¹1 (38), 2011
Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò ñóìûí èðãýí Î.×óëóóíáààòàð:
Ýíý äóãààðò
“Îäîî áè ººðèéíõºº ýíý í¿ãëèéã áàãà ÷ áîëîâ áàãàñãàõûí òóëä ÷àäàõ á¿õíýý õèéõýä áýëýí áàéíà”
Î.×óëóóíáààòàð
-Ñàéí áàéíà óó? Òà ººðèé㺺 òàíèëöóóëíà óó? Íàìàéã Îþóíáààòàðûí ×óëóóíáààòàð ãýäýã. Áè 1954 îíû 4-ð ñàðä Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò ñóìûí Íîðîâëèí áàãò òºðñºí. 1971-1996 îíóóäàä Áàòøèðýýò ñóìûí ìîäíû ¿éëäâýðò ìóæààí, ìîä áýëòãýã÷ õºðºº÷èí, 19962009 îíä õóâèàðàà õºäºëìºðëºæ áàéãààä 2009 îíîîñ “Àð õºâ÷èéí øèíýñ” êàìïàíèä õºðºº÷èí õèéæ áàéíà. Áè ãýðòýý ãàíöààðàà àìüäàðäàã, 3 õ¿¿ ìààíü àéë ãýð áîëîîä òóñäàà ãàðñàí. -Òà àéìãèéí àâàðãà õºðºº÷èí áîëæ áàéñàí ò¿¿õýýñýý õóâààëöàíà óó? Ìàíàé ñóìûí ìîäíû ¿éëäâýð òýð ¿åä Õýíòèé, Äîðíîä, Ñ¿õáààòàð àéìãóóäûã ìîäîîð õàíãàäàã áàéñàí. Áè æèë äàðààëëàí 20-23 ìàíãàí ì3 ìîä áýëòãýæ àéìãèéí àâàðãûã 1984, 1985 îíóóäàä àâ÷ áàéñàí. -Òà îé õàìãààëàë ÿìàð áàéãààñàé ãýæ áîäîæ áàéíà âý? Ìèíèé áîäëîîð îéã íºõºðëºë¿¿ä ãýðýýãýýð ýçýìøèí õàìãààëæ áàéãààã
ìàø çºâ ãýæ áîäîæ ÿâäàã. Òýãýõäýý ìîä áýëãýõ òóñãàé ìýðãýøñýí õ¿ì¿¿ñòýé áàéæ îéä àæèëëàõ õýðýãòýé. ßàãààä ãýâýë ìîäûã çºâ óíàãààõã¿é áîë ÿëàíãóÿà õàâàð 5-6-ð ñàðóóäàä îéä ¿ð òºëºº ãàðãàäàã øóâóóäûí ¿¿ð, çóëçàãàí ìîäûã ãýìòýýæ ñ¿éòãýõ, öààøëààä õºäºëìºðèéí àþóëã¿é àæèëëàãàà áîëîí õîæóóëûí ºíäºð íàìûí õýìæýýã òåõèíîëîãèéí äàãóó òàéðàõ ãýõ ìýò îëîí àñóóäëóóä õºíäºãäºæ áàéäàã. Òèéìýýñ áàéãàëèà ãýõ ñýòãýëòýéãýýð ìîä áýëòãýõ õýðýãòýé. Áèäíèé çàëóó áàéõàä õºãøèðñºí ë áîë íîãîîí ìîä ãýõã¿éãýýð óíàãààäàã áàéñàí. Õàðèí îäîî áîë ººð õýðýã. -Îéä ìîä áýëòãýõ ìýðãýøñýí õ¿ì¿¿ñèéã ÿàæ áýëòãýõ âý? Ìèíèé áèå áàéãàëü îð÷èíä íîãîîí ìîä õºðººäºæ èõ í¿ãýë õèéñýí õ¿í ó÷ðààñ îäîî áè ººðèéíõºº ýíý í¿ãëèéã áàãà ÷ áîëîâ áàãàñãàõûí òóëä ÷àäàõ á¿õíýý õèéõýä áýëýí áàéíà. Òèéìýýñ íàäààð çààëãàõ õ¿ñýëòýé õ¿í áàéäàã ë þì áîë áè ººðèéíõºº ìýäýæ, ÷àäàõ á¿õíýý çààæ
¿ðãýëæëýë 8-ð í¿¿ðò
Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí îëîí óëñûí ºäðèéã òîõèîëäóóëàí èðãýä ìýäëýãýý ñîðèëîî Æèë á¿ðèéí 5-ð ñàðûí 22-íûã äýëõèé íèéòýýð Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ºäºð áîëãîí òýìäýãäëýí ºíãºð¿¿ëäýã. Ýíý îíûã îéí æèë áîëãîí çàðëàñàíòàé õîëáîãäóóëàí ýíý ºäºð îéí îëîí ÿíç áàéäëûí îíöëîã øèíæèéã ò¿ëõ¿¿ àãóóëñàí àñóóëòóóäòàé äîëîîí “Àìüä ìîä” Óëààíáààòàð õîòîîð àÿëëàà. Ìîäîä àñóóëòàíäàà õàðèóëæ ÷àäñàí õ¿í á¿ðò “¿ð æèìñ”-ýý õàéðëàæ áàéñàí þì. ªºðººð õýëáýë ìîäíû ºìñãºë á¿õèé äîëîîí õ¿¿õýä òóñ á¿ð ãóðâàí òóñëàã÷òàéãàà àÿëàñàí áºãººä øàãíàë áóþó ¿ð æèìñ áîëãîí îé ìîäíû à÷ õîëáîãäëûã ñóðòàë÷èëñàí çóðàãò íààëòóóä, áàéãàëèéí áàÿëãèéí çîõèñòîé õýðýãëýýã òàíèóëàõ íîì ãàðûí àâëàãà, áàéãàëü îð÷íû òóõàé ìýäýýëýëòýé äýâòýð, àìòòàí òýðã¿¿òíèéã àñóóëòàä çºâ õàðèóëñàí õ¿ì¿¿ñò ºã÷ áàéâ. Ýíýõ¿¿ êîìïàíèò àæëûã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-òàé õàìòðàí Õ¿ì¿¿íëýãèéí Óõààíû Èõ Ñóðãóóëèéí “Õ¿ì¿¿íëýã êëóá” çîõèîí
Á¿ñã¿é÷¿¿ä îé õàìãààëëûí òºëºº
III í¿¿ðò
Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí áàéãàëü õàìãààëàõ êëóáóóäûí çóñëàí öóãëàðàëò áîëëîî IV, V í¿¿ðò
“Öýí òîãîðóó (Grus vipio)” Õèë äàìíàñàí àæëûí õýñãèéí óóëçàëòõýëýëö¿¿ëýã VI í¿¿ðò
“Èðâýñýíä ýýëòýé íóòàã” òºñëèéí ºãººæ VII í¿¿ðò
ªìíºäýëãýð ñóìûí ìàë÷èä ÷óóëëàà VIII í¿¿ðò ªäºðëºãèéí ¿åýð
áàéãóóëñàí áà òýäíèé ýíý àæèëä öýöýðëýãèéí íàñíû õ¿¿õäýýñ òýòãýâýðèéí
íàñíû õºãø÷¿¿ä õ¿ðòýë á¿õ íàñíû õ¿ì¿¿ñ õàìðàãäñàí áàéíà.
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF) 1961 îíä Øâåéöàðèéí Õîëáîîíû óëñûí õóóëü ¸ñíû äàãóó àíõ á¿ðòãýãäñýí, 5 ñàÿ ãàðóé ãèø¿¿í äýìæèã÷òýé, äýëõèéí 100 ãàðóé îðîíä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã, îëîí óëñûí àøãèéí áóñ òîìîîõîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà þì. Æèëä äóíäæààð 273 ñàÿ îð÷èì àì.äîëëàðòàé òýíöýõ õºðºíãèéã äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò 1,200 ãàðóé áàéãàëü õàìãààëàõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä çàðöóóëæ áàéíà.
2
¹1 (38), 2011
ÌÎÍÃÎË ÕÀÄÐÀÍ ÇÀÃÀÑÀÍÄ ÀÞÓË Í¯¯ÐËÝÆ ÁÀÉÍÀ Í.ÝÍÕÁÀßÐ
Õàð-Óñ íóóð îëîí óëñûí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé óñ, íàìãàðõàã ãàçàðò òîîöîãääîã áºãººä í¿¿äëèéí øóâóóä áîëîí àìüòäûí àìüäðàõ îð÷íûã íü äîðîéòóóëàõã¿é áàéõ ¿¿äíýýñ Ðàìñàðûí êîíâåíöèä îðóóëñàí
áèëýý. ͺ㺺 òàëààð Õàð-Óñ íóóð áîë óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé á¿ñ íóòàã. Õàðèí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä àþóë çàíàëûí óëìààñ îëîí óëñàä á¿ðòãýëòýé ýíý íóòàãò áàéãàëèéí òýíöâýðò áàéäàë àëäàãäàõ
Ñàíàìæ áè÷èãò ãàðûí ¿ñýã çóðëàà
Àðãàëü, öàãààí çýýð ãýõ ìýò í¿¿äýëëýäýã çýðëýã àìüòäûã õàìãààëàõ áîëîí çýðëýã àìüòäûí ãàðàëòàé ýä ç¿éëèéí õóóëü áóñ õóäàëäààëàëòûã áóóðóóëàõ çîðèëãîîð Õèë õàìãààëàõ åðºíõèé ãàçðûí Õèëèéí öýðãèéí øòàá áîëîí Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð Õàìòûí àæèëëàãààíû ñàíàìæ áè÷èãò 2011 îíû 3-ð ñàðä ãàðûí ¿ñýã çóðëàà. Ýíýõ¿¿ ñàíàìæ áè÷ãèéã áàéãóóëñíààð õèë îð÷ìûí çýðëýã àìüòäûí õàìãààëëûã ñàéæðóóëàõûí òóëä õèëèéí öýðã¿¿äèéã ÷àäàâõèæóóëàõ þì. Ñàíàìæ áè÷ãèéã “Õèë îð÷ìûí çýðëýã àìüòäûí õÿíàëò, ¿íýëãýý áîëîí çýðëýã àìüòíû ãàðàëòàé ýä ç¿éëèéí õóóëü áóñ õóäàëäààëàëòûã áóóðóóëàõ æóðàì”
äýýð ¿íäýñëýñýí áºãººä ÁÎÀÆ ñàéä áîëîí Õèë õàìãààëàõ åðºíõèé ãàçðûí ãåíåðàëûí 2010 îíä ãàðûí ¿ñýã çóðæ áàòàëñàí ãýðýýòýé íèéöýæ áàéãàà þì. Ñàíàìæ áè÷ãèéí õ¿ðýýíä Õèëèéí öýðãèéí øòàá, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð õàìòðàí õÿíàëòûí “ÑÀÐÀÍ” ïðîãðàììààð õÿíàëòûí ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ àæëûã ã¿éöýòãýæ áàéíà. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð óã ïðîãðàììûã àíõ 2007 îíä áîëîâñðóóëñàí áºãººä Àëòàé-Ñî¸íû ýêî á¿ñ íóòàã äàõü õèë îð÷ìûí íóòàãò òóðøèæ ¿çñýí þì. Ýíýõ¿¿ ïðîãðàììûã öààøèä óëñ äàÿàð ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ àæýý.
áîëæýý. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ íóóðóóäûí óñíû òºâøèí ýðñ áàãàññàí òºäèéã¿é íóóðûí îð÷íû á¿ñýä áàéäàã ìàëûí òîî òîëãîéí õýò ºñºëòººñ áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í öººð÷, óðãàö áàãàñ÷ýý. Õîâä àéìãèéí íèéò õàäëàíãèéí 60 õóâèéã ýíýõ¿¿ òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãààñ áýëòãýäýã þì. Õàðèí ĺðãºíèé óñàí öàõèëãààí ñòàíöûí çàãàñ äàìæèí ºíãºð¿¿ëýõ ñóâàã ìîíãîë õàäðàí çàãàñàíä õºíººë ó÷ðóóëàõ áîëëîî. Çàãàñ ºíãºð¿¿ëýõ áàéãóóëàìæ çóðàã òºñºëä çààñàí áàéäëààðàà õèéãäñýí ãýãääýã. Ãýòýë õî¸ðõîí õóðóó õýðòýé îíãîéëãîñîí èõ äàðàëòòàé óñûã ÿìàð ÷ çàãàñ ñºðºí ãàð÷ ÷àäàõã¿é áàéãàà þì. Õîîðîíäîî óñàí õîëáîî á¿õèé Õàð-Óñ íóóð, ĺðãºí íóóð, Õàð íóóð, Àéðàã, Õÿðãàñ íóóðûí çàãàñíû øèëæèëò õºäºë㺺í áàðóóí, ç¿¿í ãýñýí õî¸ð õýñýãò õóâààãä÷èõëàà. Ñòàíöûí çàãàñ äàìæèí ºíãºð¿¿ëýõ áàéãóóëàìæ íü ¿íýíäýý Õàð íóóð, ĺðãºí íóóðûí õàäðàí çàãàñ èðæ “àìàðæèõ òàñàã” ë áîë÷èõîîä áàéíà.
