ÎÉ ÌÎÄÎÎÐ ÀßËÖÃÀÀß
Óëààíáààòàð 2011 îí
ÎÉ ÌÎÄÎÎÐ ÀßËÖÃÀÀß Ýìõýòãýñýí: Ã.Ñýëýíãý Õÿíàñàí: ¨.Îíîí, Á.̺íõ÷óëóóí Ýõ áýëòãýñýí: Õ.Áàëäàíäîðæ Ýêèìòî õýâëýëèéí ãàçàð 2000 õóâü õýâëýâ.
Íîì ç¿é: Kids for trees, University of Illinois, 2008 Îð÷ëîí åðòºíöèéí íóóöààñ-ìîä, 2011 2
ªìíºõ ¿ã Áèä ìîäíû òàëààð õýð èõ ìýääýã âý? Õàðàõàä ýíãèéí íýã ìîä áèäýíä õý÷íýýí ñîíèðõîëòîé ò¿¿õ, áàðèìòûã õýëæ ºãäºã ãýæ ñàíàíà. Ìîä á¿õýí àìüòàé áàéäàã. Òýä ÿã ë áèäýí øèã èäýæ, àæèëëàæ, àìüñãàëæ, óíòàæ, ãýìòýýâýë óéëäàã ãýâýë ÷è èòãýõ ¿¿? Ýðò äýýð ¿åýñ ìàíàé àðä ò¿ìýí ãîë, áóëãèéí ýõèéí îéã õºíäºõèéã õàòóó öýýðëýí óðãàìàë, ãàçàð, ÷óëóóã íü ÷ õºíäºëã¿é õóóðàé ãèø¿¿, ìº÷èð, óíàñàí ìîäûã ò¿¿æ îéã öýâýðëýõ ìàÿãààð àâ÷ õýðýãëýí àøãèéí áóñ çîðèëãîîð, çºâõºí àõóéí õýðýãöýýíäýý ¿ð æèìñ, ýìèéí óðãàìàë ò¿¿äýã áàéñàí íü îéí ýêîñèñòåì õàäãàëàãäàí ¿ëäýõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéæýý. Õýíòèé àéìãèéí àâàðãà õºðºº÷èí, ìîä áýëòãýã÷ íýãýí õ¿íèé ÿðèàã áèä çîðèóä äóðäàõûã õ¿ññýí þì. “Ìèíèé ýçýìøñýí ìýðãýæèë õºðºº÷èí ÷ áè õºðººäºõ ãýæ áàéãàà ìîäîíä øóâóóyíû ¿¿ð áàéãàà ýñýõèéã ýõëýýä ñàéòàð àæèãëàäàã. Øóâóóíû ¿¿ðèéã ñ¿éòãýõã¿é áàéõ íü õàìãèéí ÷óõàë. Äàðàà íü õºðººäºõ ìîäíû îéð îð÷ìûí çóëçãàí ìîäûã ãýìòýýõã¿éãýýð óíàãààõ òàëààñ íü àíõààðäàã” ãýæ ÿðüæ áàéñàí íü ¿íýõýýð áàõàäìààð. Ýíýõ¿¿ íîìîíäîî áèä ìîä õýìýýõ ãàéõàìøèãèéí òóõàé, ò¿¿íèé àøèã òóñ, ¿ð ºãººæèéí òàëààð õ¿¿õä¿¿ä òà á¿õíèé ìýäëýãò íýìýð áîëãîõ ìýäýýëëèéã îðóóëëàà. Ìîíãîë óëñûí èðýýä¿éã àâ÷ ÿâàõ áÿöõàí ä¿¿ íàð ìèíü àìüä áàéãàëèà õàéðëàí õàìãààëæ, áàãà ÷ ãýëòã¿é ººðñäèéí òóñ äýìýý ¿ç¿¿ëæ áàéãààðàé! Ýíýõ¿¿ íîìíîîñ ìýäýæ, ñóð÷, îéëãîñíîî áóñäàä ò¿ãýýõ íü àìüä áàéãàëèéíõàà òºëºº îðóóëæ áóé õóâü íýìýð þì ø¿¿ ãýäãèéã ÿìàãò ñàíàæ ÿâààðàé! Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí àõ ýã÷ íàðààñ íü
3
ÍÎÃÎÎÍ ÀÆÈÃËÀÖÃÀÀß! ×è ìîäûã àæèãëàæ áàéñàí óó? Òýä þó õèéäýã ãýæ áîäîæ áàéíà âý? ßìàð íýã þì õèéæ áàéãàà íü àæèãëàãäàæ áàéíà óó? Ìîäíóóä ç¿ãýýð ë çîãñîîä, þó ÷ õèéõã¿é áàéãàà þì øèã õàðàãäàæ áàéíà óó? Áèä ìîäûã ºäºð á¿ð õàðäàã áîëîõîîð òýäíèéã áàéãàëèéí ÿìàð àãóó íóóöëàã á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîõ òàëààð îãò ìýääýãã¿é ø¿¿ äýý. ¯íýíäýý òýä áèäíèé òºëºº ÷óõàë àæèë õèéãýýä ìàø çàâã¿é áàéäàã. ßìàð àæèë õèéäãèéã íü ÷è òààâàðëàæ áàéíà óó? Òýãâýë á¿ãäýýðýý õàìòäàà ñóäàëöãààÿ.
Íîãîîí ìîä íü á¿õ àìüä áàéãàëèéí ýýæ þì Çàðèì àìüòàä èõýíõ àìüäðàëàà ìîäîíä ºíãºðººäºã. Æèøýý íü, çàðèì òºðëèéí øóâóó, õýðýì, èëáýíõ áîëîí îëîí òºðëèéí øàâæíóóä ìîäîí äîòîð àìüäàð÷, ¿ð òºëºº ºñãºäºã. Òýäíèé õóâüä ìîä íü öàã àãààðûí òààëàìæã¿é áàéäàë, äàéñíóóäààñ õîðãîäîõ ãàçàð, îðîí ãýð áîëäîã. Ìîä ººðèéíõºº æèìñ, ñàìàð, íàâ÷, õîëòîñ, ¿íäýñýýðýý òýäíèéã õîîëëîäîã áàéíà. Á¿ð ¿õñýí ìîä õ¿ðòýë îëîí òºðëèéí àìüòäàä õîðãîäîõ ãàçàð, èäýø òýæýýë íü áîëæ ºãäºã.
4
Íîãîîí ìîä ÷èíèé òºëºº þó õèéäýã âý? Áèäíèé èõýíõ íü ìîäîîð õèéñýí áàéøèíä àìüäàðäàã. Áàéøèí äîòîð áàéäàã òàâèëãà, øàë, òîãëîîì, õºãæìèéí çýìñýã, ãàë òîãîîíû õýðýãñýë çýðýã îëîí ç¿éë ìîäîîð õèéãääýã. Õàðàõàä ìîä áèø ÷ ìîäíîîñ ãàðãàæ àâñàí ººð îëîí òºðëèéí ç¿éë ÷ áàñ áàéäàã. Òýð íü ÷óõàì þó áàéæ áîëîõ áý? ×è ìýäýõ ¿¿? Ìîäûã îëîí òºðëèéí öààñ õèéõýä àøèãëàäàã. ×èíèé ö¿íõýíä áàéãàà òýìäýãëýëèéí äýâòýð, ñîíèí, ÷èõðèéí öààñûã ìîäíîîñ ãàðãàæ àâäàã. Ìîäíû ø¿¿ñèéã áîõü, õàðàíäàà, áóäàã, ñàâàí õèéõýä õîëòîñûã íü áóäàã÷ áîäèñ, ýì õèéõýä àøèãëàäàã áàéíà. Íàâ÷, ¿íäýñýýð íü ãîî ñàéõíû á¿òýýãäýõ¿¿í, ýì÷èëãýýíèé òîñ õèéäýã. Ò¿¿í÷ëýí ìîä íü õ¿ì¿¿ñò àæèë îëãîäîã. Æèøýý íü, îéí èíæåíåð, îé ñóäëàà÷, áàéãàëü îð÷íû áàéöààã÷, ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçðûí àæèëòàí ãýõ ìýò. Ýäãýýð ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ ìîäíû óðãàõ ÿâö, çîõèñòîé õýðýãëýýíä àíõààðàë òàâüæ àæèëëàäàã. Ìîäîîð îëîí òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í õèéäýã ãýæ äýýð äóðäñàí ø¿¿ äýý. Òýãâýë òýð á¿õíèéã õèéäýã ¿éëäâýðèéí àæèë÷èí, ìóæààí, ñèéëáýð÷ á¿ðèéã ìîä àæëààð õàíãàæ ºãäºã. Íîãîîí ìîä õ¿ì¿¿ñ áèäýíä õîîë õ¿íñ ºãäºã. Ìîéë, ¿ðýë, õàä ãýõ ìýò îëîí æèìñèéã ìîäíîîñ àâäàã. Õóøãà, ñàìàðûã ÷ ìºí àäèë. Íîãîîí ìîä áîë õ¿ì¿¿ñ áèäíèé “õàëàìæëàã÷” þì. Çóíû õàëóóíä ñ¿¿äðýýðýý áèäíèéã ñýð¿¿ö¿¿ëæ, õàâàð, íàìðûí óëèðàëä ñàëõèéã õààæ ºãäºã. Áèäíèé îðîí ãýð, ñóðãóóëèéã õ¿ðòýë õàëóóí ýë÷ýýðýý äóëààöóóëæ ºãäºã ø¿¿ äýý. Îé ìîä áèäýíä ãîî ñàéõíû ìýäðýìæèéã áýëýãëýäýã. Ìàíàé äýëõèéã èë¿¿ ñàéõàí, ¿çýñãýëýíòýé áîëãîäîã.
