen de Aldegeaster Brekken en de Skûtelpoel. Oorspronkelijk was het dorp alleen over het water te bereiken. Eerst is de 'Oldegaene scetten' (later de Oudegaaster Schatting en nu de Westerskatting) als ontsluitingsweg naar het noorden gerealiseerd, pas later is er een weg aangelegd tussen Oudega en Heeg.

It is fan belang noch even spesifyk te wizen op it gebrûk fan it elemint ‘ga’ yn de namme Aldegea.

Het is van belang nog even specifiek te wijzen op het gebruik van het element 'ga' in de naam Oudega.

OADE OAN ÚS LÂNSKIP

Idzegea

De namme Idzegea komt lykas de measte plaknammen yn meardere farianten foar. Eddegghe of E(d)deswald soe lykas oare nammen ferwize kinne nei de oarspronklike begroeiïng. Mar ek it doarp fan de Idsinga’s of it sompige bosk (op ‘e seeklaai) is in mooglike ferklearring (6). It grûngebiet fan Idzegea wie oant ein jierren 60 en begjin jierren 70 fan de 20e iuw grutter as no. Troch it foar in part gear te foegjen mei Aldegea en in grinswiziging mei Heech, is it kwa opperflakte en ynwenneroantal (fan 350 yn 1916, 228 yn 1954 nei 27 yn 1973) folle lytser wurden (7).

Sânfurd

Dit doarp is nei alle gedachten om 1100 hinne troch de earste bewenners stichte en de namme is yn 1132 foar it earst beskreaun as Santforde. It leit op de hurde sânrêge dy’t dêr

5. 6. 7. 8.

nei de iistiid ôfset is. In furde is in plak yn in wetterstream dêr’t men troch hinne wâdzje kin, dêr’t in soad sân smiten is (8) . Sintraal leit de tsjerke mei in ringfeart en sydsleatsjes wêrtroch’t it op in terpdoarp liket. It wetter om Sânfurd hinne hat it doarp yn it ferline wol bedrige. Troch ôfslach fan grûn rûnen huzen en it tsjerkhôf wol gefaar, wat mei it ôfdamjen fan de feart achter de kosterswenning opkeard is.

Wymbritseradiel

Dy namme fan de âlde gemeente is oerbleaun fan de eardere namme Waghenbrugge. Wym (ek wol Wain) soe de betsjutting fan ‘him’ hawwe (râne of grins fan in gebiet). Brugghe komt fan broek, moeras of fean. De ferklearring fan dy namme ferwiist dus nei ‘feanen oan de râne fan in beskaat gebiet’.

Hagenadyk

Dy wei rûn (en rint noch hieltyd) nei Heech, oarspronklik yn it Aldfrysk Haech of Hage neamd. De namme Hagenadyk is doe ûntstien en wie simpelwei de Aldfryske namme foar ‘de dyk nei Heech of Hegemerdyk’. Yn it Register waard de Hegemer Mar noch skreaun as ‘Hagena meer’.

Rigedyk

Yn de omkriten fan ús poldergebiet leine de pleatsen ornaris yn in lint op de diken: op in rige dus. De Rigedyk leit op de earder beskreaune Grevinnewei: de ferhurde sânrege dêr’t de stevige ûndergrûn net te djip siet en dus poer geskikt foar bebouwing.

frl

It hat lang de opfetting west dat -ga of -gea yn plaknammen altyd ferwiisde nei doarp, streek of gebiet. Dat is lykwols net altyd it gefal. Op basis fan it gebrûk yn Aldfryske oarkonden is oantoand dat it ûntstien is yn de 13e en 14e iuw en doe ferwiisde nei de tsjerke of de parochy. Fan Aldegea is ek Oldenkerc oerlevere en yn de Aldfryske oarkonde op side 34 waard mei gae lijoede (gealju yn Nijfrysk) de parochianen bedoeld. Gea ferfong âldere en ek oare eleminten yn nammen, lykas dat Idzegea earder Eddeswald wie en Heech yn de 12e iuw noch as Haghekerke beskreaun is. Yn de 15e en 16e iuw kaam troch de opkomst fan it doarp as bestjoersrjochterlike organisaasje, in oare betsjutting fan it elemint -ga op. De pastoar sil mei -ga ferwiisd hawwe nei de parochy, de doarpsrjochter nei it (wrâldske) rjochtsgebiet (5).

Het is lang de opvatting geweest dat -ga of -gea in plaatsnamen altijd verwees naar dorp, streek of gebied . Dat is echter niet altijd het geval. Op basis van het gebruik in Oudfriese oorkonden is aangetoond dat het ontstaan is in de 13e en 14e eeuw en toen verwees naar de kerk of de parochie. Van Oudega is ook Oldenkerc overgeleverd en in de Oudfriese oorkonde op pagina 34 werd met gae lijoede (gealju in Nieuwfries) de parochianen bedoeld. Ga verving oudere en ook andere elementen in namen, zoals dat Idzega eerder Eddeswald was en Heeg in de 12e eeuw nog als Haghekerke beschreven werd. In de 15e en 16e eeuw kwam door de opkomst van het dorp als bestuursrechterlijke organisatie, een andere betekenis van het element -ga op. De pastoor zal met -ga hebben verwezen naar de parochie, de dorpsrechter naar het (wereldse) rechtsgebied (5).

zand terecht is gekomen (8). Centraal ligt de kerk met een ringvaart en zijslootjes waardoor het op een terpdorp lijkt. Het water om Sandfirden heen heeft het dorp in het verleden wel bedreigd. Door afslag van grond liepen huizen en het kerkhof gevaar, wat met het afdammen van de vaart achter de kosterswoning is voorkomen.

Idzega

Hagenadyk

De naam Idzega komt zoals de meeste plaatsnamen in meerdere varianten voor. Eddegghe of E(d)deswald zou zoals andere namen kunnen verwijzen naar de oorspronkelijke begroeiïng. Maar ook naar ‘het dorp van de Idsinga’s of het sompige bos’ (op de zeeklei) is een mogelijke verklaring (6). Het grondgebied van Idzega was tot eind jaren 60 en begin jaren 70 van de 20e eeuw groter dan nu. Door het deels samen te voegen met Oudega en een grenswijziging met Heeg, is het qua oppervlakte en inwoneraantal (van 350 in 1916, 228 in 1954 naar 27 in 1973) veel kleiner geworden (7).

Sandfirden

Dit dorp is waarschijnlijk rond 1100 door de eerste bewoners gesticht en de naam is in 1132 voor het eerst beschreven als Santforde. Het ligt op de harde zandrug die daar na de ijstijd is afgezet, vandaar Sand. Een voorde is een plaats in een waterstroom waar men kan doorheen waden kan, waar veel

Wymbritseradiel

Die naam van de oude gemeente is overgebleven van de voormalige naam Waghenbrugge . Wym (ook wel Wain) zou de betekenis van "hem" hebben (rand of grens van een gebied). Brugghe komt van broek, moeras of veen. De verklaring van die naam verwijst dus naar 'heidevelden aan de rand van een bepaald gebied'.

Die weg liep (en loopt nog steeds) van Oudega naar Heeg, oorspronkelijk in het Oudfries Haech of Haag genoemd . De naam Hagenadyk is toen ontstaan en was simpelweg de Oudfriese naam voor 'de weg naar Heeg of Hegemerdyk'. In het Register werd het Heegermeer nog geschreven als 'Hagena meer'.

Rigedyk

In de buurt van ons poldergebied lagen de boerderijen gewoonlijk in een lint op de dijken: op een rij dus. De Rigedyk ligt op de eerder beschreven Grevinnewei: de verharde zandrug waar de stevige ondergrond niet te diep zat en dus erg geschikt was voor bebouwing.

Gildemacher, K.F., Ga as delsettingsnamme-elemint yn de Aldfryske oarkonden, yn It Beaken nûmer 3/4 (Fryske Akademy - Ljouwert 2003) p. 145 - 177 Beetstra W.T., Toponimen en toponimyske eleminten yn Fryslân (Ljouwert 1987) p. 90 Oosthoek A., Nederlandse encyclopedie (1916) lemma Idzega, en Abma G., Encyclopedie van het hedendaagse Friesland (1976) lemma Idzega Beetstra p. 164

PUOLLEN EN MARREN RÛNOM ALDEGEA 2021

OADE OAN ÚS LÂNSKIP

Is yn 1320 beskreaun as Bentergheest. Geest betsjut yn dit ferbân sânkop, of sânrêge (9). In tige logyske namme dy’t ferwiist nei de Grevinnewei.

Finne, pôle en wearen

Dizze wurdeleminten ferwize nei it agrarysk gebrûk fan it lân. In finne is in stik lân dat brûkt wurdt as greide, ek wol dêr’t fee weidzje kin. Pôle betsjut in stikje grûn dat wat heger leit en dêr’t meast sleatten om hinne rinne. Wearen liket de meartalsfoarm fan wear te wêzen, dêr’t meardere ferklearringen foar binne. De meast foar de hân lizzende binne hiem, ikker, gers- of healân.

Goudpoel

It is lestich te achterheljen wêr’t de namme fan de poel op Sânfurd dy’t ferdwûn is, no krekt weikaam. Yn it Register waard by stikken lân op Sânfurd in trije tal kear ‘Golden Grafft’ beskreaun. Dat liket dus hiel bot foar de hân te lizzen: Item IIJ ponden hoijland, leggende an die oesterside die golden grafft ende die noerdereijnd loept an die brexwal (10). Grafft (Aldfrysk) of Grêft (Nijfrysk) komt fan it Germaanske tiidwurd foar grave. Dat ferwiist dêrom nei wetter dat groeven is. Der binne hjoed-de-dei noch twa grêften yn dy omkriten: de Ategrêft en de Ringwielgrêft. Fan de earste is de eardere fariant Atta grafft 510 jier lyn ek al optekene. Nei de Ringwiel waard ferwiisd as Ringge wiel(swal). It is dêrom net ûnlogysk dat de Goudpoel oarspronklik as grêft ûntstien is (útgroeven fanút de Brek) en letter troch waarsomstannichheden útwaaid

is ta poel. Fan in poel op Idzegea is dy ynfloed fan it waar dúdlik beskreaun yn de saneamde ‘Beneficiaalboeken van Friesland’ út 1543: ‘Dyt zyn die landen van den PersonaetSchap, liggende in Idsegae. Int eerst, neegen pondemaeten weydlandt, die suyderyde leggende op ten Poellewall ende slacht jaer by jaer aff meer ende meer’ (11). Goud of golden komt folle faker foar yn Fryslân en betsjut faak ‘bêst’ of ‘tige goed’ (12).

