162
Anna Mastalerz 2. Jak przemysł (z)budował miasto – Pabianice Pabianice to miasto położone w centrum województwa łódzkiego, trzecie pod względem liczby mieszkańców (67 207 – stan z czerwca 2014 r.) (Województwo łódzkie 2015. Podregiony, powiaty, gminy). Dzieje Pabianic, choć sięgają aż XI w., są ściśle związane z industrializacją regionu, rozpoczętą w XIX w. i trwającą przez kolejne 150 lat. W początkach swojego istnienia Pabianice stanowiły teren słabo zagospodarowany. Było to jednak doskonałe miejsce do polowań i zbieractwa. Obszar ten, należący do Kapituły Krakowskiej od XIII/ XIV w., pod jej skrzydłami szybko stał się jednym z najważniejszych w regionie. W 1565 r. na zachodnich obrzeżach miasta, tuż przy nurcie Dobrzynki, powstał murowany dwór obronny w stylu renesansowym, tzw. „Zamek”. Dziś tuż obok niego przebiega główna ulica miasta – Zamkowa. Po przeciwnej stronie znajduje się kolejna charakterystyczna dla miasta budowla – kościół pw. św. Mateusza i św. Wawrzyńca, wzniesiony w latach 1583 – 1586. W kolejnych stuleciach, aż do XVIII w., sytuacja w Pabianicach pogarszała się, pojawiły się nawet groźby utraty praw miejskich. Dekret z 1820 r., na mocy którego Pabianice stały się ośrodkiem przemysłu włókienniczego, okazał się kluczowy w rozwoju miasta, pozwolił bowiem na podniesienie jego rangi z podupadającego miasteczka rzemieślniczo-rolniczego do drugiego co do wielkości produkcji ośrodka przemysłu włókienniczego w Królestwie Polskim. Od lat 20. XIX w. do Pabianic zaczęli napływać osadnicy saksońscy, którzy otwierali tu pierwsze warsztaty tkackie. Dwór Kapituły zamieniono w manufakturę, a wzdłuż Dobrzynki zaczęły wyrastać folusze służące wstępnej obróbce sukna wełnianego. Prawdziwy „złoty wiek” Pabianic miał jednak dopiero nadejść. Na przestrzeni kolejnych lat w mieście pojawiało się coraz więcej warsztatów, zakładów i fabryk – funkcjonowały tu trzy znacznych rozmiarów fabryki włókiennicze (Kindlera, Braci Baruch, Krusche&Endera) oraz inne: zakłady chemiczne Schweikerta i Resigera, Fabryka Papieru i Celulozy Steinhagena i Saengera, Fabryka Maszyn i Odlewni Żelaza W. Krusche (Missalowa 1968). Wiek XIX diametralnie zmienił oblicze miasta i jego funkcjonowanie. Po 1945 r. przemysł pabianicki uległ nieuchronnym przekształceniom; funkcjonujące do tej pory jako spółki akcyjne fabryki poddano upaństwowieniu. Postępująca nacjonalizacja nie zmieniła jednak charakteru miasta, którego rozwój wciąż opierał się na lokalnym przemyśle. Po transformacji ustrojowej w 1989 r. większość zakładów zlikwidowano, a rozległe tereny poprzemysłowe na stałe zagościły w krajobrazie i strukturze miasta.
3. Tomaszów Mazowiecki – miasto na przemysłowych fundamentach Mimo że historia Tomaszowa Mazowieckiego sięga zaledwie XVIII w., to ostatnie 200 lat rozwoju tego miasta pokrywa się w znacznej mierze z tym, co działo się w Pabianicach.