Ñòàíö áàðèãäñàí ýõíèé æèëä ýíä çàãàñ èðæ õýäèé äàðàëòòàé óñûã ñºðæ ãàð÷ ÷àäààã¿é ÷ ò¿ðñýý øàõààä ÿâæ. Ãýòýë ýíý æèë áàéäàë á¿ð ÷ äîðäîâ. Çàãàñ ñóäëàà÷ Ìýíäñàéõàíû ñóäàëñíààð áîë ýíý æèë ìîíãîë õàäðàí çàãàñ äºðºâä¿ãýýð ñàðûí ýõýýð ò¿ðñýý øàõàõàä áýëýí áîë÷èõñîí áàéâ. Ñòàíöûíõàí ìºñ àðèëãàæ õààëòûã íü íýýõ ¸ñòîé áàéòàë öàã àëäæýý. Èíãýýä ñóäàëãààíä äóðäñàí õîíîãîîñ 10 õîíîãîîð õîöîð÷ íýýñíèé äàðàà çàãàñ áàðàã ¿çýãäñýíã¿é. Ñòàíöûí õàðóóëûí ÿðüñíààð ãàíö õî¸ðõîí çàãàñ ë õàðàãäàæ áàéñàí ãýíý. Çàãàñ áàðèàä ¿çýõýä ò¿ðñòýé çàãàñ òààðàëäñàíã¿é. Èíãýýä ĺðãºí, Õàð íóóðûí õàäðàí çàãàñ ýíý æèë õààíà ò¿ðñýý øàõñàí íü òîäîðõîé áóñ áîëîâ. Íýã ãàçàð øàõñàí áàéëàà ãýõýä õýä íü çàãàñ áîëæ ñ¿ðãèéí òîîã íýìýõ ýñýõ íü á¿ð ÷ ýðãýëçýýòýé áîëëîî. Çóíäàà õ¿éòýí öýíãýã óñàíä àìüäàðäàã õàäðàí çàãàñ öåëüñèéí 20 õýìýýñ äýýø õàëäàã íóóðûí óñàíä äàñàí çîõèöîæ ÷àäíà ãýäýãò õýí ÷ áàòàëãàà ºã÷ ÷àäàõã¿é áàéíà.
Áýë÷ýýðèéí òóõàé õóóëèéã ìàë÷èí èðãýä õ¿ëýýæ áàéíà Áýë÷ýýðèéí äîðîéòîë óëàì ãàçàð àâ÷, ýêîëîãèä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººëºë ãàçàð àâñààð áàéãàà ýíý ¿åä Áýë÷ýýðèéí òóõàé õóóëü áàãòëàãäàõ øààðäëàãà íýìýãäñýýð áàéãàà áèëýý. Ýíýõ¿¿ õóóëèéí òºñºëä ìàë÷èí èðãýäèéí õ¿ñýë ñîíèðõîë, äóó õîîëîéã òóñãàõ çîðèëãîîð Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ ¿íäýñíèé õýìæýýíä ìàë÷äûí ñàíàëûã öóãëóóëàõààð áîëñîí þì. Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóé, õºíãºí ¿éëäâýðèéí ÿàìíààñ Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàðò Ãîâü-Àëòàé, Õîâä àéìãóóäûí õýìæýýíä ñàíàë öóãëóóëàõàä õàìòðàí àæèëëàõ ñàíàë òàâüñíû äàãóó íèéò 1671 ìàë÷íààñ àñóóëãà àâëàà. Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýñ õàðàõàä õàìãèéí îëîí áóþó 1192 õ¿í áýë÷ýýðèéí òºëºâ áàéäàë äîðîéòñîí ãýñýí áîë 1078 õ¿í áýë÷ýýðèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ õóóëü ãàðãàõ øààðäëàãàòàé ãýæýý. Õàðèí áýë÷ýýðèéí òîäîðõîé õýñãèéã ýçýìø¿¿ëýõ íü çºâ ãýæ 1035 õ¿í õàðèóëñàí áºãººä
áýë÷ýýðèéí äààöûã ìàëûí òîîãîîð çîõèöóóëàõ íü çºâ ãýæ ¿çñýí áàéíà. Ýíý á¿ãäýýñ ¿çýõýä ìàë÷èä áýë÷ýýðèéí õóóëèéã õ¿ñýí õ¿ëýýæ áàéãàà íü òîäîðõîé áºãººä ìàëûí òîîã õàðãàëçàí òàòâàð íîãäóóëàõ çàìààð áýë÷ýýðèéí äààöàíä òîõèðóóëàõ õýðýãòýé ãýäýã íü èëò. Ýíý çóðãàäóãààð ñàðûí ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíààð áýë÷ýýðèéí òóõàé õóóëèéã õýëýëöýæ áàéãàà áºãººä ìàë÷èä òºäèéã¿é áàéãàëü õàìãààëëûí ñàëáàðûíõàí ¿ð ä¿íã ÷èõ òàâèí õ¿ëýýæ áàéíà. ÌÀÂÀ ñàíãèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð Áºõºí õàìãààëàõ òºñëèéí õî¸ð äàõü øàòíû àæèë ýíýõ¿¿ ñóäàëãààòàé óÿëäàæ áàéãàà áºãººä ýíý øàòàíä áýë÷ýýðèéí àñóóäàë, õóóëèéí õýðýãæèëò, ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààíû àæëóóäàä ò¿ëõ¿¿ àíõààðàõ þì. 2007-2010 îíä àìæèëòòàé õýðýãæñýí òóñ òºñëèéí ýõíèé øàòàíä õàìòàð÷ àæèëëàñàí òºâ, îðîí íóòãèéí á¿õ øàòíû áàéãóóëëàãà õóâü õ¿ì¿¿ñò ýíý äàøðàìä òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà.
Õîâä àéìãèéí áàéãàëü õàìãààëàõ íºõºðëºë¿¿äèéí õîëáîî áàéãóóëàãäàâ Õàð-Óñ íóóðûí Öàãààí ãîëûí Áýë÷ýýð àøèãëàã÷äûí õîëáîîíû óóëçàëò áîëæ ºíãºð뺺. Ýíý óäààãèéí õóðëààð ºíãºðñºí æèëèéíõýý àæëûí òàéëàíã òàíèëöóóëæ, öààøèä òóñ õîëáîîã àéìãèéí Áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí õîëáîî óäèðäëàãà àðãà ç¿éãýýð õàíãàæ àæèëëàõààð áîëæýý. Óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿äèéí òàâüñàí òàéëàíä äóðüñàíààð áýë÷ýýðèéã õóâààðüòàé àøèãëàñíû ¿ð ä¿íä Öàãààí ãîëûí èðãýä ìàëûí õîðîãäîëã¿é ºíòýé
ñàéõàí ºâºëæñºí áàéíà. Ýíý ¿ð ä¿íä óðàìøñàí Öàãààí ãîë àìüäàðäàã 132 ºðõ àéë áàã áàãààð õýñãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòàä îðæ àæèëëàõààð áîëëîî. Öàãààí ãîëûíõîí áýë÷ýýðýý ñýëãýýòýé àøèãëàõ çàìààð øóâóóäûí ºíäºãëºí çóñàõ íºõöºëèéã íü õàíãàñíààð ºíãºðñºí îíä 27 áîðöãîð õîòîí ýíä èðæ ºíäºãëºí çóññàí áîë ýíý çóðãàäóãààð ñàðûí ýõíèé áàéäëààð 13 õîòîí èðýýä áàéíà.
3
¹1 (38), 2011
ÓÈÕ-ûí òîãòîîëîîð çàðèì ãàçàð íóòãèéã øèíýýð òóñãàé õàìãààëàëòàä àâëàà 2011 îíû 4-ð ñàðûí 21-íèé ºäðèéí õóðàëäààíààð óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãóóäûã äîîðõ áàéäëààð ºðãºæ¿¿ëýí, çàðèì òóñãàé õàìãààëàëòòàé íóòãóóäûí àíãèëàë äýýøë¿¿ëýõ òîãòîîë áàòëàãäæýý. Òóõàéëáàë Áóëãàí àéìãèéí Òýøèã, Õóòàã-ªíäºð, Ñýëýíãý ñóìäûí íóòàãò îðøèõ Çýä, Õàíòàé, Á¿òýýëèéí íóðóóä, òýäãýýðèéí îð÷ìûí ãàçàð íóòãèéã äàðõàí ãàçðûí àíãèëëààð óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä àâñàí áîë Õºâñãºë àéìãèéí Óëààí-Óóë, Áàÿíç¿ðõ ñóìäûí íóòãèéí çàðèì õýñãèéã Óëààí òàéãûí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õèëèéí çààãò õàìðóóëàí ºðãºòãºõèéí çýðýãöýý àíãèëàë äýýøë¿¿ëýí äàðõàí öààçàò ãàçðûí àíãèëëààð òóñãàé õàìãààëàëòàä àâ÷ýý. ̺í Õºâñãºë àéìãèéí ×àíäìàíü-
ªíäºð, Öàãààí-¯¿ð, Õàíõ ñóìäûí çàðèì õýñãèéã Õºâñãºëèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õèëèéí çààãò õàìðóóëàí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí àíãèëàëààð, Õîâä àéìãèéí Öýöýã, ̺ñò ñóìäûí çàðèì õýñãèéã Ìÿíãàí-Óãàëçàòûí íóðóóíû áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õèëèéí çààãò õàìðóóëàí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí àíãèëàëààð, Õîâä àéìãèéí ¯åí÷ ñóìûí íóòãèéí çàðèì õýñãèéã ̺íõõàéðõàíû áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õèëèéí çààãò õàìðóóëàí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí àíãèëëààð íóòàã äýâñãýðèéã ºðãºòãºñºí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí Õºâñãºë àéìãèéí Öàãààííóóð, Ðýí÷èíëõ¿ìáý, Óëààí-Óóë ñóìäûí íóòàã äýâñãýðò îðøèõ ÒýíãèñØèøãýäèéí ãîëûí àé ñàâûã áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí àíãèëëààð óëñûí
òóñãàé õàìãààëàëòàä øèíýýð á¿ðòãýñýí áîë Õîâä àéìãèéí Áóëãàí ñóìûí Áóëãàí ãîëûí áàéãàëèéí íººö ãàçðûã ìºí ñóìûí Èõ Îíãîã îð÷ìûí çàðèì ãàçàð íóòãààð ºðãºòãºæ, àíãèëàë äýýøë¿¿ëýí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí àíãèëëààð òóñ òóñ óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä àâ÷ýý. Äàøðàìä äóðüäàõàä äýýðõ øèíýýð òóñãàé õàìãààëàëòàä îðñîí ãàçàð íóòãèéã ñîíãîõäîî ÁÎÀÆß, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF) õàìòðàí õèéñýí Ìîíãîë óëñûí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí îðõèãäëûí ¿íýëãýýíä ¿íäýñëýñýí áºãººä 90% íü ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íòýé íèéöýæ áàéãàà àæýý. Îäîîãèéí áàéäëààð ÓÈÕ-ûí õàâðûí ÷óóëãàíààð õýëýëö¿¿ëýõýýð Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí òóõàé õóóëèíä ººð÷ëºëò îðóóëàõààð õóóëèéí òºñëèéã ºðãºí áàðèàä áàéãàà þì áàéíà.