It Joo

Dy poel is ferdwûn, al is er yn de ferkaveling noch tige werkenber. Yn it Register van den Aanbreng waard dit skreaun as ‘hjoepoelen’: Item 11 ponden grasland, leggende over die hjoepoelen, daer die noerdereijnde loept op die hjoewal en die swdereijnde lecht an Jella Jettijes land (13). Nei alle gedachten is hjoe in fariant fan ‘ie’ of ‘ee’: in bekende wetternamme yn Fryslân. In lange e + w koe ta joo ferwurde, fergelykje ek Leeuwarden/Ljouwert, Everwert/Jorwert. De betsjutting is yn dat gefal wierskynlik eins gewoan, krekt as ‘ie’: wetter. De namme Drylts betsjut bygelyks ‘to-der I-leke’ = oan de Ie.

Skûtelpoel

In foar de hân lizzende ferklearring is dat de namme ferwiist nei de foarm fan de mar: in skûtel (schotel yn it Nederlânsk). Mooglik is ek de funksje as waskwetter in opsje. Yn it Register beskreaun as schuttela (14).

frl

De Band

Is in 1320 beschreven als Bentergheest. Geest betekent in dit verband zandkop of zandrug (9). Een zeer logische naam die ook weer verwijst naar de Grevinnewei.

Finne, pôle en wearen

Deze woordelementen verwijzen naar het agrarisch gebruik van het land. Een finne is een stuk land dat wordt gebruikt als weiland, waar ook het vee kan grazen. Pôle betekent een stukje grond dat iets hoger ligt en waar meestal sloten omheen lopen. Wearen lijkt de meervoudsvorm van wear te zijn en daar zijn meerdere verklaringen voor. De meest voor de hand liggende zijn erf, akker, gras- of hooiland.

Goudpoel

Het is lastig te achterhalen waar de naam van de poel op Sandfirden die nu verdwenen is, nou precies vandaan kwam. In het Register werd bij stukken land op Sandfirden een drie tal drie keer 'Golden Grafft' beschreven. Dat lijkt dus heel erg voor de hand te leggen: Item IIJ ponden hoijland, leggende an die oesterside die golden grafft ende die noerdereijnd loept an die brexwal (10). Grafft (Oudfries) of Grêft (Nieuw Fries) komt van het Germaanse werkwoord voor graven. Dat verwijst daarom naar dat water gegraven is. Er zijn tegenwoordig nog twee ‘grêften’ in die omgeving: de Ategrêft en de Ringwielgrêft. Van de eerste is de eerdere variant Atta grafft 510 jaar geleden ook al uitgeschreven. Naar de Ringwiel werd verwezen als Ringge wiel(swal). Het is daarom niet

onlogisch dat de Goudpoel oorspronkelijk als gracht ontstaan is (uitgegraven vanuit de Brek) en later door weersomstandigheden uitgewaaid is tot poel. Van een poel op Idzega is die invloed van het weer duidelijk beschreven in de zogenaamde ‘Beneficiaalboeken van Friesland' uit 1543: ‘Dyt zyn die landen van den PersonaetSchap, liggende in Idsegae. Int eerst, neegen pondemaeten weydlandt, die suyderyde leggende op ten Poellewall ende slacht jaer by jaer aff meer ende meer’' (11). Goud of golden komt veel vaker voor in Friesland en betekent vaak 'best' of 'succesvol' (12).

It Joo

Die poel is verdwenen, al is hij in de verkaveling nog zeer herkenbaar. In het Register van den Aanbreng werd dit geschreven als 'hjoepoelen': Item 11 ponden grasland, leggende over die hjoepoelen, daer die noerdereijnde loept op die hjoewal en die swdereijnde lecht an Jella Jettijes land (13). Waarschijnlijk is hjoe een variant van 'ie' of 'ee', een bekende waternaam in Fryslân. Een lange e + w kon tot joo verworden, vergelijk ook Ljouwert / Leeuwarden, Everwert / Jorwert. De betekenis is in dat geval waarschijnlijk eigenlijk gewoon, net als bij ‘ie’: water. De naam IJlst betekent bijvoorbeeld ' to-der I-leke ' = aan de Ee.

Skûtelpoel

Een voor de hand liggende verklaring is dat de naam verwijst naar de vorm van het meertje: een schotel. Mogelijk is ook de functie als waswater een optie. In het Register beschreven als schuttela (14).

9. Schroor M., Tussen Hemdijk en Klif (Ljouwert 2012) p. 54 10. Register van den Aanbreng p. 266 11. Beneficiaalboeken van Friesland (Ljouwert 1543) p. 429. De Beneficiaalboeken waarden in opdracht fan Maria fan Hongarije (yn namme fan Karel V) opsteld en útjûn troch it Hof fan Fryslân. It binne registers dy’t opbringsten fan geastlike fermogens en ynstellingen yn kaart brochten. 12. Beetstra p. 65 13. Register van den Aanbreng 1511 p. 243 14. Idem p. 235

PUOLLEN EN MARREN RÛNOM ALDEGEA 2021

OADE OAN ÚS LÂNSKIP

"Hwer is it lân sa wiid, de kym sa fier, de himel sa heech as yn it gea om de Aldegeaster Brekken?"

FOTO: FRANK PLAUM

Jan Tjittes Piebenga

Syp Set

Dit is in gearstalling fan syp en set. Syp hat etymologysk te krijen mei ‘siperje’ (sijpelen): in wetterke (greppel of sleatsje) dêr’t it wetter stadich, mar oanienwei troch ôfsakket. Nei alle gedachten fan ‘e Sipkemar nei de Aldegeaster Brekken. Set is eins in fersmelling yn it wetter, dêr’t ek in oerstekplak fan makke is. It kin sawol it wetter(fersmellinkje) sels as it oerstekplak wêze (16).

Tsjerkemar

De namme fan dit mar leit oan de iene kant foar de hân, mar is oan de oare kant lêstich werom te finen. Yn it Register wurdt it yn alle gefallen al wol beneamd: Item xiii ponden mijt die polsfenna grasland, die oestereijnd lecht op Indixwal ende die westereijnde loept wt an die kerck meerswal (20). De tsjerke behearde doe ek al in soad lân, by de earste feanûntginning waard der sels al in kavel reservearre om de tsjerke fan ûnderhâlde te kinnen (21). Wat hjoed-de-dei de Breksdyk is, waard eartiids ek de ‘Rijpdick of Hagena Indick’ neamd. Dêr is Indixwal dus in ferwizing nei.

Ryp

Tottepoel

De Ryp is it gebiet dat tusken Hieslum, Greonterp en de Westerskatting lei (en leit). It wie altyd ferdield yn de Sânfurderryp en de Aldegeaster Ryp wêrby’t de Syp Sleat de skieding foarme (sjoch ek de ôfbyldingen út de 17e en de 18e iuw). De folsleine polder waard lykas earder beskreaun, oantsjut as Riperahim. De namme Ryp betsjut stripe lân, of smelle strook oan it wetter (22).

Hop

Hjoed-de-dei is it gebiet ek nochris ferdield troch de spoarline. De adressen oan de noardkant hjitte noch hieltyd De Ryp, itselde jildt foar it gebiet tusken it spoar en de Brekken. Dat is in natuergebiet fan It Fryske Gea en prachtich moai greidefûgellân. It Brekkenpaad (fytspaad) nei Nijhuzum leit op de âlde súdlike dyk fan de Riperahim.

Dy poel is yn it Register optekene as Tetta piel (Tetta pielswal). Piel betsjut sompe (fan it latynske palus, tink ek oan De Peel yn Noard-Brabân) (17). Tetta soe ferwize kinne nei in eigennamme (nei lân fan ‘Teet’ wurdt yn it Register ek ferwiisd) (18).

De ferklearring fan it Hop is in ûndjippe ynham fan in mar of sompe (19). Op de kaart is ek dúdlik te sjen dat it in ynham is fan de Ringwiel. It komt dan ek wol mear foar yn Fryslân.

frl

Geau

Ek Geau of Geeuw is in wetternamme dy’t folle faker foarkomt. Mar ek in bekend etymologysk probleem. Gildemacher ferklearret it as ‘lange wetters dy’t foar de ûntginning oanlein binne’ (15). By Idzegea wie it in poel, mar miskien is it wol as lang wetter ûntstien. Gildemacher wiist boppedat op it feit dat de markes Joo en Geau yn inoars ferlingde lizze. It is dêrom net ûnlogysk dat sy taalkundich wol mei-inoar te krijen hawwen.

Geau

Ook Geau of Geeuw is een waternaam die veel vaker voorkomt. Maar ook een bekend etymologisch probleem. Gildemacher verklaart het als ‘lange wateren die voor de ontginning zijn aangelegd' (15). Bij Idzega was het een plas, maar misschien is het wel als lang water ontstaan. Gildemacher wijst bovendien op het feit dat de poelen Joo en Geau in elkaars verlengde liggen. Het is daarom niet onlogisch dat zij taalkundig wel met elkaar te maken hebben.

Syp Set

Dit is een samenstelling van syp en set. Syp heeft etymologisch te maken met 'siperje' (sijpelen): een greppel of slootje waar het water langzaam, maar onophoudelijk afzakt. Waarschijnlijk van het Sipkemar naar de Aldegeaster Brekken. Set is eigenlijk een versmalling van het water, waar ook een oversteekplaats gemaakt is. Het kan zowel het water(versmallinkje) zelf als de oversteekplaats zijn (16).

