Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ óëèðàë òóòàìä ýðõëýí ãàðãàäàã ñîíèí
ÎÍÎÍ ÃÎËÛÍ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÈÐÃÝÄÈÉÍ ÍªÕªÐ˪˯¯ÄÈÉÍ
“ͪժÐËªË ÕªÃÆÈË-2011” ÍÀÀÄÀÌ ÁÎËËÎÎ
Ýíýõ¿¿ íààäàì Õýíòèé àéìãèéí ªíäºðõààí õîòîä 2011 îíû 9-ð ñàðûí 18-íààñ 19-íèé ºäð¿¿äýä “Õ¿í á¿ð õóðèìòëóóëàã÷. ͺõºðëºë á¿ð ¿éëäâýðëýã÷. Àõ ä¿¿ íàðàà áàÿæèãòóí” óðèàí äîð ÿâàãäëàà. Íààäìûã Õýíòèé àéìãèéí ÁÀÎÆÃ, Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë, ßïîí óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ Àçèéí õºãæëèéí áàíêààð äàìæóóëàí ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ, Ìîíãîë óëñûí ÁÎÀÆß, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëæ áóé “Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòýýð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ” òºñºë, Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð, Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Áàÿí-Àäðàãà, Äàäàë, Íîðîâëèí, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìäûí ÈÒÕ, Îð÷íû á¿ñèéí çºâëºë õàìòðàí çîõèîí
áàéãóóëëàà. Íààäàìä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí 7 ñóìûí 110 íºõºðëºëººñ øàëãàðñàí 21 íºõºðëºëèéí 200 ãàðóé ãèø¿¿í îðîëöëîî. Ýäãýýð ñóìä òóñ á¿ð íààäìûí ºìíº ººð ººðñäèéí ñóìäàä “Íºõºðëºë õºãæèë” íààäìûã çîõèîí áàéãóóëñàí áºãººä ýíäýýñ øàëãàðñàí, ººðººð õýëáýë 110 íºõºðëºëººñ øàëãàðñàí 21 íºõºðëºë îðîëöñîí áàéíà. Ýíýõ¿¿ “ͺõºðëºë õºãæèë-2011” íààäàì íü Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ñóìäûí áàéãàëü õàìãààëàõ èðãýäèéí íºõºðëºë¿¿äèéí
õàðèóöàí õàìãààëæ áóé íóòãèéí áàéãàëèéí íººöèéí õàìòûí ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõ, áàéãàëèéí íººö áàÿëàãàà çîõèñòîé àøèãëàõ çàìààð àìæèðãààãàà äýýøë¿¿ëýõ, òóðøëàãà ñîëèëöîõ, íºõºðëºë áîëîí íóòãèéí çàõèðãàà, èðãýä, ÀÀÍ-¿¿äèéí õàìòûí àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõàä õóâü íýìðýý îðóóëàõ çîðèëãîòîé þì. Íààäìûí ¿åýð Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí “Øèëäýã íºõºðëºë” øàëãàðóóëàõ óðàëäààí, íºõºðëºë¿¿äèéí ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿çýñãýëýí õóäàëäàà, “Øèëäýã á¿òýýãäýõ¿¿í” øàëãàðóóëàëò, íºõºðëºë¿¿äèéí õîîðîíä “Äýâæýý” òýìöýýí ÿâàãäëàà. Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóìûí “Ñýð¿¿í áàÿëàã” íºõºðëºë øèëäýãèéí øèëäýã íºõºðëºëººð øàëãàð÷ýý. Øèëäýã íºõºðëºë¿¿ä òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõýýð øàãíóóëñàí áºãººä øèëäýã á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äýä ºðãºìæëºë îëãîæ íèéñëýë õîòîä õóäàëäààëàãäàõ áîëîìæèéã íýýæ ºãºõººð áîëæýý.
ÝÍÝ ÄÓÃÀÀÐÒ ÄÝËÕÈÉ ÍÈÉÒÝÝÐ ÖÝÍÃÝà ÓÑ, Õ¯ÍÑ, ÝÐ×ÈÌ Õ¯×ÍÈÉ ÕÝÐÝÃËÝÝà ÖÝÃÖËÝÕ ¨ÑÒÎÉ II í¿¿ðò
ÀÐÃÀËÈÉÍ ÃÎË ÁÀÉÐØÈË ÍÓÒÀÃ “ÃÓËÇÀÒ”-Ä ÒÐÎÔÅÉÍ ÀÃÍÓÓÐ ÕÈÉÕ ÁÎËÎÌÆÒÎÉ ÃÝËÝÝ III í¿¿ðò
ÌÎÍÃÎË Õ¯¯Õį¯Ä “ÈÐÂÝÑÈÉÍ ªËÃÈÉ ÍÓÒÀÔ ÑÝÄÝÂÒ ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÔÅÑÒÈÂÀËÜÄ ÎÐÎËÖËÎÎ IV í¿¿ðò
ØÈËÄÃÈÉÍ ØÈËÄÝï¯Ä ÒÎÄÎÐËÎÎ
V í¿¿ðò
ÁÀÉÃÀËÜ, ÌÀË×ÈÍÄ ÒÓËÃÓÓÐËÀÑÀÍ ÍªÕªÐËªË ÓÐÀÃØËÀÍ ÄÝÂÆÈÕ ¯¯? ÓÑÒÀÆ ÌªÕªÕ ¯¯? VI í¿¿ðò
“ÏÀÍÄÀ” ÌÎÍÃÎËÄ Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõ èðãýäèéí ìýäëýãèéã òàíäàõ ñóäàëãààã ýíý îíû ýõýýð íèéñëýë õîò áîëîí Ìîíãîë óëñûí 21 àéìãèéã òºëººëæ ÷àäàõóéö 5 àéìãèéí õýìæýýíä ÿâóóëëàà. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààã ºìíº íü èæèë õ¿ðýýíä ÿâóóëæ áàéñàí áºãººä õî¸ð ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãèéí çàðèì õàðüöóóëàëòààñ äóðüäâàë: 2003 îíä ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí èðãýäèéí 33% íü ïàíäà ëîãîã õàðæ áàéñàí ãýæ õàðèóëæ áàéñàí áîë 2011
¹3 (40), 2011
îíû ñóäàëãààíààñ õàðàõàä 62% íü òèéì ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Õàðèí ýíý íü ÿìàð áàéãóóëëàãûí ëîãî âý, ãýñýí àñóóëòàä çºâõºí 15% íü Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéõ ãýæ çºâ õàðèóëæ áàéñàí áîë ýíý æèë 87% íü çºâ õàðèóëæýý. Ñóäàëãààíààñ õàðàõàä 2011 îíû ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí á¿õ èðãýäèéí 52% íü Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààã òîäîðõîé õýìæýýãýýð ìýääýã áîëñîí áîë ºìíºõ ñóäàëãààíä ýíý òîî åð人 5% áàéæýý.
ÎÍÎÍ ÃÎËÛÍ ÑÓÌÄÛÍ ÇÀÃÀÑ×ÄÛÍ ÊËÓÁÛÍ ÃÈد¯Ä ÕªÂÑÃªË ÀÉÌÀÃÒ ÒÓË ÇÀÃÀÑ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ×ÈÃËÝËÝÝÐ ÕÈÉÑÝÍ ÀßËÀÍ ÑÓÐÃÀËÒ IV, VIII í¿¿ðò
ÑÎÕÎÍÄÛÍ ØÈÌ ÌÀÍÄËÛÍ ÄÀÐÕÀÍ ÃÀÇÀÐÒ ÌÎÍÃÎË Õ¯¯Õį¯Ä ÀßËËÀÀ VII í¿¿ðò
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF) 1961 îíä Øâåéöàðèéí Õîëáîîíû óëñûí õóóëü ¸ñíû äàãóó àíõ á¿ðòãýãäñýí, 5 ñàÿ ãàðóé ãèø¿¿í äýìæèã÷òýé, äýëõèéí 100 ãàðóé îðîíä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã, îëîí óëñûí àøãèéí áóñ òîìîîõîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà þì. Æèëä äóíäæààð 273 ñàÿ îð÷èì àì.äîëëàðòàé òýíöýõ õºðºíãèéã äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò 1,200 ãàðóé áàéãàëü õàìãààëàõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä çàðöóóëæ áàéíà.
2
¹3 (40), 2011
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ óëèðàë òóòàìä ýðõëýí ãàðãàäàã ñîíèí
ÄÝËÕÈÉ ÍÈÉÒÝÝÐ ÖÝÍÃÝà ÓÑ, Õ¯ÍÑ, ÝÐ×ÈÌ Õ¯×ÍÈÉ ÕÝÐÝÃËÝÝà ÖÝÃÖËÝÕ ¨ÑÒÎÉ Öýíãýã óñ, õ¿íñ, ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé òîãòâîðòîé áàéäëûã õýðõýí õàíãàõ âý, ãýñýí àñóóëò óëàì õ¿íäýýð òóëãàð÷ áàéãàà áèëýý. Ýíý æèëèéí Äýëõèéí óñíû äîëîî õîíîãîîð Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãààñ òàíèëöóóëãà õèéëýý. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Óñíû õºòºëáºðèéí çàõèðàë, äîêòîð Ëè Ëèôýí õýëýõäýý: “Áèä ýõ äýëõèéí áàÿëãèéã ñàëáàð á¿ðò àëü õýäèéíý õýðýýñ õýòð¿¿ëýí àøèãëààä áàéíà. Ãýõäýý áèäýíä öýíãýã óñíû ¿ëäñýí íººöºº õàìãààëñíààð òýð áóì, òýð áóì õ¿íèé õîîë õ¿íñ, ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýðèéã
õàìãààëàõ áîëîìæ áàéíà.” ãýëýý Ýíý æèëèéí õóðëûí ¿åýð ãàðñàí Ñòîêîëüìèéí òóíõàãëàëûã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãààñ ñàéøààí, ¿¿íèéã òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëààð óäàõã¿é áîëîõ “Ðèî +20” ÷óóëãà óóëçàëòûí “2030 îí ãýõýä äýëõèé íèéòýýðýý óíäíû óñòàé, öýâýð îð÷èíä, äýâøèëòýò ýíåðãèéã àøèãëàäàã áîëîõûí òºëºº” ãýñýí çîðèëòîä íèéö¿¿ëýõ ñàíàë äýâø¿¿ëæýý. Òóíõàãëàëä ìºí ÿäóó áóóðàé îðíóóäûí óíäíû óñíû ýð¿¿ë àõóé áîëîí ýíåðãèéí õýðýãöýýã ÷óõàë÷ëàí àâ÷ ¿çñýí áºãººä óíäíû óñíû àþóëã¿é áàéäàë, ýð¿¿ë àõóéí àñóóäàë õ¿íèé ýðõèéí
ÎÍÎÍ-ÁÀËÆÈÉÍ ÁÀÉÃÀËÈÉÍ ÖÎÃÖÎËÁÎÐÒ ÃÀÇÐÛÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒÈÉÍ ÒªËªÂ˪êª ÁÀÒËÀÃÄËÀÀ
Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäûí òóøààëààð 2011 îíû äîëäóãààð ñàðä Îíîí-Áàëæèéí Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí Ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áàòëàãäàâ. Ýíýõ¿¿ òºëºâëºãººã øàò äàðààëñàí óóëçàëò çºâëºãººíººð õýëýëö¿¿ëýí íóòãèéí ìàë÷èí èðãýä, èðãýäèéí íºõºðëºë¿¿ä, á¿õ øàòíû ýðõ áàðèã÷èä, õóóëü õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãóóä, ñóäëàà÷ ýðäýìòýä ãýõ ìýò á¿õ òàëóóäûí îðîëöîîã õàíãàí, ñàíàëóóäûã òóñãàñàí áàéäëààð áîëîâñðóóëñàí þì. Óã ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé ãîë çîðèëãî íü õîëáîãäîõ òàëóóäûí îðîëöîîã õàíãàõ çàìààð áàéãàëèéí äàõèí äàâòàãäàøã¿é òîãòîö, á¿ñ íóòàã
áîëîí õîâîð, íýí õîâîð àìüòàí óðãàìëûí ç¿éëñ, ò¿¿õ ñî¸ëûí ¿íýò ºâ, õºøºº äóðñãàëûã õàìãààëàõ, õºãæëèéí ç¿é òîãòëûí äàãóó áàéãàëèéí íººöèéã õàìãààëàí, çîõèñòîé õýðýãëýõýä îðøèíî. Ýíýõ¿¿ òºëºâëºãºº íü ñàëáàð ÿàìíû ò¿âøèíä áàòëàãäñàí, õàìðàõ õ¿ðýý, õîëáîãäîõ îéëãîëòóóäûã òîäîðõîéëîí çóðàãëàäàã “Ìèðàäè” ïðîãðàììààð áîëîâñðóóëñàí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí àíõíû ìåíåæìåíò òºëºâëºãºº þì. Òºëºâëºãºº óðò õóãàöààíû ¿íäñýí äºðâºí çîðèëãîòîé áºãººä ýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ 14 çîðèëòûí õ¿ðýýíä 97 ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõýýð çààñàí áàéíà. Õàìãèéí ãîë íü õîëáîãäîõ òàëóóäûí ¿ð àøèãòàé õàìòûí àæèëëàãààã õàíãàñíààð ýäãýýð ¿éë àæèëëàãàà àìæèëòòàé õýðýãæèõ þì. ̺í ýäãýýð ¿éë àæèëëàãàà íü ñóìäûí çàñàã äàðãûí ìºðèéí õºòºëáºð áîëîí ñóìûí õºãæëèéí õºòºëáºðòýé íÿãò óÿëäñàí áàéõààð òºëºâëºãäæýý. Îíîí-Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûã áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ, áàéãàëü, ò¿¿õ, ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàçðóóäàä ò¿øèãëýí àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð Óëñûí èõ õóðëûí 2000 îíû 29 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä àâñàí áàéíà. Òóñ öîãöîëáîðò ãàçàð íü Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë, Íîðîâëèí, ÁàÿíÀäðàãà, Áèíäýð, Äîðíîä àéìãèéí ÁàÿíÓóë ñóìäûí íóòãèéã õàìàðñàí íèéò 415.7 ìÿí. ãà òàëáàé á¿õèé “À”, “Á” ãýñýí õî¸ð õýñãýýñ òîãòäîã.
