Redakcja: Renata Gromuł Opracowanie graficzne: Małgorzata Hinz Projekt okładki: Sandra Dudek Zdjęcie na okładce: Fotolia.com © Copyright by Romana Sprawka, 2010 © Copyright by Wydawnictwo Harmonia, 2010
Redakcja i Biuro Handlowe:
80-283 Gdańsk, ul. Szczodra 6 tel. 58 348 09 50, 58 348 09 51 fax 58 348 09 00 e-mail: harmonia@harmonia.edu.pl
Szczegółowe informacje o naszych publikacjach: www.harmonia.edu.pl
Wszelkie prawa zastrzeżone. Zarówno cała publikacja, jak i jakakolwiek jej część nie może być przedrukowywana ani reprodukowana – mechanicznie, elektronicznie lub w jakikolwiek inny sposób, z kserokopiowaniem i odtwarzaniem w środkach masowego przekazu włącznie – bez pisemnej zgody Wydawnictwa Harmonia.
ISBN 978-83-7134-465-7 Gdańsk 2010 – Wydanie I
Wstęp Mowa towarzyszy nam od momentu poczęcia. Ma ona ogromne znaczenie dla rozwoju cywilizacji – dzięki niej możliwe stało się gromadzenie, przechowywanie i przekazywanie wiedzy. Dla większości z nas mówienie jest czynnością tak naturalną, że nie zastanawiamy się wcale nad jego znaczeniem. Posługujemy się językiem na co dzień, nie zwracając uwagi na prawidłowości, które nim rządzą. Dostrzegamy je dopiero wtedy, gdy pojawiają się problemy w komunikacji. Powinniśmy jednak pamiętać, że poprawne i twórcze posługiwanie się językiem już we wczesnym okresie życia decyduje o osiąganiu sukcesów w ciągu jego trwania: wyznacza możliwości edukacyjne, zawodowe oraz umożliwia funkcjonowanie w kontaktach międzyludzkich. Nabywanie umiejętności językowych jest niejako zaprogramowane, jednak rola otoczenia i rozwój funkcji wspomagających mowę są w tym procesie bardzo ważne. Większość rodziców wspomaga językowy rozwój dziecka w sposób naturalny. Nie zawsze to jednak wystarcza. Gdy swoisty rozwój języka jest z jakichś względów zaburzony i dziecko nie nabyło określonych wiekiem językowych umiejętności, konieczne są ukierunkowane działania specjalistów podejmowane jak najwcześniej. Prezentowana pozycja jest zbiorem 15 scenariuszy z kompletem załączników, do których należą zestawy wyrazów i tekstów, materiał obrazkowy oraz zadania i łamigłówki uatrakcyjniające terapię. Scenariusze te służyć mogą jako podstawa terapii logopedycznej głosek szeregu szumiącego. Zaproponowane w nich ćwiczenia mogą być wykorzystywane przez logopedów rozpoczynających karierę zawodową, nauczycieli nauczania zintegrowanego oraz rodziców, którzy pragną aktywnie uczestniczyć w procesie terapii prowadzonej przez specjalistę. Scenariusze są uporządkowane zgodnie z zasadami postępowania logopedycznego.
Przebieg i zasady terapii logopedycznej Przed rozpoczęciem terapii logopedycznej istotne jest postawienie pełnej diagnozy logopedycznej, która powinna obejmować wywiad z rodzicami, badanie mowy dziecka i badania uzupełniające (ocenę budowy i sprawności narządów mowy, funkcji oddechowych oraz ocenę rozwoju kompetencji fonologicznych). Wyróżnia się dwa rodzaje wadliwej artykulacji głosek: – opuszczanie dźwięku (elizja); – zastępowanie dźwięku przez inny, realizowany prawidłowo (substytucja) lub zniekształcony (deformacja).
