Bezoekersgids '1917, Totale Oorlog in Vlaanderen'

Frank Hurley

BEZOEKERSGIDS

03.06.2017 > 31.12.2017 IEPER | ZONNEBEKE | HEUVELLAND MESEN | LANGEMARK-POELKAPELLE POPERINGE | HOUTHULST

Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis: p. 140 Kris Jacobs: p. 45 (boven) Library of Congress (USA): p. 10, 11, 30, 87, 89 Lijssenthoek Archief: p. 130 (onder) Memorial Museum Passchendaele 1917, Zonnebeke: p. 46, 47, 49, 50, 52, 55 (rechts), 56, 60, 67, 68, 69 (boven), 71, 72, 77 (links), 148 Militärhistorisches Museum der Bundeswehr, Dresden (m.d.a Patrick Brion): p. 138 (boven) Milo-profi Fotografie: p. 41 Ministère de la Culture, Médiathèque de l’architecture et du patrimoine (F): p. 141 (onder) Ministère de la Défense, Memoire des Hommes (F): p. 116 Ministerie van Defensie, DOVO-SEDEE (Compagnie Poelkapelle): p. 32, 139 (onder) National Library of New Zealand (NZ): p. 100, 104 (onder) New Zealand Ministry of Culture and Heritage (NZ): p. 107 (boven) New Zealand Rugby Museum (NZ): p. 105, 106 New Zealand Truth (28 August 1915): p. 104 (boven) Ontario Archives: p.129 (onder) Plugstreet 14-18 Experience: p. 111 Provincial Archives of Alberta: p. 154 (rechts) Provincie West-Vlaanderen: p. 8 & 38 (Instappunt Zuid), 35, 147 (links) Redmond’s Irish Pub: p. 97 Scott Polar Research Institute, University of Cambridge: p. 26 Sigfried Debaeke: p. 138 (onder) Stephan Vanfleteren: p. 133 & 145 (rechts) Toerisme Heuvelland: p. 79, 93 (onder) Toerisme Houthulst: p. 137 (onder)

Toerisme Ieper: p. 8 & 37 (Instappunt Noord), 40 (onder), 43, 96 (rechts), 147 (rechts) Toerisme Langemark-Poelkapelle: p. 151 (rechts) ’t Oud Gemeentehuis: p. 123 Universitätsbibliothek Heidelberg (D): p. 12 (Lustige Blätter, 1917) US National Archives (NARA-USA): p. 118 Westtoer Wilfried Deraeve: p. 120 (rechts), 121 (boven) Wilfried Manhaeve: p. 152 www.westhoekverbeeldt.be (privécollectie): p. 54

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteurs­ rechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Wettelijk depotnummer WD/3029/2017/19

Alles in deze gids is in het werk gesteld om ervoor te zorgen dat de gepubliceerde informatie bij het ter perse gaan, zo correct mogelijk werd doorgegeven.

Voor fouten in gegevens zoals adressen, telefoon­ nummers, data, openingstijden en de consequenties die hieruit voortvloeien kan de uitgever niet aansprakelijk gesteld worden. © 2017. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Alle teksten en foto’s blijven eigendom van de uitgever.

INLEIDING De oorlog woedt al bijna drie jaar en is uitgegroeid tot een wereldwijd conflict. Alle betrokken landen gaan tot het uiterste voor de overwinning. De grens vervaagt tussen het militaire gebeuren en wat zich achter het front afspeelt. Wetenschap, techniek, industrie, economie en samenleving vormen de tandwielen van een oorlogsmachine die op volle toeren draait. Ongezien zijn de omvang en kracht van het geweld aan de fronten, de mobilisatie van miljoenen jonge mannen, het gebruik van nieuwe wapens en tactieken, de menselijke tol en de enorme ravage.

Achter het front levert de bevolking de troepen en voorziet ze van voedsel en strijdmiddelen. Productie en consumptie zijn helemaal op de oorlogsinspanning afgestemd. Velen lijden onder de tekorten die daardoor ontstaan. Een krachtige propaganda van de overheid zorgt voor de nodige morele ondersteuning. Het beeld van de vijand vernauwt zich tot een karikatuur.

Nationalisme viert hoogtij. Ondanks het massale bloedvergieten en de inzet van alle middelen krijgt geen van de partijen de bovenhand. Toch houden de leiders vast aan de idee van een totale vernietiging van de ander.