ñàëøã¿é õýñýã þì. ̺í äîêòîð Ëèôýí õýëñýí ¿ãýíäýý: “Áèä ýíåðãèéí ¿éëäâýðëýëä õýðýãëýæ áàéãàà óñíû õýìæýýãýý íýìýãä¿¿ëæ áàéíà ãýäýã íü ýðãýýä õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýëä ñºð㺺ð íºëººëæ áàéãàà õýðýã þì. Áèä õ¿íñíèé õýðýãëýýãýý óëàì çîõèñã¿é áàéäëààð íýìýãä¿¿ëæ áàéãàà íü ãàäàðãûí óñíû íººö áàãàñàõ, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò íýìýãäýõýä íºëººëæ áàéíà” ãýâ. Èéìýýñ óñ, ýíåðãè, õîîë õ¿íñíèé òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ ÿâäàë áîë äýëõèé íèéòèéí õàìãèéí ÷óõàë àñóóäàë áîëîîä áàéãàà þì. Ñòîêîëüìèéí òóíõàãëàëä ìºí 2020
îí ãýõýä óðãàö áîëîí ýíåðãýä çàðöóóëæ áóé óñíû ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëæ, óñûã àëü áîëîõ äàõèí àøèãëàæ, óñíû áîõèðäëûã áóóðóóëàõ çîðèëòûã òàâüñàí áàéíà. Äýëõèé íèéòýýðýý óÿëäàà õîëáîî á¿õèé óñ, õîîë õ¿íñ, ýð÷èì õ¿÷íèé íýãäñýí áîäëîãîòîé áîëîõ òàëààð Ñòîêîëüìèéí Îëîí Óëñûí Óñíû Èíñòèòóò (SIWI)-èéí çàõèðàë Àíäåðñ Áåðòåë ñàíàë ãàðãàõäàà: “Óñ õýìíýõ ìàø îëîí, òóõàéëáàë ýíåðãè ¿éëäâýðëýõýä çàðöóóëæ áóé óñíû õýðýãëýýã, óñûã äàõèí àøèãëàõ, óñíû àëäàãäëûã áàãàñãàõ, ýñâýë õîîë õ¿íñíèé ¿éëäâýðýýñ õýðýãëýã÷èä õ¿ðýõ çàìä ãàðäàã àëäàãäëûã áóóðóóëàõ çàìààð áàãàñãàæ áîëíî” ãýæýý.
ÎÍÎÍ-ÁÀËÆÈÉÍ ÁÀÉÃÀËÈÉÍ ÖÎÃÖÎËÁÎÐÒ ÃÀÇÀÐÒ ÒÝÌÄÝÃƯ¯ËÝËÒ ÕÈÉËÝÝ “Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòýýð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ” òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð Îíîí Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí òýìäýãæ¿¿ëýëòèéí
àæèë õèéãäëýý. Ýíý îíû 8-ð ñàðûí 23-íààñ ýõýëñýí óã àæëûí õ¿ðýýíä õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí õèëèéí òýìäýã, ìýäýýëëèéí ñàìáàð ãýõ ìýò íèéò 158 áàéãóóëàìæ áîñãîñîí áàéíà.
ÁÝË×ÝÝÐÈÉÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒÈÉÍ ÑÓÐÃÀÃ× ÁÀÃØ ÍÀÐ ÁÝËÒÃÝÃÄËÝÝ ªíãºðñºí äîëäóãààð ñàðä 130-ààä ìÿíãàí ãà íóòàã äýâñãýð á¿õèé “Ãóëçàò” îðîí íóòãèéí õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò ºíäºð óóëûí áýë÷ýýðèéí ìîíèòîðèíã ñóäëàãààíû àæëûã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ çîõèîí áàéãóóëëàà. Ñóäàëãààíû àæëûí ¿åýð ÁÎÀÆßíààñ çîõèîí áàéãóóëñàí “ªíäºð óóëûí áýë÷ýýðèéí ìîíèòîðèíãèéí àðãàç¿é, áýë÷ýýðèéí çîõèñòîé ìåíåæìåíòèéã áèé áîëãîõ äàäëàãûí ñóðãàëòûí ñóðãàã÷ áàãø áýëòãýõ” çàéíû ñóðãàëòûí õýýðèéí äàäëàãà, ñóðãàëòûã ñóäëàà÷, äîêòîð Ä.Îþóí÷èìýã óäèðäàí ÿâóóëñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿ ñóðãàëòàä Àëòàé Ñî¸íû ýêî á¿ñ íóòàã äàõü Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé çàðèì ãàçàð íóòãèéí õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû ìýðãýæèëòí¿¿ä áîëîí áàéãàëü õàìãààëàã÷èä, ìºí áàéãàëü
õàìãààëàõ èðãýäèéí çàðèì íºõºðëºëèéí òºëººëºë, Õîâä Èõ ñóðãóóëèéí áàãø, äîêòîðàíò, îðîí íóòãèéí Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçðûí õîëáîãäîõ ò¿øìýä õàìðàãäæýý. Ñóðãàëòûí òºãñãºëä áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí ñóðãàã÷ áàãøààð áýëòãýãäñýíèéã ãýð÷ëýõ ñåðòèôèêàòûã ÒÕÃÍ-óóäûí ìýðãýæèëòýí, áàéãàëü õàìãààëàã÷ íèéëñýí 14 õ¿íä îëãîñîí àæýý. Äýýðõ ñóäàëãàà áîëîí ñóðãàëòûã õîîðîíä íü óÿëäóóëñíààðàà òóõàéí íóòãèéí áýë÷ýýðèéí óðãàìàëæèëò, áýë÷ýýðèéí äààö, òºëºâ áàéäëûã Ñàãèëü, Áºõìºðºí ñóìäûí óäèðäëàãà, íóòãèéí èðãýäýä òàíèëöóóëàõ áîëîìæ á¿ðäñýí áºãººä çîõèîí áàéãóóëàã÷èä áóñ îðîëöîã÷èä íü ñóðãàëòûã óäèðäàí ÿâóóëñíààðàà ¿ð íºëºº ñàéòàé áàéëàà õýìýýí ä¿ãíýæ áàéíà.
¹3 (40), 2011
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ óëèðàë òóòàìä ýðõëýí ãàðãàäàã ñîíèí
3
ÀÐÃÀËÈÉÍ ÃÎË ÁÀÉÐØÈË ÍÓÒÀà “ÃÓËÇÀÒ”-Ä ÒÐÎÔÅÉÍ ÀÃÍÓÓÐ ÕÈÉÕ ÁÎËÎÌÆÒÎÉ ÃÝËÝÝ Óâñ àéìãèéí Áºõìºðºí, Ñàãèëü ñóìäûí íóòãèéã äàìíàí îðøèõ “Ãóëçàò” Îðîí íóòãèéí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íü àðãàëèéí ãîë áàéðøèë íóòàã þì. Òóñ õàìãààëàëòòàé íóòàãò ºíãºðñºí äîëäóãààð ñàðä õèéãäñýí äîòîîä àãíóóð çîõèîí áàéãóóëàëòûí ñóäàëãààíû ä¿íä 32 ñ¿ðãèéí 891 áîäãàëü òýìäýãëýãäñýí áà òºëëºëò 64,6%, íºõºí òºëæèëò 40% áàéãàà íü àðãàëü õîíèíû ïîïóëÿöèéí íºõºí ¿ðæèëòýä õºíäëºíãèéí íºëºº õàðüöàíãóé áàãà, 4-ð àíãèëëûí óãàëç ïîïóëÿö äàõü íèéò óãàëçûí ãóðàâíû íýãýýñ èë¿¿ áàéãàà íü òðîôåéí àãíóóð õèéõ áîëîìæòîé ãýñýí óðüä÷èëñàí ä¿í ãàðñàí áàéíà. Ýíý ñóäàëãààíû ä¿íã ºìíºõ îíûõòîé õàðüöóóëàõàä 167 òîî òîëãîéãîîð íýìýãäæýý. Óã ñóäàëãààã Àãíóóð çîõèîí áàéãóóëàëòûí
øèíý÷ëýãäñýí æóðìûã áàðèìòëàí ØÓÀûí Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, “Àðãàëü, àãíóóð ñóäëàëûí òºâ” ÒÁÁ-ûí òýðã¿¿í Ñ.Àìãàëàíáààòàð óäèðäàí ÿâóóëëàà. “Ãóëçàò” ÎÍÕÃ-ò àãíóóðûí äîòîîä çîõèîí áàéãóóëàëò õèéñíýýð àéìàã, îðîí íóòãèéí õýìæýýíèé àãíóóðûí ìåíåæìåíò òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä à÷ õîëáîãäîëòîé àëõàì áîëæýý. ̺í ØÓÀ-èéí Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ñóäëàà÷ ß.Àäúÿà íàðûí ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä “Ãóëçàò” ÎÍÕÃ-ò òàðâàãàíû ñóäàëãàà õèéæ, “Ãóëçàò” ÎÍÕÃ-ò òàðâàãàíû íººöèéã àøèãëàõ, õàìãààëàõ ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ àæëûã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàðòàé õàìòðàí õèéëýý.
ÁÝË×ÝÝÐÈÉà ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒÒÀÉÃÀÀÐ ÀØÈÃËÀÕÛà ÌÀË×ÈÄ ÄÝÌÆÈÆ ÁÀÉÍÀ Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí áýë÷ýýðèéí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõýä ìàë÷äûí îðîëöîî ñýäýâò çºâëºëäºõ óóëçàëòûã 2011 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 17-íîîñ 10 äóãààð ñàðûí 3-íû õîîðîíä òóñ àéìãèéí íèéò 13 ñóìàíä 29 áàãèéí ìàë÷èä, èðãýäèéã õàìðóóëàí çîõèîí áàéãóóëëàà. Íèéòäýý 700 îð÷èì èðãýäòýé óóëçàæ, Ìîíãîë îðíû áýë÷ýýðèéí ºíººãèéí òºëºâ áàéäàë, Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí áýë÷ýýðèéí äààöûí íàðèéâ÷èëñàí çóðàãëàë ãýõ çýðýã äýýð ¿íäýñëýí áýë÷ýýðèéí äààöààñ õýòýðñýí ìàëûã ýäèéí çàñãèéí ýðãýëòýíä îðóóëàõ àðãà çàì áîëîí áýë÷ýýðèéí ¿íý öýíèéã òýäýíä îéëãóóëàõ çîðèëãîîð ÿðèà õèéñýí áàéíà. Öààøèä áýë÷ýýðèéã
çîõèîí áàéãóóëàëòòàéãààð àøèãëàäàã áîëîõ ñàíàëûã íóòãèéí èðãýä èõýä äýìæèæ áàéãààãàà èëýðõèéëæýý. Ìàë÷äààñ “Áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí òàëààðõ òàíû ìýäëýã” ñýäýâò ñàíàë àñóóëãà àâàõàä áýë÷ýýðèéí äîðîéòîë èõ áàãà õýìæýýãýýð áèé õýìýýí 89,5% íü õàðèóëñàí áîë 62,8% íü áýë÷ýýðèéã ñàéæðóóëàõûí òóëä çîõèñòîé àøèãëàõ õýðýãòýé ãýæýý. Îðîí íóòàã äàõü ýíýõ¿¿ õýðýãöýý øààðäëàãà äýýð ¿íäýñëýí ýðõç¿é, áîäëîãî çîõèöóóëàëòûí ò¿âøèíä áýë÷ýýðèéí çîõèöóóëàëòûã îíîâ÷òîé çàìààð õèéñíýýð öºëæèëòèéã ñààðóóëààä çîãñîõã¿é çýðëýã àìüòäûí àìüäðàõ îð÷íûã àâðàí õàìãààëàõ à÷ òóñòàé þì.