3
4
W zależności od ustalonego rodzaju wady wymowy ustala się postępowanie. Celem postępowania logopedycznego jest osiągnięcie przez dziecko prawidłowej artykulacji. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że zaburzenia mowy nie są izolowanymi deficytami – dlatego zwykle wymagają usprawniania funkcji oddechowych, sprawności narządów mowy oraz rozwijania kompetencji fonologicznych. Wywołanie danego dźwięku w mowie dziecka osiąga się, stosując różnorodne metody szeroko opisane w literaturze. Ich wybór zależy od doświadczenia logopedy, możliwości oraz potrzeb dziecka. W postępowaniu logopedycznym w większości przypadków najskuteczniejsze okazuje się skoncentrowanie uwagi najpierw na dźwięku izolowanym. To bardzo ważny etap terapii zwieńczony uzyskaniem prawidłowej głoski z wzmocnionym i wydłużonym brzmieniem. Po opanowaniu umiejętności tworzenia dźwięku w izolacji rozpoczyna się etap utrwalania go na poziomie wyrazu, grup spółgłoskowych, wyrażeń dwuwyrazowych, zdań, wierszyków i zróżnicowanych pod względem trudności tekstów. Na poziomie wyrazu często konieczne okazuje się zachęcanie dziecka do wzmocnienia intensywności brzmienia i wydłużania ćwiczonej głoski. Na dalszych etapach dąży się do skracania czasu potrzebnego na utworzenie nowego dźwięku i utrwalenie naturalnego brzmienia. Ilość zajęć na poszczególnych etapach terapii zależy od intensywności ćwiczeń oraz indywidualnych możliwości dziecka. W scenariuszach zaproponowano różne techniki artykulacji: różnicowanie natężenia głosu, tempa artykulacji czy mówienie zgodnie z podanymi strukturami rytmicznymi w sekwencjach sylabowych. Oprócz etapów postępowania logopedycznego przebieg procesu terapii uwarunkowany jest również zasadami jej prowadzenia. Należą do nich: – wczesne rozpoczęcie terapii; – indywidualizacja; – kompleksowe działanie; – aktywny i świadomy udział; – współpraca z rodzicami; – systematyczność; – stopniowanie trudności. W postępowaniu terapeutycznym należy posługiwać się materiałami niezbędnymi do osiągania celów terapii. Do pomocy tych należą wydrukowane listy wyrazów, zdań, tekstów, obrazki, zadania i łamigłówki utrwalające ćwiczony materiał językowy. Często wykorzystuje się również gry dydaktyczne i różnorodne przedmioty. Materiał językowy używany w terapii powinien być dostosowany do potrzeb dziecka – dlatego ten przedstawiony w scenariuszach należy traktować jako propozycję, a nie bezwzględny wybór. W terapii głosek dentalizowanych istotne jest jednak, aby w przypadku szeregu szumiącego pominąć wyrazy, w których występują substytucje głosek szumiących, czyli inne głoski dentalizowane. Na pierwszym etapie terapii należy też przyjąć kryterium, zgodnie z którym w utrwalanych wyrazach występuje tylko jeden spośród ćwiczonych dźwięków, na przykład głoska „sz”. Kryterium to nie może być oczywiście przestrzegane w dalszych fazach ćwiczeń utrwalających, w czasie których pracuje się nad prawidłową artykulacją głosek całego szeregu szumiącego. Wówczas frekwencja tych głosek powinna być jak największa. Wraz z początkiem terapii należy założyć, że praca z dzieckiem przyniesie sukces. By go osiągnąć, trzeba jednak spełnić kilka warunków. Ważne jest, aby pamiętać, że dzieci podczas ćwiczeń potrzebują spokoju i radosnej atmosfery pozbawionej napięć emocjonalnych. Nie należy krytykować poczynań dziecka, ale cierpliwie zachęcać je do pokonywania trudności. Wskazane jest, by wszelkie, nawet najmniejsze osiągnięcia nagradzać pochwałą, co wzmacnia wiarę dziecka
we własne możliwości oraz utrwala przekonanie, że dzięki staraniom i ono może osiągać zamierzone efekty. Proces uzyskiwania poszczególnych umiejętności w trakcie terapii logopedycznej jest często długi. Ważne więc staje się utrzymanie dziecięcej motywacji na maksymalnie wysokim poziomie jak najdłużej. W tym celu warto wprowadzić różne skale, tablice czy drabiny sukcesu z zaznaczonymi etapami terapii, małe nagrody (na przykład w formie naklejek) za pracę włożoną podczas kolejnych ćwiczeń, a także prezentować wspierającą postawę. Znaczącym czynnikiem wpływającym na prognozowany sukces terapii jest również nawiązanie prawidłowej i skutecznej współpracy z rodzicami dziecka. Ich systematyczna praca nad utrwalaniem ćwiczeń artykulacyjnych w domu jest nieoceniona. Istotne jest również zwrócenie uwagi na artykulację rodziców dziecka, bowiem ćwiczenia utrwalające w domu powinien prowadzić członek rodziny, którego wymowa jest prawidłowa. Wszystkie omówione elementy terapii logopedycznej stanowią przesłanki do osiągania stosunkowo szybkich i trwałych efektów pracy logopedy.