Á¿ñã¿é÷¿¿ä îé õàìãààëëûí òºëºº “Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòýýð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ òºñºë” Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò õýðýãæèõ áîëñíîîð îðîí íóòàãò îëîí ñàéí ¿ð íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà õýìýýí óóãóóë èðãýä òàëàðõàëòàé áàéãàà ãýíý. ¯¿íèé íýãýí èëðýë íü 6-ð ñàðûí 9, 10-íä áîëñîí “Îëîí óëñûí îéí æèë áà ýìýãòýé÷¿¿ä” íýãäñýí ÷óóëãà óóëçàëò þì. Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð ñóìàíä áîëñîí óã ÷óóëãà óóëçàëòàíä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí íèéò 7 ñóìäààñ ýìýãòýé÷¿¿äèéí òºëººëºë îðîëöñîí áºãººä áàéãàëü õàìãààëàëûí ñýäâýýð òºäèéã¿é ººðñäèéí òàë á¿ðèéí àâúÿàñ ÷àäâàð, òóðøëàãûã õóâààëöàõ õîâîðõîí çàâøààí áîëæýý. պ人 íóòãèéí í¿¿äýë÷èí ñî¸ë èðãýíøëýýñýý õîëäîæ õºíäèéðººã¿é ìîíãîë÷óóä áàéãàëèéã óíàãàí ÷àíàðààð íü ìýäýð÷, áàéãàëèéí õóóëüä àìüäðàëûí ìºí ÷àíàð îðøäîã ãýñýí ¿çýë îéëãîëòîîð õ¿ì¿¿æñýí áàéäàã. Èéì ãýð á¿ëä ãýðèéí ýçýãòýé áóþó ýýæ õ¿íèé ¿¿ðýã àñàð ºíäºð áèëýý. Èéìýýñ ¿ð õ¿¿õäýý çºâ äàäàë çóðøèëòàé, àìüäðàëûí àâ÷ ÿâàõ ÷àäâàðòàé èðãýí áîëãîõ, ºðõ ãýðèéíõýý àìüæèðãààíä õóâü íýìýð îðóóëàõûã õ¿ññýí ýìýãòýé÷¿¿ä íýãäýí ººðñäèéí õºãæèëä àíõààðàõ áîëæýý. “Îëîí óëñûí îéí æèë áà ýìýãòýé÷¿¿ä” ÷óóëãà óóëçàëò ºíãºðºã÷ 5-ð ñàðä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð îðøèõ äîëîîí ñóìä òóñ á¿ðò áîëæ ºíãºðñºí áîë õºãæëèéí òºëºº íýãäëèéã ýðõýìëýã÷ òýäãýýð
íýãäýæ áàéíà. Òýä çºâõºí äóó õîîëîéãîî íýãòãýýä çîãñîõã¿é äîòîîä íººö áîëîëöîîãîî á¿ðýí äàé÷èëæ, ººðñäèé㺺 õºãæ¿¿ëýí àìüæèðãààãàà çîõèñòîé àðãà çàìààð ä ý ý ø ë ¿ ¿ ë ñ í ý ý ð áàéãàëèéí íººöèéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíòèéã íýâòð¿¿ëýõýä ººðñäèéí õóâü íýìðýý îðóóëàõûã çîðüæ áàéíà. Õàìãèéí ãîë íü òýä ¿çýñãýëýíò Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò àæ òºðäºãòºº áàõàðõàæ, ýíý ¿íýëæ áàðøã¿é áàÿëãàà óíàãàí ×óóëãà óóëçàëòûí íýýëòèéí ¿åýð òºðõººð íü õàäãàëàõ ¿å ýìýãòýé÷¿¿ä íýãäñýí ÷óóëãà óóëçàëòûã ¿åèéí èðãýäèéã òºð¿¿ëýí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð ñóìàíä óõàìñàðò ¿¿ðãèéã õ¿ëýýæ áàéãààäàà çîõèîí áàéãóóëæýý. Ýäãýýð ñóì òóñ á¿ðò áàÿðòàé áàéãàà þì. ýìýãòýé÷¿¿äèéí çºâëºë áèé. Òýäãýýð Ñàâ ãàçðûí á¿ñã¿é÷¿¿ä áàéãàëü çºâëºëººðºº äàìæóóëàí ýíý ìýò ¿éë õàìãààëëûíõàà àæëûã ñóìûí òºâèéí àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëäàã áàéíà. îéðîëöîî îéã öýâýðëýõ, ìîä áóò ×óóëãà óóëçàëòûí ¿åýð îé õàìãààëàë ñóóëãàõààð õÿçãààðëàñàíã¿é. Òýä ýåðýã áîëîí áóñàä áàéãàëü îð÷íû õîëáîãäîëòîé ñýòãýëãýýã òºëºâø¿¿ëýõèéí òóëä ¿ð ñýäâýýð àñóóëò õàðèóëòûí óðàëäààí, õ¿¿õäýý àðõè, òàìõè õýðýãëýäýãã¿é ýð¿¿ë ¿íäýñíèé õóâöàñíû òºðºëæñºí òýìöýýí, ÷èéðýã èðãýí áîëãîõûã õ¿ñ÷ áàéíà. îéí íººö á¿õèé ãàçàð ëóó õèéñýí ÿâãàí ×óóëãàíä îðîëöîã÷ á¿ñã¿é÷¿¿äèéí àÿëàë çýðýã õºòºëáºð¿¿ä íü òºëººëºã÷ èõýíõ õóâèéã îðîí íóòãèéí èðãýäèéí á¿ñã¿é÷¿¿äèéí òàëàðõàëûã õ¿ëýýæýý. íºõºðëºëèéí ýìýãòýé÷¿¿ä ýçýëæ áàéñàí Öýíãýã óñíû íººö, áàéãàëèéí íü áóñàä ýìýãòýé÷¿¿ääýý òóðøëàãà ¿çýñãýëýí òºãñ á¿ðäñýí Îíîí ãîëûí ñóäëàõ òààòàé áîëîìæ îëãîæ áàéâ. áàéãàëü îð÷íîî õàéðëàí õàìãààëàõ íü Èéíõ¿¿ òóíãàëàã Îíîí ãîëûí ñàâ çºâõºí òºð çàñãèéí ¿¿ðýã áóñ, èðãýí ãàçðûí á¿ñã¿é÷¿¿ä: “Á¿õ õ¿íèé àìüäðàëûí á¿ðèéí àðèóí ¿¿ðýã ãýäãèéã õîé÷ ¿åäýý àíõíû áàãø ýýæ¿¿ä áèä àðèóí ¿¿ðãýý íýð çàõèí ñóðãàæ, áàéãàëü õàìãààëàõ õîñã¿é òºðòýé áèåë¿¿ëæ, ¿ð õ¿¿õýääýý ñàéõàí àðãà óõààíû óëàìæëàëàà òàñäàõã¿é àìüðàõ áàò ñóóðèéã ¿ëäýýíý” õýìýýí áàéõûí òºëºº èéíõ¿¿ Õýíòèé àéìãèéí èòãýë ä¿¿ðýí õºäºëìºðëºõ áîëæýý. Äàäàë, Áèíäýð, Íîðîâëèí, ªìíºäýëãýð, Áàòøèðýýò, Áàÿí-Àäàðãà, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìäûí á¿ñã¿é÷¿¿ä
Õîòîí øóâóó íóòàãòàà òàéâàí çóñäàã áîëëîî Õàð-Óñ íóóðûí Öàãààí ãîëûí Áýë÷ýýð àøèãëàã÷äûí õîëáîîíû óóëçàëò áîëæ ºíãºð뺺. Ýíý óäààãèéí õóðëààð ºíãºðñºí æèëèéíõýý àæëûí òàéëàíã òàíèëöóóëæ, öààøèä òóñ õîëáîîã àéìãèéí Áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí õîëáîî óäèðäëàãà àðãà ç¿éãýýð õàíãàæ àæèëëàõààð áîëæýý. Óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿äèéí òàâüñàí òàéëàíä äóðüñàíààð áýë÷ýýðèéã õóâààðüòàé àøèãëàñíû ¿ð ä¿íä Öàãààí ãîëûí èðãýä ìàëûí õîðîãäîëã¿é ºíòýé ñàéõàí ºâºëæñºí áàéíà. Ýíý ¿ð ä¿íä óðàìøñàí Öàãààí ãîë àìüäàðäàã 132 ºðõ àéë áàã áàãààð õýñãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòàä îðæ àæèëëàõààð áîëëîî. Öàãààí ãîëûíõîí áýë÷ýýðýý ñýëãýýòýé àøèãëàõ çàìààð øóâóóäûí ºíäºãëºí çóñàõ íºõöºëèéã íü õàíãàñíààð ºíãºðñºí îíä 27 áîðöãîð õîòîí ýíä èðæ ºíäºãëºí çóññàí áîë ýíý çóðãàäóãààð ñàðûí ýõíèé áàéäëààð 13 õîòîí èðýýä áàéíà.
Áàéãàëü õàìãààëàã÷èä äýýä áîëîâñðîë ýçýìøèâ Óâñ íóóðûí àé ñàâûí óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð (ÓÍÀÑÓÒÕÃ)-óóäûí çóðãààí áàéãàëü õàìãààëàã÷ ýêîëîãè-áàéãàëü õàìãààëàëûí ìýðãýæëýýð äºðâºí æèë ñóðàëöàæ òºãñ뺺. Ò¿ðãýí óóëûí ÄÖÃ-ûí áàéãàëü õàìãààëàã÷ Õ.Äàøäàâàà “Ò¿ðãýí óóëûí ÄÖÃ-ûí ÿíãèð ÿìààíû òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé, ºíººãèéí áàéäàë” ñýäâýýð äèïëîìûí àæèë áè÷èæ àìæèëòòàé õàìãààëæýý. Áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàðààñ õàðèóöñàí ãàçàð íóòãèéíõàà àìüòíû òàëààð îëîí æèë ìýäýýëýë öóãëóóëàí äèïëîì áè÷èæ õàìãààëñàí íü èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæýý õýìýýí øàëãàëòûí êîìèññ ¿íýëñýí áàéíà. ÓÍÀÑÓÒÕÃ-óóäûí áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàðûí 90 îð÷èì õóâü íü áàéãàëü îð÷íû ìýðãýæëèéí äýýä áîëîâñðîëòîé áîëæ, ìýðãýæèë, óð ÷àäâàðàà äýýøë¿¿ëñýí áàéíà.
4
¹1 (38), 2011
Èðýýä¿éí áàéãàëü õàìãààëàã÷èä
Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí áàéãàëü õàìãààëàõ
Áèäíèé öóãëàðàëò áàéãàëü õàìãààëàõ ýêî êëóáóóäûí “Ñàéí óó, íàéçóóäàà” òàíèëöàõ ¿éë àæèëëàãààãààð ýõýëñýí áºãººä 2010-2011 îíû õè÷ýýëèéí æèëä õèéñýí ¿éë àæèëëàãààíûõàà òàéëàíã áóñàääàà òàíèëöóóëæ õàðèëöàí òóðøëàãà ñîëèëöëîî.
Õ¿¿õä¿¿äèéã èäâýõæ¿¿ëýõ, õºãæèëòýé áàéëãàõ çîðèëãîîð “Àëü êëóá öàéãàà õàìãèéí ò¿ð¿¿íä áóöàëãàõ âý?” óðàëäààí çîõèîí áàéãóóëàâ. Ýíý óðàëäààí Áàÿí-Àäðàãà ñóìûí “Íîãîîí òºãºë” êëóáûíõàí 5 ìèíóòàíä öàéãàà ÷àíñàíàð ò¿ð¿¿ëæ, Íîðîâëèí ñóìûí “Ýêî-íîãîîí áàéãóóëàìæ” êëóáûíõàí óäààëæ õýýðèéí öàéãàà àìòàðõàí óóöãààëàà.
2011 îíû 6-ð ñàðûí 22-25 ºäð¿¿äýä Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìàíä “Ìîä äàãàæ óñ, Óñ äàãàæ àìüäðàë” óðèàòàé çóíû çóñëàí öóãëàðàëòûã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-èéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð, ÎíîíÁàëæèéí ÁÖÃ-ûí Õàìãààëàëòûí çàõèðãààòàé õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëëàà. Ýíýõ¿¿ Çóñëàí öóãëàðàëòàíä Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð, Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Áàÿí-Àäðàãà, Äàäàë, Íîðîâëèí, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìäûí áàéãàëü õàìãààëàõ êëóáûí 42 õ¿¿õýä 7 áàãø îðîëöëîî. ĺðâºí ºäðèéí ñóðãàëòààð òýä õàðèëöàí òóðøëàãà õóâààëöàæ, ººðñäºä òóëãàðäàã áýðõøýýë¿¿äèéã õýðõýí äàâàí òóóëàõ òóõàé ñàíàë áîäëîî õóâààëöñàí áàéíà. ̺í òýä öóãëàðàëòûí ¿åýð áàéãàëü îð÷íû õîëáîãäîëòîé çàðèì ç¿éëñèéã ñóð÷, áèå äààí áàéãàëü îð÷íûã ñóäëàõ ýíãèéí àðãà ç¿éã ýçýìø÷ýý. Èéíõ¿¿ ýõ îðíûõîî áàéãàëèéí ñàéõàí, ò¿¿õ ñî¸ëûí íýã õýñýãòýé òàíèëöàõ, øèíèéã ñóðãàõ, êëóáóóäûí ¿éë àæèëëàãààã öààøèä óëàì á¿ð èäýâõæ¿¿ëýõ çîðèëãîòîé ýíý óäààãèéí öóãëàðàëò ìàø àìæèëòòàé áîëæ ºíãºð뺺. Öóãëàðàëòûí ¿åýð òýäíèé ñîíèðõëûã õàìãèéí èõýýð òàòñàí íü óñíû ÷àíàðûí øèíæèëãýý õèéõ ÿâäàë áàéæýý. Îðîëöîã÷ õ¿¿õä¿¿ä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí 20 æèëèéí îé áîëîí Îéí æèëä çîðèóëñàí òóñãàé àæëóóäààðàà áàéãàëü ýýæäýý áýëýã áàðèíà ãýæ áàéëàà.
Çóñëàí öóãëàðàëòàíä îðîëöîã÷äîä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí ìýðãýæèëòýí Á. ̺íõ÷óëóóí Ýêîñèñòåìûí õàðèëöàí ø¿òýëöýëèéí òàëààð ÿðüæ ºã뺺.
ªã뺺íèé äàñãàë á¿ðèéã êëóá óäèðäàæ áóé áàãø íàð ìààíü õàðèóöàí àæèëëëàñàí áºãººä ýõíèé ºã뺺 Áàòøèðýýò ñóìûí “Íîãîîí àëò” ýêî êëóáûã óäèðäàæ èðñýí Áàðñáîëä áàãø ñóðàã÷äûã ºã뺺íèé öýâýð àãààðò ã¿éëãýæ, äàñãàë õèéëãýëýý.
Áàëæ ãîëûí ýðãèéí äàãóó îð÷íû öýâýðëýãýý õèéñýíèé äàðàà õ¿¿õä¿¿ä áèåýðýý ÿíç á¿ðèéí ä¿ðñ, ëîãî ¿¿ñãýí áèå áèåíäýý ¿ç¿¿ëýí õºãæèëäºâ.