ΨÄÎË ÝÑï¯ÐÈÉÍ ÑÓÐÃÀËÒ ßÂÀÃÄËÀÀ Ìîíãîë îðíû õºäºº îðîí íóòãèéí èðãýä á¿ëãýýð õàìòðàí àæèëëàæ õºäºëìºðºº õîðøèí àìüæèðãààãàà äýýøë¿¿ëýõýä àëõàì àëõìààð ñóðàëöàæ áàéíà. Ýíý õýðýýðýý òýä îðîí íóòãèéíõàà áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã õàìãààëàõàä õóâü íýìðýý îðóóëàõ þì. ¯¿íèé íýãýí æèøýý íü Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð ñóìàíä ºíãºðºã÷ 8-ð ñàðä ÿâàãäñàí î¸äîë ýñã¿¿ðèéí ñóðãàëò þì. “Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòýýð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä ÿâàãäñàí óã ñóðãàëòûã ºðõ òîëãîéëñîí ýìýãòýé÷¿¿äýä çîðèóëàí çîõèîí áàéãóóëñàí áºãººä òóñ ñóìûí 15 î¸äîë÷èä õàìðàãäñàí áàéíà. Òýäíèéã çºâõºí î¸äîë ýñã¿¿ðèéí óð ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýýä çîãñîõã¿é áàãààð àæèëëàõ ÷àäâàðòàé áîëãîõ íü ñóðãàëòûí áàñ íýãýí çîðèëãî áàéæýý. Á¿ñã¿é÷¿¿ä ¿íäýñíèé áîëîí åâðîï õóâöàñíû ýñã¿¿ð ãàðãàõ, î¸õ òåõíîëîãèä ñóðàëöñàí áà öààøèä ýíý ÷àäâàðàà óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñàéæðóóëàõûã õ¿ñ÷ áàéãàà ãýíý. Ýäãýýð á¿ñã¿é÷¿¿ä ººðñäèéí ãýñýí àæëûí áàéðòàé ÷ á¿ãä àìüäðàëûí áàòàëãààæèõ òºâøíººñ äîîãóóð îðëîãîòîé èðãýä áàéñàí áºãººä öààøèä õèéæ á¿òýýõ óðàì çîðèãòîé áîëæ ÷àäñàí áàéíà. Ñóðãàëòûã õóâöàñíû äèçàéíåð çóðàà÷, Ôðàíö, ßïîí, Õÿòàä óëñóóäàä
¿çýñãýëýí, çàãâàðûí óðàëäààíä îðîëöîæ áàéñàí íýð õ¿íäòýé äèçàéíû áàãø Ñ.ĺë㺺í, ìºí áèå äààñàí óðàí á¿òýýë÷ òóñëàõ áàãø Á.Áààòàðñ¿õ íàð õàìòðàí ÿâóóëñàí áàéíà. Äýýðõ ñóðãàëòûí ¿åä ìºí Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìàíä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí èðãýäýä çîðèóëñàí õ¿íñíèé íîãîî õàòààõ, äàðøëàõ, íººøëºõ òåõíîëîãèéí ñóðãàëò áîëëîî. Ýíý ÷èãëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ 23 õ¿í õàìðàãäñàí áàéíà. Íîãîî õàòààæ íººøëºõ íü óäààí õóãàöààíû õàäãàëàëò äààõààñ ãàäíà òýýâðèéí çàðäàë õýìíýõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã îéëãîæ çàõ çýýëä áîðëóóëæ îðëîãîî ºñãºõ áîëîìæ íýýãäñýí áàéíà.
4
¹3 (40), 2011
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ óëèðàë òóòàìä ýðõëýí ãàðãàäàã ñîíèí
ÌÎÍÃÎË Õ¯¯Õį¯Ä “ÈÐÂÝÑÈÉÍ ªËÃÈÉ ÍÓÒÀÔ ÑÝÄÝÂÒ ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÔÅÑÒÈÂÀËÜÄ ÎÐÎËÖËÎÎ
ÎÕÓ-ûí Ãîðíûé Àëòàéñê õîòîä 2011 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 16, 17-íû ºäð¿¿äýä “Èðâýñèéí ºëãèé íóòàã” ñýäýâò îëîí óëñûí õ¿¿õäèéí ôåñòèâàëü àìæèëòòàé ÿâàãäëàà. Óã ôåñòèâàëüä Ìîíãîëûí òàëààñ Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí áàãø ñóðàã÷äûã òºëººëæ òàâàí õ¿¿õýä, õî¸ð áàãø, Ìîíãîë
Àëòàéí íóðóóíû ÓÒÕÃ-ûí Õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû äàðãà çýðýã á¿ðýëäýõ¿¿íòýé îðîëöëîî. Õ¿¿õä¿¿ä “Èðâýñèéí ¿éë õºäëºë” ñýäýâò á¿æèã, Àëòàéí ìàãòààë, äîìáîðûí àÿëãóó, “Èðâýñ íàìàéã õàìãààëàõûí à÷ õîëáîãäîë” ø¿ëýã íàéðàãëàë çýðýã óðëàãèéí ¿ç¿¿ëáýð¿¿äèéã õºðø îðíû èðâýñòýé íóòãèéíõàíä òîëèëóóëëàà.
Óã ôåñòèâàëüä Ìîíãîëûí õ¿¿õä¿¿äýýñ ãàäíà ÎÕÓ-ûí Àëòàéí óëñ, Òóâà óëñ, Áóðèàä óëñ, Àëòàéí õÿçãààðààñ õ¿¿õä¿¿ä îðîëöñîí áºãººä àìðàëòûí ºäð¿¿äýä ÿâàãäñàí íü îëîí õ¿íä ýêîëîãèéí ìýäëýã ò¿ãýýõ ºðãºí áîëîìæèéã îëãîñîí áàéíà. ¯éë àæèëëàãààíû ¿åýð èðâýñèéí òóõàé íîì, çóðàãò íààëò, õóàíëè, èðâýñèéí ä¿ðñ á¿õèé ôóòáîëêà çýðýã äóðñãàëûí
ç¿éëñèéã îðîëöîã÷äîä áýëýãëýñýí íü õ¿¿õä¿¿äýä èõýä òààëàãäæýý. Ìîíãîëîîñ îðîëöñîí òºëººëºã÷äèéã ôåñòèâàëüä îðîëöîõîä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ äýìæëýã ¿ç¿¿ñýí þì.
ÎÍÎÍ ÃÎËÛÍ ÑÓÌÄÛÍ ÇÀÃÀÑ×ÄÛÍ ÊËÓÁÛÍ ÃÈد¯Ä ÕªÂÑÃªË ÀÉÌÀÃÒ ÒÓË ÇÀÃÀÑ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ×ÈÃËÝËÝÝÐ ÕÈÉÑÝÍ ÀßËÀÍ ÑÓÐÃÀËÒ Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð, ÀÍÓ-ûí áàéãàë õàìãààëëûí RARE áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëæ áóé Îíîí ãîëûí ñàâ íóòàãò òóë çàãàñ õàìãààëæ áàéãàà àæëûí õ¿ðýýíä Îíîí ãîëûí ñàâ äàãóó ñóìäûí çàãàñ÷äûí êëóáûí ãèø¿¿äèéã Õºâñãºë àéìàãò òóðøëàãà ñóäëàõ àÿëàí ñóðãàëò 2011 îíû 8-ð ñàðä àìæèëòòàé áîëæ ºíãºð뺺. Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë, Áèíäýð, Áàòøèðýýò áîëîí íèéñëýë õîòîîñ òºëººëºë áîëîí íèéò åñºí õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàã àÿëàëä ìîðäñîí áºãººä ýíý ¿åýð õèéñýí àæëóóä áîëîí ¿çýæ òàíèëöñàí òóðøëàãààñàà òà á¿õýíòýé õóâààëöàæ áàéíà.
ÀÐÕÀÍÃÀÉ ÀÉÌÀÃÒ ªãèéíóóð ñóìûí íóòàã ªãèé íóóðûí îð÷èìä íóòàãëàäàã èðãýä áîëîí õóó÷èí çàãàñíû ¿éëäâýðò ìýðãýæèëòýí áàéñàí íýãýí àõìàäòàé áèä óóëçàæ ÿðèëöëàà. Ò¿¿íä ººðñäèéí àæëàà òàíèëöóóëæ, òóë çàãàñàà õàìãààëàõ ñóðòàë÷èëãààíû ìàòåðèàëàà ºã뺺. Ýíý íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ áèäíèé àæëûã èõýä ñîíèðõîí ñóðòàë÷èëãààíû ç¿éëñèéã äóðòàéÿà õ¿ëýýí àâ÷ áàéâ. Áèä ªãèé íóóðûí áàéäàëòàé òàíèëöàí çàãàñ÷èëæ àëãàíà çàãàñ áàðèí çóðãèéã íü àâààä áóöààæ òàâèñàí þì. Îíîí ãîëä àëãàíà çàãàñ áàéäàãã¿é òóë ìàíàé çàãàñ÷èä ìàø ºíãºëºã, ãî¸ çàãàñ áàéíà õýìýýí ñîíèðõîæ áàéâ. ªãèéíóóð ìºí ë õóóðàéøèëòûí íºëººãººð óñíû ò¿âøèí íü íýëýýí áóóðñàí áàéíà. Áèäíèé àæèãëàñíààð ªãèéíóóðààñ ýõ àâ÷ Îðõîí ãîëä öóòãàäàã ãîë íü òàñàð÷ óðñàõàà áîëüñîí áàéâ. Àðõàíãàé àéìãèéí Òàðèàò ñóìûí íóòàã äàõü ×óëóóò, Ñóìàí ãîëóóäûí áýë÷èð, Ñóìàí ãîëûí õîéä ýðýãò ã¿¿ðíýýñ äîîõîí íóòàãëàæ áóé ìàë÷èäòàé óóëçëàà. Òýä “Ýíý æèë çóíøëàãà äóíä çýðýã áàéíà.