Ogólne zasady terapii głosek szeregu szumiącego Głoski szeregu szumiącego należą do głosek dentalizowanych przedniojęzykowo-dziąsłowych. Podstawową w tym szeregu jest głoska „sz”. Często to od niej rozpoczyna się terapię logopedyczną głosek szumiących. Podczas jej wymowy język znajduje się za górnymi zębami, a boki języka dotykają górnych zębów i dziąseł. Szczelina powstaje pomiędzy górnym wałkiem dziąsłowym a przednią częścią języka. Zęby są lekko zwarte, wargi wysunięte do przodu i zaokrąglone. Głoska „sz” jest bezdźwięczna – wiązadła głosowe drgają natomiast w czasie wymawiania spółgłoski „ż(rz)”. Przy artykulacji tych głosek podniebienie miękkie jest uniesione i cofnięte. W początkowej fazie artykulacji pozostałych głosek szeregu szumiącego, czyli „cz” i „dż”, czubek języka przywiera do wałka dziąsłowego, a następnie zwarcie to stopniowo przechodzi w szczelinę. Wiązadła głosowe przy „cz” są rozsunięte, a podczas artykulacji spółgłoski „dż” – drżą. Nieprawidłowe artykulacje głosek szumiących polegają na zastępowaniu ich różnymi substytucjami, najczęściej innymi głoskami dentalizowanymi (parasygmatyzm), opuszczaniu ich (mogisygmatyzm), zniekształcaniu ich brzmienia (sygmatyzm właściwy). Poza tym rozróżnia się kilka podstawowych rodzajów sygmatyzmu właściwego: sygmatyzm interdentalny (międzyzębowy), lateralny (boczny), labio-dentalny (wargowo-zębowy) czy addentalny (przyzębowy). Podczas terapii należy zachęcać dziecko do naturalnego przymykania szczęk, by uniknąć sztucznego brzmienia głosek. Naturalne ułożenie szczęk można osiągnąć najłatwiej, polecając, aby dziecko wykonało ruchy naśladujące żucie. Istotne jest również ćwiczenie poprzecznego rozciągania języka i ujmowanie go między zęby trzonowe. Stosując metodę mechaniczną, głoskę „sz” uzyskuje się poprzez uniesienie szpatułką lub trzonkiem łyżeczki przedniej części języka do dziąseł górnych i przyciskanie palcami policzków tak, by wargi uległy zaokrągleniu. Należy przy tym polecić dziecku dmuchanie na czubek języka przy lekko zsuniętych zębach. Jeśli brzmienie głoski „sz” jest zbliżone do „f”, powinno się ściągnąć w dół kąciki ust i przycisnąć dolną wargę. Gdy z kolei brzmienie głoski „sz” jest „świszczące”, trzeba polecić dziecku nieznaczne przesunięcie podczas artykulacji przedniej części języka na podniebienie twarde. Podczas terapii głosek szumiących zniekształcanych interdentalnie lub labio-dentalnie ważne jest, by unikać w ćwiczeniach usprawniających narządy mowy wysuwania języka poza obręb