Tsjerkemar

De naam van dit meer ligt enerzijds voor de hand, maar is anderzijds lastig terug te vinden. In het Register wordt het in ieder geval al wel benoemd: Item xiii ponden mijt die polsfenna grasland, die oestereijnd lecht op Indixwal ende die westereijnde loept wt an die kerck meerswal (20). De kerk beheerde toen ook al veel land, bij de eerste veenontginning werd er zelfs al een kavel gereserveerd om de kerk van te kunnen onderhouden (21). Wat vandaag de dag de Breksdyk is werd destijds ook de 'Rijpdick of Hagena Indick' genoemd. Daar is Indixwal dus een verwijzing naar.

Ryp

Tottepoel

De Ryp is het gebied dat tussen Hieslum, Greonterp en de Westerskatting lag en nog ligt. Het was altijd verdeeld in de Sandfirderryp en de Oudegaaster Ryp waarbij de Syp Sleat de scheiding vormde (zie ook de afbeeldingen uit de 17e en 18e eeuw). De volledige polder werd zoals eerder beschreven, aangeduid als Riperahim. De naam Ryp betekent strook land, of smalle strook aan het water (22).

Hop

Tegenwoordig is het gebied bovendien verdeeld door de spoorlijn. De adressen aan de noordkant heten nog steeds De Ryp, hetzelfde geldt voor het gebied tussen het spoor en de Brekken. Dat is een natuurgebied van It Fryske Gea en prachtig mooi weidevogelgebied. Het Brekkenpaad (fietspad) naar Nijhuzum ligt op de oude zuidelijke dijk van de Riperahim.

Die poel is in het Register opgetekend als Tetta piel (Tetta pielswal). Piel betekent moeras (van het Latijnse palus, denk ook aan De Peel in Noord-Brabant) (17). Tetta zou kunnen verwijzen naar een eigennaam (in het Register wordt naar het land van 'Teet' verwezen) (18).

De verklaring van het Hop is een ondiepe inham van een meer of moeras (19). Op de kaart is ook duidelijk te zien dat het een inham is van de Ringwiel. Het komt daarom wel meer voor in Fryslân.

15. Gildemacher K.F., Waternamen in Friesland (Ljouwert 1993) p. 257 en 258 16. Gildemacher K.F., Waternamen in Friesland p. 472 en 473 17. Register van den Aanbreng p. 246 18. Register van den Aanbreng p. 238 en 239 19. Gildemacher K.F., Waternamen in Friesland p. 296 20. Register van den Aanbreng p. 242 21. Digitale Landschapsbiografie Súdwesthoeke www.arcgis.com Thema 2 850-1150 22. Beetstra p. 160

PUOLLEN EN MARREN RÛNOM ALDEGEA 2021

OADE OAN ÚS LÂNSKIP

Dy wetternamme komt yn Fryslân wol gauris foar. Hast altyd is dat wetter dan ûntstien fanút in lyts mar, dat troch de waarsomstannichheden yn de rin fan de tiid hieltyd grutter waard. Dat past hiel goed by de eardere beskriuwing fan de ûntginning fan ús lânskip: it fuortslaan fan it fean. It wurd is ôflaat fan it Aldfryske tiidwurd breka (23) . De kearn fan de Brekken lei by Sânfurd, mei de Flakke Brekken en de Grûns oan de súdkant en in feanrivierke dat yn de rjochting fan Drylts rûn oan de noardeastkant (24). De Flakke Brekken by Sânfurd waard yn it Register konsekwint as ‘Sandfordera meer’ beskreaun. Yn it Register komt de namme Brekken benammen foar as ‘brex(wal)’: Item xiv ponden graslant, dier dij noerdereijnde eijgen erffd. loept voer an Rioerds vors. huijs op die brexwal, die swdereijnde loept an die Credo op die sands poelswal (25). Yn dit sitaat waard ek ferwiisd nei de Sânpoel, dy’t healwei de hjoeddeistige Tsjerkewei lei, op de kaart út de 18e iuw (ôfb 5) al as ‘voormalig’ beneamd. Nei alle gedachten hat de Allerheiligenfloed (stoarm oan de Nederlânske en Flaamske kust) fan 1 novimber 1570 ek in grut effekt hân op it fergrutsjen fan de Aldegeaster Brekken, mar dus net inkeld dy floed. De westlike helte fan de earder beskreaune Ryp wie de Sânfurder Ryp. Stikken lân dy’t by Sânfurd hearden en yn it Register beskreaun waarden, leine yn de Ryp. Dat wie yn de tiid foar de Allerheiligenfloed. It leit dêrom foar de hân te ferûnderstellen dat dy floed de ôfstân tusken doarpke en polder sa grut makke hat, dat it no net mear fanselssprekkend is omdat as ien gebiet te beskôgjen.

Westerskatting

schattinge’ en noch earder yn it Register út 1511 de ‘Oldegaene scetten’. It is in ôflieding fan it Aldfryske tiidwurd sketta, wat ôfdaamje (fan wetter) betsjut. It ferwiist sa nei in wetterdaam, mar it koe ek foar fee brûkt wurde. It leit ek heger as it omlân en lykas earder beskreaun, brûkt as ûntslutingswei en poldergrins. Der bestiet in oarkonde yn it Aldfrysk út 1458 (sjoch side 32), dêr’t de Aldegeaster mienskip ôfspraken yn makke mei de Riperhimster mienskip (de ynwenners fan de Riperahim): de Aldegeasters sizze ta dat sy gjin trochgongen foar wetterlopen en setten meitsje sille yn de ‘skatting’ (ek wol sketting yn dizze oarkonde), en de Rypsters mochten der frij oer ride en gean (sjoch de orizjinele akte op side 32) (26). Yn 1861 is de Westerskatting ferhurde. It provinsjebestjoer joech subsydzje oan de gemeente Wymbritseradiel foar it ferstevigjen fan dy dyk mei grind: ‘Van den begrinden Hemdijk onder Westhem, langs de zoogenaamde Westerschutting, door de dorpen Oudega en Idzega, tot op den grindweg van Heeg naar den straatweg van Sneek op Lemmer, lang 6,800 el’ (27).

Simmersnie

Dy namme is jûn oan in nije dyk yn Aldegea en hat in prachtige betsjutting. It ferwiist nei it plantsje simmersnie dat groeit op sompige en soere grûn, lykas heide, wetterkanten en fean. It bloeit yn de simmer en hat in opfallende wite bloei mei lange hieren. It stie yn de âlde Tsjerkemar, dêr’t de strjitte Simmersnie no it útsicht op hat. It bloeit dêr no ek noch wol, mar hiel sporadysk.

It is de Westerskatting, dus de skatting yn it westen. Op de kaart fan Schotanus/Halma 1718 hjit it ek de ‘Oudegaaster 23. Gildemacher K.F., Waternamen in Friesland p.170 24. Gildemacher K.F., Het Friese Water p. 224 en Schroor M., Tussen Hemdijk en Klif (Ljouwert 2012) p. 52 en 53. 25. Register van den Aanbreng p. 248 26. Sipma P., Oudfriesche Oorkonden II (1933), nr. 44 27. Verslag van den toestand der provincie Friesland 1861; § 3. Wegen, tot wier aanleg of verbetering uit de provinciale fondsen subsidiën zijn verleend. p. 360. De namme Westerschutting ynstee fan Westerschatting, is sa yn it ferslach opnommen

PUOLLEN EN MARREN RÛNOM ALDEGEA 2021

frl

Brek of Brekken

Die waternaam komt in Fryslân veel vaker voor. Bijna altijd is het dan water dat ontstaan is vanuit een klein meer, dat door de weersomstandigheden in de loop der tijd steeds groter werd. Dat past heel goed bij de eerdere beschrijving van de ontginning van ons landschap: het wegslaan van het veen. Het woord is afgeleid van het Oudfriese werkwoord breka (23). De kern van de huidige Brekken lag bij Sandfirden, met de Flakke Brekken en de Grûns aan de zuidkant en een veenriviertje dat in de richting van IJlst liep aan de noordoostkant (24). De Flakke Brekken bij Sandfirden werd in het Register consequent als 'Sandfordera meer' beschreven. In het Register komt de naam Brekken vooral voor als 'brex(wal)': Item xiv ponden graslant, dier dij noerdereijnde eijgen erffd. loept voer an Rioerds vors. huijs op die brexwal, die swdereijnde loept an die Credo op die sands poelswal (25). In dit citaat werd ook verwezen naar de Zandpoel, die halverwege de huidige Tsjerkewei lag, op de kaart uit de 18e eeuw (afb. 5) al als voormalig benoemd. Waarschijnlijk heeft de Allerheiligenvloed (storm aan de Nederlandse en Vlaamse kust) van 1 november 1570 ook een groot effect gehad op het vergroten van de Aldegeaster Brekken, maar dus niet alleen die vloed. De westelijke helft van de eerder beschreven Ryp, was de Sandfirder Ryp. Stukken land die bij Sandfirden hoorden en in het Register beschreven werden, lagen in De Ryp. Dat was in de tijd voor de Allerheiligenvloed. Het ligt daarom voor de hand te veronderstellen dat die vloed de afstand tussen dorpje en polder zo groot gemaakt heeft, dat het nu niet meer vanzelfsprekend is omdat als één gebied te beschouwen.

Westerskatting

Het is de Westerskatting, dus de skatting in het westen. Op de kaart van Schotanus / Halma 1718 heet het ook de

'Oudegaaster schattinge' en nog eerder in het Register uit 1511 de ‘Oldegaene scetten'. Het is een afgeleide van het Oudfriese werkwoord sketta, wat afdammen (van water) betekent. Het verwijst zo naar een waterdam, maar het kon ook voor vee worden gebruikt. Het ligt ook hoger dan het omliggende land en werd zoals eerder beschreven gebruikt als ontsluitingsweg en poldergrens. Er bestaat een oorkonde in het Oudfries uit 1458 (zie pagina 32), waarin de Oudegaaster gemeenschap afspraken maakte met de Riperhemster gemeenschap (de inwoners van de Riperahem): de Oudegaasters zeiden toe dat zij geen doorgangen voor waterlopen en zetten zullen maken in de 'skatting' (ook wel sketting in deze oorkonde), en de Rypsters mochten er vrij over rijden en gaan (zie de originele akte op pagina 32) (26). In 1861 is de Westerskatting verhard. Het provinciebestuur gaf subsidie aan de gemeente Wymbritseradiel voor het verstevigen van die weg met grint: 'Van den begrinden Hemdijk onder Westhem, langs de zogenaamde Westerschutting, door de dorpen Oudega en Idzega, tot op den grindweg van Heeg naar den straatweg van Sneek op Lemmer, lang 6,800 el' (27).