Ìàíàé íóòãèéíõàí íºõºðëºëèéí òàëààð òîäîðõîé ìýäëýã áàéõã¿é. Ýíý íóòàãò òºñºë õºòºëáºð õýðýãæýýã¿é. Ìàíàé íóòãèéíõàí óëàìæëàëààðàà àí ãºðºº èõ õèéäýãã¿é ìàë÷èí õ¿ì¿¿ñ áàéäàã. Õºâñãºë àéìàã áîëîí ìàíàé àéìãèéí òºâ, õîòîîñ õ¿ì¿¿ñ èðæ òîì àí áîëîí ×óëóóò, Ñóìàí ãîëûí çàãàñûã èõ õýìæýýãýýð àãíàæ óñòãàñàí ãýæ áîäîæ áàéíà” ãýæ áàéâ. Áèäíèé òóë çàãàñàà õàìãààëàõ òàëààð õèéñýí àæëûí òóðøëàãà, ¿ð ä¿íã ìàø èõ ñîíèðõîæ, òàðààõ ìàòåðèàëóóäûã ìààíü á¿ãäèéã àâ÷ àøèãëàõûã õ¿ññýí þì. Ýíý ¿åýð ìºí Àðõàíãàé àéìãèéí Æàðãàëàíò ñóìûí íóòãèéí èðãýí Áàâóóæàâ, Ìÿãìàðáààòàð íàð èðæ óóëçàí áèäíèé àæëûã ñîíèðõîæ ìàíàé ìàòåðèàëûã ìàøèíäàà íààæ òóë õàìãààëàõ òàëààð ñóðòàë÷èëãàà õèéíý ãýöãýýæ áàéâ. Áèä Àðõàíãàéãààñ Õºâñãºë àéìàã ðóó îðîõäîî Òàðâàãàòàéí íóðóóã àëäàðò Õºíæèëèéí äàâààãààð äàâæ, Ãàëò ñóìûí íóòàã äàõü Èäýðèéí ãîëä î÷ñîí þì. Õºíæèëèéí äàâàà áîë Ìîíãîëûí óðàí ñàéõíû “Äàâààíû öààíà äàâàà” õýìýýõ êèíîíä ãàðäàã ìºíººõ àëäàðòàé äàâàà áèëýý. ×óëóóò, Ñóìàíãèéí áýë÷èðýýñ
Èäýðèéí ãîë õ¿ðýõ çàéã á¿òýí íýã ºäºð òóóëàâ. Ýíý íóòàãò ÿâàõäàà ºäºðò ÿâàõ çàìûí õýìæýýã Õýíòèé àéìãèéíõàà çàìòàé àäèë òºñººëæ áîëîõã¿éã ÷ îéëãîæ àâëàà. ¯íýíäýý Õºâñãºë àéìàãò çóóí êèëîìåòðò õýäýí ëèòð øàòàõóóí çàðöóóëàõûã àâ÷ ¿çäýãã¿é áºãººä õ¿ðýõ ãàçðàà õ¿ðýõ íü ë ÷óõàë ãýäýã þì áàéíà. Òýãýýä ÷ Òàðâàãàòàéí íóðóó, Áóëíàéí íóðóó, Õîðäèë ñàðüäàã, Äàðõàäûí õîòãîðò çºâõºí îðîñ ìàøèí ÿâàõ áºãººä à÷àà òýýâýð, øàòàõóóíûã îðîñûí ÇÈË131, Óðàë ìýòèéí äàâõàð ìîñòòîé õ¿÷òýé ìàøèíóóäààð ë 纺õ àæýý. ÕªÂÑÃªË ÀÉÌÀÃÒ Õºâñãºë àéìãèéí òºâ ̺ðºí õîòîä ñïîðò çàãàñ÷ëàëûí “Ôèø Ìîíãîëèà” êîìïàíèé õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ, Õºâñãºë àéìãèéí Á¿ðýíòîãòîõ ñóìûí Äýëãýð
ìºðíèé ñàâààð íóòàãëàäàã èðãýä, àéìãèéí òºâèéí õýñýã çàãàñ ñîíèðõîã÷èä õàìòðàí Òóë çàãàñàà õàìãààëàõ çîðèëãîòîé êëóá áàéãóóëàõ ãýæ áàéãàà áºãººä òýäíèé çîõèîí áàéãóóëñàí ñóðãàëò, óóëçàëò çºâëºë㺺íä îðîëöëîî. Ǻâëºë㺺íä îðîëöîã÷èä òóë çàãàñàíä ó÷èð÷ áàéãàà àþóë çàíàëóóäûí òàëààð ÿðèëöñàí þì. ̺ðºí õîòîä çàãàñ íººøèëäºã àðàâààä öåõ àæèëëàäàã àæýý. Òýäãýýð öåõ¿¿äèéã çàãàñààð õàíãàäàã 40 îð÷èì çàãàñ÷èä îéð îð÷ìûí ãîëóóä, ìºí Õºâñãºë íóóðààñ çàãàñ áàðüæ Ẻíäºæ íèéë¿¿ëäýã áàéíà. Ýäãýýð õ¿ì¿¿ñòýé òóëæ àæèëëàí, òóë çàãàñàà òàíüäàã áîëãîõ, òîðîíä íü îðñîí çàãàñíóóäààñ òóë çàãàñûã ãàðãàæ áóöààæ óñàíä íü òàâüäàã áîëãîõûã ãîë çîðèëãîî áîëãîæ áàéíà. ¯ðãýëæëýë 8-ð í¿¿ðò
5
¹3 (40), 2011
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ óëèðàë òóòàìä ýðõëýí ãàðãàäàã ñîíèí
ØÈËÄÃÈÉÍ ØÈËÄÝï¯Ä ÒÎÄÎÐËÎÎ Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ ººðèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé àéìàã, ñóìäûí ñóðãóóëèéí 32 ýêî êëóáóóäûí äóíä æèë á¿ð óëàìæëàë áîëãîí çîõèîí áàéãóóëäàã “Øèëäýã áàéãàëü õàìãààëàõ êëóá”ýý øàëãàðóóëëëàà. Ýêî êëóáóóäûí á¿òýí æèëä õèéñýí ¿éë àæèëëàãàà, òýäãýýðèéí öàð õ¿ðýý, îðîí íóòãèéí óäèðäàõ áàéãóóëëàãà, èðãýäèéã ¿éë àæèëëàãààíäàà òàòàí îðîëöóóëñàí áàéäàë, ¿éë àæèëëàãààíû ñàíõ¿¿æèëòûí ýõ ¿¿ñâýðèéã õýðõýí îëñîí çýðãèéã íü íÿãòëàí ¿çñýíèé ¿íäñýí äýýð øèëäýãýý øàëãàðóóëäàã óëàìæëàëòàé áèëýý. Ýíýõ¿¿ øàëãàðóóëàëòààð áèä êëóáóóäûã äýìæèæ, ¿éë àæèëëàãààã íü èäýâõæ¿¿ëýõ, òýäíèé áîëîí áóñàä ñóðàã÷äûí áèå äààõ, óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ ÷àäâàð, àâúÿàñûã íü õºãæ¿¿ëýõ, óëìààð èðýýä¿éä áàéãàëüòàé çºâ çîõèöîí àìüäàð÷ ÷àäàõ, áóñäàä íºëººëæ ÷àäàõ èðãýí áîëãîí òºëºâø¿¿ëýõèéã çîðüæ áàéäàã. 1-ð áàéð. Îäñ¿ðýíãèéí Ñóâä-Ýðäýíý
Êëóáûí ÿëàã÷èä áîëîí òýäãýýðèéã óðàìøóóëñàí áàéäëûã õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëáýë: №
Êëóá íýð
Àéìàã Äàðâè ñóì, ÃîâüÀëòàé Áàÿí-Àäðàãà ñóì, Õýíòèé Áºõìºðºí ñóì, Óâñ Áàÿí-Óóë ñóì, Äîðíîä Áàòøèðýýò ñóì, Õýíòèé ªíäºðõàíãàé ñóì, Óâñ
Áàéð
Øàãíàë
1
Äàðâè öýâýð îð÷èí
2
Íîãîîí òºãºë
3
ÿåì
4
Áàéãàëü áà õ¿¿õýä
5
Íîãîîí àëò
6
Ýêî êëóá
7
ßíçàãà
Äàðâè ñóì, Õîâä
Òóñãàé áàéð
8
Ñîíîð
Øàðãà ñóì, ÃîâüÀëòàé
Òóñãàé áàéð
1 áàéð 2 áàéð 3 áàéð Òóñãàé áàéð Òóñãàé áàéð Òóñãàé áàéð
200 000 òºãðºã, çóðãèéí àïïàðàò, ºðãºìæëºë 150 000 òºãðºã, çóðãèéí àïïàðàò, ºðãºìæëºë 150 000 òºãðºã, ºðãºìæëºë 100 000 òºãðºã, ºðãºìæëºë 100 000 òºãðºã, ºðãºìæëºë 100 000 òºãðºã, ºðãºìæëºë 100 000 òºãðºã, ºðãºìæëºë 100 000 òºãðºã, ºðãºìæëºë
̺í Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí áàéãóóëëàãà ¿¿ññýíèé ò¿¿õò 50 æèëèéí îéí áàÿðûí õ¿ðýýíä ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äûí äóíä “Ïàíäà+áè=áèä” ñýäâýýð óðàí á¿òýýëèéí áîëîí çîõèîëûí óðàëäààíûã òóñ òóñ çîõèîí áàéãóóëëàà. Îðîí íóòãààñ ýõíèé øàëãàðóóëàëòàíä øàëãàð÷ èðñýí 12 á¿òýýëýýñ 5 á¿òýýëèéã øàëãàðóóëëàà. Õàðèí óðàí çîõèîëûí òºðºëä èðñýí (çºâõºí 2 ñóðãóóëèéí ñóðàã÷èä îðîëöñîí áàéíà) 9 á¿òýýë èðñýí ÷ ø¿¿ã÷äûí á¿ðýëäýõ¿¿í ýõíèé 3 á¿òýýëèéã øàëãàðóóëëàà. Çîõèîë á¿òýýëèéí øàëãàðóóëàëòûã õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëáýë: Ñóì/ Á¿òýýëèéí № Îâîã íýð Àéìàã Àíãè Øàãíàë ñóðãóóëü òºðºë “Ìèíèé íóòãèéí 1 áàéð Îäñ¿ðýíãèéí Ãîâüáàõàðõàë” íîîñ 1 Áàÿí-Óóë 8á çóðãèéí Ñóâä-Ýðäýíý Àëòàé çóëæ óðëàñàí àïïàðàò á¿òýýë “Ïàíäàã õàéðëàí 2 áàéð Äàìáûí õàìãààëúÿ” 2 Õýíòèé Áàòøèðýýò 9à çóðãèéí Ýðäýíýæàðãàë õîðãîòîé öààñàí àïïàðàò õººìºë “Äýëõèéí áàéãàëü Ðàã÷ààãèéí õàìãààëàõ 3 áàéð 3 Õýíòèé Áàòøèðýýò 9à Îòãîíçàÿà ñàíãèéí ò¿¿õ” 50 000 òºã øèðýí óðëàë “Äýëõèéí áàéãàëü Õ¿ðýëòîãîîãèéí õàìãààëàõ ñàí” 3 áàéð Õýíòèé Áàòøèðýýò 8à 4 Óóãàíòîãîñ ñóâñààð óðëàñàí 50 000 òºã á¿òýýë Òóñãàé 5 Ä. Òºðõ¿¿ Äîðíîä Áàÿí-Óóë 4â Öààñàí íààìàë 30 000 òºã Çîõèîëûí òºðºëä áàéð ýçýëñýí áàéäëûã õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëáýë: Çîõèîëûí òºðºë
Øàãíàë
11à
“Õ¿ì¿¿ñ ìèíü” æ¿æèã
1 áàéð 100 000 òºã
8â
“Áàéãàëü ýýæ” æ¿æèã
2 áàéð 80 000 òºã 3 áàéð 50 000 òºã
Íýðñ
Àéìàã
Ñóì
Àíãè
Á.Áààñàíõ¿¿
Ãîâü-Àëòàé
Áàÿí-Óóë
À.Õîíãîðçóë
Ãîâü-Àëòàé
Áàÿí-Óóë
Á.Íÿìñ¿ðýí
Õýíòèé
Áàÿí-Àäðàãà 9à
ªã¿¿ëëýã
Àìæèëòòàé îðîëöñîí íèéò îðîëöîã÷ õàìò îëîí, ñóðàã÷èääàà ñóðëàãà, óðëàãèéí ºíäºð àìæèëò õ¿ñýí åðººå! Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Áîëîâñðîëûí ìýðãýæèëòýí Ã.Ñýëýíãý
2-ð áàéð. Äàìáûí Ýðäýíýæàðãàë
3-ð áàéð. Ðàã÷ààãèéí Îòãîíçàÿà
4-ð áàéð. Õ¿ðýëòîãîîãèéí Óóãàíòîãîñ
“ËÓÑÛÍ ÝÇÝÍ” ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀÃ× Ìîíãîë Àëòàé íóðóóíû Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí îð÷íû á¿ñ áîëîõ Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Àëòàé ñóìûí Ñàãñàé ãîëûí ýõýíä Õÿòàäûí èðãýí Øè Æà Øèí, Äàðõàí-Óóë àéìãèéí Ò¿øýý óóë ÕÕÊ-íû àæèëòàí Îòãîíáàÿð íàð “Ãîë, ìºðíèé óðñàö á¿ðýëäýõ ýõ, óñíû ñàí á¿õèé ãàçðûí õàìãààëàëòûí á¿ñ, îéí ñàí á¿õèé ãàçàðò àøèãò ìàëòìàë õàéõ, àøèãëàõûã õîðèãëîõ òóõàé” Ìîíãîë óëñûí õóóëèéã çºð÷èí Ñàãñàé ãîëûí ýõýíä áàéãàëü îð÷èíã ñ¿éòãýæ áàéæýý. Áàéãàëü õàìãààëàã÷ Ñ.Ñåðèê ñóìûíõàà 14 èðãýíòýé õàìòðàí øóóðõàé àðãà õýìæýý àâñíààð
õóóëèéã óëàíäàà ãèøãýñýí àëòíû àðààñ àìèà ºãºõººñ áóöàõã¿é ñóâäàã ñýòãýëòí¿¿äýýñ íóòãèéíõàà ãîë óñûã õàìãààëæ ÷àäæýý. Áóñäàä ¿ëãýðëýñýí ýíý ìýò ¿éë õýðãýýðýý áàéãàëü õàìãààëàã÷ Ñ.Ñåðèê òóõàéí ¿åäýý Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäûí íýðýìæèò “Ëóñûí ýçýä” óðàëäààíä øàëãàð÷ áàéñàí áèëýý. Íóòãèéí èðãýäèéí ýíý ìýò ñàíàà÷ëàãà ìîíãîë îðíû ººð îëîí ãàçàðò ò¿ãýí äýëãýñíýýð óóãóóë èðãýäèéí áàéãàëü äýëõèéãýý ãýñýí ñýòãýë öààñàí äýýðõ õóóëèàñ ÷ èë¿¿ õ¿÷òýé áàéæ ÷àäàõûã ýíý íýãýí æèøýý áàòëàí õàðóóëæ áàéãàà þì.