5
ÖÝÂÝÐ ÀÃÀÀÐ, ÖÝÍÃÝà ÓÑ Îé ìîäíû ¿¿ðýã, à÷ õîëáîãäîë àñàð èõ ãýäýãòýé ÷è ñàíàë íèéëæ áàéãàà áàéõ. Òýãâýë îäîî á¿ãäýýðýý ìîäíû à÷ õîëáîãäëûí òàëààð óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäàëúÿ. Íîãîîí ìîäíû ¿íäýñ ÷èéãèéã õºðñíººñ àâ÷, íàâ÷íóóä íü àãààðò áóöààæ óóðøóóëäàã ó÷ðààñ òýä áîðîî îðóóëàõàä òóñàëäàã. Òèéì ÷ ó÷ðààñ îé ìîä èõòýé ãàçàðò áîðîî, öàñ èõ îðäîã. Ýíý íü íîãîîí ìîä àãààðûí õàðüöàíãóé ÷èéãøëèéã èõ áîëãîæ, õóð òóíàäàñ óíàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýãòýé õîëáîîòîé. Íîãîîí ìîä í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã íàâ÷ààðàà äàìæóóëàí àâ÷, áèäýíä øààðäëàãàòàé õ¿÷èëòºðºã÷èéã ÿëãàðóóëæ àãààðûã öýâýðëýäýã. Íîãîîí ìîäíû ¿íäýñ õºðñèéã ýâäðýëýýñ õàìãààëäàã íü ãîë, ìºðíèé óñíû ò¿âøèí, öýâýð áàéäàëä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. ªºðººð õýëáýë, ìîäíû ¿íäýñ íü õºðñ ýâäðýí, áîðîîíû óñààð óãààãäàæ ãîë, íóóðûí óñàíä îðæ áóëèíãàðòóóëàõààñ ñýðãèéëäýã. Õ¿÷èëòºðºã÷ Óñ
Õóð òóíäàñ
Í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé
¯íäýñ íü õºðñèéã õàìãààëäàã
6
ÎÉ ÌÎÄ ÁÀ ÖÀà ÀÃÀÀÐ Îé ìîä íü öàã àãààð, óóð àìüñãàëä õ¿÷òýé íºëºº ¿ç¿¿ëíý. Îé ìîä íü õýòýðõèé õàëóóí, õýòýðõèé õ¿éòýí, õýòýðõèé õóóðàé áàéõààñ õàìãààëäàã. Ìîäîä íü îðîí ãýð áîëîí òàðèàëàíãèéí òàëáàéã õ¿÷òýé ñàëõè, õàëóóí íàð, õ¿÷òýé ààäàð áîðîîíîîñ õàìãààëíà. Èë¿¿ ºðãºí óòãààð àâ÷ ¿çâýë îé ìîä íü äýëõèéí äóëààðëààñ áèäíèéã õàìãààëæ, àãààðò áàéãàà õîðò õèéã øèíãýýí àâ÷ áàéäàã. Èíãýñíýýð îé ìîä äýëõèéí óóð àìüñãàëûã 纺ëð¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. Èõýýõýí õýìæýýíèé îé ìîäûã óñòãàæ ¿ã¿é áîëãîñíîîð áàéãàëèéí ãàìøèã, ãàí ãà÷èã, äóëààí àãààðûí ãýíýòèéí óðñãàë, äàëàéí øóóðãà ãàðàõ íºõöºëèéã íýìýãä¿¿ëäýã.
ÎÉÍ ÀÌÜÄÐÀË ÁÀ ÝЯ¯Ë ÌÝÍÄ Îé ìîäîí äîòîðõ àìüäðàëûí õýëõýý õîëáîîã àæèãëàæ ìýäýæ àâàõ íü òóí ÷óõàë þì. Ýð¿¿ë îéä îëîí òºðºë, ç¿éëèéí óðãàìàë, àìüòàí áàéäàã. Ýíýõ¿¿ áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë íü õ¿ì¿¿ñèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëæ áàéäàã. Ìîäîíä àìüäàðäàã çºãèé áîëîí áóñàä øàâæíóóä ¿ð òàðèà, ìîäîíä òîîñ õ¿ðòýýæ òýäíèéã öýöýãë¿¿ëæ, ¿ð æèìñòýé áîëãîäîã. Ǻãèé áîëîí øîðãîîëæíóóä óðãàöûã ñ¿éòãýäýã øàâæèéã èääýã. Ñàðüñàí áàãâààõàé áîëîí çàðèì øóâóóä ºâ÷èí òàðààã÷ øóìóóëààð õîîëëîíî. Îéí çàðèì àìüòàä ÿëàà, õýäãýíý, õàðõ, õà÷èãààð õîîëëîæ ºâ÷èí òàðààõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëäýã.
7
ÎÉ ÌÎÄ ÍÜ ÕªÐÑÈÉà ÝËÝÃÄËÝÝÑ ÕÀÌÃÀÀËÆ, ¯ÅÐÈÉà ÁÀÃÀÑÃÀÍÀ Îé ìîä ãàçðûí õºðñèéã ¿íäñýýðýý áýõæ¿¿ëæ áàòæóóëñíààð õºðñíèé ýëýãäëýýñ õàìãààëæ ¿åðèéã áàãàñãàäàã áàéíà. Ìîäíû ¿íäýñ áîðîîíû óñûã õºðñºíä áàðüæ, ò¿¿íèéã ãàçàð äýýã¿¿ð òàðæ óðñàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ, óñûã õºðñºíä íýâ÷èõýä íü òóñàëíà. Îé ìîäûã óñòãàõàä ãàçðûí õºðñ óãààãäàæ ýëýãäýíý. Õ¿÷òýé ààäàð áîðîî îðîõîä ãàçàð óñûã øèíãýýí àâ÷ ÷àäàõã¿é áîëæ, áîðîîíû óñ ãàçàð äýýã¿¿ð èë¿¿ õóðäàí óðñàæ ¿åð ¿¿ñãýäýã. Áàéãàëèéí óñíû óðñãàëûã óñíû àé ñàâûí õ¿ðýýíä õàìãààëæ ¿ëäýõèéí òóëä ìîäûã óðãààãààð íü ¿ëäýýæ, íîãîîí ìîäûã õàìãààëàõ íü á¿õíýýñ ÷óõàë áàéäàã þì.
8
È˯¯ ÎÉÐÎÎÑ ÀÆÈÃËÀÖÃÀÀß Íîãîîí ìîäíû õîëòîñûí òàëààð ÷è þó ìýäýõ âý? • Õîëòîñ ÿìàð ºíãºòýé áàéíà âý? • Öàéâàð óó, áàðààí óó? • Øèð¿¿í ¿¿, ãºëãºð ¿¿? • Öóëãóé ýñâýë õýýòýé áàéíà óó? • Õîëòîñíû ãîë øèíæ¿¿ä ÿìàð áàéíà âý? • Õîëòîñ ¿íýðòýé áàéíà óó? • Çóçààí óó, íèìãýí ¿¿? • Õîëòîñíû íÿãò ÷àíàð õýð áàéíà? Ìîäûã òàíèõàä ýíý ÿëãààíóóä íü ÷óõàë øèíæ òýìäýã áîëíî. Ìîäíû õîëòîñ íü ãàéõàëòàé îëîí ÿíç áàéäàã áà õýä õýäýí äàâõàðãàòàé áàéäàã. Ýäãýýð íü ÿã ë õ¿íèé ýä ýðõòýí øèã ººð ººðèéí ¿¿ðýãòýé áàéäàã.