Simmersnie

De naam Simmersnie is gegeven aan een nieuwe weg in Oudega en heeft een prachtige betekenis. Het verwijst naar het plantje simmersnie dat groeit op sompige en zure grond zoals heide, waterkanten en veen. Het bloeit in de zomer en heeft een opvallende witte bloei met lange (pluis)haren: zomersneeuw als het ware. Het stond in de oude Tsjerkemar, waar de straat Simmersnie nu het uitzicht op heeft. Het bloeit daar nu ook nog wel, maar heel sporadisch.

OADE OAN ÚS LÂNSKIP

Ende ist secke dat wij disse voerwoerden naet en hâlde als vors. is dae meente in Rijpera hem vors. Rijpera meente da schetten weer te habben ende te bruijcken ende te bijsigien lijck jarre eyne sonder wederspreck wses jofft emmen van user wegene Alle falicant wtseijt in een tijoegh der wierde soe habbe wy als her Foppe personne in Aldegae. ende Lyoelff Hoijtes zoen. ende Sijboldt Ages zoen gae lijoede in Aldegae dit brief besigelet omder foeghde ende der neete bêde wille ende voer ws selffs int jeer ons Heren M CCCC ende acht en vijftich op sante Marie Magdalena deij.

PUOLLEN EN MARREN RÛNOM ALDEGEA 2021

frl

(De) Aldegeaster miente, wy meitsje kundich (en) iepenbier mei dizze oarkonde dat wy (de lju fan de) Ripera miente, dy’t yn de Riperahim binnen (de) Riperadiken wenje, ûnthjitte dat wy gjin ôfwetteringen of (ticht?)setten (yn stân) hâlde sille yn de (Aldegeaster) Sketting yn it neidiel fan foarneamde Ripera miente, dy’t [= de Sketting] hja Age Douwessoan jûn hawwe en dy’t foarneamde Age (dêrnei) jûn hat (oan) sint Marten, patroan yn Aldegea, en wy sille gjin ôfwetteringen (yn stân) hâlde yn de Skatting foarneamd yn it neidiel fan Riperahim en (de lju fan) de miente yn de Riperahim meie oer de Skatting foarneamd ride en gean sa’t hja earder (ek al) dien hawwe, en as wy de Skatting fergrave, dan sille hjasels dy wer meitsje (en) wy sille de gatten(?) wer opfolje op it stuit dat wy dat [de grûn om de gatten te foljen?] wer krije kinne sille, en op sadanige betingsten hat ús patroan foarneamd de Sketting fan de miente foarneamd (yn eigendom), en as wy dizze betingsten net hâlde as foarneamd is, dan sil de miente yn Riperahim foarneamd (oftewol de) Ripera miente de Sketting weromkrije en (dy) brûke en bizigje as har eigendom, sûnder tsjinspraak fan ús of immen fanwegen ús, alle falskens útsletten. Ta in tsjûgenis fan de wierheid hawwe wy, nammentlik hear Foppe, pastoar yn Aldegea, en Lyoelff Hoijtessoan en Sijboldt Agessoan, parochianen yn Aldegea, dizze oarkonde besegele op fersyk fan de (tsjerk)fâden en de miente en foar ússels, yn it jier fan ús Hear 1458 op sint Marie Magdelena dei. Mei tank oan dr. Oebele Vries foar de korreksje en it fersoargjen fan de oersetting nei it Nijfrysk

Aldegaere Meenthe wij duaet kundt openbeer met desse oepene brieue, dat wij Rijpere meenthe onthiete deer sitten sint in Rijpere hem onder Rijpera dijcken, dat wij nen wetter rynnen noch setten hâlde schallet inder schettinge op Rijpera meente vors., dier ja Age Douues zoen habbet joun, ende die Age vors. hat joun sinte Marten patroen in Aldegae en wij net wetter rennen toe hâlden inder schattingh vors. op Rijpera hem ende die meente inden Rijpera hem vors. da schettinge vors. toe ryden ende toe gaen, als ia in voertijden dien habbet ende wiert secke, dat wij da schettinghe toe dolue hiaer selffs van te metsien wij da seecken weer te vollen toe hocker tijt, dat wij dat schallet weer crije moegen. Ende op alle dulcke voerwoerden soe hat vijs patroen voers. dae schetten fan der meete vors.

Oudfriese oorkonde waarin de Oudegaaster gemeenschap afspraken maakte met de Riperhemster gemeenschap.

1458 juli 22

frl

Aldfryske Oarkonde dêr’t de Aldegeaster mienskip ôfspraken yn makke mei de Riperhimster mienskip.

(De) Oudegaaster gemeenschap, wij maken kundig (en) openbaar met deze oorkonde dat wij (de burgers van de) Ripera gemeenschap, die in de Riperahem binnen (de) Riperadijken wonen, beloven dat wij geen afwateringen of (dicht?) zetten (in stand) zullen houden in de (Odegaaster) Sketting ten nadele van voornoemde Ripera gemeenschap, die [= de Sketting] zij Age Douweszoon hebben gegeven en die voornoemde Age (daarna) heeft gegeven (aan) sint Marten, patroon in Oudega, en we zullen geen afwateringen (in stand) houden in de Skatting voornoemd ten nadele van Riperahem en (de mensen van) de gemeenschap in de Riperahem mogen over de Skatting voornoemd rijden en gaan zoals zij eerder (ook al) hebben gedaan en als we de Skatting vergraven, dan zullen zijzelf die weer maken (en) wij zullen de gaten (?) weer opvullen op het moment dat we dat [de grond om de gaten te vullen ? ] weer zullen kunnen krijgen, en op zodanige voorwaarden heeft onze patroon voornoemd de Sketting van de gemeenschap voornoemd (in eigendom), en als we deze voorwaarden niet houden als voornoemd is, dan zal de gemeenschap in Riperahem voornoemd (oftewel de) Ripera gemeenschap de Sketting terugkrijgen en (die) gebruiken en bezigen als hun eigendom, zonder tegenspraak van ons of iemand vanwege ons, alle valsheid uitgesloten. Tot een getuigenis van de waarheid hebben wij, namelijk heer Foppe, pastoor in Oudega en Lyoelff Hoijtessoan en Sijboldt Agessoan, parochianen in Oudega deze oorkonde bezegeld op verzoek van de (kerk)voogden en de gemeenschap en voor onszelf, in het jaar van onze Heer 1458 op sint Marie Magdelena dag.

OADE OAN ÚS LÂNSKIP

Hoewol’t gjin natuerlik lânskipselemint is, sprekt de (eardere) oanwêzichheid fan in kleaster yn dizze omkriten wol oan en is it 't fermelden wurdich. Oan de ein fan de midsiuwen, yn 1483, waard by Idzegea it kleaster Nazareth oprjochte. De oprjochting dêrfan wie eins frij let.

Hûndert jier earder, yn de 14e iuw, wie it stichtsjen fan kleasters nammentlik op it hichtepunt. Nazareth wie in frouljuskleaster fan de susters Augustinessen, in oarder binnen de Roomsk-Katolike Tsjerke. De manlike fariant wie de oarder fan de Augustinen en beide libben nei de regel fan de hillige Augustinus. Yn hiel Fryslân waarden sokke kleasters boud (allinnich it katolisisme sloech hjir ommers noch foar master op) en dit frouljuskleaster by Idzegea is yn 1529 optekene yn de Fryske kleasterlisten as Nazareth, sorores Heremitarum ordinis S. Augustini prope Ilst (28). ‘Probe Ilst’ betsjut ‘tichtby Drylts’ omdat der mear kleasters mei de namme Nazareth foarkamen. It kleaster stie sa’n

hûndert meter oan de noardkant fan wat no de Rigedyk is, sa’n bytsje tsjinoer de Skûtelpoel. It kleaster hat der noch gjin 100 jier stien. Nei de opkomst fan it protestantisme yn de Republiek der zeven verenigde Nederlanden, ferlearen de katoliken harren rjochten en gebouwen. De Steaten fan Fryslân, it provinsjaal bestjoer, eigenen harren yn 1580 de kleasters yn Fryslân ta en dy waarden dêrnei ôfbrutsen. Dat wie ek it jier dat Nazareth wer ferdwûn.

frl

Kleaster Nazareth

Klooster Nazareth Hoewel het geen natuurlijk landschapselement is, het spreekt de (voormalige) aanwezigheid van een klooster in deze omgeving wel aan en is 't het vermelden waard. Aan het einde van de middeleeuwen, in 1483, werd bij Idzega het klooster Nazareth opgericht. De oprichting daarvan was eigenlijk vrij laat.

Honderd jaar eerder, in de 14e eeuw, was het stichten van kloosters namelijk op zijn hoogtepunt. Nazareth was een nonnenklooster van de zusters Augustinessen, een orde binnen de Rooms-Katholieke Kerk. De mannelijke variant was de orde van de Augustijnen en beide leefden naar de regel van de heilige Augustinus. In heel Fryslân werden zulke kloosters gebouwd (alleen het katholicisme bestond hier immers nog maar) en dit vrouwenklooster bij Idzega is in 1529 opgetekend in de Friese kloosterlijsten als ‘Nazareth, sorores Heremitarum ordinis S. Augustini prope Ilst’ (28). 'Probe Ilst' betekent dichtbij IJlst omdat er meer kloosters met de naam Nazareth voorkwamen. Het klooster stond

zo’n honderd meter ten noorden van wat nu de Rigedyk is, zo'n beetje tegenover de Skûtelpoel. Het klooster heeft er nog geen 100 jaar gestaan. Na de opkomst van het protestantisme in de Republiek der zeven verenigde Nederlanden raakten de katholieken hun rechten en gebouwen kwijt. De Staten van Fryslân, het provinciaal bestuur, eigenden zich in 1580 de kloosters in Fryslân toe en die werden daarna afgebroken. Dat was ook het jaar dat Nazareth weer verdween.