ÁÀÐÓÓÍ Á¯ÑÈÉÍ ÒÓÑÃÀÉ ÕÀÌÃÀÀËÀËÒÒÀÉ ÃÀÇÐÛÍÕÀÍ ÒÓÐØËÀÃÀ ÑÎËÈËÖÎÕ ÓÓËÇÀËÒ ÕÈÉËÝÝ Ìîíãîë Óëñàä ÓÒÕÃÍûí 24 õàìãààëàëòûí çàõèðãàà àæèëëàäàãààñ 2010 îíû àæëààðàà óëñûí õýìæýýíä òýðã¿¿í áàéðàíä øàëãàðñàí ̺íõõàéðõàí óóëûí ÁÖÃ-ûí õàìãààëàëò çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãàà, òýðã¿¿í òóðøëàãàòàé òàíèëöàõ àÿëàë áîëëîî.Óã óóëçàëò, àðãà õýìæýýã ÁÎÀÆß, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Àëòàé-Ñî¸íû á¿ñèéí ñàëáàð, ̺íõõàéðõàí óóëûí ÁÖÃ-ûí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà õàìòðàí 2011 îíû 6-ð ñàðûí 23-25-íû ºäð¿¿äýä çîõèîí áàéãóóëñàí þì. Ýíä áàðóóí á¿ñèéí ÓÒÕÃÍóóäûí õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû
äàðãà, ìýðãýæèëòýí íàð îðîëöñîí áºãººä ̺íõõàéðõàí óóëûí ÁÖÃ-ûí õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû àæëûí äýâøèëòýò àðãà áàðèëòàé òàíèëöñàí ñàíàë ñîëèëöñîíîîñ ãàäíà õ¿ðýëöýí èðñýí òºëººëºã÷èä íóòãèéí èðãýäòýé óóëçàæ áàéãàëèéí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ òàëààð ÿðèëöàí òýäíèé ñàíàë ñýòãýãäëèéã ñîíñëîî. ̺í õ¿ðýëöýí èðñýí òºëººëºã÷èä ̺íõõàéðõàí óóëûí ÁÖÃ-ûí îð÷íû á¿ñ íóòàãò Àëòàé-Ñî¸íû áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã àðä èðãýäèéí îðîëöîîòîé õàìãààëàõ òºñëèéí õ¿ðýýíä áàéãóóëàãäàí àæèëëàæ áàéãàà áàéãàëü õàìãààëàõ èðãýäèéí íºõºðëºë¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöñàí áàéíà.
6
¹3 (40), 2011
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ óëèðàë òóòàìä ýðõëýí ãàðãàäàã ñîíèí
(Öóâðàë 2)
Î.̺íõòîãòîõ
ÁÀÉÃÀËÜ, ÌÀË×ÈÍÄ ÒÓËÃÓÓÐËÀÑÀÍ ÍªÕªÐ˪Ë
ÓÐÀÃØËÀÍ ÄÝÂÆÈÕ ¯¯ ÓÑÒÀÆ ÌªÕªÕ ¯¯ Àñóóëò òàâüñàí ãàð÷èãòàà ººð íýã ºíö㺺ñ õàðèóëàõã¿é áîë áîëøã¿é. Þó ãýâýë áàéãàëèéí íººöèéã çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ ãýñýí íèéòëýã ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ ìàë÷äûí äóíä áèé áîëæ áàéãàà “íºõºðëºë”-èéí îðøèí òîãòíîõîä õîð áîëîõóéö ò¿¿õýí ó÷èð øàëòãààí áàéíà. ͺõºðëºë óðò óäààí îðøèí òîãòíîõîä ýíý õ¿÷èí ç¿éë ìàø òîì ñàäàà áîëîõ ¿íäýñòýé. Òýð íü þó âý? ãýâýë “ñýòãýëãýý”. Òîäðóóëáàë í¿¿äýë÷íèé ñýòãýëãýý, á¿ð òîâîéëãîîä ºãâºë ñýòãýëãýýí äýýð îðøèí òîãòíîäîã ìàë÷èí õ¿íèé óãèéí ìºí ÷àíàð. Í¿¿äýë÷íèé ñýòãýëãýý. Ñýòãýëãýýíèé òóõàéä òóí àìèí÷õàí. Íýã äîð îëóóëàà áàéõ ñýòãýëãýý ¿ã¿é. Ìàë÷èí Äîðæ ààâûíõòàéãàà, áàñ õ¿¿ãèéíõòýéãýý áàéâàë îëóóëàà õîòîëñîí íü òýð. Ò¿¿íýýñ îëóóëàà áàéõûã õýí ÷ õ¿ñýõã¿é. Ãàíö ãýðýýðýý áàéõ íü óíæóóðãà, ñàíæóóðãà ãýõã¿é, áóòíû òîëãîé áóëààöàëäàõã¿é àìàð. Í¿¿äýë÷èí õ¿í õàæóó õàâèðãàíä áàéãàà õàìòðàã÷äàà ¿íýí÷ áèø. Ó÷èð íü óñ, áýë÷ýýð õîìñäâîë õàæóó õàâèðãàíûõàí ë äàðàà, òºâºã áîëíî. Òýð íü ººðººñ íü õýäýí ìàë èë¿¿ áîë á¿ð ÷ ÿðøèãòàé áîëíî äîî. Çà òýãýýä õàâü îéðîîñ àðãàë, ò¿ëø îëäîõîî áîëèíî. Í¿¿äýë÷íèé ãàäóóðõàõ ñýòãýëãýýíèé ÿðóó òîä èëðýë “õóäàã” òîéðîîä õºâºðíº. Õóäàã áîõèðäëîî, øàâõàãäëàà, õ¿íèé ìàë èðëýý, àéëûí ìàëûã õººëºº, õîâîî ìóóäñàí, òýäíèéõ àðàé îëîí ìàëòàé ãýõ÷ëýíãýýð õºâºð÷ ýõëýíý. Óäàõã¿é áèå áèåíýýñýý óéäíà. Íýã íü íºãººãºº òýýð øààíà. Òýãýýä ë í¿¿÷èõíý. Òýäíèéã õîîðîíä íü áàðèàä áàéõ ýðõ àøèã ãýæ ¿ã¿é. Àéë, ñààõàëòûí õ¿ì¿¿ñ óóëçàæ õóó÷èëíà, íýã íýãèéíõýýðýý õýñíý, í¿¿æ ñóóõàä áèå áèåäýý òóñàëäàã çàíøèëòàé. Õýí íýãýíòýé íü õàìò áàéõã¿é áîë ¿íýõýýð áîëîõã¿é ãýõ àæèë òºðºë í¿¿äýë÷äýä ¿ã¿é. Õàæóó õàâèéíõàíòàé íü ÿìàð íýãýí àñóóäàë ãàðâàë ò¿¿íèéã ÿàæ øèéäýõ âý? ãýæ çîâîõ, çîõèöîæ òîõèðîõ, óó÷ëàë ãóéõ, áóóëò õèéõ ãýæ öàã çàâ, ñýòãýë ãàðãàõûí õýðýãã¿é. Ç¿ãýýð ë í¿¿ãýýä ÿâ÷èõíà.
Àñóóäëûã øèéäýõ ãàíö àðãà íü ñàëàí îäîõ. ¯ëäýæ õîöîðñîí íü ÷ þì áîäîîä áàéõã¿é. Òýäíèéõ í¿¿÷èõëýý ë ãýíý. Èíãýýä áîäîõîîð í¿¿äýë÷äýä óëèðàë äàãàñàí “ò¿ð çóóðûí ¿åðõýë” ãýæ áàéõààñ ã¿í áàò íºõºðëºë, áèå áèåíýýñýý ñàëæ õàãàöàõã¿éãýýð õàìòäàà îðøèõóéí ñýòãýëãýý åðººñ àëãà. Èéì ñýòãýëãýýòýé õ¿ì¿¿ñ íàéç, íºõºð, ºìºã ò¿øèã õýìýýõ óòãûã øèíãýýñýí “íºõºðëºë” áàéãóóëààä áèå áèåíäýý ¿íýõýýð òóñ äýì áîëîîä, õàìòàð÷ àæèëëààä, áýë÷ýýð, óñàà õàìòààðàà çºâ àøèãëààä, õàéðëàæ õàìãààëààä ÿâæ ÷àäàõ áîëîâ óó? ãýñýí ýðãýëçýý òºðºõ þì äàà. Í¿¿äýë÷íèé ñýòãýëãýý áà áàéãàëü. Óóë íü ìàë÷èí õ¿í òóõàéí ºäðèéí öàã àãààðûí ä¿ð òºðõ, óëèðëûí åðºíõèé òºëºâ áàéäàë, ºâºë ÿìàðõóó áîëîõ ãýýä áàéãàëü îð÷íû àñóóäëûã ºäºð á¿ð àâ÷ õýëýëöäýã íü ãàéõàëòàé. Òýãýýä ºìíºõ æèë¿¿äòýé õàðüöóóëíà, õººðºëäºíº, çàðèì íü ñóðãààëü àéëäàíà. Áàéãàëèéí õàòóó õºò¿¿ä îëîí æèë áàëáóóëæ õàòóóæñàí ºâãºäººñºº èõ àñóóíà. Ýíý òàëààñ íü õàðâàë áàéãàëüòàé ñàéí õàðüöäàã, áàéãàëüä ýýëòýé áàéìààð õàðàãäàíà. ̺í ÷àíàðòàà òèéì áèø þì. Õýçýý, õààøàà í¿¿õýý ë òîîöîîëæ áàéãàà õýðýã. Í¿¿äýë÷èä áàéãàëüä õ¿éòýí ñýòãýëýýð õàíäàíà. Áóëàã, øàíäíû ýõ ìàëûí õºëä äàðàãäààä, øàâàð øàâõàéòàéãàà õóòãàëä÷èõñàí áàéíà. Ò¿¿íä õýí ÷ ñàíàà çîâîõã¿é. Ìàøèí, ìîòîöèêëîîð ç¿ëýã íîãîîí òàëûã õºíäëºí ãóëä, õààøàà ë áîë õààøàà õàìãèéí äºòººð äîâòîëãîõ àâ÷ ýíý ìààíü ìèíèé ìàëûí áýë÷ýýð ãýõ ñýòãýëãýý òýäýíä íýãýýõýí ÷ ¿ã¿é. Îéð õàâèéíõàà îé ìîä, æèìñ, æèìñãýíèéã òîíîí äýýðýìäýíý. Áºãë¿¿ àìàíä íàìàéã õýí õýëýõýâ, íîõîéã õýí ñààõàâ ãýã÷ýýð ÷ºëººò áóóäëàãà õèéæ àí àìüòíûã íóóöààð íóäàðíà. ªâºë溺íèéõºº õîãèéã ýìõýëæ ÷àäàõàà áîëüñîí ìàë÷èí ñ¿¿ëèéí ¿åä íýìýãäæýý. Òîâ÷îîð õýëáýë Ìîíãîë îðíû öºëæèëò áîë í¿¿äýë÷äèéí õàìòûí “óðàí á¿òýýë”. Í¿¿äýë÷èä áàéãàëèàñ ¿íäñýíäýý 100 õóâü õàðààò. Öàã àãààðûí õàòóó øèð¿¿í, áýë÷ýýðèéí
ÌÎÍÃÎË ÁªÕªÍà ÒÎÎËÎÕ ÀÐÃÀ Ç¯É ØÈÍÝ×ËÝÃÄÝÍ ÑÀÉÆÈÐËÀÀ Ìîíãîë áºõºíãèéí òîî òîëãîé õýä âý? ¯¿íä õî¸ð ººð õàðèóëò áàéíà. Èéì õî¸ð ººð õàðèóëò áàéãàà íü ýíý àìüòíû òîî òîëãîéã ãàðãàõ òîîëëîãûã õî¸ð ººð àðãààð õèéñýíä îðøèæ áàéãàà þì. Ñ¿¿ëèéí àðâààä æèëèéí õóãàöààíä áºõºíãèéí òîîëëîãûã àâòîòðàíñåêòèéí àðãààð õèéñýýð èðñýí. Ýíý àðãààð õèéñýí òîîëëîãûí ä¿íä 5000 ãàðóé ìîíãîë áºõºí áèé ãýæ ¿çäýã. Ýíý òîî òîëãîéí
¿íýí ìºíèéã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîõûí òóëä 2010 îíä àãààðûí òîîëëîãî (îíãîöîîð) ÿâóóëñàí. Ãýòýë ¿¿íèé ä¿íä ìîíãîë áºõºíã 8000 òîëãîé áàéíà ãýæ ãàðãàñàí. ̺íãº, ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæ áîëîëöîî áàéäàã áîë æèë á¿ð àãààðûí òîîëëîãî ÿâóóëæ áàéõ íü ìýäýýæ ÷óõàë. Ãýâ÷ áîäèò áàéäàëä áèäýíä òèéì áîëîëöîî àëãà áàéíà. Òèéìýýñ àâòîòðàíñåêòèéí àðãààðàà