5
jamy ustnej. Korzystne w przypadku tych zniekształceń jest ćwiczenie artykulacji z zapałką lub szpatułką zagryzioną między siekaczami: utrudnia to wysuwanie czubka języka oraz opuszczanie żuchwy. Terapia parasygmatyzmu, czyli zastępowania głosek szumiących ich różnymi substytucjami, wymaga przeprowadzenia serii ćwiczeń z głoskami opozycyjnymi. Określenie usytuowania tych ćwiczeń w przebiegu terapii zależy od możliwości dziecka. Najczęściej są one wprowadzane po utrwaleniu głoski „sz”. Bez względu na rodzaj nieprawidłowej artykulacji głosek szumiących ważne jest możliwie szybkie uzyskanie prawidłowego brzmienia głoski w izolacji lub najprostszych sylabach, by przekonać dziecko, że potrafi poprawnie wymówić ćwiczony dźwięk. Ma to ogromne znaczenie dla powodzenia w podejmowaniu przez dziecko trudu uczenia się prawidłowej wymowy.
6
Scenariusz 1 Temat: Ć wiczenia wstępne do wywołania głoski „sz” i jej utrwalania w izolacji oraz sylabach.
Cele zajęć: – usprawnianie funkcji narządów mowy – czynności oddychania, motoryki artykulatorów i fonacji; – przedstawienie zasad poprawnej artykulacji głoski „sz”; – wdrażanie do prawidłowej artykulacji głoski „sz” w izolacji i sylabach. Metody: słowna, pokazu, naśladownictwa, ćwiczeń praktycznych.
Środki dydaktyczne: lustro, tablica ze schematem i symbolem przedstawiającymi układ narządów mowy, papierowe krążki, obrazki przedstawiające drzewa, fale morskie, tablice ze schematami przestawiającymi fale morskie o różnej długości i w różnych strukturach rytmicznych, małe i lekkie klocki, nagranie z prostą linią melodyczną, odtwarzacz. Przebieg zajęć 1. Powitanie 2. Przedstawienie tematu zajęć 3. Ćwiczenia usprawniające motorykę artykulatorów Prowadzący siedzi z uczniem przed lustrem i demonstruje kolejno ćwiczenia (załącznik nr 1). Prosi o ich staranne powtarzanie, dba o poprawność wykonywanych przez dziecko ćwiczeń: – wysuwanie z ust szerokiego języka: „łopata”; – klaskanie szerokim językiem: „konik”; – uderzanie o podniebienie górne grzbietem szerokiego języka: „kląskanie”; – układanie języka w kształt łyżeczki; – „masowanie” palcem wskazującym zsuniętych zębów, tak by nie dotykać warg, które powinny utworzyć „dziobek”; – utrzymywanie papierowego krążka na utworzonym z warg „dziobku”; – wymawianie na długim wydechu głoski „l” z szeroko ułożonym na górnym wałku dziąsłowym językiem; – oddychanie przez nos przy otwartych ustach i języku szeroko ułożonym na górnym wałku dziąsłowym.