Êëóáûí ãèø¿¿ä 2 êì ãàçàð ÿâãàí àÿëàë õèéæ Áàëæ ãîëûí ýðýã äýýð èðñýí áºãººä òýíä óñíû ÷àíàðûí øèíæèëãýý õýðõýí õèéõ òàëààð îíîëûí õè÷ýýë îðîâ. Øèíæèëãýý õèéõ àðãà ç¿éã Áàÿí-Àäðàãà ñóìûí “Íîãîîí òºãºë” êëóáûí óäèðäàã÷ áàãø í.Ãýðýëìàà çààæ ÷èãë¿¿ëñýí þì. Èíãýýä ñóðàã÷èä ãóðâàí áàãò õóâààãäàí Áàëæ ãîëûí óñíû ÷àíàð ÿìàð áàéãààã øèíæëýõýýð äàäëàãà àæèë õèéëýý. Øèíæèëãýýíèé ä¿íä Áàëæ ãîë áîõèðäñîí ... ãýæ ãàðñàí áºãººä 600 ãàðóé óñíû ñýýð íóðóóã¿éòýí èëýðñíèé çàðèìààð íü ¿ç¿¿ëýí áýëòãýâ. “Ìîä äàãàæ óñ, óñ äàãàæ àìüäðàë” öóãëàðàëòûí íèéò îðîëöîã÷èä
5
¹1 (38), 2011
êëóáóóäûí çóñëàí öóãëàðàëò áîëëîî
Öóãëàðàëòûí òºãñãºëä Äýë¿¿í áîëäîã, Ãóðâàí íóóð, Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí Õàìãààëàëòûí çàõèðãàà, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Ç¿¿í á¿ñèéí ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöñàí áà òóñ ãàçðûí ìýðãýæèëòýí Ã.Ñýëýíãý áàéãóóëëàãûíõàà òàëààð îðîëöîã÷äàä òàíèëöóóëãûã õèéñýí þì. ̺í öóãëàðàëòûí õóãàöààíä àâñàí ôîòî çóðàã äýýð ò¿øèãëýí óóëçàëòàà ä¿ãíýæ ÿðèëöëàà.
“Í¿¿äëèéí øóâóóä õàìãààëàõ” àÿí çîõèîí áàéãóóëëàà Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Ç¿¿í á¿ñèéí ñàëáàð, Îíîí-Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð (ÎÁÁÖÃ)-ûí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà õàìòðàí 4-ð ñàðûí 1-íýýñ 14 õîíîãèéí õóãàöààíä “Í¿¿äëèéí øóâóóä õàìãààëàõ àÿí” çîõèîí áàéãóóëëàà. Îëîí óëñûí îéí æèëèéí õ¿ðýýíä çîõèîí áàéãóóëñàí ýíý àÿíû çîðèëãî íü ñóðãóóëèéí íàñíû õ¿¿õä¿¿äýýð íü äàìæóóëàí îðîí íóòãèéí èðãýäýä øóâóóäûã áàéãàëü äýýð íü õàìãààëàõ øààðäëàãà, à÷ õîëáîãäëûã òàíèóëàõàä îðøèæ áàéâ. Ýíý ¿åýð ñóðàã÷èä øóâóóíû ¿¿ð õèéæ ñóðàõààñ ãàäíà ººðñäèéí õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä òîéðîí àÿëàë õèéñýí áàéíà. Øóâóóíû ¿¿ð õèéõ àÿíä Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìûí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí I-IX àíãèéí 100 îð÷èí ñóðàã÷ íýãäñýí áºãººä ýíý ¿åýð õèéñýí á¿òýýë¿¿äýýðýý “Æàðãàëòàé õàâðûí øóâóóä” ¿çýñãýëýí ãàðãàæ øèëäã¿¿äýý øàëãàðóóëëàà. Ñóðàã÷èä øóâóóíû ¿¿ð õèéí áàéðëóóëñíààðàà øóâóóäûã çºâõºí õàðàõ áóñ, òýäíèéã õàéðëàí õàëàìæèëæ, àíõààðàë òàâèí õàìãààëàõ áîëîìæ á¿ðäýæ áàéãàà þì. Òýä ýíý á¿òýýë÷ ¿éë õýðãýýðýý ýöýã ýõ áîëîí ººðèéí îéð äîòíûõîíäîî ¿ëãýð äóóðàéë áîëæ áàéãàà ñàéí òàëòàé. ̺í òîéðîí àÿëàëûí ¿åýð ñóðàã÷èä øóâóóä àæèãëàõ àðãàç¿éä ñóðàëöàí, íóòàã óñíûõàà áàéãàëèéí îíöëîãèéã òàíèí ìýäñýíäýý áàÿðòàé áàéíà.
Çóíû óëèðàëä õ¿¿õýä á¿õýí òîãëîí íààäàõ äóðòàé ÷ ýêî êëóáûí ãèø¿¿ä öóãëàðàëòûí ¿åýð çºâõºí ÷ºëººò öàãààðàà òîãëîæ áóñàä öàãò íü ñóð÷ ìýäýí ººðñ人 õîîë öàéãàà õèéæ îðîé íü ºäðèéí õèéñýí á¿õíýý ä¿ãíýí ìàðãààøèéíõàà õºòºëáºðòýé òàíèëöàæ áàéñàí þì. Ýíý óäààãèéí öóãëàðàëòàä ÷èí ñýòãýëýýðýý îðîëöîæ, èõèéã õèéæ á¿òýýõ îðãèëóóí õ¿ñýëòýé á¿õ îðîëöîã÷ õ¿¿õä¿¿ääýý Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí õàìò îëíîîñ àìæèëò õ¿ñ÷, ýõ äýëõèéãýý õàìãààëàõ ¿éëñýä íýãäýæ áóéä íü òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà.
“Èðâýñ õàìãààëàõ ºäºð” ôåñòèâàëüä ñóðàã÷èä îðîëöëîî ªíãºðñºí æèë “Èðâýñ õàìãààëàõ ºäºð” ôåñòèâàëüä Ìîíãîë-Àëòàéí íóðóóíû ÓÒÕÃ-ûí õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû äàðãà, ìýðãýæèëòí¿¿ä îðîëöñîí áºãººä ýíý ¿åýð 2011 îíû ôåñòèâàëüä îðîëöóóëàõ òºëººëºã÷ººð åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äûã óðüæýý. ÎÕÓ-ûí Óóëûí Àëòàéí óëñûí ÊîøÀã÷ ä¿¿ðýãò 2011 îíû 5-ð ñàðûí 20-23íû ºäð¿¿äýä áîëñîí “Èðâýñ õàìãààëàõ ºäºð” ñýäýâò ôåñòèâàëüä äýýðõ óðèëãûí äàãóó Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí “Áàñòàìà” àõëàõ ñóðãóóëèéí ñóðàã÷èä îðîëöëîî. Ýäãýýð ñóðàã÷èä Ìîíãîë óëñûí øèëäýã 10 ñóðãóóëèéí íýã òóñ ñóðãóóëèàñ îðîñ õýëíèé îëèìïèàäóóäûí óëñ, àéìãèéí øàòàíä ýõíèé áàéðàíä æèë äàðààëëàí øàëãàð÷ áàéæýý. Äîëîîí íîìèíàöòàé óã ôåñòèâàëüä íèéò çóðãààí áàã îðîëöæýý. Áàñòàìà ñóðãóóëèéí 8-ð àíãèéí ñóðàã÷ Á.Àëòàíòàíà ñýòã¿¿ë÷èéí òýìäýãëýë òºð뺺ð “Äîìîã”, ñóðàã÷ Ìåäèíå çóðàãò õóóäàñ òºð뺺ð, ñóðàã÷ Íóðøóàõ ãàð
óðëàë òºð뺺ð øàëãàð÷, äàðààãèéí øàòàíä áóþó Ãîðíûé Àëòàéä áîëîõ óðàëäààíä á¿òýýë¿¿äýý îðîëöóóëàõààð áîëëîî. ̺í ñóðàã÷ Àéñàóëå ø¿ëãèéí òºð뺺ð, ñóðàã÷ Áàõòèëåê çóðãèéí òºð뺺ð, ìºí Áàñòàìà àõëàõ ñóðãóóëü òóñ òóñ “Èäýâõòýé îðîëöîã÷” äèïëîìîîð òóñ òóñ øàãíàãäëàà. “Èðâýñ õàìãààëàõ ºäºð” ôåñòèâàëü ÎÕÓ-ûí ͯÁ-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºð, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF), Àëòàéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí ñàí, Óêîêèéí ÁÖÃàçàð çýðýã áàéãóóëëàãûí ñàíõ¿¿æèëò äýìæëýãòýéãýýð çîõèîí áàéãóóëàãäñàí þì. Ôåñòèâàëüä óðèëãààð Êîø-Àãà÷ òîñãîíû ÈÒÕ-ûí äàðãà, Óêîêûí ÁÖÃ-ûí äàðãà, ìýðãýæèëòí¿¿ä, Àëòàéí óëñûí óäèðäëàãóóä îðîëöîæ 200 ãàðóé õ¿í ¿çýæ ñîíèðõëîî. Ôåñòèâàëèéí õî¸ð äàõü ºäºð îðîëöîã÷èä Êîø-àãà÷ ðàéîíû ÌóõîðÒàðõàò ãýäýã ñóìûí ñóðãóóëü, ìóçåéòýé òàíèëöàõ àÿëàë õèéñýí íü õîîðîíäîî òàíèëöàæ, òóðøëàãààñàà õóâààëöàæ àÿòàé áîëîìæ áîëñîí þì.
Ôåñòèâàëèéí ¿åýð
“Íýã òºìñ-Áèäíèé òóñ” àÿí Áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõ çîðèëãî äîð ýâëýëäýí íýãäñýí ñóðàã÷èä á¿òýýë÷ àæèë ºðí¿¿ëýõ íü óëàì èäýâõæèæ áàéíà. Òýä çºâõºí ìîä òàðüæ õîã öýâýðëýõ íü áàéãàëü îð÷íû òºëººõ ¿éëñ þì ãýñýí ÿâöóó îéëãîëòîîñ õýäèéíý õàëüæ ÷àäæýý. ßäóóðëûã áóóðóóëæ, àìüæèðãààíû òºâøèíã äýýøë¿¿ëýí íóòàã óñíûõàà áàÿëãèéã õàìãààëàõààð Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-óóë ñóìûí “Áàéãàëü áà Õ¿¿õýä” ýêî êëóáûí ñóðàã÷èä ÷àäàõ ÷èíýýíäýý ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæýý. Òýä “Íýã òºìñ-Áèäíèé òóñ” äîëîî õîíîãèéí àÿíûã õàâðûí õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëäàã öàã õóãàöààòàé óÿëäóóëàí çàðëàñàí áàéíà. “Áàéãàëü áà Õ¿¿õýä” ýêî êëóáûí 95 õ¿¿õýä ººðñäèéí áîëîëöîîãîî äàé÷ëàí 9êã ¿ðèéí òºìñ õóðèìòëóóëæ ýìçýã á¿ëãèéí, ºðõ òîëãîéëñîí íýãýí ýìýãòýéí àìüäðàëä òóñàëæýý. Òóñ àÿíûõàà õ¿ðýýíä ñóìûíõàà 6 áàãèéí çàñàã äàðãà íàðààñ èðãýäèéí ñóäàëãààã àâ÷, ýìçýã á¿ëãèéí, ºðõ òîëãîéëñîí, îëîí õ¿¿õýäòýé, àæèëñàã, íîãîîíû õàøààòàé ãýñýí øàëãóóðóóäûã ¿íäýñëýí 4-ð áàãèéí èðãýí Ëõàìñ¿ðýí îâîãòîé Ýíõòàéâàíä òóñëàõààð ñîíãîñîí áàéíà. Ë.Ýíõòàéâàí íü ººðèéí äîëîîí õ¿¿õýä, ä¿¿ íàðûíõàà ãóðâàí ºí÷èí õ¿¿õýä, ãóðâàí çýý ãýýä íèéò 11 õ¿íèéã òýæýýäýã ºðõ òîëãîéëñîí àæèëëàñàã ýìýãòýé àæýý. Ýêî êëóáûí ñóðàã÷èä ãýðèéíõ íü õàøààíä ºíãºðñºí 5-ð ñàðä ¿ðèéí òºìñºº ñóóëãàæ ºã÷ýý.