Ook in Vlaanderen escaleert de strijd in 1917, met de Derde Slag bij Ieper als gruwelijk orgelpunt. Een doorbraakpoging in

de Ieperboog begint met een reeks zware ondergrondse ontploffingen, de Mijnenslag of Tweede Slag bij Mesen. Honderd dagen na de aanvang van de Derde Slag bij Ieper en bijna een half miljoen slachtoffers later is de frontlijn slechts acht kilometer opgeschoven. Mens, dier en machine zijn vastgelopen in de modder. Het landschap van weleer is verdwenen.

Honderd jaar later brengen de belangrijkste WOI-musea en -sites in de zuidelijke Westhoek de gebeurtenissen van toen onder de aandacht. In Ieper vind je de in­ stap­expo, oorlogsfotografie van Hurley & Wilkins en hedendaagse herwerkte beelden van Alderman. Zonnebeke vertelt over de wijze waarop het verwoeste landschap rond Passendale de strijd heeft beïnvloed.

Voorts zijn er verhalen over de rol van de Ieren (Heuvelland), de Nieuw- Zee­landers (Mesen) en de Fransen (Lange­mark-­Poel­ kapelle en Houthulst), over de archeologie van de Mijnenslag (Heuvelland) en het gebruik van artillerie en munitie (Houthulst), over de opvang van gewonden (Poperinge) en over de luchtvaart (Langemark-­Poel­ kapelle).

Wandelroutes, fietstochten en autocircuits wijzen je de weg naar de littekens in het landschap en de talrijke herdenkingsplaatsen.

Inleiding 1

2 

INHOUD Situering

4

IEPER 6 EXPO In Flanders Fields Museum INFOMODULES Ieperboog Wat te doen in Ieper?

9 35 36

ZONNEBEKE 44 EXPO Passendale 1917. Landschap in oorlog INFOMODULE Bezoekerscentrum Tyne Cot Cemetery Wat te doen in Zonnebeke?

47 68 70

HEUVELLAND 78 EXPO Zero Hour 7.6.1917 – Archeologie van een Slag EXPO Zero Hour 7.6.1917 – Iers bloed en Vlaamse modder Wat te doen in Heuvelland?

81 87 92

MESEN 98 EXPO 100 New Zealand Faces of Messines Wat te doen in Mesen?

100 108

LANGEMARK-POELKAPELLE

112 114 118 122

POPERINGE

126 128 132

EXPO Het Franse leger in de Derde Slag bij Ieper EXPO 1917, een kantelmoment voor de luchtmacht Wat te doen in Langemark-Poelkapelle?

INFOMODULE Bezoekerscentrum Lijssenthoek Cemetery Wat te doen in Poperinge?

HOUTHULST

136 INFOMODULE Munitie 1917-2017 138 INFOMODULE Drie Grachten 140 Wat te doen in Houthulst?

142 Eventkalender Meer publicaties

144 155

Inhoud 3

IEPER Expo In Flanders Fields Museum Grote Markt 34, 8900 Ieper +32 (0)57 23 92 20 flandersfields@ieper.be www.inflandersfields.be Infomodule Instappunt Ieperboog Noord Hoeve Klein Zwaanhof Kleine Poezelstraat 6 8904 Boezinge (Ieper) Infomodule Instappunt Ieperboog Oost Naast Hooge Crater Museum Meenseweg 467, 8902 Zillebeke (Ieper) Infomodule Instappunt Ieperboog Zuid Provinciedomein De Palingbeek Palingbeekstraat 18, 8902 Zillebeke (Ieper)

ZONNEBEKE Expo Memorial Museum Passchendaele 1917 Villa Zonnedaele Berten Pilstraat 5c, 8980 Zonnebeke +32 (0)51 77 04 41 info@passchendaele.be www.passchendaele.be Infomodule Bezoekerscentrum Tyne Cot Cemetery Vijfwegestraat, 8980 Zonnebeke info@passchendaele.be www.passchendaele.be

HEUVELLAND Expo Bezoekerscentrum Het Heuvelland & Sint-Laurentiuskerk Sint-Laurentiusplein 1 8950 Kemmel (Heuvelland) +32 (0)57 45 04 55 toerisme@heuvelland.be www.toerismeheuvelland.be 4 Situering

MESEN Expo Toeristisch Informatiepunt (TIP) Markt 1, 8957 Mesen +32 (0)57 22 17 14 info@mesen.be www.mesen.be

LANGEMARK-POELKAPELLE Expo Guynemerpaviljoen Brugseweg 126-128 8920 Langemark-Poelkapelle Meer info Toerisme Langemark-Poelkapelle +32 (0)57 49 09 41 toerisme@langemark-poelkapelle.be www.langemark-poelkapelle14-18.be

POPERINGE Infomodule Bezoekerscentrum Lijssenthoek Cemetery Boescheepseweg 35a, 8970 Poperinge Meer info Toerisme Poperinge +32 (0)57 34 66 76 toerisme@poperinge.be www.toerismepoperinge.be