4. Omówienie zasad poprawnej wymowy głoski „sz” Osoba prowadząca zajęcia prezentuje dziecku tablicę ze schematem i symbolem, które przedstawiają układ narządów mowy podczas wymawiania głoski „sz” (załącznik nr 2). Zwraca uwagę na zaokrąglone, lekko wysunięte do przodu wargi, język uniesiony do górnego wałka dziąsłowego i zbliżone do siebie zęby. Następnie wymawia na długim wydechu głoskę „sz”. Prosi, by
7
uczeń powtórzył ćwiczenie. W przypadku pojawienia się trudności w uzyskaniu prawidłowo brzmiącej głoski przez dziecko, prowadzący jedną dłonią podtrzymuje szpatułką spód języka, przyciskając jego przednią część do górnego wałka dziąsłowego, a drugą tworzy „dziobek” z warg, naciskając policzki w okolicach kącików ust. Poleca dziecku wykonanie głębokiego wdechu powietrza nosem i wymówienie ćwiczonego dźwięku. Próby ponawia kilka razy, stopniowo wycofując się z udzielanej pomocy aż do czasu, gdy dziecko samodzielnie wykona zadanie. W trakcie wymawiania przez ucznia głoski „sz” prowadzący prosi o sprawdzanie za pomocą otwartej dłoni, czy wraz z artykulacją wyczuwalny jest na niej ciepły i silny strumień powietrza. 5. Ćwiczenia usprawniające pracę artykulatorów: zabawa „Dziobki” Prowadzący w różnych częściach sali rozkłada papierowe krążki. Prosi ucznia, by utworzył „dziobek” poprzez wysunięcie ust i ułożenie ich w kształt kółeczka, wewnątrz którego widoczne są lekko zsunięte zęby. Następnie poleca, by dziecko ułożyło podany przez niego krążek na wargach i sprawdziło, czy krążek utrzyma się na utworzonym „dziobku” podczas pochylenia głowy. Po wykonaniu próby wyjaśnia, że zabawa polega na doniesieniu we wcześniej omówiony sposób kolejno odszukanych krążków do wskazanego miejsca.
6. Ćwiczenia artykulacyjne: „Szumy” Osoba prowadząca pokazuje dziecku obrazki przedstawiające drzewa i fale morskie (załącznik nr 3). Prosi o naśladowanie szumu drzew i wymawianie głoski „sz”, gdy demonstrowany jest obrazek drzew, oraz szumu morza i wymawianie sylaby „szu” w przypadku obrazka przedstawiającego fale morskie.
7. Ćwiczenia artykulacyjne: „Fale” Kierujący zabawą pokazuje dziecku tablice ze schematami przestawiającymi fale morskie o różnej długości i w różnych strukturach rytmicznych (załącznik nr 4). Poleca, by uczeń przesuwając palcem wskazującym po kolejnych schematach zgodnie z kierunkiem wyznaczonym przez strzałki, na długim wydechu wybrzmiewał głoskę „sz”, dostosowując ją do długości fali. 8. Ćwiczenia artykulacyjne: „Sylaby” Prowadzący wymawia starannie serie sylab (załącznik nr 5): – szu, szo, sza, sze, szy, – uszu, oszo, asza, esze, yszy, – usz, osz, asz, esz, ysz. Następnie prosi dziecko o ich powtarzanie. Każdą udaną próbę nagradza klockiem. Po uzbieraniu kilku klocków dziecko buduje z nich wieżę. Po zakończeniu zadania osoba prowadząca poleca, by dziecko wykonało głęboki wdech nosem i silnym wydechem ustami spróbowało zburzyć zbudowaną wieżę.
9. Zabawa artykulacyjna: „Sylabowa piosenka” Kierujący zabawą odtwarza nagranie z prostą linią melodyczną. Następnie proponuje śpiewanie wybranych sylab z głoską „sz” (załącznik nr 5) zgodnie z odtwarzaną melodią. W kolejnych próbach zachęca dziecko do śpiewania ćwiczonych sylab do dowolnej znanej uczniowi melodii.
8
10. Podsumowanie zajęć Osoba prowadząca zajęcia wkleja do zeszytu zestaw ćwiczeń usprawniających motorykę artykulatorów (załącznik nr 1), schemat przedstawiający układ narządów mowy podczas wymawiania głoski „sz” (załącznik nr 2), obrazki do ćwiczeń ortofonicznych (załącznik nr 3), tablice ze schematami fal (załącznik nr 4) oraz zestawy sylab, których artykulację należy utrwalać w domu (załącznik nr 5). Dziękuje uczniowi za pracę i nagradza.