6
¹1 (38), 2011
“Öýí òîãîðóó (Grus vipio)” Õèë äàìíàñàí àæëûí õýñãèéí óóëçàëò- õýëýëö¿¿ëýã Ýíýõ¿¿ óóëçàëò- õýëýëö¿¿ëýã 2011 îíû 5-ð ñàðûí 28-íààñ 6-ð ñàðûí 1-íèé ºäð¿¿äýä Îíîí Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð áîëëîî. Õýëýëö¿¿ëýãò Ìîíãîë, Îðîñ, Õÿòàä, óëñóóäûí õèë äàìíàñàí Äàãóóðûí õýýðò öýí òîãîðóó ñóäëàõ, õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð àæèëëàäàã áàéãóóëëàãóóäûí òºëººëºã÷èä áîëîí ãàäààä äîòîîäûí ýêñïåðò¿¿ä íèéëñýí 33 õ¿í îðîëöñîí áàéíà. ¯¿íä: ØÓÀ-èéí Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí Øóâóó ñóäëàëûí òýíõèì, Îíîí-Áàëæèéí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà, Çýðëýã àìüòàí õàìãààëàõ íèéãýìëýã (WSC)-èéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð, ìºí òóñ íèéãýìëýãèéí Õÿòàä äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð, “Hulunbuir Grasslands” òºñëèéí Õÿòàä äàõü çàõèðãàà, Ñîõîíäûí øèì ìàíäëûí äàðõàí ãàçðûí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà, Îëîí óëñûí õèë äàìíàñàí äàðõàí öààçàò ãàçðóóä áîëîõ Ìîíãîë äàãóóð (Ìîíãîë), Äàóðñêè (Îðîñ), Äàëàé íóóð (Õÿòàä), Îëîí óëñûí òîãîðóó õàìãààëàõ ñàí, Àçèéí “Birdlife” ãýõ ìýò áàéãóóëëàãóóäûí òºëººëºë áàãòæýý. Óóëçàëò õýëýëö¿¿ëãèéí ýõíèé ºäºð öýí òîãðóóíû òàðõàö íóòàã, ò¿¿íä íºëººëæ áóé àþóë çàíàëûí òàëààð áîëîí öààøèä
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð ÿðèëöñàí áîë óäààõ ºäºð íü õàìãààëëûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâàãäàõ ãàçðóóä áîëîí ¿éë àæèëëàãààã à÷ õîëáîãäëûíõ íü çýðãýýð ýðýìáýëýí ¿éë àæèëëàãààã ¿ð íºëººòýéãýýð ¿ðãýëæë¿¿ëýõ ýðãýõ õîëáîî á¿õèé äàðààëëûã ãàðãàñàí áàéíà. Èíãýñíýýðýý ýíý ìýò óóëçàëò, õýëýëö¿¿ëã¿¿ä ÷ òîãòìîëæèõ þì áàéíà. Õýëýëö¿¿ëãèéí ñ¿¿ëèéí ºäð¿¿äýä îðîëöîã÷èä äºðâºí áàãò õóâààãäàí õýýðèéí ìîíèòîðèíãèéí ñóäàëãàà õèéñýí áºãººä ýõíèé ºäºð õýëýëöñýí àñóóäëóóäàà áàéãàëü äýýð íü àæèë õýðýã áîëãîæ ¿ð ä¿íãýý õýëýëöæýý. Èéíõ¿¿ öýí òîãðóóíû òàðõàö íóòãèéí ò¿¿õýí áîëîí ºíºº ¿åèéí ìýäýýëë¿¿äèéí ñóäàëãàà øèíý øàòàíä ãàð÷, òîãòìîëæèõ ¿¿ä õààëãà íýýãäëýý. ̺í àìüäðàõ, ¿ðæëèéí îð÷íû ººð÷ëºëò, òîî òîëãîé, íÿãòøèëûã èë¿¿ íàðèéí ñóäëàí çàãâàð÷ëàõ, äýëõèéí äóëààðàëä õýðõýí çîõèöîæ, àìüäðàõ õýâ ìàÿãàà ººð÷èëæ áóéã ñóäëàõ þì áàéíà. Ìýäýýëëýý òîãòìîë ñîëèëöîæ áàéõûí òóëä îðîëöîã÷èä öààøèä ãðóïï è-ìýéë õàÿãòàé áîëîõ àæýý.
Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷äûã ÷àäàâõèæóóëàõ ñóðãàëò
Èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷ íü îðîí íóòàãòàà áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëæ èðãýäèéí áàéãàëü îð÷íîî õàéðëàõ ñýòãýë ç¿éã òºëºâø¿¿ëýõ çàìààð õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéã õàíãóóëàõ, àæèãëàëò ñóäàëãàà õèéõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã. Èéì ÷ ó÷ðààñ èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷ íü òóõàéí íóòãèéí îðøèí ñóóã÷ áàéõ áà îðøèí ñóóãàà ãàçàðòàà íýð õ¿íä ñàéòàé, øóëóóí øóäðàãà, ãàçàð îðíîî ñàéí ìýääýã, õÿíàëò øàëãàëò, àæèãëàëò õèéõ ìýäëýã ÷àäâàðòàé áàéõ ¸ñòîé àæýý. Òýäíèéã ÷àäàâõèæóóëàõ, ¿éë àæèëëàãààã íü óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ àæèë õàíãàëòã¿é ÿâàãäàæ áàéãààãààñ èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí íýð õ¿íä òºäèéëºí ñàéíã¿é áàéäàã ãýíý. Èéìä òýäíèéã ÷àäàâõæóóëàõ ñóðãàëòûã Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí äîëîîí ñóìäàä çîõèîí áàéãóóëñàí áàéíà. Ñóðãàëòûã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð, Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà, ñàâ ãàçðûí äîëîîí ñóìäûí îð÷íû á¿ñèéí çîõèöóóëàã÷èä, Îéí àíãè, áàéãàëü îð÷íû óëñûí áàéöààã÷äûí òºëººëºë õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëæýý.
Ýíý óäàà èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷èéí ñóäàëãàà ìîíèòîðèíã õèéõ, áàéãàëèéí íººöèéí ¿íýëãýý õèéõýä íºõºðëºëèéã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ, íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äèéã ìýäýýëëýýð õàíãàõ, áàéãàëèéí íººöèéí ¿íýëãýýíä òóëãóóðëàñàí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ, ¿íäýñëýëèéã ãàðãàõ ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëýõýä ãîë àíõààðëàà õàíäóóëñàí áàéíà. Äàñãàë àæèë áîëãîí áàéãàëèéí íººöèéí åðºíõèé ¿íýëãýýã íºõºðëºë á¿ð äýýð òîäîðõîé àãóóëãóóäûí äàãóó õèéëãýæýý. ̺í àìüòäûí ìîíèòîðèíã ñóäàëãààíû àðãà ç¿éä ñóðãàõ çîðèëãîîð òóõàéí íóòàã äàõü áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí òîî òîëãîé, òàðõàöûí òàëààð õàðèëöàí ñàíàë ñîëèëöîæ, çàðèì àðãàç¿éã òàíèëöóóëñàí áàéíà. Òýä èéíõ¿¿ ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí íýãäñýí íýã àðãà ç¿éí äàãóó ¿íýí áîäèò ìýäýýëýë öóãëóóëæ, ò¿¿íèéãýý “Áèîñàí” ïðîãðàììä îðóóëæ íýãòãýí áîëîâñðóóëàëò õèéæ, ìýäýýëëèéí ñàí á¿ðä¿¿ëñíýýð çóðàã, õ¿ñíýãò, òåêñò õýëáýðýýð ãàðãàñàí ìýäýýëë¿¿äèéã íü á¿õèé ë òàëóóä àøèãëàõ áîëîìæòîé áîëîõ þì. Õàðèí òýäíèéã õîëáîãäîõ çàðèì ãàðûí àâëàãà, GPS, ãàçðûí çóðàã ãýõ ìýò íýìýëò õýðýãëýãäýõ¿¿íýýð õàíãàõ øààðäëàãàòàé àæýý. ̺í îéí òºëºâ áàéäëûã òîãòîîõ àðãà ç¿éí òàíèëöóóëãûã õèéæ, çàðèì ñóìäàä õýýðèéí äàäëàãà õèéëãýí, ñàâ ãàçàðò ºðãºí òàðõñàí îéí õºíººëò øàâæèéí òàëààð ìýäýýëýë ºã÷ ãàðûí àâëàãààð õàíãàñàí áàéíà.
Îé õýýðèéí ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ “ÀÑÊ” Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìàíä îé õýýðèéí ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ñýäâýýð “Àâõààëæ ñýðãýëýí÷¿¿äèéí êëóá” (ÀÑÊ) òýìöýýíèéã àìæèëòòàé çîõèîí áàéãóóëëàà. Òýìöýýíèéã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Ç¿¿í á¿ñèéí ñàëáàð, Îíîí-Áàëæèéí ÁÖà áîëîí îðîí íóòãèéí çàõèðãààòàé õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëëàà. Óã òýìöýýíèé ¿åýð èðãýäýä îéí íººöèéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíò, ýêîëîãèéí öîãö áàéäàëä òóëãàð÷ áóé áýðõøýýë, îé õýýðèéí ò¿ìýðòýé òýìöýõ
òóõàé õóóëü, îé õýýðèéí ò¿éìðèéí õîð õºíººë ãýõ ìýò ñýäâýýð öýãöòýé îéëãîëò ºãñºí áàéíà. Òýìöýýíèé ¿ç¿¿ëáýð á¿õýí èðãýäèéí áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõ ãýñýí õ¿ñýë ýðìýëçëýëèéã àñààñàí, ýíý òàëûí ìýäëýã, ìýäýýëëèéã òóñãàñàí áàéëàà õýìýýí ø¿¿í ÿâóóëñàí õ¿ì¿¿ñ ä¿ãíýæ áàéñàí þì. Îðîëöîã÷ áàãóóä òýìöýýíä çîðèóëàí áýëòãýñýí óõóóëãûí ñàìáàðàà öààøèä áàéãóóëëàãà äýýðýý áàéðøóóëàí áàéíãûí ìýäýýëëèéí áóëàí áîëãîõîîð øèéäñýí áàéíà.
Îé õàìãààëàëä Îíîí ãîëûíõîí Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò áàéãóóëàãäñàí îéí íºõºðëºë¿¿äèéã ÷àäàâõèæóóëàõàä õàìòðàí àæèëëàõ îðîí íóòãèéí ñóðãàã÷ áàãøèéã áýëòãýõ, òýäíýýð äàìæóóëàí îéí íºõºðëºë¿¿äèéã ÷àäàâõèæóóëàõ, ñàâ ãàçàðò îéí çîõèñòîé ìåíåæìåíòèéã áèé áîëãîõîä òàëóóäûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð øàò÷èëñàí ñóðãàëò áîëëîî. ͯÁ-ûí ÕÕÀÀ-í áàéãóóëëàãààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé “Õàìòûí îðîëöîîòîé îéí ìåíåæìåíò” òºñºëòýé õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëñàí ýäãýýð ñóðãàëòóóä Õàìòûí îðîëöîîíû àðãà ç¿é, Îéí òºëºâ áàéäëûã òîãòîîõ õÿëáàðøóóëñàí àðãà ç¿é, Îéí íºõºðëºëèéí óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëò, Îéí íºõºðëºëèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿é çýðýã ñýäâèéí õ¿ðýýíä 2011 îíû 2-6-ð ñàðóóäàä ÿâàãäëàà. Ýäãýýð ñóðãàëòóóäàä ñóìäûí îéí àíãè, ÁÎÕÓÁ, ñóìäûí çîõèöóóëàã÷, ñóðãàã÷ áàãø, íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä õàìðàãäëàà. Ñóðãàëòûã îíîë, äàäëàãà õîñëóóëñàí õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëñàí áà îéí àíãè, ñóìäûí ÇÄÒÃ, íºõºðëºë, òºñëèéí õàìòûí àæèëëàãàà ñàéæèð÷ áàéíà. Ñóðãàëòûí ¿åýð íºõºðëºëèéí ìýäýýëëèéí ñàíã íýãòãýõ, íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äèéã ÷àäàâõèæóóëàõ ñóðãàëòóóäûã çîõèîí áàéãóóëàõ, çàðèì ñóìäàä îéí àøèãëàëò, õàìãààëàëòàä òàëóóäûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ óóëçàëò, õýëýëö¿¿ëýã, ¿ç¿¿ëýõ ñóðãàëò õèéõ çýðýã àæëóóäûã õàìòðàí õèéõýýð òºëºâëºëºº. ̺í îéí íºõºðëºëèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã ¿íäýñëýí, ñóìäûí îéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã ñàéæðóóëàõ
þì. Ýíý ¿åýð 7 íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äýä õàðèóöàí õàìãààëæ áóé ãàçàð äýýð íü î÷èæ 2005 îíû îé çîõèîí áàéãóóëàëòûí ìýäýýã ¿íäýñëýí îéí òºëºâ áàéäëûã òîãòîîõ õÿëáàðøóóëñàí àðãà ç¿éí ñóðãàëòûã õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëëàà. ̺í Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò ñóìûí îéí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõàä òàëóóäûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ, õýðýãëýã÷äèéí ìýäëýãèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð ¿ç¿¿ëýõ ñóðãàëòûã Îð÷íû á¿ñèéí çºâëºëèéí ñàíàà÷ëàãààð õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëëàà. Ñóðãàëòàä îðîëöñîí òàëóóä îéãîîñ õóóëü, æóðìûí äàãóó ìîä áýëòãýí áîðëóóëàõ õ¿ðòýëõ á¿õèé ë ò¿âøíèé ¿éë ÿâöûã öîãöîîð íü õàðæ îéëãîæ àâñíààðàà ¿ð ä¿íòýé áîëîâ. Öààøèä òóñ ñàâ ãàçàðò îéí íººöèéí òîãòâîðòîé àøèãëàëò, õàìãààëàëòûã áèé áîëãîõ, òàëóóäûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõýä îðîëöîã÷ òàëóóäûã ÷àäàâõèæóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Îðîí íóòàãòàé õàìòðàí îéí òºëºâ áàéäëûã ¿íýí çºâ òîãòîîí, ò¿¿í äýýð ¿íäýñëýí îéí íºõºðëºë, ñóìäûí îéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, îéãîîñ ìîä áýëòãýëèéã æóðìûí äàãóó õèéõýä íü çîðèóëñàí øàò äàðààëñàí ñóðãàëòóóäûã çîõèîí áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Àìüòíû ìîíèòîðèíãèéí òîãòâîðòîé, íýãäñýí ñ¿ëæýýã áèé áîëãîõîä á¿òöèéã çºâ òîäîðõîéëîõ, îðîëöîã÷äûã ñîíãîí ÷àäàâõèæóóëàõ, ñ¿ëæýýã òîãòâîðòîé àæèëëàõ íºõöºëººð õàíãàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà þì.