9
ÕÎËÒÎÑÍÛ Á¯ÒÝÖ Ýíý äàâõàðãàä ¿íäýñíýýñ óñ áîëîí óñàíä óóññàí ýðäýñ áîäèñûã ìº÷èð, íàâ÷, öýöýã, ¿ð æèìñ çýðýã áóñàä ýðõòýíä õ¿ðãýí äàìæóóëàõ õîîëîé áóþó êñèëåì áàéðëàíà. Êàìáèóì äàâõàðãà íü ìîäíû ºñºëòèéã äýìæäýã.
Ìîäíû ãîë íü òóëãóóð ýðõòýí þì.
Äîòîîä ¿éñ áóþó ôëîåì íü íîãîîí íàâ÷èíä áèé áîëñîí øèìò áîäèñûã ìîäíû áóñàä õýñýãò ¿íäýñ, ìº÷èðò äàìæóóëàõ ¿¿ðýãòýé õîîëîé þì.
Õîëòîñ íü ìîäûã õàìãààëäàã äàâõàðãà þì. Ìîäûã õ¿éòýí õàëóóíààñ õàìãààëàõààñ ãàäíà ÷èéãýý ãàäàãø àëäàõààñ ñýðãèéëäýã. 10
Òýãýõëýýð ìîäíû èõ áèå äîòîð 2 ÷èãëýëòýé õîîëîé áàéãààã áèä ìýäýæ àâëàà. Íàâ÷íààñ ¿íäýñ ð¿¿ õ¿íñýý áóóëãàäàã ôëîåì ãýäýã õîîëîé áàéäàã áîë ¿íäýñíýýñ óñûã àâ÷ íàâ÷ ðóó ÿâóóëäàã êñèëåì ãýäýã õîîëîé áàéäàã áàéíà. Ôëîåì, êàìáèóì, êñèëåì íü ìîäíû èõ áèåíèé àìüä õýñýã þì. Æèë á¿ð êàìáèóìûí õàæóóãààñ ôëîåì, êñèëåìèéí øèíý äàâõàðãóóä óðãàõ òóñàì ìîäíû èõ áèå óëàì ºðãºí áîëäîã. Êàìáèóìûí äàâõàðãà íü èõ áèåíèé ºñºëòèéí õýñýã. Ýíý íü æèë á¿ð øèíý õîëòîñ áèé áîëãîæ, ìîäíû òîéðãèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëäýã. Õàðèí ìîäíû ãîë íü ìîäíû äýìæèõ áàãàíà áîëäîã.
11 11
ÍÎÃÎÎÍ ÌÎÄ ÕÝÐÕÝÍ ÕÎÎËËÎÄÎà ÂÝ? Íîãîîí ìîäîíä àìüòäûí àäèë õîîë øààðäëàãàòàé áàéäàã. Òýä ººðèéí àðãààð õ¿íñýý áîëîâñðóóëæ, òàðààäàã.
Ìîäîíä øààðäëàãàòàé áàéäàã ãîë õ¿íñ íü íîãîîí íàâ÷èíä áîëîâñîðäîã. Íàâ÷ á¿ðò õëîðîôèëëûí ìºõëºãòýé ñàÿ ñàÿ ýñ¿¿ä àãóóëäàã. Ýäãýýð ýñ¿¿ä ôîòîñèíòåç áóþó ãýðýë íèéëýãæèõ ïðîöåññîîð õ¿íñýý áèé áîëãîäîã. Ýíý íü íîãîîí óðãàìàë õºðñíººñ óñûã, àãààðààñ í¿¿ðõ¿÷ëèéí õèéã øèíãýýí àâ÷, íàðíû ãýðëèéí òóñëàëöààòàéãààð òýäãýýðèéã øèì òýæýýëèéí áîäèñ áîëîí Î2 áîëãîí õóâèðãàäàã ¿éë ÿâö þì. Áèä ò¿¿ãýýð íü àìüñãàëäàã áàéíà. Íîãîîí íàâ÷èíä àãóóëàãäàõ õëîðôèëëèéí ìºõëºãò óðãàìëûí øèìò áîäèñ á¿ðýëäýõ õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýë ÿâàãääàã. ¯íäýñ õºðñíèé áîëîí ã¿íèé óñûã ñîðîí òàòàæ, èø, ìº÷èð, íàâ÷, öýöýã çýðýã á¿õ ýðõòýíã óñààð õàíãàíà. Íîãîîí íàâ÷íû õëîðôèëë íü àãààðààñ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã, ¿íäýñ, èø, ìº÷ðººð óñûã àâ÷ ãýðëèéí òóñëàìæòàéãààð íèéëýãæ¿¿ëýõ ¿éë ÿâö ÿâóóëæ îðãàíèê áîäèñ áóþó öàðäóóëûã ¿¿ñãýæ, õ¿÷èëòºðºã÷èéã ÿëãàðóóëíà.
12
¯ÍÄÑÝÍÄ Ó×ÈÐ ÁÈÉ ¯íäýñ íü óñ, òýæýýëèéã õºðñíººñ àâäàã ãýäãèéã áèä á¿ãä ìýäíý. Ãýõäýý ºíäºð ìîä ÿàæ óñàà õàìãèéí äýýä ¿ç¿¿ðò áàéãàà íàâ÷èíä õ¿ðãýæ ÷àääàã áàéíà ãýæ ÷è ãàéõàæ áàéíà óó? Ìîäíû ¿íäýñ íü õºðñíèé ÷èéãèéã ìàø íàðèéõàí, ñàãñãàð ¿íäýñíèéõýý òóñëàìæòàéãààð øèíãýýäýã áàéíà. ßã ë õºâºí óñûã ººðòºº øèíãýýæ áàéãàà ìýò. Èíãýæ øèíãýýñíèé äàðàà ¿íäñýíä áàãàõàí äàðàëò ¿¿ñäýã áºãººä ò¿¿íèé íºëººãººð óñ äýýøýý ÿâäàã áàéíà. ¯íäñýíä ¿¿ññýí äàðàëò õýðõýí àæèëëàäãèéã ýíãèéí òóðøèëòààñ õàðæ áîëíî ø¿¿ äýý. ĺíãºæ òàñàëñàí öýöýã, òàéðñàí ìîäíû õîæóóë, ãàäàðãóó äýýð áàãà çýðãèéí óñ ãàð÷ èðñýí áàéäãèéã ñàíàæ áàéíà óó?
13
Íàâ÷
àæèãëàöãààÿ Îéä ÿâæ áàéõàä ãàçðààð íàâ÷, øèëì¿¿ñ óíàñàí áàéäãûã ìýäíý ø¿¿ äýý. Òýãâýë óíàñàí íàâ÷èñ õ¿ðòýë àøèãòàé áàéäàã ãýâýë ÷è èòãýõ ¿¿? Õºðñºí äýýð óíàñàí íàâ÷èñ íü ãàçðûã ñ¿¿äýðò áàéëãàí, óðãàìàë óðãàæ, àìüòàí àìüäðàõ òààòàé áîëîìæîîð õàíãàäàã áàéíà. Ãàéõàëòàé áàéãàà áèç? Íàðñíû æèæèã øèëì¿¿ñíýýñ ýõëýýä äàë ìîäíû íàâ÷ õ¿ðòýë ãàéõìààð îëîí õýëáýð, õýìæýýòýé áàéäàã. Íàâ÷ûã àæèãëàõ íü ñîíèðõîëòîé àæèë þì. Áèä òýäíèéã àíõààðàëòàé àæèãëàñíààð îëîí ç¿éëèéã ìýäýæ àâ÷ áîëíî. Õýðâýý àíõààðàëòàé àæèãëàõ þì áîë íàâ÷ áîëãîíä íàðèéõàí ñóäëóóä áàéäàã. Ýíý íü íàâ÷íû “õ¿íñèé㔠纺äºã õîîëîé þì.
14
ÍÀÂ×ÈÉà ØÈÍÆÝÝÐÝÉ Íàâ÷íóóä îëîí òºðëèéí õýëáýð, õýìæýýòýé áàéäàã. Íàâ÷íû ãàäàðãóó ãºëãºð ýñâýë ¿ñýðõýã, ãÿëãàð ýñâýë áàðçãàð áàéäàã. Çàðèì íü õóðö ¿ç¿¿ðòýé áàéõàä çàðèìûíõ íü äóãóé áàéäàã. Èðìýã íü áàðçãàð, ãºëãºð, ºðãºñòýé ãýýä îëîí ÿíç. Íàâ÷íóóä íýã íýãýýðýý ýñâýë áàãöààðàà óðãàæ áîëíî. ªºä ººäººñºº õàðààä ýñâýë ººð ººð òèéøýý õàðàí óðãàäàã ÷ áèé. Íàâ÷íû ºí㺠îëîí ÿíç. Ýíý á¿õíèéã ìýäýõ íü ÷óõàë áºãººä ñîíèðõîëòîé.