28. Hallema A., Friesche Kloosterlijsten. Een bijdrage tot de Friesche Kloostergeschiedenis (1918) p. 123

PUOLLEN EN MARREN RÛNOM ALDEGEA 2021

OADE OAN ÚS LÂNSKIP

Planten, blommen en beammen yn it puollelânskip rûnom Aldegea SWF FÛN EN OPTEKENE TROCH ELLY TIESMA TUSKEN MAART 2018 O/M AUGUSTUS 2021

Pijptorkruid / Holkrûd, vindplaats

FOTO: ELLY TIESMA

de sloot voorbij Idzega.

1 Spaanse aak / Spaanske iik • 2 Gewone esdoorn / Eskdoarn • 3 Duizendblad / Skieppegerf • 4 Zevenblad / Hoannepoat • 5 Hondspeterselie / Stjonkhorne • 6 Bolderik / Reade roggeblom • 7 Grote waterweegbree / Grut kikkertsblêd • 8 Look-zonder-look / Sipelkrûd • 9 Daslook / Blêdlok • 10 Zwarte els / Els • 11 Grote vossenstaart / Kúndergers • 12 JI le dravik / Mouwekrûper • 13 Gewoon reukgras / Rûkersgers • 15 Fluitenkruid / Piipkrûd • 16 Kleine leeuwenklauw / Lytse liuweprint • 17 Zandraket / Sânraket • 18 Bijvoet / Blanke aalst • 19 Gewoon barbarakruid / Berberkrûd • 20 Madeliefje / Koweblomke • 21 Mahonie / Mahonia • 22 Kleine watereppe / Lyts tongerskerm • 23 Zwarte mosterd / Swarte keik • 24 Raapzaad / Raapsied • 25 Zachte dravik / Hjouwermantsje • 26 Zwanenbloem / Swannepopel • 27 Haaksterrenkroos / Tangestjerrekroas / 28 Stomphoekig sterrenkroos / Spatelstjerrekroas • 29 Dotterbloem / Djerreblom • 30 Herderstasje / Leppeltsjedief • 31 Bosveldkers / Boskpinksterblom • 32 Kleine veldkers / Lytse pinksterblom • 33 Kruldistel / Krolstikel • 34 Hoge cyperzegge / Hingelsigge • 35 Oeverzegge / Rûchkop • 36 Knoopkruid / Soldateknoop • 37 Akkerhoornbloem / Wite spoarblom • 38 Gewone hoornbloem / Gewoane spoarblom • 39 Kluwenhoornbloem / Giele spoarblom • 40 Zandhoornbloem / Sânspoarblom • 41 Wilgenroosje / Tieneblom • 42 Stinkende gouwe / Helersblêd • 43 Melganzenvoet / Blaumealje • 44 Akkerdistel / Finnestikel • 45 Speerdistel / Spierstikel • 46 Winterpostelein / Winterposlein • 47 Haagwinde / Spoekeblom • 48 Rode kornoelje / Reade kornelle • 49 Vingerhelmbloem / Helmblom • 50 Eenstijlige meidoorn / Hagedoarn • 51 Klein streepzaad / Griene kêdeblom • 52 Bonte krokus / Krookje • 53 Kropaar / Knopgers • 54 Vingerhoedskruid / Dopkeblom • 55 Grote kaardenbol / Kaarde • 56 Vroegeling / Skroedsje • 57 Mannetjesvaren / Mantsjefear • 58 Gewone waterbies / Wetterbies • 59 Harig wilgenroosje / Stokroastieneblom • 60 Heermoes / Rûgebal • 61 Holpijp / Houtpylk • 62 Canadese fijnstraal / Fyn tongersied • 63 Veenpluis / Moark • 64 Koninginnekruid / Leverkrûd • 65 Kruisbladige wolfsmelk / Kochelbeane • 66 Tuinwolfsmelk / Wartekrûd • 67 Gewoon speenkruid / Bûtergieltsje • 68 Es / Es • 69 Gewoon sneeuwklokje / Liderke • 70 Kaal knopkruid / Buormanskwea • 71 Kleefkruid / Klevers • 72 Glad walstro / Glêde tongblier • 73 Moeraswalstro / Tongblier • 74 Geel walstro / Giel slyt • 75 Slipbladige ooievaarsbek / Smelle earrebarrebek • 76 Zachte ooievaarsbek / Earrebarrebek • 77 Kleine ooievaarsbek / Lytse earrebarrebek • 78 Bermooievaarsbek / Pyreneeske earrebarrebek • 79 Robertskruid / Sweltsjeblom • 80 Hondsdraf / Tongerblom • 81 Bleekgele droogbloem / Giel sulverskier • 82 Gewone berenklauw / Bearepoat • 83 Gestreepte witbol / Weetgers • 84 Kruipertje / Mûzeweet • 85 Gewone waternavel / Galleblêd • 86 Sint-Janskruid / Sint-Janskrûd • 87 Gewoon biggenkruid / Rûge fôleblom • 88 Hulst / Hulst • 89 Gele lis / Barchjeblom • 90 Jakobskruiskruid / Jabikskrúswoartel • 91 Zomprus / Gallerusk • 92 Beemdkroon / Miedeknautia • 93 Witte dovenetel / Sûchnettel • 94 Paarse dovenetel / Pearse dôvenettel • 95 Akkerkool / Earme simen • 96 Vlasbekje / Flaaksliuwebekje • 97 Wilde kamperfoelie / Papsûcher • 98 Moerasrolklaver / Sompetôchklaver • 99 Wolfspoot / Wolvenettel • 100 Moeraswederik / Wylgeblom • 101 Grote kattenstaart / Kattesturt • 102 Groot kaasjeskruid / Tsyskeblom • 103 Echte kamille / Kamelle • 104 Schijfkamille / Knopkamelle • 105 Hopklaver / Hopperûpklaver • 106 Luzerne / Luzerne • 107 Watermunt / Wylde balsum • 108 Akkervergeet-mij-nietje / Ikkerferjit-my-net • 109 Zompvergeet-mij-nietje / Feanferjit-my-net • 110 Ruw vergeet-mij-nietje / Rûge ferjit-my-net • 111 Bosvergeet-mij-nietje / Boskferjit-my-net • 112 Gele plomp / Giele plomp • 113 Grote teunisbloem / Grutte nachtpit • 114 Gewone vogelmelk / Gersstjer • 115 Koningsvaren / Plûmfear • 116 Grote klaproos / Klaproas • 117 Veenwortel / Wetterreadskonk • 118 Groot hoefblad / Grut hoefblêd • 119 Gewoon timoteegras / Timkegers • 120 Riet / Reid • 121 Oranje havikskruid / Oranje haukkrûd • 122 Smalle weegbree / Hûnetonge • 123 Grote weegbree / Weversblêd • 124 Straatgras / Blikgers • 125 Ruw beemdgras / Wreed miedegers • 126 Gewoon varkensgras / Bargegers • 127 Glanzig fonteinkruid / Glêd bearzerûch • 128 Drijvend fonteinkruid / Flot bearzerûch • 129 Zilverschoon / Sulverblêd • 130 Vijfvingerkruid / Hantsjeblêd • 131 Heelblaadjes / Wûnbledsjes • 132 Gevlekt longkruid / Longkrûd • 133 Zomereik / Iik • 134 Scherpe boterbloem / Bûterblom • 135 Kruipende boterbloem / Krûpende bûterblom • 136 Blaartrekkende boterbloem / Gleie bûterblom • 137 Bolletjesraket / Rapistrum • 138 Wilde reseda / Wylde reseda • 139 Gele waterkers / Giel wetterleppeltsje • 140 Moeraskers / Feankers • 141 Akkerkers / Lânkers • 142 Veldzuring / Soere surk • 143 Krulzuring / Krolsurk • 144 Waterzuring / Hantsjeriis • 145 Ridderzuring / Poddeblêd • 146 Liggende vetmuur / Platte fetmier • 147 Pijlkruid / Snoekeblêd • 148 Oosterse sterhyacint / Sibearyske stjerhyasint • 149 Blauw glidkruid / Blaulipke • 150 Klein kruiskruid / Krúswoartel • 151 Dagkoekoeksbloem / Reade koekútsblom • 152 Echte koekoeksbloem / Kraneblom • 153 Avondkoekoeksbloem / Juffer Lizeblom • 154 Herik / Krôde • 155 Gewone raket / Raket • 156 Zwarte nachtschade / Hûnebei • 157 Akkermelkdistel / Simmertiksel • 158 Gekroesde melkdistel / Molktiksel • 159 Gewone melkdistel / Stikeltiksel • 160 Moerasmelkdistel / Sompetiksel • 161 Grote egelskop / Grutte dûkel • 162 Gewone spurrie / Sparje • 163 Moerasandoorn / Hazze-ear • 164 Bosandoorn / Boskhazze-ear • 165 Vogelmuur / Túnerf • 166 Gewone smeerwortel / Skuorwoartel • 167 Boerenwormkruid / Wjirmkrûd • 168 Paardenbloem / Hynsteblom • 169 Hazenpootje / Mûzeklaver • 170 Kleine klaver / Stienklaver • 171 Rode klaver / Reade klaver • 172 Witte klaver / Wite klaver • 173 Reukeloze kamille / Klaaikamelle • 174 Klein hoefblad / Lyts hoefblêd • 175 Kleine lisdodde / Lytse tuorrebout • 176 Grote lisdodde / Grutte tuorrebout • 177 Gewone veldsla / Bledtseslaad • 178 Koningskaars / Aronsstêf • 179 Veldereprijs / Blaublomke-erf • 180 Klimopereprijs / Klimmerblêderf • 181 Grote ereprijs / Grut blaublomke • 182 Tijmereprijs / Streept blaublomke • 183 Gelderse roos / Krúshoutbeam • 184 Voederwikke / Boerewikke • 185 Maarts viooltje / Blaufioeltsje • 186 Amerikaanse kruidkers / Amerikaansk kerskrûd • 187 Gewoon struisgras / Strúskegers • 188 Moerasdroogbloem / Sulverskier • 189 Goudgele honingklaver / Giele hunichklaver • 190 Muskuskaasjeskruid / Sinteklaasblom • 191 Reuzenberenklauw / Reuzebearepoat • 192 Veelbloemige roos / Mearblommige roas • 193 Tarwe / Weet • 194 Korenbloem / Roggeblom • 195 Tuinradijs / Radys / 196 Glanshaver / Houtraai • 197 Oosterse karmozijnbes / Swarte karmozynbei • 198 Tuinjudaspenning / Judaspeinje • 199 Spaanse hyacint / Spaanske hyasint • 200 Bonte gele dovenetel / Bûnte giele dôvenettel • 201 Schijnaardbei / Falske ierdbei • 202 Hoge fijnstraal / Heech tongersied • 203 Gestreepte dovenetel / Streke sûchnettel • 204 Aziatische veldkers / ? • 205 Vroege krokus+gele krokus / Giel krookje • 206 Roze winterpostelein / Rôze winterposlein • 207 Mariadistel / Bûnte dykstikel • 208 Tuingoudsbloem / Goudsjesblom (goudsbloem) • 209 Prikneus / Noaskepripper • 210 Zwart tandzaad / Swarte foarkestekker • 211 Wilde reseda / Wylde reseda • 212 Moerashyacint / Snoekekrûd • 213 Wilde cichorei / Sûkerrei • 214 Phacelia / Faselia • 215 Grote wederik / Giele kattesturt • 216 Waterkruiskruid / Miedekrúswoartel • 217 Vergeten wikke – Fergetten wikje • 218 Fraaie vrouwenmantel / Grutte liuwenprint • 219 Ingesneden dovenetel / Kerfde bastertnettel • 220 Schietwilg / Wylch • 221 Tweerijigge zegge / Dûbelde sigge • 222 Vingerhelmbloem / Helmblom • 223 Schapenzurig / Lytse surk • 224 Reigersbek / Reagersbek • 225 Donzige klaproos – ? • 226 Kruipwilg / Krûpwylch • 227 Canadese kornoelje / Kanadeeske kornelle • 228 Gewone brunel / Bijekuorke • 229 Engels raaigras / Finneraai • 230 Klimop / Klimmerblêd • 231 Liesgras / Stuitlies • 232 Amandelwilg / Mangelwylch • 233 Grote brandnetel / Grutte brannettel • 234 Gehoornde klaverzuring / brune soere klaver • 235 Greppelrus / Sparjerus • 236 Beklierde duizendknoop / Knoopreadskonk • 237 Tuinviooltje / Túnfioeltsje • 238 Stijve klaverzuring / Soere klaver • 239 Wilde lijsterbes / Koetsebeibeam • 240 Haagliguster / Haagliguster • 241 Vogelwikke / Fûgelwikje • 242 Vaste lupine / Fêste lupine • 243 Bitterzoet / Hûnebeistal • 244 Vingergras spec. / Fingergers • 245 Europese hanenpoot / Groubealch • 246 Harig knopkruid / Buormanskwea • 247 Kleine varkenskers / Fine bargekers • 248 Wolfspoot / Wolvenettel • 249 Witte waterlelie / Swanneblom • 250 Grote waterweegbree / Grut kikkertsblêd • 251 Pitrus / Ruske pit • 252 Noordelijke waterlelie / Noardske swanneblom • 253 Kikkerbeet / Duitblêd • 254 Grote boterbloem / Grutte bûterblom • 255 Knikkend tandzaad / Hingjende foarkestekker • 256 Late guldenroede / Lette goudgjirde • 257 Veelwortelig kroos / Tekkenflach • 258 Akkermunt / Boerebalsum • 259 Gewone klit / Kladde • 260 Hop / Hopwynsels • 261 Zomereik / iik • 262 Geelrode naaldaar / Skiere swartkopraai • 263 Kweek / fiter • 264 Perzikkruid / Túnreadskonk • 265 Waterscheerling / Stjonkwoartel • 266 Japanse duizendknoop / Reuze readskonk • 267 Pijptorkruid / Holkrûd • 268 Kleine egelskop / Lytse dûkel • 269 Gewone engelwortel / Ingelwoartel • 270 Beklierde bastaardwederik / Kleverige tieneblom.