ͺõºðëºëèéí ãèø¿¿ä ñàíàà÷ëàãàà õýðýãæ¿¿ëæ ñóð÷ áàéíà “Áàÿí-îâîîò” íºõºðëºë íü 2007 îíû 4-ð ñàðä àíõ 28 ãèø¿¿íòýéãýýð Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð ñóìûí Áàÿíç¿ðõ áàãèéí 4293 ìàíãàí ãà îéí ñàí á¿õèé òàëáàéã õàìãààëàõ, çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ çîðèëãîîð áàéãóóëàãäñàí áèëýý. “Áàÿíîâîîò” íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä ñàíàà÷ëàí ýçýìøèë ãàçàðòàà äàðààõ á¿òýýë÷ àæëóóäûã áàãèéíõàà áàéãàëü õàìãààëàã÷ Ñ.Øèæèðáààòàðòàé õàìòðàí õèéæýý. 1. “Ìîä äàãàæ óñ, Óñ äàãàæ àìüäðàë” óðèàëãûí ñàìáàð áàéðëóóëæ, èðãýäýä ãîë óñíû ýõ óíäàðãûã õàìãààëàõ, õîã õàÿãäëàà çàìáàðààã¿é õàÿõã¿é áàéõ
òàëààð ñóðòàë÷èëæýý. 2. Ýçýìøëèéí íóòãààðàà äàéðàí óðñàõ “Áàÿíãîë”-ûí ýðýã îð÷ìûí õîã õàÿãäëûã öýâýðëýæ, ò¿ð õîãèéí öýã áàéãóóëñàí áàéíà. 3. Îé õýýðèéí ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð “Áàðóóíæàðãàëàíò” íºõºðëºëèéíõºíòýé õàìòðàí õàðóóëûí öàìõàã áàðüæ ò¿éìðèéí ýðã¿¿ë õÿíàëò øàëãàëòààð àæèëëàõ íºõöºë áîëîëöîîã äýýøë¿¿ëñýí àæýý. Ýäãýýð àæëûã ã¿éöýòãýõýä “Áàÿíîâîîò” íºõºðëºëèéí íèéò ãèø¿¿ä èäýâõè ç¿òãýëòýéãýýð îðîëöñîí áàéíà.
7
¹1 (38), 2011
“Èðâýñýíä ýýëòýé íóòàã” òºñëèéí ºãººæ Öîîõîð èðâýñèéã õàìãààëàõ ãîë àðãà áîë îðøèí àìüäðàõ íóòàã áîëîí èäýø òýæýýëòýé íü õàìò õàìãààëàõ ÿâäàë þì. Æàðãàëàíò õàéðõàí, Áóìáàò õàéðõàí óóëñ íü öîîõîð èðâýñ á¿õèé, òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò õàìààðäàã áèëýý. Æàðãàëàíò õàéðõàí óóë íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàíä áàãòäàã áºãººä õàðèí Áóìáàò õàéðõàí óóëûí öîîõîð èðâýñ áàéíãûí áàéðøäàã õýñãèéã “Èðâýñýíä ýýëòýé íóòàã” òºñëèéí õ¿ðýýíä 2007 îíä îðîí íóòãèéí õàìãààëàëòàíä îðóóëñàí þì. Õóóëèéí õýðýãæèëò Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýð äýýð öîîõîð èðâýñèéã àãíàñàí õýðýã ñ¿¿ëèéí õýäýí æèëä òîõèîëäîîã¿é áîëîâ÷ èðâýñèéí ãàðàëòàé ýä ç¿éëèéã õóäàëäààëàõ õýðýã á¿ðýí òàñëàãäñàí õýìýýí òàéâøèð÷ áîëîõã¿é áèëýý. ¯¿íèéã õóóëü áóñ àãíóóðòàé òýìöýõ “Èðâýñ” øóóðõàé áàãóóä áàéíãà àíõààðëûíõàà òºâä àâàí àæèëëàæ áàéíà. Õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ìýäýýãýýð “Èðâýñ 3” áàã 2011 îíû 04 ñàðä Õîâä àéìãèéí Áóëãàí ñóìàíä íóòãèéí èðããýí èðâýñíèé ãàâëûí ÿñûã õèë äàìæóóëàí õóäàëäààëàõ ãýæ çàâäàæ áàéñíûã èëð¿¿ëýí õóðààæýý. Õóóëü áóñ àãíóóðòàé òýìöýõ “Èðâýñ 1”, “Èðâýñ-3” øóóðõàé áàãóóä èðâýñèéã õóóëü áóñààð àãíàõ, ýä ýðõòíèéã íü õóäàëäààëàõ ¿éëäëèéã èëð¿¿ëýõ, õóóëü áóñ àãíóóðààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, óõóóëàí òàíèóëàõ àæèë õèéõ çýðýãò áàãàã¿é àõèö äýâøèëò ãàðãàæýý. 2001 îíîîñ õîéø “Èðâýñ-1”, “Èðâýñ-3” øóóðõàé áàãóóä öîîõîð èðâýñíèé õóóëü áóñ àãíàëòòàé õîëáîãäîõ 12 õýðãèéã èëð¿¿ëæ õîëáîãäîõ õóóëèéí áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëñýí áàéíà. Àëáàí áóñ ìýäýýãýýð æèëä äóíäæààð 10 îð÷èì èðâýñèéí àðüñûã õóóëü áóñààð ÎÕÓ áîëîí Êàçàêñòàí óëñûí õèëýýð äàìæóóëàí õóäàëäààëæ áàéíà. Õàìòûí àæèëëàãàà Ìîíãîë îðîíä õýäèéãýýð õóóëèéí õýðýãæèëò ñóë áàéäàã áîëîâ÷ øàò øàòíû õîëáîãäîõ òàëóóäòàé îéëãîëöîëä õ¿ð÷ õàìòðàí àæèëëàõàä ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ áîëäãèéí íýãýí æèøýý íü 2011 îíä ÌÓ Çàñãèéí ãàçðààñ äºðâºí öîîõîð èðâýñèéã ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé çîðèëãîîð àãíàõ øèéäâýð ãàðãàñíûã öóöëóóëñàí ÿâäàë þì. Öîîõîð èðâýñ õàìãààëëûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áóñàä áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëàí ãåíåòèêèéí ñóäàëãàà õèéõýä çààâàë àãíàõ øààðäëàãàã¿é ãýñýí ä¿ãíýëò ãàðãàñàí þì. Áèä öîîõîð èðâýñíèé àìüäðàëûí îíöëîãèéã ÿìàðâàà õîð õºíººë ¿ç¿¿ëýëã¿é ñóäëàõ çîðèëãîîð Æàðãàëàíò, Áóìáàò õàéðõàíä àâòîìàò çóðãèéí àïïàðàò ñóóðèëóóëñàí þì. Õ¿éòíèé ýð÷ ÷àíãàð÷ -40 ْC õ¿ðäýã ýíý ¿åä öîîõîð èðâýñíèé îðîî íèéëëýã ÿâàãääàã òóë áèä ýíý ¿åèéã ñîíãîñîí þì. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä áèä èðâýñíèé çàí òºðõ áîëîí ôèçîëîãèéí îíöëîãèéã èëòãýñýí õýä õýäýí ãýðýë çóðãóóä áîëîí ä¿ðñ áè÷ëýãèéã àâ÷ ÷àäëàà. Àïïàðàòàíä ºðòñºí èðâýñí¿¿äèéã íàðèéí àæèãëàí áîäüãàëóóäûã ÿëãàí òîãòîîõ ñóäàëãàà õèéñíýýð íèéò 8 èðâýñ áàéãààã òîãòîîñîí þì. Õàðèí ýäãýýð öººí õýäýí àïïàðàòíû ä¿ðñýýð ýíý õî¸ð óóëûí èðâýñèéã òîîë÷èõíî ãýâýë òîì ýíä¿¿ðýë áîëîõ íü ìýäýýæ. ¯¿íýýñ ãàäíà Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Õîâä äàõü Àëòàé-Ñî¸íû á¿ñèéí ñàëáàðûí çàõèðàë
Ä.Öýâýýíðàâäàí òýðã¿¿òýé áàãèéíõàí õýä õýäýí óäàà ýíý íóòàãò öîîõîð èðâýñíèé ä¿ðñ áè÷ëýã áîëîí ãýðýë çóðãèéã àìæèëòòàé àâààä áàéãàà áºãººä òóõàéí ¿åä íü ýíýõ¿¿ ñîíèíã õ¿ëýýí àâäàã õýí á¿õýí õàðæ áàéñàí áèç ýý. Èðâýñýíä ýýëòýé íóòãèéí èðãýä õºãæëèéí òºëºº Ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëä óóëàðõàã á¿ñ íóòàãò ìàëûí òîî òîëãîé îëøèðñíîîð áýë÷ýýð íóòàã òàëõèãäàëä îðæ, ÿíãèð, àðãàëèéã äàéæóóëàõàä õ¿ðãýñýí íü öîîõîð èðâýñíèé òîãòâîðòîé áàéðøèë, èäýýøèë íóòàã õóìèãäàõ ãîë øàëòãààí áîëîîä áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí òàðâàãà, ÿíãèð, àðãàëü, õîéëîã ãýõ ìýò çýðëýã ãºðººë àìüòàä õîâîðäñîíû óëìààñ öîîõîð èðâýñ ìàë ðóó õàëäàæ ìàë÷äûí àãíàëòàä ºðòºõ íü ýëáýã òîõèîëäîõ áîëæýý. Ýäãýýð õ¿íäðýë áýðõøýýëèéã øèéäâýðëýõ çîðèëãîîð “Èðâýñýíä ýýëòýé íóòàã” òºñëèéí áàãèéíõàí áàéãàëü õàìãààëàõ ìàë÷äûí íºõºðëºëä ò¿øèãëýñýí “Èðâýñ ýíòåðïðàéç” õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí. Ìîíãîë óëñààñ ýõòýé “Èðâýñ ýíòåðïðàéç” õºòºëáºð íü äýëõèéí áóñàä îðíóóäàä ¿ëãýð æèøýý áîëæ Êèðãèçñòàí, Ïàêèñòàíä òýðõ¿¿ òóðøëàãûí äàãóó õàìãààëëûí àæèë õèéæ áàéíà. Ìàë÷èí ýìýãòýé÷¿¿ä õºäºëìºðºº õîðøèí õîíèíû íîîñîîð ýñãèé á¿òýýãäýõ¿¿í õèéæ ãàäààä, äîòîîäûí çàõ çýýëä áîðëóóëàí àìüæèðãààíû íýìýëò îðëîãî îëäîã ýíý õºòºëáºð íü ºðõèéí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëæ, ìàëàà èðâýñýíä àëäñàíû õîõèðëûã îðëîõ áîëîìæèéã ìàë÷äàä äàì óòãààð îëãîæ, èðâýñýíä ºøèðõºõ õàíäëàãûã áóóðóóëæ áàéãàà íü ãîë ¿ð ä¿í þì. Áèä òºñëèéíõºº õ¿ðýýíä íîîñîí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûã íýìýãä¿¿ëýõ, çàõ çýýëä áîðëóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëëýý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä Èðâýñíèé ìºðòýé øèðäýã íü áàðóóí ìîíãîëûí áðýíä á¿òýýãäýõ¿¿í áîëñîí áèëýý. Ǻâõºí 2009-2010 îíä “Æàðãàëàíò îðãèë” íºõºðëºë ãýõýä 7,000,000 òºãðºãíèé (6000 USD) íîîñîí á¿òýýãäýõ¿¿í áîðëóóëñàí áàéíà. 2010 îíîîñ õîéø íóòãèéí 51 èðãýí ×àíäìàíü ñóìàí äàõü áèçíåñ èíêóáàòîð òºâä àæèëëààä áàéãàà áºãººä òýäíèé 80% íü Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí äýìæëýãòýéãýýð áàéãóóëàãäñàí íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä þì. Æàðãàëàíò, Áóìáàò õàéðõàíû áàéãàëü õàìãààëàõ òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ õóðëûí ¿åýð îðîëöîã÷èä Õàð-Óñ íóóðûí Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð îðøèõ Ðàøààíòûí õºíäèé îð÷ìûí áýë÷ýýðèéã ÷ºëººëºõ ñàíàà÷ëàãà ãàðãàñàí áàéíà. Èíãýñíýýð íóòàãòàà áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýýä çîãñîõã¿é öîîõîð èðâýñèéí ãîë òàðõàö íóòãèéã ãýðèéí ìàëààñ ÷ºëººëºõ çîðèëãî òàâüæýý. Ýíý àæëûí õ¿ðýýíä ×àíäìàíü ñóìûí Çàñàã äàðãûí Ðàøààíòûí õºíäèéí áýë÷ýýðèéã õÿçãààðòàé àøèãëàõ òóõàé çàõèðàìæ ãàðñàí áà æèëèéí 3-ð ñàðààñ 11-ð ñàðûí ýõýí õ¿ðòýë óã áýë÷ýýðèéã ÷ºëººëºõººð áîëñîí áàéíà. Õàðèí Æàðãàëàíòûí áàðóóí óðä áýë Õàð-Óñ íóóðûí óðä ¿ç¿¿ðûí Öàãààí ãîëûí àðàëóóäûã ãýðèéí ìàëààñ 4 ñàðûí äóíäààñ 11 ñàðûí ñ¿¿ë õ¿ðòýë á¿ðýí ÷ºëººëñíººð áýë÷ýýðèéí ÷àäàìæ ýðñ ñàéæèð÷ áýë÷ýýðèéí äààö íü 2010 îíû áàéäëààð Öàãààí ãîë àðàëä 23%-ààð ºññºí áàéíà. Ýíý àðàë íü øóâóóäûí ãîë àìüäðàõ îð÷èí áîëäãîîðîî áàéãàëü õàìãààëëûí ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé.