ãàðö, óñàí õàíãàìæ, ò¿ëýý ò¿ëø, íºìºð íººëºã ãýõ÷ëýí á¿ãä õàðààò. Õàðààò áàéäëààñ ãàðàõ öîðûí ãàíö ãàðö íü í¿¿äýëëýí çàéëàõ. Äàæã¿é áýë÷ýýðòýé ð¿¿ãýý í¿¿íý, äàâøèæ öààøëààä á¿ð øèíýýð áýë÷ýýð õàéíà. Òààëàãäâàë òýíäýý á¿ð àìüäàðíà. Ýíý ºíö㺺ñ íü õàðâàë òóõàéí ãîë ãîðõè, óóë òîëãîä, ºâºë溺 ãýõ ìýò õàéðàí áèø, õàÿàä ë ÿâíà, í¿¿íý. Ìýíä ¿ëäýý áîë òýð ãàçàð íóòàã ÿàìàé õýâòýíý. Èéì ë ñýòãýëãýýòýé. ͺ㺺 íóòàã íü ãàéã¿é áîë÷èõñîí ãýâýë õýäýí æèëèéí äàðàà áóöàæ èðýýä áóóðèí äýýðýý áóó÷èõíà. ªºðèéõºº þìàí äýýð èðñýí þì øèã ìààäãàð àëõàíà. Èíãýýä áàéãàëèéí áàÿëàãèéã, òýð òóñìàà áýë÷ýýð, óñ, ò¿ëýý ò¿ëø, ãàçðûã ºäºð á¿ð, íàñàí òóðøäàà ¿íý ºðòºãã¿é àøèãëàäàãòàé íü õàðüöóóëàõàä ò¿¿íèéãýý òîðäîõ, õàéðëàõ ñýòãýëãýý í¿¿äýë÷äýä áàðàã ¿ã¿é ãýìýýð. Õàðèí í¿¿äýë÷èäòýé õàðüöóóëàõàä òàðèà÷èí áîë ººðò íîãäñîí äºðâºëæèí òàëáàéòàéãàà ¿¿ðä õîëáîîòîé, ò¿¿íèéãýý ø¿òíý, õàéðëàíà, òîðäîíî. Ãàí ãà÷èã òîõèîõîä ñ¿éðýýä ºíãºðºõººñ ººð õóâü òàâèëàí òàðèà÷èíä ¿ã¿é. Èéìýýñ òýð ãàçàð áîë òàðèà÷íû ìºíõèéí ø¿òýýí, õàìãèéí ýðõýì íàíäèí ç¿éë íü. Õîò, ñààõàëòûã õîëáîõ ýðõ àøèã. Õîò àéë ãýæ áàéõ. Ñààõàëò àéë ñàíàà íýãòýé ÷ ãýäýã. Ãýõäýý òýäíèéã õîëáîæ áàéãàà ñàëøã¿é ýðõ àøèã íü þó âý? Íýãèé íü íºãººãººñ íü ñàëãàõã¿éãýýð ãàãíà÷èõñàí þì øèã ýðõ àøèã ãýæ áèé þó, òýäýíä? ĺðâºí óëèðëûí àëü íýãýíä íü òóõàéí ãàçàðò áàéíãà íóòàãëàäàã ó÷ðààñ õîò, ñààõàëòûíõàíûã Ẻãí¿¿ëæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éë íü òóõàéí íóòàã. ªºðººð õýëáýë, áýë÷ýýð, óñ þì. Ãýñýí õýäèé ÷ áýë÷ýýð, óñ áîë áèäíèé õîîðîíäûí ýðõ àøãèéí ãàí áàò ãàãíààñ ãýæ í¿¿äýë÷èä òºäèéëºí áîäîõã¿é, òýð íóòàã óñàà ººä òàòàõ òóõàé ÿðèõ ÷ ¿ã¿é. Òýãýõýýð õîò, ñààõàëòûã õîëáîñîí ýðõ àøèã ãýæ áàéõã¿é. Öóñàí òºðëèéí õîëáîîñ áîë ººð àñóóäàë. Íýã íóòàã óñíûõàí áýë÷ýýð, óñàà õàéðëàõ, õàìãààëàõ, çºâ àøèãëàõ òàëààð
àìü íýãòýé ìýòýýð õºíäëºíãèéí ìàíü ìýòýä õàðàãäàâ÷ áîäèò óòãààðàà áîë íýã îðîí çàéä áàéðøñàí àìü àìèà áîäîã÷ íàðûí ìåõàíèê Ẻãíºðºë þì. Áèå äààí îðøèõóéä òóëñàí àìèí÷ ñýòãýëãýý áîë í¿¿äýë÷íèéõ. Í¿¿äýë÷íèé ñýòãýëãýýíä ñàéí ç¿éë áèé. Òýð áîë øàë îíäîî ç¿éë. Ñýòãýëãýýã ººð÷ëºõ. Èíãýõýýð öààøèä ÿàõ âý?. Áàéãàëèéí íººö, áàÿëàãèéí õîìñäîë, ìàë ºññºíººñ ¿¿äýëòýé ìàë÷èä õîîðîíäûí ºðñºë人í, áàéãàëü, óóð àìüñãàëûí õóðäàöòàé ººð÷ëºëò, àìüäðàëûí õýâ øèíæèéí ººð÷ëºëò ãýõ ìýò àñóóäëààñ áîëîîä áýë÷ýýðò òóëãóóðëàí àæ òºðäºã ìàë÷äûí àìüäðàë áàéãàëèàñ õàðààò áàéõ íü íýìýãäýõýýñ áèø áóóðàõã¿é áàéãàà íü ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä óëàì ìýäðýãäýæ áàéíà. Òýäíèé àìüäðàëûã òýòãýã÷ áýë÷ýýð, óñíû õ¿ðýëöýý óëàì ë ìóóäñààð áàéíà. Öàã ¿åèéí ýðõýýð áýë÷ýýð, óñíû àñóóäëàà õàìòðàí øèéäýõýýñ ººð ãàðöã¿é áîëëîî. ¯¿íèé òýðã¿¿í çîðèëò íü ñýòãýëãýýã ººð÷ëºõºä îðøèæ òààðàõ íü ýý. “Í¿¿äýë÷íèé ñýòãýëãýý”-ã ººð÷ëºõ ÿâäàë áîë ìàíàé îðíû áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéã öààøèä òîãòâîðòîé àâ÷ ÿâàõ, õºãæ¿¿ëýõ çîðèëòûã õàíãàõ ñóóðü íºõöºë áàéõ ¸ñòîé. “Í¿¿äýë÷íèé àìèí÷ ñýòãýëãýý”-ã íèéòèéí áàÿëàãèéã õàìòààðàà çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõàä ÷èãëýãäñýí “õàìòà÷ ñýòãýëãýý” áîëãîí ººð÷ëºõ óðò õóãàöààíû ëóò çîðèëòûã äàâæ ÷àäàõ àâààñ ìàë÷èä ìààíü áýë÷ýýð, óñàà õàìòðàí ýçýìøèõ íýãýí ýðõ àøèãò çàíãèäàãäñàí “íºõºðëºë” õýìýýõ õàìòëàãèéí æèíõýíý ãèø¿¿í áîëæ ÷àäàõ àæãóó. ͺõºðëºõ, õàìòðàõûí óõààí ñóóæ, õ¿÷èéã ìýäðýõ àæààìóó. Ãîë óñíûõàíäàà ¿íýí÷ áàéõààñ ë ýõëýíý äýý. Òýð ¿íýí÷ áàéíà ãýäýã íü õóäëàà õýëýõã¿é ë áîë áîëîî áèø ø¿¿, íàéç àà. Ãîë óñíûõíûõàà ºìíº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ÷àäâàðòàé áîëíî, áóñäàä áàñ õàðèóöëàãà òîîöäîã áîëíî ãýñýí ø¿¿ ñàíàà ø¿¿, àíæàà áààâàé ìèíü.
òîîëæ áàéõààð òîãòñîí. Ãýõäýý óðüä ÿâóóëæ áàéñàí àðãàà èë¿¿ ñàéðóóëàõààð áîëëîî. Àãààðûí òîîëëîãî õèéñýí òýð çàìíàëûí äàãóó (ìàðøðóòûí äàãóó) ýíý óäààãèéí òîîëëîãî õèéõýýð áîëñîí òóë 2011 îíû 7-ð ñàðä òýð çàìíàëûí äàãóó ìàøèíààð ÿâæ íýã á¿ð÷ëýí øàëãààä, ìàøèí ÿâàõ áîëîìæã¿é õýñãèéã íü õàñàõ ìàÿãààð òîîëëîãî ÿâóóëàõ çàìíàëûã øèíý÷ëýí òîãòîîëîî. Øèíý÷ëýí òîãòîîñîí çàìíàëûí äàãóó õèéõ òîîëëîãûã æèëä 4 óäàà õèéõýýð òîãòñîí. Õàâàð, çóí, íàìðûí óëèðàëä áºõºí õàìãààëàã÷ íàð òîîëëîãûã íýãýí çýðýã ýõë¿¿ëæ, 2-3 õîíîãò áàãòààí äóóñãàõààð øèéäýýä áàéíà. Èéìèéí òóëä á¿õ ìàðøðóóòûã 13 áºõºí õàìãààëàã÷ íàðò ººð ººðèéíõ íü
õàðèóöàí õàìãààëäàã íóòàã äýâãýðýýð íü õóâààæ ºã뺺. Òîîëëîãî õèéõ ¿åä áºõºí õàìãààëàã÷ á¿ð ìîòîöèêë, GPS, ëóóæèí, òîîëëîãûã á¿ðòãýõ õ¿ñíýãòýýð õàíãàãäñàí áàéõ áºãººä õàðèí ºâëèéí òîîëëîãûã íýã áàã á¿õ çàìíàëûí äàãóó àâòîìàøèíààð ÿâæ ã¿éöýòãýõýýð òîãòëîî. Äýýðõ äºðâºí óäààãèéí òîîëëîãûí ä¿íã íýãòãýýä àëäààã áàãàñãàõ çàìààð ìîíãîë áºõºíãèéí òîî òîëãîéã æèë æèëýýð ãàðãàæ áàéõ þì. Àíõíû òîîëëîãûã 2011 îíû íàìðààñ ýõëýíý. Òèéìýýñ òîîëëîãî õèéõ øèíý÷èëñýí àðãà ç¿éí äàãóó áºõºí õàìãààëàã÷ íàðò 10-ð ñàðä ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõààð òºëºâëºæ áàéíà. Î.̺íõòîãòîõ
¹3 (40), 2011
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ óëèðàë òóòàìä ýðõëýí ãàðãàäàã ñîíèí
ÑÎÕÎÍÄÛÍ ØÈÌ ÌÀÍÄËÛÍ ÄÀÐÕÀÍ ÃÀÇÀÐÒ ÌÎÍÃÎË Õ¯¯Õį¯Ä ÀßËËÀÀ
ÎÕÓ-ûí Ñîõîíäûí øèì ìàíäëûí äàðõàí ãàçðûí “Àãóöàêàí êîðäîí” õàìãààëàëòûí á¿ñýä 2011 îíû 7-ð ñàðä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí 10 ñóðàã÷ àÿëààä èðëýý. Ýäãýýð õ¿¿õä¿¿ä 4-ð ñàðä áîëñîí “Æàðãàëòàé õàâðûí øóâóóä” óðàí á¿òýýëèéí óðàëäààíä øàëãàðñàí ñóðàã÷èä þì. Ýíýõ¿¿ àÿëàëûí çîðèëãî íü Îðîñ, Ìîíãîëûí õ¿¿õä¿¿äèéã õàðèëöàí òóðøëàãà ñîëèëöóóëàõ, õ¿ðýýëýí áóé îð÷íîî òàíèí ìýäýõ á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý,
ñîíèðõîë, õ¿ñýë ýðìýëçëýëèéã õºõè¿ëýí äýìæèæ, õ º ã æ ¿ ¿ ë ý õ , ý ê î ë î ã è é í áîëîâñðîëä íü õóâü íýìýð îðóóëàõàä îðøèæ áàéñàí áºãººä óã ¿éë àæèëëàãàà íü õèë äàìíàñàí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãóóäûí õ à ì ò û í àæèëëàãààíû íýã õýëáýð þì. À ÿ ë à ë ä Ìîíãîëîîñ äýýðõ õ¿¿õä¿¿äýýñ ãàäíà Îíîí-Áàëæèéí ÁÖà áîëîí ÄÁÕÑ (WWF)ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Ç¿¿í á¿ñèéí ñàëáàðûí àæèëòàí îðîëöñîí áàéíà. Àÿëàëûí ¿åýð “Àãóöàêàí êîðäîí” õàìãààëàëòûí á¿ñýä 7 êì ÿâãàí àÿëñàí áàéíà. ̺í ýíý ¿åýð òàíèí ìýäýõ¿éí ìýäýýëýëèéí öàã, ãàð çóðãèéí óðàëäààí, õºã溺íò òîãëîîìóóä, ñïîðòûí òýìöýýí çýðýã îëîí ¿éë àæèëëàãààã ÿâàãäñàí íü îðîëöîã÷äîä èõýä òààëàãäæýý.