OADE OAN ÚS LÂNSKIP

Mei it each op de aard fan ús lânskip, yn haadsaak agrarysk, hawwe de omkriten fan Aldegea, Idzegea en Sânfurd altyd it wen- en wurkplak west fan benammen boeren. De lânbou wie ien fan de grutste pylders fan minsken harren bestean, dêrom wie it hawwen, hieren of bewurkjen fan grûn fan tige grut belang. Grûn brocht in soad wurkgelegenheid mei him mei en it besit derfan wie fermogen, it bepaalde de machtsferhâldings en eins ek de ynrjochting fan de Fryske maatskippij oant yn de 19e iuw. Yn guon opsichten sels oant hjoed-de-dei ta.

rûnbesitters hiene macht en politike ynfloed yn Fryslân. De ‘sate’ (it ‘klassike’ agrarysk bedriuw) stie sintraal as it gie om de heffing fan belêsting en it hawwen fan stimrjocht. Dat rjocht rekke ferbûn oan de sate, letter ek as pleats oantsjut. Dy begripen waarden brûkt foar it hús mei it hússtee, mar ek foar it hús en de lannen dy’t dêrby hearden (29). Dit prinsipe betsjutte dat jo stimme mochten as jo de eigner wiene fan in stimhawwende pleats. Stimme yn polityk opsicht (de grytman kieze of keazen wurde) en faak ek yn tsjerklik opsicht (rjocht om de predikant of it bestjoer te kiezen). Dy pleatsen stiene oan de basis fan it bestjoerssysteem: pleatsen

– buorskippen – doarpen – gritenijen of dielen. Dy lêsten neame wy hjoed-de-dei de gemeente (de namme gritenij is yn 1851 by it opstellen fan de earste Nederlânske gemeentewet ferdwûn). Yn Fryslân is goed (yn Wymbritseradiel tige krekt) byhâlden en fêstlein wa’t de eigners wiene. Dat hat resultearre yn saneamde stimkohieren (list mei it stimrjocht fan de pleatsbesitters) en de floreenkohieren (dêr’t de grûnbelesting en ek wol de wetterskipsen tsjerkebelêsting op basearre waard). De floreenkohieren wie de fuortsetting fan it Register út 1511 en yn 1700 op ‘e nij opsteld troch de Steaten fan Fryslân. De stimkohieren geane werom nei 1640.

frl

Bewenners en eigners fan ús lânskip Ykema’s It is wol it fermelden wurdich dat op basis fan it Register, út de stim- en floreenkohieren neigien wurde kin dat de hjoeddeistige famylje Ykema op Sânfurd, dêr al foar 1500 wenne en buorke. De âldste bekende foarfaar is Buwa Wabbaz, nei alle gedachten om 1450 hinne berne en dy’t in sate en lân hie oan de Oldegaene band. No De Band. Fjouwer generaasjes dêrnei hawwe dy dêr ek noch buorke, wêrnei’t de famylje dat sa’n 200 jier dien hat yn oare doarpkes yn Wymbritseradiel. Begjin 19e iuw kamen de Ykema’s wer op Sânfurd telâne, dêr’t yntusken de 15e en 16e generaasje fanôf Buwa Wabbaz buorket en wennet (30).

Bewoners en eigenaren van ons landschap Gezien de aard van ons landschap, voornamelijk agrarisch, is de omgeving van Oudega, Idzega en Sandfirden altijd het woon- en werkgebied geweest van vooral boeren. De landbouw was één van de voornaamste pijlers van mensen hun bestaan, daarom was het bezit, huren of bewerken van grond van zeer groot belang. Grond bracht veel werkgelegenheid met zich mee en het bezit ervan was vermogen. Het bepaalde de machtsverhoudingen en eigenlijk ook de inrichting van de Friese samenleving tot in de 19e eeuw. In sommige opzichten zelfs tot aan vandaag de dag.

rondbezitters hadden macht en politieke invloed in Fryslân. De 'sate' (het klassieke agrarisch bedrijf) stond centraal als het ging om de heffing van belasting en het hebben van stemrecht. Dat recht raakte verbonden aan de sate, later ook wel als boerderij aangeduid. Die begrippen werden gebruikt voor het huis en de plek waar het stond, maar ook voor het huis en de landen die daarbij hoorden (29). Dit principe betekende dat men mocht stemmen als men eigenaar was van een stemhebbende boerderij. Stemmen in zowel politiek opzicht (de grietman kiezen of ertoe gekozen worden) en vaak ook in kerkelijk opzicht (recht om de predikant of het bestuur te kiezen). Die boerderijen

stonden aan de basis van het bestuurssysteem: boerderijen - gehuchten – dorpen - grietenijen of delen. Die laatsten noemen we tegenwoordig de gemeente (de naam grietenij is in 1851 bij het opstellen van de eerste Nederlandse gemeente verdwenen). In Fryslân is goed (in Wymbritseradiel bijzonder goed) bijgehouden en vastgelegd wie de eigenaren waren. Dat heeft geresulteerd in zogenaamde stemcohieren (lijst met stemrecht van de boerderijbezitters ) en de floreencohieren (waar de grondbelasting en tegelijkertijd de watersschaps- en kerkelijke belasting op gebaseerd werd). De floreencohieren waren de voortzetting van het Register

Ykema’s Het is het vermelden waard dat op basis van het Register, uit de stem- en floreencohieren nagetrokken kan worden dat de huidige familie Ykema op Sandfirden, daar al voor 1500 woonde en boerde. De oudste bekende voorvader is Buwa Wabbaz, waarschijnlijk rond 1450 geboren en die een sate en land had aan de Oldegaene band. Nu De Band. Vier generaties daarna hebben daar ook nog als boer gewoond en gewerkt, waarna de familie dat zo'n 200 jaar heeft gedaan in andere dorpen in Wymbritseradiel. Begin 19e eeuw kwamen de Ykema’s weer op Sandfirden terecht, waar intussen de 15e en 16e generatie vanaf Buwa Wabbaz werkt en woont (30).