Íóòãèéí ìàë÷èä áîëîí çàñàã çàõèðãààíûõàí ÷ áýë÷ýýðýý ñàéæðóóëæ ÷àäñàíäàà òóí ñýòãýë õàíãàëóóí áàéíà. Ýíý ñàíàà÷ëàãûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ìàë÷èä áîëîí Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí õîîðîíäûí èòãýëöëèéã áèé áîëãîõ øààðäëàãà óðãàí ãàðñàí þì. ̺í ò¿¿í÷ëýí õºäººãèéí ýäèéí çàñàãò ñºð㺺ð íºëººëæ áóé áýë÷ýýðèéí Øèëäýã áàãø íàð çîõèîí áàéãóóëàã÷èäòàé õàìò òàëõèãäàë ¿¿ñãýæ áàéãàà øàëòãààíûã çàðèì øààðäëàãàòàé øèíý÷ëýë” ñýäýâò èëòãýëèéí óðàëäààí, ãàçðóóäàä ñóäëàõ àæèë õèéãäëýý. Ýöñèéí “Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ä¿íäýý èéíõ¿¿ öîîõîð èðâýñèéí èäýø àðãàç¿éã õýðýãæ¿¿ëýõ íü” ñýäýâò óð òýæýýë áîëäîã çýðëýã àìüòäàä òààòàé ÷àäâàðûí óðàëäààí áîëîí íèéò áàãø, íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä æèëèéí ÷óõàë õè÷ýýëèéí ýðõëýã÷, çàõèðëóóäûí öàãò íü ãîë ãàçðûã íü ÷ºëººëæ ºãäºã áîëîõ òºëººëºë, Áîëîâñðîë ñî¸ëûí ãàçàð àíõíû àëõàì íü õèéãäýýä áàéãàà þì. áîëîí áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí ¯¿íýýñ ãàäíà Äýëõèéí áàéãàëü òºëººëºë îðîëöñîí “Òîãòâîðòîé õºãæëèéí õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü áîëîâñðîë áà áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýë” õºòºëáºðèéí ãàçàð “Ìàëàà èðâýñýíä íýãäñýí çºâëºãººí çýðãèéã àìæèëòòàé èä¿¿ëñýí ìàë÷èíä íýã ÿìààíû ¿íý îëãîæ çîõèîí áàéãóóëëàà. òóñàëíà óó?” ãýñýí çàõèäëûã îëîí óëñûí Ýäãýýðèéã çîõèîí áàéãóóëñàí ãîë ñàéí ñàíààò èðãýäýä èëãýýæ, òýäíèé çîðèëãî íü òîãòâîðòîé õºãæëèéí òàëààðõ õàíäèâààð ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã äýëõèé íèéòèéí ÷èã õàíäëàãà, áàãøèéí á¿ðä¿¿ëýí Óâñ àéìãèéí Ò¿ðãýí, Õîâä àðãà àðãàç¿éí øèíý÷ëýë ÿìàð ò¿âøèíä àéìãèéí Æàðãàëàíò, Áóìáàò õàéðõàíû áàéãàà, öààøèä þóí äýýð àíõààðàõ, èðâýñ áàéíãà ¿¿ðëýí çóëçàãàëäàã ìºí õàðèëöàí òóðøëàãà ñîëèëöîõ ãàçðûí ìàë÷èäòàé ãýðýý áàéãóóëàí íºõöºë áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ çàìààð “Õàëçàí öàãààí õîíü îëãîõ” õºòºëáºðèéã òºñºë õýðýãæýýã¿é ñóìäûí áàãø, õýðýãæ¿¿ëýí èðâýñýíä èäýãäñýí àìü ýðõëýã÷ íàðò ÒÕÁ íü íýí ÷óõàë ãýäãèéã áîëãîíû òîîãîîð õîíü îëãîæ áàéíà. ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ, öààøäûí çîðèëãîî Õýäèéãýýð õîíü îëãîõ õºòºëáºðò öººõºí ÿðèëöàí øèéäýëä õ¿ðýõýä îðøèæ áàéâ. àéëûã õàìðóóëæ áàéãàà ÷ ýíý íü òèéì ÷ ̺í òºñëèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí õ¿íèé òîãòâîðòîé, îíîâ÷òîé àðãà áèø þì. Ìàëàà áîëîí ìàòåðèàëëàã íººö áîëîëöîî, àëäñàí èðãýäèéí èðâýñýíä ºøèðõºí ¿ð ä¿íã öààøèä òîãòâîðòîé àâ÷ ÿâàõ, õóóëü áóñààð àãíàõ àþóë áàéñààð áàéíà. ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã àéìãèéí ÁÑà ѿ¿ëèéí æèë¿¿äýä öîîõîð èðâýñ ãýðèéí õ¿ëýýñýí þì. Ǻâëºãººíèé ¿åýð òºñºë ìàë áàðèõ òîõèîëäîë ýðñ íýìýãäñýí õýðýãæñýí Ìàíõàí, Çýðýã, ×àíäìàíü, ìýäýý ÷ áèé. Àìàí ìýäýýãýýð æèëä 200 Äàðâè ñóìäûí çàãâàð ñóðãóóëèóä îð÷èì ìàë èðâýñýíä èä¿¿ëæ áàéãàà ãýíý. ººðñäèéí ¿éë àæèëëàãààíä ãàðñàí àõèö Èéìä ìàëûí äààòãàëûí àñóóäàë, ýñâýë ººð÷ëºëò, àìæèëò ñóðãàìæèéí òàëààð öîîõîð èðâýñèéí îð÷èíä õàðèóöëàãàòàé èëòãýë òàâüñàí þì. àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëñíýýð ̺í ò¿¿í÷ëýí çºâëºãººíä èðãýäèéí àìüæèðãààíä ìàëûí áóñ îðîëöîã÷èä àéìãèéí áîëîí áàãø, ñóðãàí îðëîãûã íü íýìýãä¿¿ëýí èðâýñýíä õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷äýä õàíäñàí çºâëºìæ ºøèðõºõ ñýòãýëãýýã áàãàñãàõ þì. áîëîâñðóóëàí òàíèëöóóëëàà. Èðâýñýíä ýýëòýé íóòãèéíõàí Áàãø íàðûí ñýòãýãäëýýñ: òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëîî Äàðâè ñóìûí ñóðãàëòûí ìåíåæåð ä¿ãíýëýý Äýíñìàà: “Ýíý òºñëèéí àíõíû ñóðãàëò Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí èðýýä ÒÕ, ÒÕÁ-ûí àãóóëãûã ñóðàëöàãñäàä (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ýçýìø¿¿ëýõ íü... ãýýä ÿðèõàä íü áèä þó ãàçàð íü Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûí ÷ îéëãîõã¿é, ãàéõàí õ¿ëýýæ àâ÷ áàéñàí ñàëáàðûí øèíý÷ëýëèéí õ¿ðýýíä ñàí. Òýð ¿åèéã áîäîõîä öàã õóãàöàà ÷ øèíýýð õºíäºãäºæ áàéãàà òîãòâîðòîé õóðäàí ºíãºð÷, áèä á¿ãä ýíý àñóóäëûã õºãæëèéí áîëîâñðîë (ÒÕÁ)-ûí ¿çýë îéëãîæ ìýäýæ àâ÷, õàìò îëíîîðîî õè÷ýýë ñàíààã ñóðãàëòûí õºòºëáºð¿¿äýä òóñãàõ ñóðãàëòààðàà äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëäýã ¿éë ÿâöûã 2004 îíîîñ õîéø äýìæèí áîëëîî. Ýíý áîë áèäíèé õàìãèéí òîì àæèëëàñààð èðñýí áèëýý. Ýíýõ¿¿ ¿éë àìæèëò.” àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä áèä 2008 îíîîñ Áàãø Õ.Äýëãýðìàà “Ñóðàã÷èä õîéø 3 æèëèéí õóãàöààòàéãààð Èðâýñýíä ìààíü àíãè, ãýð õî¸ðîî àäèë õ¿ëýýæ ýýëòýé íóòàã òºñºë õýðýãæ¿¿ëñýí þì. àâäàã áîëñîí... Õàìãèéí ãîë íü òýäíèé “Èðâýñýíä ýýëòýé íóòàã” òºñºë äóóñ÷ õè÷ýýë äýýð ¿çñýí ç¿éëýý àìüäðàë äýýð áóéòàé õîëáîãäóóëàí áîëîâñðîëûí õýðýãæ¿¿ëýõ ãýñýí õ¿ñýë òýì¿¿ëýë àñàð õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëñýí ¿éë àæèëëàãààíû èõ áîëñîí.” õààëòûã òºñºë õýðýãæñýí Õîâä àéìãèéí ×àíäìàíü ñóìûí ñóðãóóëèéí áàãø Õîâä õîòîä àìæèëëòàé çîõèîí áàéãóóëëàà. “ªºðèéí àìüäàð÷ áóé îð÷íîî õàéðëàí Õààëòûí ¿éë àæèëëàãààã çºâõºí òºñºëä õàìãààëàõàä ººðèéí õóâü íýìðèéã çààæ õàìðàãäñàí 4 ñóìäûí ñóðãóóëèéí äóíä áóé õè÷ýýëýýðýý äàìæóóëàí îðóóëàõ çîõèîí áàéãóóëàæ õÿçãààðëàëã¿é òóñ áîëîìæòîé ãýäãèéã óõààðàí, ýíý àéìãèéí íèéò 24 åðºíõèé áîëîâñðîëºèéí ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãààíóóäûã àëõàì áàãø, Áàãøèéí ñóðãóóëèéí îþóòàíóóäûã ÷ àëõìààð õèéæ áàéíà.” áàñ õàìðóóëàâ. Õààëòûí ¿åýð “Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë áà áîëîâñðîëûí
8
¹1 (38), 2011
Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò ñóìûí èðãýí Î.×óëóóíáààòàð:
“Îäîî áè ººðèéíõºº ýíý í¿ãëèéã áàãà ÷ áîëîâ áàãàñãàõûí òóëä ÷àäàõ á¿õíýý õèéõýä áýëýí áàéíà” Ò¿ð¿¿÷ íü 1-ð í¿¿ðò ñóðãàõäàà äóðòàé áàéõ áîëíî. -Òà àõìàä ìîä áýëòãýã÷èéíõýý ç¿ãýýñ îéä ìîä áýëòãýäýã õ¿ì¿¿ñò õàíäàæ õýëýõ ñóðãàìæ, çºâëºãºº áàéíà óó? Òýãýõëýýð áàéëã¿é ÿàõ âý? Îëîí æèëèéí òóðøëàãààñàà õàðõàä îéä ìîä áýëòãýã÷ õºðºº÷èí õ¿í äàðààõ ýíãèéí àðãà÷ëàëûã àíõààð÷ àæèëëàõ íü ç¿éòýé þì áîëîâ óó, ãýæ áîääîã. Ýõëýýä õºðººäºõ ìîäîî íýã á¿ð÷ëýí òýìäýãëýæ íººöºº òîäîðõîéëæ, òºëºâ áàéäëàà òîãòîîõ õýðýãòýé. Òýãýýä õºðººäºõ ìîäíûõîî îéð îð÷èì íü çóëçàãàí ìîäûã ãýìòýýõã¿éãýýð óíàãààíà. Áàñ îéä ¿¿ðýý çàñàæ ºíäºãëºäºã øóâóóäûí ¿¿ðèéã ñ¿éòãýõã¿é áàéõ òàëààñ íü àíõààðàõ ¸ñòîé. Ýöýñò íü àþóëã¿é àæèëëàãààíû ¿¿äíýýñ õºðººäºæ áàéãàà ìîäíîîñîî 3-4 ì çàéä ººðºº çóãòàæ çàéëàõ áîëîìæòîé ãýõ ìýò ç¿éë¿¿äèéã àæèãëàæ áàéæ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õýðýãòýé . -Òàíû áîäëîîð îéã õàìãààëàõ, çºâ àøèãëàõ òàëààð öààøèä ÿìàð àðãà õýìæýý àâàõ õýðýãòýé áàéíà âý? Íýãä¿ãýýðò îéí àíãèóä ñàéí àæèëëàæ, îéíõîî òºëºâ áàéäëûã òîãòîîæ,
àøèãëàëòàä ºãºõ ìîä íýã á¿ð÷ëýí òýìäýãëýë õèéõ õýðýãòýé. ̺í ò¿éìýðò øàòñàí, äàõèí óðãàõã¿é áîëñîí îéãîî îéí íºõºðëºë¿¿äýä á¿òýýãäýõ¿¿í ÷àíàð íü àëäàãäààã¿é áàéõàä íü àøèãëóóëàõ íü äýýð. ªºðººð õýëáýë ìîäûã õîðõîéä èäýãäýí ºìõºð÷ èë÷ëýã ÷àíàðàà àëäñàí õîéíî àøèãëóóëàõ íü áóðóó ãýæ áîäîæ áàéíà. Õàìãèéí ÷óõàë íü îéã õàìãààëàõ ñýòãýëòýé, çºâ àøèãëàëò ÿâóóëäàã òèéì ë õ¿ì¿¿ñèéã îðîí íóòàã ººðñ人 ñàíàà÷ëàãà ãàðãàí áýëòãýæ àæèëëóóëàõ ÿâäàë þì. -Öàã ãàðãàí ÿðèëöñàíä òàíüä áàÿðëàëàà. Áè òàíàé Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí õàìò îëîíä ìàø èõ áàÿðëàæ áàéíà. Ó÷èð íü áèä á¿õíèé òºëºº îðîí íóòàãò ìààíü òóëãàìäñàí àñóóäëóóäàä òóñëàæ õàìòàðñàí ¿ç¿¿ëýõ ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàí èðãýäýä ìààíü çºâëºãºº ºãñºíä ìàø èõ áàÿðëàëàà. ßðèëöñàí Ã.Áîëîðòóÿà Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Ç¿¿í á¿ñèéí ñàëáàðûí áîëîâñðîë, ìýäýýëýë õàðèóöñàí àæèëòàí
Òàíèí ìýäýõ¿éí ýêî àÿëàë ýõýëëýý Ìîíãîë îðíû ãàäàðãûí öýíãýã óñíû 68,9%-èéã äàíãààðàà àãóóëäàã áàéãàëèéí õîñã¿é ¿çýñãýëýíò, åð áóñûí ºâºðìºö òîãòîö á¿õèé Õºâñãºë íóóðûí õàìãààëàëòûí ºíººãèéí áàéäëûã ººðèéí áèåýð ÿâæ ¿çýæ òàíèëöàõ, îðîí äàÿàð ñóðòàë÷ëàõ íýãä¿ãýýð ýýëæèéí àÿëàë 6-ð ñàðûí 15-íä ýõýëëýý. Óñíû ¿íý öýíèéã áóñäàä îéëãóóëàõ, õîé÷ ¿åäýý áàéãàëü ýêîëîãèéí çºâ õ¿ì¿¿æèë îëãîõ, ó÷èð÷ áîëîõ àþóëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, íóóðàà óíàãàí òºðõººð íü õàäãàëæ, îíãîí äàãøèíààð íü áàéëãàõàä õóâü íýìðýý îðóóëàõàä çàëóóñûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð çîõèîí áàéãóóëæ áóé “Õààí èõ ñàðüäàã, Õàòàí äàëàé ýýæ”-äýý õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëýõ òàíèí ìýäýõ¿éí ýêî àÿëàëûã Õºâñãºëèéí ÓÒÕÃÍ-óóäûí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà çîõèîí áàéãóóëñàí þì. Ìîíãîëûí òîìîîõîí áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóä èâýýí òýòãýã÷ýýð îðîëöîæ áàéãàà áºãººä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàõ àæèëä íü òóñëàìæ ¿ç¿¿ëëýý. Ìîíãîëûí òîìîîõîí áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóäûí àæèëëàãñàä áîëîí õýâëýë ìýäýýëëèéí áàéãóóëëàãûí ñóðâàëæëàã÷èä çýðýã 50 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ýíýõ¿¿ àÿëàë 10 õîíîãèéí õóãàöààòàé ¿ðãýëæëýõ þì.