7
ÖªªÍ ¯ÃÝÝРͯ¯ÄÝË×ÄÈÉÍ ªÐêª ÄÝÂÆÈÆ ÁÀÉÍÀ “Í¿¿äýë÷äèéí äýâæèõ ºð㺺” õîðøîî íü ãèø¿¿ääýý ¿éë÷ëýõ çàìààð òýäíèé îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ, áàéãàëü îð÷èíä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëæ, ñî¸ëûí áîëîí îþóíû íèéòëýã õýðýãöýýã õàíãàõ çîðèëãîòîéãîîð Õîâä àéìãèéí íèéò 11 ñóìûí 40 ãàðóé èðãýäèéí á¿ëýã íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äèéí ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãààð 2009 îíä áàéãóóëàãäñàí áèëýý. Ýíýõ¿¿ õîðøîî íü 2011 îíû 7-ð ñàðä Ìåðñè Êîð îëîí óëñûí áàéãóóëëàãààñ 600 îð÷èì àì.äîëëàðûí äýìæëýã àâñàí áîë 9-ð ñàðä Êàíàäûí ñàíãààñ áàéãàëèéí ãàðàëòàé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë íýâòð¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð áè÷ñýí òºñ뺺𺺠16500 àì äîëëàðûí äýìæëýã àâààä áàéíà.
“ÃÓËÇÀÒÛÍ ÑÀÍÀÀ×ËÀÃÀ” ÁÀÉÃÓÓËÀÃÄËÀÀ ÎÍÕÃ-ûí ìåíåæìåíò, Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí çýðëýã àìüòäûí ìåíåæìåíòèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé “Ãóëçàòûí ñàíàà÷ëàãà” ÒÁÁ áàéãóóëàãäëàà. Òóñ áàéãóóëëàãûí äîòîîä ä¿ðýì, ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº ãàðãàí, á¿òýö á¿ðýëäýõ¿¿íýý ºðãºòãºõ, õàìòûí àæèëëàãààíû ÷èãëýëýý òîäîðõîéëîõ õóðëûã ºíãºðñºí 9-ð ñàðä çîõèîí áàéãóóëñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿ òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà îäîîãîîð ÄÁÕÑ (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ Óâñ àéìàãò õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà òºñëèéí àæëûã ãýðýýíèé äàãóó ã¿éöýòãýæ áàéíà.
ÝÊÎ ÊËÓÁÛÍ ÑÓÐÀÃ×ÈÄ ÒÓÂÀÄ ÀßËÆÝÝ 2011 îíû 8-ð ñàðä Óâñ àéìãèéí õèë îð÷ìûí ÓÒÕÃ-èéã õàìðàõ ñóìäûí ýêî êëóáóóäûí ñóðàã÷äûí òºëººëºë Òóâàãèéí ÁÍÓ-ûí íóòãààð àÿëàæ, ýêî êëóáóóäûí õàìòàðñàí ñóðãàëòûã õèéñýí íü õèë äàìíàñàí ÓÒÕÃ-ûí õàìòûí àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ, îðîí íóòãèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ, ýêî êëóáóóäûí ¿éë àæèëëàãààã óðàìøóóëàõ àðãà õýìæýý áîëñîí áàéíà.
ÝÊÎ ÊËÓÁÛÍ ÁÀÃØ ÍÀÐÛÍ ÝÝËÆÈÒ ÑÓÐÃÀËÒ 2011 îíû 09-ð ñàðûí 15-18-íä Ýêî êëóáóóäûí áàãø íàðûí ñóðãàëò áîëîâ. Ñóðãàëòàíä Óâñ àéìãèéí àðâàí ñóìäààñ èðñýí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí áîëîí àéìãèéí òºâèéí ãóðâàí ñóðãóóëèéí íèéò 15 áàãø õàìðàãäëàà. Ýêî êëóáûí áàãø íàð õè÷ýýë çààõ àðãàç¿éí òàëààðàà òóðøëàãà ñîëèëöñîí áºãººä ñóðãàëòûí ¿åýð Áºõìºðºí, Õîâä ñóìûí ýêî êëóá¿¿äýýð òóðøëàãà ñóäëàõ àÿëàëûã çîõèîí áàéãóóëñàí áºãººä ýíý àðãà õýìæýý íü Óâñ àéìãèéí ñóìäûã á¿ñ÷ëýí õèéæ áàéãàà õî¸ð äàõü àÿëàë þì.
ÈÐÂÝÑÝÍÄ Èį¯ËÑÝÍ ÇÓÐÃÀÀÍ ÌÀËÛÍ ÝÇÄÝÄ ÕÎÍÜ ÎËÃÎÆÝÝ Óâñ àéìãèéí Õîâä ñóìûí “Õîíü îëãîõ” õºòºëáºðò õàìðàãäàæ áóé Õîâä ñóìûí “Õîéò îòîð”, “ªìíº îòîð” íºõºðëºëèéí ìàë÷èäòàé óóëçàëò õèéæ õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéí òàëààð ñàíàë ñîëèëöîæ, èðâýñýíä èä¿¿ëñýí çóðãààí ìàëûí ýçäýä ãýðýýíèé äàãóó õîíü îëãîñîí áàéíà.
ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÍÛ ÒªËªª ÕÝËÝËÖÝÕ “ÁÈÎÁÈÉД ÝÕÝËËÝÝ
ÕÈË ÄÀÌÍÀÑÀÍ ÕÀÌÒÛÍ ÀÆÈËËÀÃÀÀ ÒÀÍÈËÖÀÕ ÀßËÀËÀÀÐ ¯ÐÃÝËÆÈËÆ ÁÀÉÍÀ Îíîí-Áàëæèéí Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí Õàìãààëàëòûí çàõèðãàà Õÿòàä óëñûí Äàëàé íóóð óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò 2011 îíû äîëäóãààð ñàðûí äóíäóóð òàíèëöàõ àÿëàë çîõèîí áàéãóóëëàà. Àÿëàëûí ãîë çîðèëãî íü õèë äàìíàñàí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãóóäûí õàìòûí àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõûí çýðýãöýý òóðøëàãà ñîëèëöîí ñàíàë áîäëîî ñîëèëöîõ áîëîìæèéã íýýõýä îðøèæ áàéâ. Íèéò 13 õ¿í àÿëàëûí áàãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòñàí
áºãººä Õÿòàäûí òàëààñ òóí íàéðñàãààð õ¿ëýýí àâñàí áàéíà. Ìîíãîëîîñ î÷ñîí àÿëàã÷äàä òýä õàìãààëàëòûí çàõèðãààíûõàà ýðõ ¿¿ðýã, ¿éë àæèëëàãààíûõàà òàëààð äýëãýðýíã¿é òàíèëöóóëñàí áºãººä çàðèì íóòãèéí èðãýäòýé óóëçóóëñàí áàéíà. Õî¸ð òàë öààøèä õàìòðàí àæèëëàõ áîëîìæ á¿õèé ¿éë àæèëëàãààã òîäîðõîéëîí ìýðãýæèëòýí ñîëèëöîõ, õàìòàðñàí ñóäàëãàà øèíæèëãýý áîëîí ñóðãàëòûã õèéõ ãýðýý áàéãóóëàõààð òîõèðîëöñîí áàéíà.
2011 îíû 9-ð ñàðä Óâñ àéìãèéí òºâ, Óëààíãîì ñóìàíä 50 çàëóóñûã õàìðóóëñàí “Áèîáèé” (Biobeer) õýìýýõ ñàð á¿ðèéí àðãà õýìæýýíèé àíõíûõ íü çîõèîí áàéãóóëàãäëàà. Ýíä áàéãàëü õàìãààëàõ ¿çýë áàðèìòëàëûí õàíäëàãà, çàëóóñûí îðîëöîî ñýäâýýð Î.Ãàíáàò èëòãýë òàâüñàí áºãººä äàðààãèéí ñýäâèéã õîã, õîã òîéðñîí àñóóäàë ñýäâýýð õèéõýýð òîâëîñîí áàéíà. Îðîëöîã÷èä ãÿëãàð óóòíû õýðýãëýýã áàãàñãàõ, äààâóóí òîðíû õýðýãëýýã äýëãýð¿¿ëýõ òºñºë õýðýãæ¿¿ëüå ãýõ ìýò ñàíàë ãàðãàæ áàéëàà. ¯¿íòýé èæèë òºñòýé àðãà õýìæýý Óëààíáààòàð õîòîä ñàð á¿ð çîõèîí áàéãóóëàãääàã áºãººä áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëýýð ñóäàëãàà øèíæèëãýý õèéäýã áîëîí õàìãààëëûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áàéãóóëëàãà õóâü õ¿ì¿¿ñ òóõàéëñàí ñýäâýýð èëòãýë òàâüæ õýëýëö¿¿ëäýã áàéíà.
ØÈËÄÝà ͪժÐ˪˯¯Ä ÒÎÄÎÐËÎÎ Óâñ àéìãèéí çàðèì ñóìä, òóõàéëáàë òºñëèéí ¿éë àæèëëàãàà õýðýãæäýã ñóìäûí àæëûã ä¿ãíýõ óóëçàëò, íºõºðëºë¿¿äèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿çýñãýëýí õóäàëäààã ºíãºðñºí 9-ð ñàðä Óëààíãîì õîòíîî çîõèîí áàéãóóëñàí þì. Óâñ àéìãèéí íºõºðëºë õºãæëèéí ò¿íøëýë-2011 íýðòýé ýíýõ¿¿ àðãà õýìæýýã ͯÁÕÕ-èéí Àëòàé Ñî¸íû òºñºë, àéìãèéí ÁÎÀÆÃ-òàé õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëàâ. Óã ¿éë àæèëëàãààíä Óâñ àéìãèéí çóðãààí ñóìûí 18 íºõºðëºë îðîëöëîî. Ýíý ¿åýð áàéãàëü õàìãààëàõ òºëºâëºëòèéí àæëàà àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ, áóñàä íºõºðëºë¿¿äýý õîøóó÷ëàí àæèëëàñàí íºõºðëºë¿¿ä áîëîí øèëäýã á¿òýýãäýõ¿¿íèéã øàëãàðóóëàí óðàìøóóëæýý.