Õ¿¿õä¿¿ä òà íàð îëîí òºðëèéí íàâ÷ öóãëóóëààä òýäãýýð íü õîîðîíäîî þó þóãààðàà àäèë, ººð áàéãààã õàðüöóóëààðàé.
Íàâ÷ààð íü ìîäûã íàâ÷èò áîëîí øèëì¿¿ñò ìîä ãýæ àíãèëäàã áàéíà. Øèëì¿¿ñò ìîäíû øèëì¿¿ñ áîëãîí ººð ººð áàéäàã. ªäºí õýëáýðò Øèëì¿¿ñ íü õýä Äýâ¿¿ð Àëãàí õýäýýðýý ãàðñàí áàéãààã õýëáýðò õýëáýðò àæèãëààðàé. Íýã äîðîîñ Ãóðâàí æèæèã íèéëìýë íàâ÷ òàâ òàâààðàà øèëì¿¿ñ ãàðñàí áîë õóø ìîä, íýã Ç¿ðõýí äîðîîñ 15 ò¿¿íýýñ äýýø õýëáýðò Ç¿¿ (øèëì¿¿ñò) øèëì¿¿ñ ãàðñàí áîë õàð õýëáýðò Áàìáàé õýëáýðò ìîä áóþó øèíýñ, íýã íàõèàíààñ 2 øèëì¿¿ñ áàãöëàí ãàðñàí áîë íàðñ Òàõ õýëáýðò ìîä áàéäàã. ªíäãºí õýëáýðò
Ãóðâàëæèí õýëáýðò Õèéë õýëáýðò
15
ÍÎÃÎÎÍ ÓÐÃÀÌÀË ßÀÃÀÀÄ ªÍêª ÑÎËÜÄÎà ÂÝ? Íàìàð áîëæ íàðòàé ºäð¿¿ä áîãèíîñîõîä íàâ÷íóóä ºí㺺 ñîëüäîã. ¯¿íèéã òàéëáàðëàõ òóí õÿëáàðõàí. Àãààðûí õýì áóóðàõ ¿åä óðãàìëûí ýñèéí õëîðîôèëë íü øèì òýæýýë áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýëýý çîãñîîäîã. Á¿õ íàâ÷íóóäàä øàð ïèãìåíò (áóäàã÷ áîäèñ), çàðèìä íü óëààí ïèãìåíò áàéäàã. Ãýõäýý ýäãýýð ºíãºí¿¿ä õëîðîôèëëèéí íîãîîí ºíãºíä äàðàãääàã ó÷èð õàâàð, çóí õàðàãääàãã¿é. Õëîðîôèëë ýñí¿¿ä àæëàà õèéõýä íü íàðíû ãýðýë õýðýãòýé áàéäàã. Õàíãàëòòàé ãýðýë áàéõã¿é áîëîíãóóò íàâ÷íóóä òýæýýë áîëîâñðóóëàõàà çîãñîæ, íîãîîí ºí㺺 àëääàã áà ýíý ¿åä òóõàéí óðãàìëûí ººð (óëààí, øàð ãýõ ìýò) ºíã¿¿ä òîäðîí ãàð÷ èðäýã áàéíà. Ýíý ¿åä íàâ÷íóóä øàð ýñâýë óëààí ºíãºòýé áîëäîã. Èéì ë áîëîõîîð íàìðûí óëèðàëä íàâ÷ óëààí áîëæ èðýýä øàðëàäàã áàéíà.
16
Á¿õ íàâ÷íóóä ìîäíîîñ óíàõààñàà ºìíº ºí㺺 ººð÷èëäºã. Ãýõäýý çàðèì íàâ÷íóóä áóñäààñàà èë¿¿ ºíãºëºã áàéäàã. Õ¿ì¿¿ñèéí ¿ñ õºãøðºõ òóñàì ºí㺺 ººð÷èëäºãòýé àäèë çàðèì íàâ÷íóóä ºí㺺 çºâõºí øàð ýñâýë óëààí áîëãîí ººð÷èëäºã. Öàã àãààðûí íºõöºë íü íàìðûí íàâ÷íû ºíãºíä íºëººëäºã ººð íýã õ¿÷èí ç¿éë þì. Õóð áîðîî èõòýé çóí, íàìðûí ñýð¿¿í îðîé, äóëààí áîëîí íàðòàé ºäð¿¿äýä õàìãèéí ñàéí, õàìãèéí òîä ºíã¿¿ä áèé áîëäîã.
̪ÍÕ ÍÎÃÎÎÍ ÌÎÄ ßàãààä çàðèì ìîä èéíõ¿¿ ºí㺠ñîëüæ áàéõàä çàðèì íü “íîãîîí ãî¸ëòîéãîî” ºâºëæäºã þì áîë? Øèëì¿¿ñò ìîäíû õóâüä ºâëèéí óëèðàëä øèíãýíýý õ¿éòýíä õºë人äºãã¿é èõ îëîí äàâèðõàéëàã áîäèñóóä áàéäàã. Òèéì ó÷ðààñ èõýíõ øèëì¿¿ñò ìîä ºâºë áîëîõîîð øèëì¿¿ñýý õàÿäàãã¿é áàéõ íü. Íàìàð áîëîõîä ìîäíû ¿íäýñ óñ òàòàõ íü óäààøèðñààð ºâºë áîëîõîä ýíý íü á¿ðýí óíòàà áàéäàëä îðäîã. Ýíý ¿åä óñ øèëì¿¿ñýíä èðýõã¿é áîëäîã áàéíà. Ãýâ÷ òýäýíä õàòàõ àþóë òóëãàðäàãã¿é. Ó÷èð íü øèëì¿¿ñýíä íèìãýõýí ëàâûí á¿ðõ¿¿ë áàéäàã. Øèëì¿¿ñ íü íàâ÷òàé àäèë àìüñãàëàõ áîëîí àãààðæóóëàõàä øààðäëàãàòàé æèæèãõýí í¿õí¿¿äòýé. Ãýâ÷ ºâëèéí óëèðàëä òýäãýýð íü ëàâàí áºãëººí¿¿äýýð íàéäâàðòàé áºãëºãääºã áàéíà. Õàðèí õàâàð áîëîõîä ýäãýýð áºãëººí¿¿ä àëãà áîëäîã. Èéíõ¿¿ õºëäºõ, õàòàõ àþóëààñ á¿ðýí õàìãààëàãääàã øèëì¿¿ñò ìîäîä ºâëèéí óëèðàëä øèëì¿¿ñýý ãºâääºãã¿é áàéõ íü. Ãýõäýý øèëì¿¿ñò ìîä á¿õýí íîãîîí áàéäàãã¿é. Ãàöóóð, æîäîî, íàðñ, õóø ìîäîä ë íîãîîíîîðîî áàéäàã. Áèä ýäãýýð ìîäûã ìºíõ íîãîîí ìîä ãýæ ÿðüäàã ÷ øèëì¿¿ñèéí àìüäðàë ìºíõ áèø ýý. Øèëì¿¿ñ äóíäæààð 5-7 æèë ë àìüäàðäàã áàéíà. Çàðèì øèëì¿¿ñ õºãøèðººä óíàæ áàéõàä çàðèì íü øèíýýð óðãàæ áàéäàã áàéíà.
17
ÓÍÀÑÀÍ ÌÎÄ × ÁÀÑ ÀØÈÃÒÀÉ Ìîä õýäèé óíàñàí ÷ àøèã òóñàà ºãñººð áàéäàã ãýâýë ÷è èòãýõ ¿¿? éä áàéãàà ¿õñýí, øàòñàí ìîäîä îéí ÷èéãèéã Î õàäãàëæ, øèíý çàëóó ºâñ óðãàìàë óðãàõ òààòàé íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Øàâæ áîëîí áóñàä ñýýð íóðóóã¿é àìüòäûí îëîí òºðºë ç¿éë ¿õñýí ìîäíû õýñã¿¿äýýð õîîëëîæ, òýíä àìüäàðäàã. Îëîí øóâóó ÿëàíãóÿà òîíøóóë ìîäîíä àìüäàðäàã øàâæààð õîîëëîäîã áàéíà. Òýä øàâæààð õîîëëîõûí òóëä òîì í¿õ ãàðãàäàã. Òýðõ¿¿ í¿õ íü õýðýì, æèðõ çýðýã àìüòàä, çàðèì øóâóóäûí ¿¿ð áîëîõîîñ ãàäíà òýíäýýñ èäøýý (õóëãàíà, øàâæ) îëæ àâàõ òààòàé íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëíý. ¯õñýí ìîäíû õºíäèé íü òóóëàéíû ¿¿ð, ¿íýãíèé è÷ýý íü áîëäîã.