“Í¿¿äýë÷äèéí äýâæèõ ºð㺺” õîðøîî áàéãóóëàãäëàà Áàðóóí ìîíãîëûí ìàë÷èí ò¿ìýí îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýí áàéãàëèéí áàÿëàãàà õàìãààëàõ áîëñîîð öººíã¿é æèëèéã ¿äýýä áàéãàà áèëýý. Íóòãèéí èðãýäèéí íºõºðëºë á¿ëã¿¿ä íýã ¿åýý áîäâîë ¿éë àæèëëàãààíû õóâüä òîãòâîðæîîä áàéãàà þì. Õàðèí òýä ¿éë àæèëëàãààãàà øèíý øàòàíä ãàðãàæ õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä õîîðîíäîî óÿëäàà õîëáîî á¿õèé íýãäìýë ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã ýðõýìëýæ áàéíà. Ýíý ¿¿äíýýñ ãèø¿¿ääýý ¿éë÷ëýõ çàìààð òýäíèé îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ, áàéãàëü îð÷èíä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëæ íèéãýì, ñî¸ëûí áîëîí îþóíû íèéòëýã õýðýãöýýã õàíãàõ çîðèëãîîð “Í¿¿äýë÷äèéí äýâæèõ ºð㺺” õîðøîî
2011 îíû 4-ð ñàðûí 16-íä áàéãóóëàãäààä áàéíà. Òóñ õîðøîî áàéãóóëàãäñíààðàà ãèø¿¿äèéíõýý á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çàõ çýýëä áîäèò ºðò㺺ð, øóóðõàé íèéë¿¿ëýõýýñ ãàäíà àÿëàë æóóë÷ëàë, áýë÷ýýð ãýõ ìýò çîõèöóóëàëò çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé òàëáàðò ººðñäèéí íººö áîëîëöîîãîîð îðîí íóòãèéí ò¿âøíýýñ ýõëýí øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã ýðýëõèéëæ áàéãàà þì áàéíà. Òóõàéëáàë áýë÷ýýðèéã õóâèàðòàé, çîõèñòîé àøèãëàõ, áýë÷ýýðèéí äààöàä òîõèðñîí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ ÷èãëýëèéí ìýäýýëëèéã íºõºðëºë, á¿ëýã, õîëáîîãîîð äàìæóóëàí ìàë÷äàä õ¿ðãýõèéã õ¿ñ÷ýý. ̺í ò¿¿í÷ëýí áàéãàëèéí íººöèéí øóóä áóñ àøèãëàëòûã äýìæèõ ¿¿äíýýñ àÿëàë æóóë÷ëàëûí òîõèðîìæòîé á¿ñýä
íóòàãëàäàã ìàë÷äûí àìüæèðãààíä íýìýëò îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýð áèé áîëãîõ ¿¿äíýýñ òýäíèéã ýíý òºðëèéí ¿éë÷èëãýýíä ñóðãàæ, óã ÷èãëýëèéí çàõ çýýëä õîëáîõûã çîðüæ áàéíà. Õàìãèéí àíõ Öàãààí ãîëûí áýë÷ýýð àøèãëàã÷äûí õîëáîîíû ãèø¿¿í, ìàë÷èí ýìýãòýé Æ.Öýöýãõàíä 100000 òºãðºãíèé õóâü ºã÷ “Í¿¿äýë÷äèéí äýâæèõ ºð㺺” õîðøîîíä ãèø¿¿íýýð ýëñ÷ýý. Òýðýýð ã¿¿íèé àéðàã, ñ¿¿, ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿íýý õîðøîîíèé äýëã¿¿ðýýð çàðæ áîðëóóëàõààð áîëñîí áàéíà. Îäîîãîîð ýíý õîðøîîíä 41 õ¿í ýëñýýä áàéãàà áºãººä ìàë÷äûí ýëñýõ ñîíèðõîë óëàì á¿ð ºñ÷ áàéãàà ãýíý.
ªìíºäýëãýð ñóìûí ìàë÷èä ÷óóëëàà 2011 îíû 6-ð ñàðä Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð ñóìàíä ìàë÷äûí ÷óóëãà óóëçàëò áîëæ ºíãºð뺺. Ýíý óóëçàëòààð ÌÀÀ-ã õýðõýí ¿ð àøèãòàéãààð õºãæ¿¿ëæ, àìüæèðãààãàà ñàéæðóóëàõ òàëààð ìàë÷äàä ìýäýýëýë ºã÷ýý. ̺í îðîí íóòàãò òýð á¿ð õ¿ð÷ àæèëëàõ áîëîìæã¿é íàðèéí ìýðãýæëèéí ìýðãýæèëòí¿¿ä, òóõàéëáàë ìàë àæ àõóéí òàëààð ØÓ-û ñóäàëãàà øèíæèëãýý õèéäýã ýðäýìòýä áîëîí ýíý ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã òºñºë õºòºëáºðèéí ãàçðóóä, áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí òºëººëºë¿¿ä óðèëãààð îðîëöñîí áàéíà. Òýä ìàë÷äàä ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé ýðõëýõèéí à÷ õîëáîãäîë, òýæýýëèéí óðãàìàë òàðèàëàõ, áýë÷ýýð õàøèæ õàìãààëàõ, õîðøîî
õýðõýí áàéãóóëàõ, ìàëûí èíäåêñæ¿¿ëñýí äààòãàë, ìàëûí óäìûí ñàí, ãàçàð ýçýìø¿¿ëýõ, ºì÷ë¿¿ëýõ, ºðõèéí îðëîãîî õýðõýí çºâ õºòëºõ, òºëºâëºõ, íºõºðëºë áàéãóóëàõûí à÷ õîëáîãäîë ãýõ ìýò îéëãîëòóóäûí òàëààð ìýäýýëýë ºã÷ýý. Óóëçàëò çºâëºãººíèé ¿åýð ìàë÷äûí àñóóëòàä ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ òîäîðõîé õàðèóëò ºãñºí áºãººä îðîëöîã÷äûí ç¿ãýýñ ìàë àæ àõóéã ñàéæðóóëàõ ÷èãëýëýýð îðîí íóòàãòàà óðèàëãà ãàðãàñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿ óðèàëãà íü áàéãàëü îð÷èíä õàìãèéí ýýëòýé äàäàë çàíøëûã àãóóëñàí óëàìæëàëò ìàë ìàëëàãààíû àðãà óõààíûã äàõèí ñýðãýýõèéí çýðýãöýý ìàëàà äààòãàëä õàìðóóëàí ýðñäëýýñ õàìãààëàõ ãýõ ìýòýýð ìàë÷èä ººðñ人
õàðèóöëàãàà ºíäºðæ¿¿ëýõ ÷èãëýëèéí àãóóëãûã áàãòààæýý. Çàõ çýýëèéí íèéãýìä õºë íèéë¿¿ëýí õºãæèõèéí òóëä ìàë÷èä õîîðîíäîî íýãäýæ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ íü ÷óõàë ãýäýãò óóëçàëòàä îðîëöîã÷èä ñàíàë íýãäñýí áàéíà. ̺í ýíý ¿åýð ªìíºäýëãýð ñóìûí õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã÷èä áîëîí íºõºðëºë¿¿ä ººðñäèéí á¿òýýãäýõ¿¿íýýð ¿çýñãýëýí õóäàëäàà ãàðãàæýý. Ýíý äàøðàìä îé õýýðèéí ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ èæ á¿ðýí áàãàæóóäûã äýëãýí ñóðòàë÷èëñàí áàéíà. Ýäãýýð áàãàæóóäûã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí äýìæëýãýýð á¿ðä¿¿ëæýý.
Àëò îëáîðëîæ áàéñàí ãàçàðò “ßìààò” íºõºðëºë íºõºí ñýðãýýëò õèéëýý Î. ÃÀÍÁÀÒ Óâñ àéìãèéí Áºõìºðºí ñóìûí áàéãàëü õàìãààëàõ èðãýäèéí ßìààò íºõºðëºë àëòíû îëáîðëîëò õèéãäñýí ãàçàðò 2011 îíû 6-ð ñàðûí ýõýýð íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä, õàìò îëíû õ¿÷ýýð íºõºí ñýðãýýëò õèéñýí áàéíà. Ýíý íü Áºõìºðºí ñóìûí Öàãààí ñàëàà õýìýýõ ãàçàð áºãººä 2008 îíîîñ “Õýì÷èã ãîóëä” ÕÕÊ àëò îëáîðëîëò õèéæ áàéãààä îðõèñîí áàéæýý. Óëìààð ãàð àðãààð õóóëü áóñ àëò îëáîðëîã÷èä îëíîîð àøèãëàæ áàéñàí áàéíà. Öàãààí ñàëààä òåõíèêèéí áîëîí ãàð àðãààð àëò îëáîðëîæ áèé áîëãîñîí í¿õ, ãóó æàëãà, ýðãèéã ÷óëóó øîðîîãîîð ä¿¿ðãýí òýãøèëæ 1.5 ãà ãàçàðò òåõíèêèéí íºõºí ñýðãýýëò õèéæýý. ßìààò íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä òºðºëõ íóòãèéíõàà ãàçðûí õýâëèéã õýâèéí áàéäàëä îðóóëàõ ñàíàà÷ëàãà ãàðãàñíû çýðýãöýý “Áàéãàëü îð÷íû øèíý÷ëýë-2” ¿íäýñíèé õýìæýýíèé òºñºëä æèæèã òºñëèéí ñàíàë èëãýýñýí íü äýìæèãäñýí áàéíà. Òýä ýíý òºñëèéíõºº õ¿ðýýíä äýýðõ íóòãèéí àðä èðãýäýä áàéãàëü õàìãààëàë áà áàéãàëèéí äîðîéòîë, óóë óóðõàé, àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëü ýðõç¿éí ñóðãàëòûã àéìãèéí ÁÎÀÆÃ-ûí ìýðãýæèëòýíòýé õàìòðàí õèéëýý.