Załącznik nr 1 Wykonuj starannie ćwiczenia, kontrolując poprawność ich wykonania w lustrze. – wysuwanie z ust szerokiego języka: „łopata”; – klaskanie szerokim językiem: „konik”; – uderzanie o podniebienie górne grzbietem szerokiego języka: „kląskanie”; – układanie języka w kształt łyżeczki; – „masowanie” palcem wskazującym zsuniętych zębów, tak by nie dotykać warg, które powinny utworzyć „dziobek”; – utrzymywanie papierowego krążka na utworzonym z warg „dziobku”; – wymawianie na długim wydechu głoski „l” z szeroko ułożonym na górnym wałku dziąsłowym językiem; – oddychanie przez nos przy otwartych ustach i języku szeroko ułożonym na górnym wałku dziąsłowym.
9
Załącznik nr 2
10
Załącznik nr 3 Naśladuj dźwięk szumu drzew oraz szumu morza.
11
Załącznik nr 4 Przesuwając palcem wskazującym po kolejnych schematach zgodnie z kierunkiem wyznaczonym przez strzałki, na długim wydechu wymawiaj głoskę „sz”, dostosowując jej wybrzmiewanie do długości fali.
Załącznik nr 5 Powtarzaj starannie sylaby. Wybrane z nich śpiewaj na dowolną melodię.
– szu, szo, sza, sze, szy, – uszu, oszo, asza, esze, yszy, – usz, osz, asz, esz, ysz.
12
Scenariusz 2 Temat: Utrwalanie głoski „sz” w nagłosie.
Cele zajęć: – usprawnianie funkcji narządów mowy – czynności oddychania, motoryki artykulatorów i fonacji; – przypomnienie zasad poprawnej artykulacji głoski „sz”; – wdrażanie do prawidłowej artykulacji głoski „sz” w nagłosie; – rozwijanie kompetencji fonologicznych. Metody: słowna, pokazu, naśladownictwa, ćwiczeń praktycznych.
Środki dydaktyczne: lustro, obrazki do gry w „Pary”, zdania utrwalające ćwiczone wyrazy, łamigłówka „Rymy”, papierowe lub naturalne piórka. Przebieg zajęć 1. Powitanie 2. Sprawdzenie utrwalenia artykulacji w przekazanym do domu materiale językowym 3. Przedstawienie tematu zajęć i przypomnienie zasad poprawnej artykulacji głoski „sz” 4. Ćwiczenia usprawniające pracę artykulatorów: „Łakomczuszek” Prowadzący zajęcia umawia się z dzieckiem, że będzie włączało się do opowiadania we wskazanym momencie i w określony sposób. Ćwiczenia należy wykonać przed lustrem.
Szymon bardzo lubi smakołyki. Dziś mama podała mu budyń waniliowy z sokiem malinowym. Chłopiec radośnie się uśmiechnął (rozciąganie ust w szerokim uśmiechu) i kilka razy ucałował mamę (cmokanie ustami). Z apetytem zabrał się do jedzenia (układanie języka w kształt łyżeczki i unoszenie go do górnego wałka dziąsłowego, przełykanie śliny z uniesionym do podniebienia językiem). Część budyniu została w kącikach ust, z zapałem więc sięgnął tam językiem (przesuwanie języka od prawego do lewego kącika ust). Budyń był bardzo smaczny. Po zakończeniu jedzenia Szymon oblizał usta (przesuwanie czubkiem języka po górnej i dolnej wardze) oraz klasnął w dłonie z entuzjazmem (uderzanie szerokim językiem o podniebienie górne). Już marzy o kolejnych smakołykach. 5. Ćwiczenia artykulacyjne: „Niedokończone słowa” Osoba prowadząca zajęcia prosi dziecko o wyszukiwanie słów rozpoczynających się podaną przez nią sylabą (szu, szo, sza, sze, szy). Wpisuje do zeszytu utworzone wyrazy. Dba o poprawną artykulację wymyślonych słów. Poleca, by uczeń w trakcie ich wymawiania wydłużał głoskę „sz”. 13