íàñàí ìîäíû ãèø¿¿ä ÷ áàñ îëîí àìüòäàä îðîí ãýð Ó íü áîëæ ºãäºã. ªìõèé õ¿ðýí, òóóëàé áóðãàñ ñººãºí îâîîí ãýðòýý àìüäðàõ äóðòàé áàéäàã. Íóóð, ãîëûí ýðýã äàãóóõ ìîäíû óñàíä óíàñàí ìº÷èð, èõ áèå íü æèæèã çàãàñ íóóãäàõ ñàéí íóóâ÷, æàðààõàéãàà ºñãºõ òààòàé íºõöëèéã áèé áîëãîäîã. ßâààíäàà ¿õñýí ìîäíóóä á¿ðýí ÿëçàð÷, õºðñºíä òýæýýë áîëîõóéö ñàéí îðãàíèê áîðäîî áîëäîã. Ýíýõ¿¿ ¿ðæèë øèì ñàéòàé õºðñºíä áóñàä óðãàìàë, ìîä óðãàõ íºõöºõ á¿ðäýíý. Ýíý íü íýã ¿ãýýð õýëýõýä óðãàìëûí íýã õýëáýðýýñ íºãºº õýëáýð ð¿¿ ººð÷ëºãäºæ áàéäàã áàéãàëèéí ¿éë ÿâö þì. 18
ÍÀÉÇÓÓÄÛÍÕ ÍÜ ÁßÖÕÀÍ ÒÓÑËÀÌÆ Íîãîîí ìîä õºäºëæ ÷àäàõã¿é íýã ë ãàçðàà “çîãñäîã”. Òýãâýë ¿ðýý õýðõýí öàöàæ, çóëçàãàí ìîä óðãàõ áîëîìæèéã áèé áîëãîõ áèëýý? Ñàëõèíä õèéñýõ. Çàðèì ìîäíû ¿ðí¿¿ä ñàëõèàð õèéñäýã. Æèøýý íü, õºâºíãèéí ìîäíèé ¿ðí¿¿ä õºâºí øèã õºíãºõºí áàéäàã òóë õîë ãàçàð àìàðõàí õèéñäýã. ̺íãºëºã àã÷ ìîäíû ¿ðí¿¿ä íèñäýã òýðýã øèã äàëàâ÷òàé áàéäàã. Óñíû òóñ. Ãîëûí ýðãèéí äàãóóõ ìîä ¿ðýý óñàíä óíàãàäàã. ¯ðí¿¿ä íü óðñãàë äàãàí óðññààð òààòàé íºõöºë á¿ðäñýí ãàçàð óðãàäàã. ¯ð òàðààã÷ àìüòàí. Çàðèì ¿ðí¿¿ä õèéñýõ øààðäëàãàã¿é áàéäàã. Òýä øóâóó “õºëºãëºäºã”. Îëîí ìîä ÿëàíãóÿà æèìñíèé ìîäûã øóâóóä “òàðèàëäàã”. Ýäãýýð óðãàìëûí ¿ðí¿¿ä æèìñýí äîòîð íü áàéäàã. Øóâóóä æèìñèéã èäýýä ¿ðèéã íü óíàãàõ áà óíàñàí ¿ðíýýñ æèìñíèé ìîä óðãàõ íü îëîí áàéäàã. Õýðýìí¿¿ä ìàø ÷óõàë “ìîä òàðèàëàã÷èä” áàéäàã. Íàìðûí óëèðàëä õýðýìí¿¿ä õóøíû áîðãîöîé, çýðëýã õóøãà çýðýã õ¿íñýý íººöºëäºã. Õàðàìñàëòàé íü òýä õààíà áóëñíàà îëîõîîðã¿é èõ ñàìàð áóëäàã. Ñàìàð á¿ðèéí äîòîð õýðýìíèé à÷ààð ìîä áîëäîã ìîäíû ¿ð àãóóëàãääàã. Áóñàä àìüòàä ÷ ìºí àäèë ìîäíû ¿ðèéã öàöàõàä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Òóóëàé, æèðõ, îëáèíû ¿ñýíä óðãàìëûí ¿ð íààëäàæ ººð ãàçàð óðãàõ áàñ íýã íºõöºë á¿ðääýã. Á¿õ ¿ð ìîä áîëîí óðãàæ ÷àääàãã¿é ãýäãèéã ñàíààðàé! Ó÷èð íü ìîäíîîñ óíàñàí ¿ðýíä óðãàõ òààòàé íºõöºë, òîõèðîìæòîé ãàçðûí õºðñ øààðäëàãàòàé ø¿¿ äýý. 19
ÍÎÃÎÎÍ ÌÎÄ ßÃ Ë ÁÈÄÝÍ ØÈà Ìîäíû òàéðäñûã õàðàõàä æèë á¿ðèéí ºñºëòèéã íü õàðóóëñàí öàãàðèã áàéäàã. Íýã ¿ãýýð õýëýõýä æèë á¿ð ìîäîíä øèíý öàãàðèã áèé áîëäîã ãýñýí ¿ã. Öàãàðèãèéí çóçààí íü äóëààíû óëèðëûã èëýðõèéëäýã. Õ¿éòíèé óëèðàë ýõëýõýä öàãàðèã àðàé íèìãýðíý. Çóðãàí äýýðõ ýíý ìîä 62 íàñòàé. Íýã á¿ð íü íýã æèë áîëîõ 62 áàðààí öàãàðèãèéã òîîëñíîîð ìýäýæ áîëíî. Ýäãýýð öàãàðèãóóäûã àíõààðàëòàé àæèãëàâàë, ìîäíû àìüäðàëûí òàëààðõ îëîí ñîíèðõîëòîé ç¿éëèéã ìýäýæ áîëíî. Õ¿¿õä¿¿äýý, îéðòîæ ñóóãààä ìîäíûõîî “òóóëæ ºíãºð¿¿ëñýí” àìüäðàëûã íü ñóäàëúÿ. Ýõíèé 5 æèëèéí öàãàðèã á¿ð ñàéõàí, ºðãºí, æèãä çàéòàé áàéíà. Ýíý íü áèäýíä áÿöõàí ìîä õàíãàëòòàé áîðîîíû óñ, íàðíû ãýðýë ¿çñýíèéã èëòãýíý. Ìîä 6 íàñòàé áàéõàä ÿìàð íýãýí þì ò¿¿íèéã ò¿ëõýæ õàçàéõàä õ¿ðãýñýí áàéíà. Ìîä ººðèé㺺 äýìæèõèéí òóëä “ýñýðã¿¿öëèéí ìîä” áèé áîëãîñîí ó÷èð îäîî öàãàðèãóóä ìîäíû íýã òàëä èë¿¿ ºðãºññºí áàéíà. 10 æèëèéí äàðàà õºãøèí ìîäíóóä áàéõã¿é áîëñíîîð ìîäîíä äàõèàä õàíãàëòòàé áîðîî, íàðíû ãýðýë õ¿ðýõ áîëñîí áà èë¿¿ ºðãºí öàãàðèãóóä íü ìîä äàõèí õóðäòàé ºñºæ áàéñíûã õàðóóëæ áàéíà. Îéä ãàë ãàð÷ýý. Àçààð ìîä çºâõºí øàðõàäñàí áàéíà. Æèëýýñ æèëä ãàëûí ñîðâè øèíý áèé áîëñîí ìîäîîð õó÷èãäæýý. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áèé áîëñîí öàãàðèãóóä íü íàðèéõàí, õîîðîíäîî îéðõîí áàéíà. Ýíý íü ìàãàäã¿é óäààí ¿ðãýëæèëñýí ãàíãààñ áîëñîí áàéõ. Íýã, õî¸ð æèë õóð áîðîî áàãàòàé áàéñíààñ ìîäíû ºñºëò óäààøèðàõàä íºëººëñºí áàéíà. 15 æèëèéí äàðàà ººð íàðèéí öàãàðèãóóäûã øàâæ èäñýí óë ìºð ¿ëäýýæýý. Ýíý íü îéí ò¿éìðèéí äàðààãèéí æèëä òóõàéí îéä ìîäíû øèì òýæýýëýýð õîîëëîã÷ øàâæ èõýýð ¿ðæäýã òóë îé øàâæèíä èäýãääýã áàéíà. Ìîäíû öàãàðèãèéí ¿¿ñëèéã ñóäàëäàã äåíäðîõðîíîëîãè (ãðåê dendron - “ìîä”, chromos - “öàã õóãàöàà”) ãýäýã óðãàìàë ñóäëàëûí òóñãàé ÷èãëýë áàéäàã áàéíà. Ñóäàëãààãààð óðò íàñòàé ìîäíû òóñëàìæòàéãààð ìàíàé ãàðàã äýýð õýäýí ìÿíãàí æèë ÿìàð öàã àãààð çîíõèëæ áàéñíûã òîãòîîæ áîëäîã àæýý.