29. Mol J.A. en Noomen P.N., Prekadastrale Atlas fan Fryslân, 1700/1640 diel 12 Wymbritseradiel-Súd en Drylts (Fryske Akademy 2000) p. 9. Dy útjefte is in tige wichtige en ûnmisbere boarne foar de beskriuwing en útwurking fan de pleatsen neffens de floreen- en stimkohieren. 30. Bakker C. en Ykema M.E., De Ykema’s fan Wymbritseradeel (sûnder plak en datum) p. 13-48

PUOLLEN EN MARREN RÛNOM ALDEGEA 2021

OADE OAN ÚS LÂNSKIP

Ynwenneroantallen It is lêstich om yn de (beheinde) beskriuwing fan dizze útjefte wiidweidich yn te gean op de ynwenneroantallen. Dêr is in protte stúdzje foar nedich. Dochs binne der gegevens fan it CBS bekend dy’t yn detail de situaasje healwei de 19e iuw beskriuwe en it lytsskalige karakter fan ús doarpen werjouwe (sjoch de tabel).

Inwonersaantallen Het is lastig om in de (beknopte) beschrijving van deze uitgave uitvoerig in te gaan op de inwonersaantallen. Daar is veel studie voor nodig. Toch zijn er gegevens van het CBS bekend die in detail de situatie van halverwege de 19e eeuw beschrijven en het kleinschalige karakter van onze dorpen weergeven (zie de tabel).

Mannelijk

Vrouwelijk

101

Bewoonde

Onbewoonde

Buiten de kom, Sandfirden

Oudega, kom

Oudega, buiten de kom

Oudega, buiten de kom, schepen Idzega, buiten de kom

PUOLLEN EN MARREN RÛNOM ALDEGEA 2021

Bewoners

Huisgezinnen

Huizen

Boarne: www.volkstellingen.nl

Situatie 1859

uit 1511 en in 1700 op nieuw opgesteld door de Staten van Fryslân. De stemcohieren gaan terug tot 1640. Op basis van deze bronnen is ook van Oudega, Idzega en Sandfirden in kaart gebracht hoe groot de stukken land waren, hoe het werd gebruikt, wie de eigenaren waren en soms is de specifieke naam van de stukken land vastgelegd.

Bewoonde schepen

frl

Op basis fan dy boarnen is ek fan Aldegea, Idzegea en Sânfurd yn kaart brocht hoe grut oft de stikken lân wiene, hoe’t it brûkt waard, wa’t de eigners wiene en soms is de spesifike namme fan de stikken lân fêstlein.

OADE OAN ÚS LÂNSKIP

Fûgels yn it puollelânskip rûnom Aldegea

FOTO: FRANK PLAUM

Polderdyk

Markol / meerkoet Reidhintsje / waterhoen Blokmies / koolmees Skries / grutto Ljip / kievit Waarlamke / watersnip Blesgoes / kolgans Boereswel / boerenzwaluw Boumantsje / witte kwikstaart Paugoes / brandgans Wike / valk Mûzefalk / buizerd Protter / spreeuw Mosk / Mus Berchein / bergeend Tjilling / taling Reiddomp / roerdomp Hjerringslynder / fuut Hoarnûle / ransuil Ielreager / blauwe reiger Klyster / merel Kob / kokmeeuw Reidsjonger / rietzanger Brúne hoannebiter / bruine kiekendief Ielgoes / aalscholverr Tomke / winterkoning Spjocht / specht Strânljip - scholekster Tsjirk / tureluur

"Wy ha de ierde yn brûklien, dat moatte wy net ferjitte” BOER FRANK, FISKER THYS EN NATUERFROU ELLY OER HARREN BAN MEI IT PUOLLELANSKIP

Oer it wetter Lette loften oer it wetter, mearkekleuren op’e poel. Simmerlûden sile laitsjend As in skipje sûnder doel.

Elly TiesmaWalinga

Frank Ypma

Flinterke op simmertwirre dreamt fan fiere sinneskyn. Skipke nim myn fladderflinter syl dan nei dyn mearkekym.

TEKST: WIM WALDA

Elly Tiesma-Walinga

PUOLLEN EN MARREN RÛNOM ALDEGEA 2021

OADE OAN ÚS LÂNSKIP

FOTO: FRANK PLAUM

Thijs Jagersma

Teare weagen lâns de reidkraach, swakke hertslach fan dit lân. Al myn tinzen lit ik fleane as in flinter út myn hân.

FISKERMAN THIJS JAGERSMA

“Ik bin in ryk man” Thijs Jagersma (72) is de derde generatie van beroepsvissers in Oudega. En de laatste. Hij viste 47 jaar in de wateren rondom Oudega en had een uitgestrekt areaal. Negen jaar geleden hield hij het voor gezien. Pake Hendrik Jagersma stond aan de basis van anderhalve eeuw visserij-historie toen deze in 1868 beroepsvisser werd in onder meer de Puollen rond Oudega en Blauwhuis. Zijn uitvalsbasis was Syp Set, vlak bij de molen aan het Brekkenpad.

Myn pake is opgroeid by syn broer om't syn âlders op jonge leeftyd ferstoarn wiene", vertelt Thijs Jagersma. "Doe't hy troude kaam hy te wenjen by Syp Set, flak by de Blauhúster Puollen. Dêr is myn heit ek berne en hat dêr nei syn trouwen ek wenne. Se ha alve bern krigen. Myn berteplak is offisjeel Sânfurder Ryp, dat stiet ek in myn paspoart. Yn Blauhûs giene wy nei de bewaarskoalle, letter yn Aldegea nei de legere skoalle. Fan Syp Set nei Aldegea wie der gjin paad, dus fytsten wy lâns de spoardyk. Yn 1968 binne wy ferhuze. Doe’t ik 16 jier wie en begûn mei fiskjen wenne ik net oan it wetter, mar ik koe in stikje lân oan it wetter hiere. Dêr ha ik in hok del setten foar de fûken en netten. Ik ha fan myn 16e oant myn 63e fiske, 47 jier."

FOTO: WIM WALDA

Chinese krabben

Anno 2021 zijn er nog twaalf vissers in Friesland beroepsmatig actief, allen aangesloten bij de Friese Bond van Binnenvissers, die het water van de provincie en gemeenten pacht en onder

de beroepsvissers verdeelt. In Jagersma’s beginperiode waren er meer dan vijftig beroepsvissers actief, die elkaar dan ook regelmatig in het vaarwater zaten. "Ik hie in útstrekt fiskgebiet, wêrûnder de Geau, it wetter by Hichtum, de Blauhúster Puollen, Aldegeaster Brekken, Ringwiel, de Greft en in oantal lytse puollen. It wie opfallend hoe de wetterkwaliteit fan it iene poeltsje ferskilde fan it wetter dat noch gjin kilometer fierder lei. De iel dysto dêr fongst wie lichter fan kleur en modderfet. Dat hie te meitsjen mei de gearstalling fan de boaiem. Doe hiene wy ek noch gjin lêst fan eksoten lykas de Amerikaanske rivierkreeft en de Sjineeske wolhandkrab. Dy wurdt troch Sjinezen as in delikatesse beskôge. Ik ha wol ris oan in Sjinees frege wêrom hja dy sa lekker fûnen. Hy joech antwurd mei in fraach werom: ‘Wat fine jimme sa lekker oan rauwe fisk?' Tsja, dêr hie der wol in punt. De lêste jierren, lykwols sa tsjin septimber, hie ik wol ris 400 Sjineeske wolhandkrabben yn in fûke. Dan fangst gjin iel mear. Boppedat ferrinnewearje hja alles mei dy skjirren."

Schatkamer "Ik ha dat al dy jierren mei in in soad wille dien, alhoewol de lêste jierren mei in protte regeljouwing en in soad streuperij wiene net de meast noflike. Der sieten goede jierren tusken en minder goede. It wie in swier berop, mar wol in frij berop. En de natuer, asto yn alle ierte fuortfoerst, wie prachtich. Ik bin in natuerman. Ik koe op skoalle goed leare, mar ik moat der net oan tinke dat ik efter in buro soe moatte sitte. No stek ik ’s moarns betiid fan wâl en far ik myn eigen skatkeamer binnen. Ik bin in ryk man. De Mûntsebuorsterpolder bygelyks is sa’n pronkje. Yn de simmer komme hjir op de swiere klaai de planten folslein oant syn rjocht. Sagau as se bloeie, ûntstiet hjir in prachtich kleurryk lânskip. Njonken al dizze prachtige planten libje op it skiereilân yn de Aldegeaster Brekken ek kloften fûgels. Yn de hege reidkragen briede brune hoanskrobbers, reidsjongers, reidlysters en folle mear soarten. Lykas sein, ik bin in ryk man."

OADE OAN ÚS LÂNSKIP

NATUURLIEFHEBSTER ELLY TIESMA-WALINGA

‘Elly fan ’e muzyk’ waard ‘Elly fan ’e planten’ Op de vraag ‘Wie is Elly Tiesma?’ volgt onmiddellijk het antwoord ‘Hokker Elly Tiesma bedoelst’? Dy fan’e muzyk, de dochter, de frou, de mem, de freondinne of de leafhawwer fan planten?' Der binne sa’n soad Elly’s.

Mar goed tsien jier lyn krige ik in probleem mei myn gehoar; doe bin ik mei pine yn myn hert stoppe mei de muzyk. Ik bin in passyfol minsk, kin dingen net heal dwaan, dus ha ik der in punt efter set. De kearside fan’e medalje wie dat ik in protte frije tiid oer hie, no ‘t ik net mear jûnen dwaande wie mei ferskes skriuwe, in musical, of in fjouwerstimmige partituer foar in koar. Dat fielde ek wol in bytsje as in befrijding achterôf. Der gie in doar ticht, mar earne

PUOLLEN EN MARREN RÛNOM ALDEGEA 2021

Waarneming.nl

dat ik der in soad minder fan wist dan ik oan it begjin tocht. Fan fûgelkenner Teunis Piersma lies ik yn syn boek oer sweltsjes: ‘Kennis is als een eeuwig zwellende ballon. Hoe groter hij wordt, des te groter ook het raakvlak met de onbekende mysterieuze buitenwereld’. In skitterjende metafoar.