8
¹3 (40), 2011
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ óëèðàë òóòàìä ýðõëýí ãàðãàäàã ñîíèí
Ò¿ð¿¿÷ íü 4-ð í¿¿ðò
ÎÍÎÍ ÃÎËÛÍ ÑÓÌÄÛÍ ÇÀÃÀÑ×ÄÛÍ ÊËÓÁÛÍ ÃÈد¯Ä ÕªÂÑÃªË ÀÉÌÀÃÒ ÒÓË ÇÀÃÀÑ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ×ÈÃËÝËÝÝÐ ÕÈÉÑÝÍ ÀßËÀÍ ÑÓÐÃÀËÒ Ó ó ë ç à ë ò à ä îðîëöñîí õ¿ì¿¿ñýýñ ãàðñàí íýãýí òîìîîõîí ñàíàë áîë ìàíàé áàéãóóëëàãûã íóòàãòàà èðæ àæèëëàí òóðøëàãàà äýëãýð¿¿ëýõèéã õ¿ñýæ áàéâ. Óóëçàëòûí äàðàà áèä íóòãèéí èðãýä áîëîí çàãàñ÷èäòàé õàìòðàí ôëàé ôèøèíã àðãààð çàãàñ÷ëàõàä ìàíàé Äàäàë ñóìûí Çîëáîî ãàíöààðàà ñèáèðü Íóòãèéí èðãýí õàäðàí áàéðèàä áàéãàà íü õàäðàí çàãàñ áàðüæ Õàâàð çàãàñíû ¿ðæëèéí ¿åä Õºâñãºë “îä” áîëîâ. Áèä óã çàãàñíû çóðãèéã àâààä íóóðûí çýâýã, õàäðàí çàãàñíóóä æèæèã óñàíä íü áóöààæ òàâèõàä òýíä áàéñàí ãîëîî ºãñºæ èõ õýìæýýãýýð í¿¿äýëëýäýã õ¿ì¿¿ñ áàõàðõàí àëãà òàøèæ áàéñàí àæýý. Òýð ¿åä æèæèã ãîëóóäûí ãîëüäðîë þì. çàãàñààð ä¿¿ð÷ ÷èõýëäýí áàéäàã áàéíà. Çàãàñ÷èä òýð ¿åä íü ç¿ãýýð ë õ¿ðçäýí øóóäàéëæ ìàøèíä à÷äàã àæýý. Ýíý ìýò íîöòîé çºð÷ë¿¿äèéã çàñàã çàõèðãààòàé õàìòðàí çîãñîîõ àæëûã çàãàñ÷äûí êëóá ÿðèëöàæ áàéëàà. ̺í ýíý óóëçàëòàíä Äýëãýð ̺ðºíººð íóòàãòàé àðàâ ãàðóé ìàë÷èä, Á¿ðýíòîãòîõ ñóìûí áàãèéí çàñàã äàðãà, ̺ðºí õîòûí íèñýõ áóóäëûí àæèëòàí, àéìãèéí òàòâàðûí àëáàíû Àëäàðò Äàðõàäûí õîòãîðò èðëýý. ìýðãýæèëòýí, ÁÎ àëáàíû ìýðãýæèëòýí, Äàðõàäûí õîòãîð ýíý æèë áàñ ë ìàø èõ ñóðãóóëèéí áàãø íàð, õóâèàðàà áèçíåñ ãàíòàé áàéâ. Óëààí-Óóë ñóìûí Ñî¸î ýðõëýã÷èä çýðýã çàãàñ ñîíèðõîã÷èä áàãèéí íóòàã Õºãèéí ãîëîîð íóòàãëàäàã îðîëöñîíûã äóðüäàõ íü ç¿éòýé. õýñýã õîò àéëä èðöãýýâ. Ýíä Ñî¸î Ôèø Ìîíãîëèà êîìïàíè íóòãèéí áàãèéí Çàñàã äàðãà Äàëàéäàìäèíãèéíõ èðãýäòýé õàìòðàí Òóë õàìãààëàõ áàéõ àæýý. Áèä àÿëëûí çîðèëãî áîëîí íºõºðëºë áàéãóóëæ, íóòãèéí èðãýäýä ººðñäèéí àæëàà òàíèëöóóëààä õýñýã õóó÷ ò¿øèãëýñýí àÿëàë æóóë÷ëàë õººðºâ. Äàëàéäàìäèí ãóàé: “Õºãèéí ãîë õºãæ¿¿ëýõýýð çîðüæ àæèëëàæ áàéãàà íü óñ èõòýé õàðãèà áîðãèîòîé Øèøãýäèéí ãýíý. ãîë öóòãàäàã òîì ñàéõàí ãîë. Ýíý ãîëä Áèä Õºâñãºë÷¿¿äýä Îíîí ãîëä òóë õàâàð çàãàñíû ìàöààíû (ºãñºõ) ¿åýð òºâ õàìãààëàõ òàëààð õèéñýí àæëóóäàà ãºçðºí õ¿ì¿¿ñ èðæ çàãàñ èõ áàðüäàã áîëæ òàíèëöóóëààä ñàíàë çºâëºë㺺 ºã÷, áàéíà. Òóë çàãàñ èõ ºãñäºã ãîë äîî. Ìàíàé òýäíèé àñóóëòàä õàðèóëò ºãñºí þì. íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ çàãàñ áàðüäàãã¿é þì äàà” Íóòãèéí èðãýä ìàíàé Îíîí ãîëä ãýæ áàéâ. Åð íü äàðõàä çîíûã õàðàõàä õýðýãæ¿¿ëñýí òóë çàãàñ õàìãààëàõ ìàíàé áóðèàäóóäûã áîäâîë áàéãàëüä àæëóóäûã ìàø èõ ñîíèðõîæ, áèäíèéã èõ ýýëòýé áàéãàëèà õàìãààëäàã ñî¸ë òóë õàìãààëàõ òàëàà𠺺ðñ人ñ íü çàíøèëòàé õ¿ì¿¿ñ þì. Òýð èõ îé òàéãà ò¿ð¿¿ëæ àæèëëàæ áàéãàà þì áàéíà ãýæ äóíä àìüäàðäàã áàéæ áàéøèí àìáààð, ìàãòàöãààæ áàéëàà. ßëàíãóÿà Îíîí õàøàà ñàðàâ÷ õèéäýãã¿é ýñãèé ãýðòýý ãîëûí çàãàñ÷èä êëóá áàéãóóëàí òóëàà àìüäàð÷ áàéäàã. Ìîäûã çºâõºí ò¿ëýýíä õàìãààëäàã áîëñîí, òóë çàãàñ áàðüâàë ë àøèãëàäàã, îé ìîäîíä èõ õàéð ãàìòàé á¿ãä áóöààæ òàâüäàã áîëñîí, òóë õ¿ì¿¿ñ þì. Óãààñàà Õºâñãºë íóòãèéí îé çàãàñ õàìãààëàõ ñóðòàë÷èëãààíû îëîí ìîä ìàø ñàéõàí ýð¿¿ë, íîãîîí õàðàãäàæ àæëóóäûí òàëààð îíöãîéëîí ñîíèðõîæ áàéíà. Ýíä øàòñàí, õàòñàí, ºâ÷èëñºí îëîí ç¿éëèéã òîäðóóëöãààæ áàéâ. çîâñîí ìîä íýã ÷ õàðàãäñàíã¿é. Òóõàéëáàë: Áèíäýð ñóìûí çàãàñ÷èí Ýíäõèéí õ¿ì¿¿ñ áèäíèé àæëûã ìºí Ò¿âøèíãýýñ “Òà áàãààñàà çàãàñ áàðüñàí ë ìàø èõ ñîíèðõîæ òóðøëàãûã ìààíü õ¿í ãýñýí, òýãýýä îäîî èäýõ çàãàñàà äýëãýð¿¿ëýõèéã õ¿ñýæ áàéâ. ÿàæ áîëãîæ áàéíà âý? Áàðüñàí çàãàñàà Õºâñãºë àéìãèéí Öàãààííóóð ñóìàíä á¿ãäèéã íü áóöààæ òàâüâàë èäýõ çàãàñ èðëýý. Ñóìûí çàñàã äàðãûí îðëîã÷ ÷èíü îëäîõ óó?” ãýæ àñóóâ. Ò¿âøèí: Áàòòºìºð ãóàé, ÁÎÓ-ûí áàéöààã÷, ͯÕÕ“Áèä õýðýãöýýíäýý çîðèóëæ òóëààñ ººð èéí Àëòàé Ñî¸íû òºñëèéí îðîí íóòãèéí ç¿éëèéí çàãàñíààñ çîõèõ õýìæýýãýýð çîõèöóóëàã÷ Áàòõ¿¿ íàðòàé óóëçàæ àâàëã¿é ÿàõàâ äýý.” ãýæ õàðèóëñàí þì. ÿðèëöàâ. Ýíý ñóìûí òàìãûí ãàçàðò
òîãòâîðòîé õºãæëèéí òàñàã ãýäýã á¿òýö áàéãóóëààä ñóìûí îðëîã÷îîð àõëóóëàí á¿õ áàéãàëü îð÷èíòîé õîëáîîòîé àæèëòíóóä íýã áàã áîëîí àæèëëàæ áàéíà. Öàãààííóóð ñóì íü 1985 îíä Ðåí÷èíëõ¿ìáý ñóìààñ òàñëàí àãíóóðûí àæ àõóé ýðõëýõ çîðèëãîîð áàéãóóëàãäñàí ñóì ãýíý. Òèéì ó÷ðààñ íóòàã äýâñãýð íü áýë÷ýýð íóòàã áàãàòàé, çàãàñ àãíóóð, áóëãà, áóãûí àæ àõóé ýðõëýõýä çîðèóëàãäñàí îé òàéãà, íóóð, ãîë èõòýé íóòàã þì. ͯÕÕ-èéí òºñëèéí øóãàìààð íºõºðëºë¿¿ä áàéãóóëæ ãîë íóóðóóäûã õàðèóöàí õàìãààëæ çàãàñíû íººöèéã òîãòâîðòîé àøèãëàäàã áîëîõ çîðèëãîòîé àæèë õèéãäýæ áàéãàà þì áàéíà. Îäîîãîîñ íýã æèëèéí ºìíº ýíý ñóìûí Òýíãèñèéí ãîëîîð íóòàãëàäàã èðãýä íºõºðëºë áàéãóóëàí òóë çàãàñàà õàìãààëàõ òàëààð òóðøëàãà ñóäëàí ìàíàé áàéãóóëëàãà äýýð èðæ áàéñàí þì. Ýíý óäàà áèä òýðõ¿¿ Òýíãèñèéí ãîëûí íºõºðëºëèéí èðãýäòýé óóëçàæ àæëûí òóðøëàãà ñîëèëöîõ óóëçàëò õèéëýý. Òýíãèñèéí ãîë íü ìîíãîë îðíû ìàøèíààð î÷èæ áîëîõ õàìãèéí õîéä òàëûí öýã áºãººä ¿¿íýýñ öààø çºâõºí ìîðü, öàà áóãààð ÿâäàã àæýý. Øèøãèä ãîë áîë äýëõèéä àëäàðòàé Åíèñåé ìºðíèé ýõ áºãººä ¿íýí õýðýãòýý ìîíãîë óëñûí õàìãèéí òîì ãîë áàéæ ìàãàäã¿é þì áàéíà. Ó÷èð íü Ñýëýíãý ìºðºí óëñûí õèë äýýð Îðõîí ãîëòîé íèéëæ õèëýýñ öààø íýëýýí ºðãºñäºã áèëýý. Ìàíàé òóë õàìãààëëûí îëîí àæëóóäûã ýíä ¿ëãýðëýí õèéæ áàéíà. Æèøýýëáýë: ñóðòàë÷èëãààíû ñàìáàðóóä áàéðëóóëàõ, òàðààõ ìàòåðèàëóóäûã òàíèëöóóëàõ, òóë çàãàñíû ¿íý öýíèéã ñóðòàë÷ëàõ ãýõ ìýò. Òýíãèñèéí ãîë íºõºðëºëèéíõºí ìàíàé Îíîí ãîëûí òóë çàãàñ õàìãààëàõ çóðàãò
õóóäñûã òîìîîð õóëäààñàí äýýð õýâëýí íºõºðëºëèéí ñóðãàëò ìýäýýëëèéí òºâèéíõºº áàéøèíãèéí õàíàí äýýð õàäñàí áàéâ. Ìàíàé çàãàñ÷èä Õºãèéí ãîëîîñ áàðüñíààñ èë¿¿òýé îëîí ñèáèðü õàäðàí áîëîí õºâñãºëèéí õàäðàí çàãàñ áàðüæ áóöààí òàâèâ. Õºâñãºëèéí õàäðàí, ñèáèðü õàäðàí çàãàñíóóä íü ìàø òîì, äýýä òàë íü 60 ñì õ¿ðäýã ¿çýñãýëýíòýé ãÿëàëçñàí õàð öîîõîð çàãàñíóóä þì. Ó÷èð íü Îíîíä áàéäàã õàäðàí íü àìàðûí õàäðàí ãýõ ç¿éë áºãººä äýýä òàë íü 20 ñì òîìîðäîã øàðãàë öîîõîð ºíãºòýé áèëýý. Ìàíàé çàãàñ÷èä ìºí Øèøãèäèéí ãîëîîñ 30 ìèíóòàíä äºðâºí òóë çàãàñ áàðüæ çóðãèéã íü àâààä áóöààæ òàâèëàà. Ýäãýýð òóëíóóä 70-90 ñì óðòòàé öýë çàëóó òóëíóóä áàéëàà. Àÿëàëûí ¿ð ä¿íä Îíîí ãîëûí çàãàñ÷èä ººðñäèéí õèéñýí àæëààðàà ç¿é ¸ñîîð áàõàðõàæ áóñäàä çààõ, õóâààëöàõ ìýäëýã òóðøëàãàòàé áîëñîí ãýäãýý ìýäðýõèéí çýðýãöýý òóë çàãàñíû ¿íý öýíý áîëîí áîäèò áàéäëûã ìýäýæ àâëàà. ̺í ìîíãîë íóòãèéí òóë çàãàñíû îäîîãèéí áàéäëûã Îíîí ãîëûíõîî òóë çàãàñíû îäîîãèéí áàéäàëòàé õàðüöóóëñàí áîäèò ìýäëýãòýé áîëëîî. Ò¿¿í÷ëýí ººðñäèéí òóðøëàãàà ÿâñàí ãàçðûí èðãýä áîëîí çàãàñ÷äàä ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëæ ÿâëàà. Àÿëàëä îðîëöñîí ìàíàé òºëººëºã÷èä ìàø ºíäºð ñýòãýãäýëòýéãýýð, çîðèëãîî ìàø ñàéí áèåë¿¿ëæ àæëûí îëîí ¿ð ä¿íòýéãýýð àÿëëàà ºíäºðëºëºº. Á.Ãàíõóÿã. ÄÁÕÑ-ãèéí ç¿¿í á¿ñèéí ìýðãýæèëòýí
Äóãààðûã ýðõýëñýí Á.Óÿíãà