20
Ìîä õ¿í øèã òóóëæ ºíãºð¿¿ëñýí àìüäðàëòàé áàéäàã. Òýãâýë á¿ãäýýðýý ººðñäèéí àìüäðàëàà ìîäòîé æèøèõ ñîíèðõîëòîé äàñãàë õèéå. Ýíý ìîä óðãàæ áàéõàä ÷è þó õèéæ áàéñàí áý? Õîîñîí çàéä æèë, ýñâýë íàñàà òýìäýãëýýðýé. ×èíèé àìüäðàëä ÷óõàë ¿éë ÿâäëóóä þó áàéñàí òàëààð áè÷ýýä æèë á¿ðýýñ òîõèðîõ öàãàðèã ðóó íü çóðààñ çóð. Äàðàà íü òýð æèë¿¿äýä ìîä õýð òîì áîëñíûã ìýäýõèéí òóëä ìîäíû öàãàðèãèéã òîîëîîðîé. ___ Áè òºðñºí. ___ Ìèíèé àíõíû ø¿ä óíàñàí. ___ Áè àëõàæ ýõýëñýí. ___ Áè ÿðüæ ñóðñàí. ___ Áè ìîðü óíàæ ñóðñàí. ___ Áè ñóðãóóëüä îðñîí. ___ Áè .......... ãýõ ìýò.
21
ÝÊÎÑÈÑÒÅÌ ÄÝÕ Ç¯ÉËÈÉÍ ÎËÎÍ ßÍÇ ÁÀÉÄÀË Äýëõèé äýýð õýäýí ç¿éëèéí àìüä áèåò áàéäàã âý? Äýëõèé äýýð 600,000 ãàðóé òºðëèéí óðãàìàë, 1 ñàÿ ç¿éë àìüòíûã ñóäëàà÷èä îäîîãîîð òîãòîîãîîä áàéíà. Ãýõäýý ñóäëàà÷èä òîäîðõîéëæ, íýðëýæ ÷àäààã¿é îëîí çóóí ìÿíãàí àìüä áèåò áàéäàã ãýäýãò èòãýäýã. Áàêòåðýýñ ýõëýí õºõòºí àìüòàä õ¿ðòýë îëîí àìüä áèåñ îéä àìüäàðäàã. Ýäãýýð àìüä áèåò íü îéí ýð¿¿ë ìýíäèéí õóâüä ÷óõàë þì. Ìîäîí äóíäàõ àìüä áèåò á¿ð ººð ººðèéí îíöãîé ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Õàìãèéí áÿöõàí ºò õîðõîéíîîñ ýõëýýä àâàðãà áèåò áààâãàé, õàíäãàé õ¿ðòýë îéä ººð ººðèéí ¿¿ðýãòýé àìüäàðäàã. Õýðýâ ºò õîðõîé îãò áàéäàãã¿é áîë áèä ¿ðæèë øèìò õºðñã¿é áàéõ áàéñàí. Õýðýâ õºðñ áàéäàãã¿é áàéñàí áîë îãò ìîä áàéõã¿é áàéõ áàéñàí. Õýðýâ ìîä áàéäàãã¿é áàéñàí áîë ¿ð æèìñ, ñàìàð áàéõã¿é ë áàéñàí. ¯¿íèéã äàãààä òýäãýýðèéã èääýã õýðýì, æèðõ ýñâýë øóâóóä áàéõã¿é áàéõ áàéñàí. Èíãýõëýýð îéä îãò õýðýãã¿é ÿìàð ÷ àìüä áèåò áàéäàãã¿é áàéõ íü.
22
23
ÌÎÄÎÍ ÄÓÍÄ ÀÆÈËËÀÄÀà կ̯¯Ñ Èõ îëîí õ¿í íîãîîí ìîäîí äóíä àæèëëàäàã. Îé ñóäëàë áîë îé ìîäûã õýðõýí õàìãààëàõ, òýäãýýðèéã õýðõýí ¿ðæèë øèìòýé áîëãîõûã ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààíû íýã ñàëáàð þì. Îé ñóäëàà÷èä íü îé ìîäûã ýð¿¿ë áàéëãàæ, óõààëãààð àøèãëàõàä àíõàààð÷ àæèëëàíà. Òýä ìîäûã õýäèéä àøèãëàëòûí çîðèëãîîð òàéðàõ õóãàöààã øèéääýã. Íîãîîí ìîä ºâ÷ëºõ, òýíä àìüäàðäàã àìüòàä èäýõ þìã¿é áîëîõ, óñ áîõèðäîõîä îé ñóäëàà÷èäûí òóñëàëöàà õýðýã áîëäîã. Áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàð ÷ îé ìîäíû íàéç. Òýäíèé àæèë áîë õ¿ì¿¿ñò îé ìîäíû ¿íý öýíèéã îéëãóóëæ, õàéðëàí õàìãààëàõàä òóñëàõ ÿâäàë þì. Òýä õ¿ì¿¿ñò ãàë ãàðãàõã¿é, õîã õàÿõã¿é, óðãàìëûã ñ¿éòãýõã¿é, îé ìîäûã ãýìòýýëã¿éãýýð õýðõýí àøèãëàõûã çààäàã. Ñóäëàà÷äûí õóâüä îé ìîä áîë òîì ëàáîðàòîðè þì. Ýíýõ¿¿ òîì ëàáîðàòîðèä óðãàìàë, àìüòàí ãýýä îéä áàéõ á¿õ ç¿éëèéã íàðèéí ÷èãëýëýýð ñóäàëäàã áàéíà.
24
Ìîä òàðèõ íü õàìãèéí áóÿíòàé ñàéõàí àæèë þì. Ìîä òàðèã÷èä ìîä, áóò, çàðèì óðãàìëûã øèíýýð óðãóóëäàã áàéíà. Èõýíõ ìîäûã ¿ðýýð òàðüäàã áîë çàðèì ìîä, áóòûã ìº÷ðººð óðãóóëäàã. Øèíýýð óðãàõ ìîäûã òóñãàé òàëáàé áîëîí õ¿ëýìæèíä óðãóóëäàã áàéíà. Áÿöõàí íîãîîí ìîä (¿ðñëýãýý) óðãàõààðàà èë¿¿ çàé øààðääàã òóë øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàäàã. ¯ðñëýãýýã òîì áîëîõîä (çóëçàãàí ìîä) õàøàà, ãóäàìæ, öýöýðëýã, æèìñíèé öýöýðëýã ýñâýë îé çýðýã øèëæ¿¿ëýí óðãóóëàõàä áýëýí áîëäîã.
25
ÌÎÄ-ÖÀÀÑ Áàéãàëèéí áàÿëãèéã íºõºí ñýðãýýãääýã áîëîí ñýðãýýãääýãã¿é ãýæ 2 àíãèëäàã. Íîãîîí ìîä íºõºí ñýðãýýãääýã áàÿëàã þì. Ãýõäýý ýíý íü ìîäûã òàéðààä, óñòãààä áàé ãýñýí ¿ã áèø þì. Ìîäûã óðãóóëàõàä èõ öàã õóãàöàà îðäîã. Èéìýýñ ÿìàð ÷ ìîäûã òàéð÷ àøèãëàõûí ºìíº ò¿¿íèéã òîãòâîðòîé àøèãëàõ òºëºâëºãºº ãàðãàñàí áàéõ õýðýãòýé. Îðîí íóòàã áîëãîíä õààíààñ ìîä áýëòãýõ õýðýãòýéã ñóäëàà÷èä òîãòîîæ ºãñºí áàéäàã. Òàéðñàí ìîä á¿ðèéí îðîíä 2-3 ìîä óðãóóëàõ õýðýãòýé. Öààñûã íàðñ, ãàöóóðààñ ãàðãàæ àâäàã. Ñàÿ ñàÿ ãà òàëáàéä öààñ õèéõ çîðèëãîîð ìîä óðãóóëäàã. Öààñ õèéõýä õàíãàëòòàé òîì ìîä áîëãîõûí òóëä 15-80 æèë øààðäëàãàòàé òóë ¿¿íèéã ìàø àíõààðàëòàé òºëºâëºõ õýðýãòýé áàéäàã áàéíà.