Via een tip van neef Hisko de Vries maakte Elly kennis met de website Waarneming.nl. Een site van en voor natuurliefhebbers, maakte een account aan en werd een enthousiast gebruiker. Het begin van een nieuwe passie was geboren. Ze vindt het erg leuk om daarin al haar waarnemingen van de gevonden soorten met foto’s te bewaren en meer informatie te lezen. Je kunt daar ook bekijken wat anderen tijdens hun ‘rondje natuur’ zijn tegengekomen.

De plantesoarten yn in gebiet binne ôfhinklik fan’e grûn. Op swiere klaai bygelyks komst oare planten tsjin dan op feangrûn. Ik krige de fraach hokker planten ik yn ús gebiet al ris tsjinkommen wie en ha myn list fan rûnom Aldegea út Waarneming. nl printe. Doe noch in pear dagen lâns de sleaten en puoltsjes hjir yn it fjild strúnd en en ik sit no op sa’n 270 ferskillende soarten planten, hjir. Dit is in tige ryk biotoop.”

oars in raam wer iepen. Ik ha doe op in middei yn’e tún in skilderij makke, mei myn fingers, dat myn gitaar ûnder gie yn it wetter fan’e Brek. In symboalysk ôfskie fan in passy en in begjin fan in nije faze yn myn libben.”

“In skatkeamer oan ynformaasje. Do wurdst in soart detektive, in spoarsiker. Ik rin net yn it fjild, mar ik strún. Der binne in soad online kursussen en doe ik in kursus oer ynlânske planten fan Floron seach, tocht ik ‘leuk’ en ha ik my ynskreaun. It resultaat wie dat ik oan it ein fan de kursus besefte

Hoe zou jij het ‘Puollengebiet’ karakteriseren? “Ik skreau graach lietsjes oer de natoer sa’t ik dêr no graach yn rin. “Ik ha in tiid lyn in liet skreaun dat werjout hoe ik dat fiel” (Dat lied, 'Oer it wetter', staat op pagina 47.)

FOTO: WIM WALDA

lly Tiesma-Walinga (58) is in Oudega geboren in een gezin van zeven kinderen. Ze was de tweede in rij, eerst drie meisjes, vervolgens vier jongens. Een levendig gezin. “Myn heit hie it bedriuw oan hûs, wie ek in echte fjildman. Mei myn heit giene we soms ek it fjild yn, aaisykjen, fiskjen. Mar muzyk wie myn grutte leafde. Ik wie yn de ban fan myn gitaar en sjonge; oargel fûn ik wat ‘mutsig’. En dus waard ik ‘Elly fan’e muzyk’, ‘de juf mei de gitaar’; ferskes sjonge, blokfluitsje op it balkon, gitaar spylje. Muzyk wie myn libben. Ik waard der altyd bliid fan.

MELKVEEHOUDER FRANK YPMA

Op zoek naar de gevoelige balans tussen rendabel boeren en actief weidevogelbeheer Frank Ypma, 40 jaar, derde generatie melkveehouder aan de Rigedyk in Oudega (SWF), getrouwd met Sieta, vader van drie kinderen (Hannah van tien, Maarten van acht en Sipke van vijf) houdt er ten opzichte van de manier van boeren een afwijkende filosofie op na in vergelijking met de ‘mainstream’. Alhoewel hij in 2015 op de fundamenten van de oude stal een nieuwe ligboxenstal heeft laten bouwen, waarin hij vergunning technisch 150 koeien kan plaatsen, kiest hij voor optimalisatie van zijn bedrijf boven uitbreiding. “Dat hat meardere redenen,” fertelt Ypma. “It doel fan dy nije stâl wie net om te groeien, mar om de kij in ljochte stâl te jaan mei romte en goeie fentilaasje. Troch optimalisaasje binne de kij sûner. En hâld ik mear tiid oer foar oare belangrike saken lykas de bern, hobby's/sport en greidefûgelbehear.“

FOTO: WIM WALDA

oor de ruilverkaveling in 20052006 onderging het landschap rond Oudega aanvankelijk een ingrijpende verandering. Vlak gestreken landerijen, ‘biljartlaken-strakke en kruidenarme weilanden, gedempte greppels en een verlaging van het grondwaterpeil hebben veel van het originele landschap verruïneerd. Een snelle en weinig genuanceerde actie, overigens zonder schuldigen, omdat alle betrokkenen dachten er goed aan te doen. Gelukkig zijn er ook cultuurhistorische elementen bewaard gebleven, zoals het kleine 'Joodse kerkhof', destijds een begraafplaats voor zwervers en spoorwerkers. En is er een tegenbeweging op gang gekomen.

Plasdras “It leechste punt fan de eartiids besteande poel yn ús lân, de Houtmar, is no ús

plasdras wurden. Mei dêrtroch bin ik yn it behear fan greidefûgels terjochte kommen. Anno 2021 bin der ûngefear fyftjin plasdrassen oanlein yn Skriezekrite Idzegea - no Collectief Súdwestkust - en ha in soad boeren keazen foar it weidzjen fan harren fee yn krûdenrike greiden en wurdt it wetterpeil heech hâlden. We bin dus drok dwaande om de greidefûgels te helpen. Dêr slagje wy net alle jierren like goed yn. Troch de RUG yn Grins wurde yn ús gebiet de nêsten monitort. Mei kamera's komme de problemen mei de predaasje yn byld. Dizze predaasje probearje wy te beheinen, sadat der in natuerlike balâns ûntstiet. It ofrûne jier wie in bêst fûgeljier. Op de 110 hektare fan ús polder, want wy dogge dit mei inoar, is der in sûn oantal greidefûgels bykommen. Mei troch it weidzjen om de ‘útsteld meanen stikken’ ( junyperselen)

hinne, it ynsetten fan foarweide perselen mei dernei in pear wiken rêst en goed oerlis mei de buorren en mei ús gebietskoördinator krijst in prachtige biotoop foar de piken.

In wankel evenwicht “Wat goed is foar de greidefûgels hat foar ús boeren soms neidielen. Dit jier ha ik let meand fanwegen de fûgels. Dat betsjut datst minder aaiwyt fan it lân hellest en dus letter aaiwyt by keapje moatst om de bisten sûn te hâlden. It is dus een gefoelige balâns tusken de rentabiliteit fan it bedriuw en de leafde foar de natuer. Ik rin gauris troch it fjild en kin dêrfan genietsje. Ik bin ek oansletten by de Fûgelwacht en wurk tegearre mei in neisoarger út Drylts om de nêsten te markearen. Wy ha de ierde yn brûklien en dat moatte wy net ferjitte.”

OADE OAN ÚS LÂNSKIP

Maeije Sa’n blommepracht yn ’t jonge grien Dat ik my yn in droomwrâld mien Fol berntsjes fan de sinne, Dy sparkje yn kleuren, giel en wyt En read en blau fan ’t blomtapyt As stjirkes troch’noar hinne ’t Is feest! – Natûr har wide seal Is mei in mear as kenings-preal Forsiere allerwegen. Ik doar hast yn myn deiske klean Net troch dy moaie fjilden gean By al dy pracht forlegen As wie my’t kommen hjir forbean. En dôch mei elk wol hinne gean Dit heechfeest mei to fieren. Hwant alles floitet, sjongt en kweelt. Lear, hwat de ealste sinnen streelt, Fan redeloaze dieren. ’t Is Feest! – en alles geit en tiert En alles springt en brulloftfiert By ’t glimkjen fan de sinne. En elk docht mei yn dertenheid Ta eare fan de sinnebreid De Maitiids Keninginne! Gerben Rypma (út de bondel 'Jiergong')

NIEUW! MEAR APP

DE PUOLLERÛTE Aan dit boekje is een fiets- en wandelroute gekoppeld. Dit boekje kan dus als ‘routeboek’ worden gebruikt voor de ‘Poelenroute’/’Puollenroute’ die je kunt vinden in de MeAr Fryslân app. De route is beslist de moeite waard om de verhalen uit dit boekje tot leven te wekken. Voor kinderen zijn er leuke opdrachten aan verbonden; zo kun je vogelgeluiden herkennen, een fotopuzzel oplossen en langs de route dingen opzoeken.

MEEDOEN MET DEZE LEUKE ROUTE? Download de MeAR Fryslân app via Google Playstore of Apple App Store op je mobiele telefoon en zoek binnen de app naar Aldegea SWF Puollenroute. Als je de route thuis alvast installeert, heb je onderweg geen internet nodig om de route te kunnen volgen.

Kijk om je heen en geniet van de 'Oudegaaster ‘schilderijen’. De route begint en eindigt in de dorpskern van Oudega, maar je kunt ook op een ander punt beginnen. Veel plezier!

GA VOOR DE MEAR FRYSLÂN APP NAAR DE APP STORES OF SCAN DE QR-CODE!

MEAR FRYSLÂN

Deze uitgave kwam tot stand door een zeer gewaardeerde financiële bijdrage van: het Ondernemersfonds Súdwest-Fryslân - de Provincie Fryslân - het Cultuurfonds Súdwest-Fryslân het 50-ers feest 21-8-2021 - Doarpsbelang Aldegea, Idzegea en Sânfurd - Recreatiestichting Oudega Vereniging Culturele Gelden Wymbrits - Fonds Bolsward-Dronrijp - PW Janssen's Friesche Stichting Coöperatiefonds Rabobank Sneek-Zuidwestfriesland - Stienstra & Van der Wal, Hoekstra Kwaliteit in Logistiek en het Arjen Witteveen Fûns. Uitgegeven door Kulturele Kommisje Aldegea Harmen Akerboom, Nynke van den Berg, Fokkelina Dijkstra, Jannie Groenveld, Jeanette Valkema, Johannes Wijnja en Christien Lycklama à Nijeholt