Ìîä
Õîëòîñíîîñ íü ñàëãàíà
Õýð÷èã÷ ìàøèí
Äàõèí öýâýðëýõ Ìåõàíèê àðãààð ìîä æèæèãëýõ ¿å øàò
Õÿíàõ, øàëãàõ ¿å øàò
Óñààð öýâýðëýõ ¿å øàò
Õèìèéí àðãààð ìîä æèæèãëýõ ¿å øàò
ÖÀÀÑ ¯ÉËÄÂÝÐËÝÃ× ÌÀØÈÍ
26
ÎÉÍ ÍªªÖÈÉÍ ÀØÈÃËÀËÒ, ÕÀÌÃÀÀËÀËÒ Îéí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ íü ñàéí òºëºâëºëòººñ ýõëýíý. Îéãîîñ ìîä áýëòãýõäýý òóõàéí ãàçðûí õîëáîãäîõ õ¿ì¿¿ñòýé íèéëæ õýðõýí, ÿàæ çîõèñòîé àøèãëàõ òºëºâëºãººã íàðèéí ñóäàëãààíä ¿íäýñëýí áîëîâñðóóëàõ õýðýãòýé. Ýíýõ¿¿ òºëºâëºãººã ãàðãàõàä ìîä àøèãëàäàã á¿õ õ¿ì¿¿ñ îðîëöîõ ¸ñòîé. Õýðýâ òàíàéõ ìîä ò¿ëäýã, ìîäîîð õàøàà õîðîî, áàéøèí áàðüäàã áîë òà ÷ áàñ ýíýõ¿¿ òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõàä îðîëöîõ ¸ñòîé ø¿¿ äýý. Îëíîîðîî õýëýëöýõ íü èðýýä¿éä áèäíèé îé ýð¿¿ë, ñàéõàí áàéõ ¿íäýñ íü á¿ðýëäýíý.
¯ÍÝËÃÝÝ Ìîä àøèãëàæ õèéäýã ÿìàð á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéã ºäºð òóòìûí àìüäðàëäàà áèä õýðõýí õýðýãëýæ áàéíà âý? Çîõèñòîé õýðýãëýæ ÷àäàæ áàéíà óó? ßìàð òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áèä äàõèí áîëîâñðóóëàõ ¸ñòîé âý? ßàãààä ãýäãèéã á¿ëãýýðýý ÿðèëöààðàé.
2727
ÍÎÃÎÎÍ ÌÎÄ ÒÀÐÜÖÃÀÀß Íîãîîí ìîä ìàíàé äýëõèéä ãîî ñàéõàí íýìæ, ãýð îðîí áèé áîëãîæ, õ¿í, àìüòàíä îëîí àøèã òóñ ºãäºã òàëààð áèä ìýääýã áîëëîî. Òýãâýë àìüäðàõ îð÷íîî ãî¸, ñàéõàí, ýð¿¿ë áîëãîõûí òóëä ººðñäèéí õóâü íýìðýý îðóóëöãààÿ. Ìîä òàðèõàä ìºðäºõ õýäõýí ä¿ðýì áàéäàã.
ßÌÀÐ ÌÎÄ ÒÀÐÈÕ ÂÝ? Çóëçàãàí ìîäûã õàøàà, öýöýðëýãò õ¿ðýýëýí, ãóäàìæèíä òàðüäàã. Çóëçàãàí ìîäíû õýìæýý íü ÿíç á¿ð. Ìîäîî õààíà òàðèõ ãýæ áàéãààãààñ õàìààð÷ ñîíãîëòîî çºâ õèéõ íü ÷óõàë.
28
ÕÀÀÍÀ ÒÀÐÈÕ ÂÝ? Òàðèõ àìàðõàí, ãýõäýý õààíà ãýäãèéã ñîíãîõäîî ìàø àíõààðàëòàé áàéõ ¸ñòîé. Íîãîîí ìîä íàñàíä õ¿ðýõýä ÿìàð õýìæýýíèé îðîí çàéã øààðäàõûã òîîöîí áàéðëàëûã ñîíãîõ õýðýãòýé. ¯¿íèé òóëä äîîðõ àëõàìóóäûã õèéãýýðýé. ÄÝÝØÝÝ ÕÀÐ. Òîëãîé äýýð ÷èíü öàõèëãààíû óòàñ áàéíà óó? Õýðýâ òèéì áîë ìîä óòàñ õ¿ðòýë ºíäºð óðãàõ óó? ÄÎÎØÎÎ ÕÀÐ. Ãàçàð äîîð öàõèëãààíû óòàñ áàéíà óó? Õýðýâ öàõèëãààí øóãàì áóëñàí áàéãàà áîë ãàçàð óõàõ íü ìàø àþóëòàé. Èéìä öàõèëãààí áîëîí óòàñíû êîìïàíèé õ¿ì¿¿ñ õààíà óòàñ áóëñíûã ìýäýõ òóë òýäíýýñ àñóóæ áîëíî. ÝÐÃÝÍ ÒÎÉÐÍÎÎ ÕÀÐ. Íîãîîí ìîä óðãàõàä îðîí çàé õýðýãòýé. Áàéøèí, ýñâýë ººð ìîäîíä õýò îéð áàéíà óó? Ìîä ãàçàð äîîðõ ¿íäñýýðýý äàìæóóëàí óñ àâíà.Òèéìýýñ ìîäíû ýðãýí òîéðîíä èõ õýìæýýíèé öåìåíò áàéõã¿é áàéõ õýðýãòýé.
29
ÀÐ×ÈËÃÀÀ Íîãîîí ìîäîíä òóñãàé õàëàìæ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Òèéìýýñ ÷è ìîäíû òàëààð àëü áîëîõ èõèéã ìýäýæ àâàõ õýðýãòýé. Ìîä õóäàëäàí àâñàí ãàçðààñ àð÷ëàõ çààâàð÷èëãàà àâ. Ìîäîî àð÷èëæ, ò¿¿íèéã æèëýýñ æèëä óðãàõûã õàðàõ íü ñàéõàí ø¿¿ äýý. Áàéãàëèéí îéä áàéäàã ìîä ººðºº ººðñäèé㺺 àð÷èëäàã. Òýäíèé íàâ÷èñ ãàçàðò óíàæ òýæýýë áîëæ îðãàíèê áîäèñîîð õºðñèéã áàÿæóóëäàã. Ìîä áèå áèåíèéõýý óðãàëò, àìüäðàõ îð÷èíä ñàéí íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Òóõàéëáàë, øóóðãàíû ¿åä ñàëõèíû à÷ààëëûã õóâààí ººðñäèé㺺 õàìãààëäàã. Õàðèí õîòûí ìîäíû õóâüä áîë òèéì áèø. Õ¿ì¿¿ñ õààíà áàéõ ¸ñòîéã õàðãàëçàõã¿éãýýð õàà áàéëãàõûã õ¿ññýí ãàçðàà èõýâ÷ëýí íîãîîí ìîäûã òàðüäàã. Õîòûí áàéãàëü îð÷èí ººðºº ìîäîíä àþóë áîëäîã. Óñ øèíãýýäýãã¿é íÿãò ÷èãæñýí õºðñ, õèéìýë ãàäàðãóó, çóíû õàëóóí, ìº÷èð, ¿íäñýíä ó÷ðàõ ãýìòýë íü òýäíèé ýð¿¿ë ìýíä, àìüäðàõ õóãàöààã áàãàñãàäàã áà øàâæíû íºëºº áîëîí ºâ÷èíä èë¿¿ ºðòºìòãèé áîëãîäîã. Òèéìýýñ õîòîä îéí öýöýðëýãèéí òºëºâëºëò, ìåíåæìåíò øààðäëàãàòàé áàéäàã. Óðãàëòûí õóãàöààíä òàëáàéí õîã óðãàìëûã ò¿¿õ, õºðñèéã ñèéðýãæ¿¿ëýõ àð÷èëãàà òîãòìîë õèéõ øààðäëàãàòàé. Îéðîëöîîãîîð 2 äîëîî õîíîãò íýã óäàà àð÷èëãàà õèéõ íü ç¿éòýé. Òàðüñàí ìîäîíä ºâ÷èí, õîðòîí øàâæ èëýðâýë îðîí íóòãèéíõàà ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãàä õàíäàõ õýðýãòýé.
30
Õýäýí ñàðä òàðèõ ¸ñòîé âý? Õºðñºíä íýìýõ 13 ãðàäóñòàé áîëñîí ¿åä ìîäíû ¿íäýñ ñýðãýäýã. Èíãýýä ñî¸îãîî õººí óðãàæ ýõýëíý. Ìàíàé îðíû íºõöºëä IV ñàðûí 15-íààñ V ñàðûí 15-íû äîòîð ìîä òàðèõ íü òîõèðîìæòîé. Íàìðûí öàãò X ñàðûí 1-íýýñ XI ñàðûí 1-íèé õîîðîíä òàðüæ áîëäîã. Ìîä òàðèõ õóãàöàà ºíãºð÷èõñºí õîéíî òàðèâàë ìîä óñàà øèíãýýõ ÷àäâàðã¿é áîëäîã áàéíà. ̺í á¿ðõýã ýñâýë áîðîîòîé ºäºð ìîä ñóóëãàõ õýðýãòýé.
Íîãîîí ìîäûã øèëæ¿¿ëæ ñóóëãàõäàà þóã àíõààðàõ õýðýãòýé âý? Áèä óóëíààñ çóëçàãàí ñóóëãàö àâ÷èð÷ òàðüæ áàéãàà ÷ óðãàõààñàà óðãàõã¿é íü èõ áàéíà. Ó÷èð íü ìîäûã øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ àíõàí øàòíû ìýäëýã áàéõã¿éòýé õîëáîîòîé. Ìîäûã øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ íü òóõàéí ìîäíûõîî òºð뺺ñ õàìààðíà. Òóõàéëáàë, óóëûí àð ñ¿¿äýðò óðãàæ áàéñàí ìîäûã àâ÷èð÷ íàð èõ òóñäàã ãàçàð òàðüæ áîëîõã¿é. Õýðýâ òýãâýë ÷èéãëýã, óñ øèíãýýõ ÷àíap íü àëäàãäàæ óëìààð óðãàëã¿é ¿õýæ ìýäíý. Ìîäíû àëü òàë íü íàð ðóó õàðñàí áàéíà, ÿã òýð òàëûã íü áèä íàðíû ãýðýë èë¿¿ òóñàõ ç¿ã ð¿¿ õàðóóëæ òàðèõ õýðýãòýé. Ìîäíûõîî ºíäºð áîëîí èøíèé äèàìåòðòýé õàðüöóóëæ, ¿íäýñíèé òîéðãèéã ãàðãàõ õýðýãòýé áîëäîã. ªºðººð õýëáýë, ìîäíû ãîë èø õýäèé ÷èíýý á¿ä¿¿í áàéíà ò¿¿íòýé õàðüöóóëñàí òîìú¸îãîîð ¿íäñèéã øîðîîòîé íü õàìò óõàæ öýâýðëýíý. Õàìãèéí ãîë íü òóõàéí ìîäíû ãîë ¿íäýñèéã íü ãýìòýýëã¿é àâàõ õýðýãòýé. Ìîäûã óõàæ àâ÷ áàéãàà íü ýíý ãýýä õàæóó õàâèðãààð íü óðãàñàí áóñàä ìîäûã ãýìòýýõèéã õàòóó õîðèãëîíî. Åð íü áîëæ ºãâºë ñóóëãàöûã ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçðààñ õóäàëäàæ àâàõ íü õàìãèéí çºâ øèéäýë þì.
31
Îéí ìîäîíä í¿¿ðëýõ àþóë Îéí ìîäûã çàìáàðààã¿é îãòîëñíîîñ öýâäýã õàéëæ ýõíèé ¿åäýý íàìàãæèæ áóðãàñ, òîðëîã õóñàí îé óðãàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ áîëîâ÷ íàìàã íü ààæìààð õàòàæ äýãí¿¿ð á¿õèé ¿åòýí óðãàìàëòàé õýýð áîëîõ, ýñâýë õóñàí îéãîîð ñîëèãääîã áàéíà. Îéí ò¿éìðèéã áàéãàëèéí ¿çýãäýë ãýõ áîëîâ÷ èõýíõäýý ò¿éìýð õ¿íèé áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíààñ ãàðäàã. Ò¿éìðèéí óðøèãààð æèìñ, æèìñãýíèé áóò ñººã, ýìèéí áîëîí öýöýãò óðãàìëóóä óñòàæ ¿ã¿é áîëîõ àþóë í¿¿ðëýæ, øóâóóäûí ¿¿ð, ºíäºã øàòàæ, îëîí ç¿éë àìüòàä íóòàã ñýëãýí, äàéæèæ áàéãàëüä àñàð èõ õîõèðîë ó÷èðäàã áàéíà. Îéí ìîä øàòñàíû äàðàà õîðòîí øàâæèä ºðòºõ ìàãàäëàë ºíäºðòýé áîëäîã áàéíà. Ó÷èð íü øàòñàíä îéä íàðíû ãýðýë øóóä òóñàõ òóë ÷èéãëýã õºðñºíä íóóãäñàí õºíººëò øàâæèéí ºíäºã íü àâãàëäàé áîëîí èë ãàð÷ èðýõ òààòàé íºõöºë á¿ðä¿¿ëäýã áàéíà. Øàòñàí îéã öýâýðëýæ, ìîäûã íü îãòîëæ àâíà ãýäýã íü áóðóó îéëãîëò þì. Ìîä õýäèé øàòñàí ÷ õºðñèéã ñ¿¿äýðëýõ, ñàëõèíû õ¿÷èéã ñóëðóóëàõ, ìºí ÿëçðàí õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéã ñàéæðóóëàõ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. 32
د¯ÄÐÈÉÍ ÄÓÑÀË ÕÀÀÍÀÀÑ ÃÀÐÄÀà ÂÝ? ªã뺺 ýðò ø¿¿äðèéí äóñëóóä ºâñ, íàâ÷èí äýýð áºíæèãíºæ áàéäàã ø¿¿ äýý. Ýíýõ¿¿ äóñëóóä õààíààñ áèé áîëäîãèéã ÷è ìýäýõ ¿¿? Òîâ÷õîíîîð õýëýõýä ýíý íü ¿íäýñíýýñ íàâ÷èíä èðñýí òýæýýëèéí èë¿¿äýë þì. ¯íäýñ íü íàâ÷íû óóðøóóëæ áàéãààãààñ èë¿¿ õóðäàí óñûã ñîðæ áàéõàä íàâ÷èí äýýðõ í¿õí¿¿ä íü óñíû èë¿¿äëèéã ãàäàøëóóëäàã áàéíà. Èë¿¿äýë òýæýýë íü íàâ÷èíä áàéäàã îëîí æèæèã í¿õ¿¿äýýð äóñàë áîëîí çàéëóóëàãääàã áàéíà.
ÕÀÌÃÈÉÍ, ÕÀÌÃÈÉÍ Õàìãèéí á¿ä¿¿í ìîä: Ìåêñèêèéí Ñàíòà ìàðèà äåë Òóëå äàõü íàìãèéí ìàéëààñíû èø íü õàìãèéí ºðãºí õýñãýýðýý 14,05 ìåòðèéí òîéðîãòîé áàéíà. Õàìãèéí ñàãëàãàð ìîä: Àìåðèêèéí Ñåêîÿà ¿íäýñíèé öýöýðëýãò õ¿ðýýëýí äýõ Çààí ìîä (Sequoia sempervirens) ìº÷èð íàâ÷èñûí õàìò (òèòýì ãýæ íýðëýäýã) äóíäæààð 1489 ì3 ºðãºí, 1385 òîíí õ¿íä 2500 ãàðóé æèëèéí íàñòàé àæ. Õàìãèéí õ¿éòýíä òýñâýðòýé ìîä: Äàãóóðûí øèíýñ (Larix dahurica) áîëîí ç¿¿í àçèéí òàðâàãàí õóø (Pinus pumia) íü õàñàõ 70 õýìèéí õ¿éòíèéã òýñâýðëýí àìüäàðñààð áàéñàí àæ. Äàãóóðûí øèíýñíèé ýíý ç¿éë áàñ ìàíàé îðíû îéä óðãàäàã. Õàìãèéí ºíäºðò óðãàäàã ìîä: Äàëàéí òºâøíººñ 4600 ìåòðèéí ºíäºðò ç¿¿í Ãèìàëàéí óóëàíä óðãàäàã æîäîîã (Abies squamata) õýëæ áîëíî. Õàìãèéí õºãøèí ìîä: Àìåðèêèéí Êàëèôîðíä 4800 ãàðóé æèëèéí íàñòàé íàðñ (Pinus Langaeva) á¿ðòãýãäñýí áàéíà. 2008 îíä Øâåä óëñàä îëäñîí íýãýí ãàöóóð ìîäíû ¸çîîð 9550 æèë àìüäàðñàí íü òîãòîîãäæýý. Ìàíàé îðíû õóâüä 800 æèëèéí íàñòàé øèíýñ îëäñîí íü õàìãèéí õºãøèí ìîäîíä òîîöîãäîæ áàéíà.
34
Õ¿¿õä¿¿ä ýý, ýíý çóðãààñ àæèë, àÿëàë, àìðàëò ÷à뺺ò öàãààðàà õýðýãëýäýã áîëîí èääýã 15 ç¿éëèéã îëíî óó.
35
Ìîäîí äàõü àìüòàä, øóâóóäûã îëæ çóðààä áóäààðàé.
36