HOUTHULST Infomodule Belgische Militaire Begraafplaats Poelkapellestraat 44, 8650 Houthulst Infomodule Drie Grachten Ieperleedijkstraat, 8650 Merkem (Houthulst) Meer info Toerisme Houthulst +32 (0)51 46 08 94 toerisme@houthulst.be www.houthulst.be

NEDERLAND Londen

Noordzee

VERENIGD KONINKRIJK

WESTHOEK

Calais

BELGIË Rijsel

FRANKRIJK

e

ze

rd oo

N

Brussel

WESTHOEK IJzer

Expo Infomodule

HOUTHULST LANGEMARK-POELKAPELLE

POPERINGE

IEPER

ZONNEBEKE Leie

HEUVELLAND MESEN Situering 5

Diksmuide

Kortemark Hooglede

IEPER

Alveringem LoReninge

Houthulst LangemarkPoelkapelle

Vleteren

Poperinge

Ieper

Heuvelland Mesen

6  Ieper

Staden

Zonnebeke

IN FLANDERS FIELDS MUSEUM

Gevestigd in de heropgebouwde Lakenhallen van Ieper is dit museum uitgegroeid tot een belangrijk symbool van oorlogsleed en wederopstanding. In de permanente opstelling word je ondergedompeld in de geschiedenis van WOI in de West-Vlaamse frontstreek. Je verneemt er meer over de

PRAKTISCH Toerisme Ieper – In Flanders Fields Museum Grote Markt 34 8900 Ieper

MEER INFO +32 (0)57 23 92 20 flandersfields@ieper.be www.inflandersfields.be 01/04 – 15/11 elke dag, 10u00 – 18u00 16/11 – 31/03 di – zo, 10u00 – 17u00

eerste maanden van de bewegingsoorlog, de vier lange jaren van stellingenoorlog in de Westhoek (van het strand van Nieuwpoort tot de Leie in Armentières), het einde van de oorlog en de voortdurende herdenking daarna.

De tijdelijke expo in de Koninklijke Zaal van het In Flanders Fields Museum roept het verhaal op van de totale oorlog die tijdens de Mijnenslag en de Derde Slag bij Ieper in de zomer en herfst van 1917 woedde (zie p. 9). De beelden die de legendarische oorlogsfotograaf Frank Hurley er heeft genomen, dragen als geen andere bij om deze strijd in ons visueel geheugen te branden (zie p. 25). Het fotodocumentaire project Recovering the Past van de Londense fotograaf Ian Alderman verbindt een gevaarvol hedendaags aspect – de ontmijners van DOVO-SEDEE – met het oorlogs­verleden van de Australische soldaten in de Ieperboog (zie p. 32).

Ieper 7

IEPERBOOG

Instappunt Noord

Instappunt Oost

PRAKTISCH Instappunt Noord

Hoeve Klein Zwaanhof Kleine Poezelstraat 6 8904 Boezinge (Ieper)

MEER INFO Instappunt Zuid

De drie infomodules in de Ieperboog tonen de uitgangspositie van het geallieerde leger op de vooravond van de Derde Slag bij Ieper. De films laten je stilstaan bij de storm die spoedig zal uitbreken, een storm die het landschap rond Ieper grondig heeft her­tekend.

8 Ieper

01/04 – 15/11 elke dag, 10u00 – 17u45 16/11 – 31/03 elke dag, 10u00 – 16u45 Instappunt Oost

Naast Hooge Crater Museum Meenseweg 467 8902 Zillebeke (Ieper)

Instappunt Zuid

Provinciaal Domein De Palingbeek Palingbeekstraat 18 8902 Zillebeke (Ieper)

EXPO IN FLANDERS FIELDS MUSEUM

1917, TOTALE OORLOG IN VLAANDEREN

want er is geen plaats in de eeuwigheid die meer doet denken aan de hel

Net zoals de aanslagen van 11 september 2001 de 21ste eeuw hebben ingeluid, kan WOI beschouwd worden als het begin van de 20ste eeuw. De relatief vreedzame 19de eeuw eindigt abrupt, de wereld stort zich in een conflict zonder voorgaande. De gewijzigde machtsverhoudingen in Europa vormen de aanloop. De strijdige belangen van de staten zorgen voor spanningen alom. De gemoederen worden op de spits gedreven door nationalistische passies.

Zo wordt een regionaal conflict aangeblazen tot een wereldbrand, die volgens de

meesten slechts enkele weken zal laaien.

Met kerstmis weer thuis … maar de oorlog zal vier jaar duren en elk jaar is hij heviger en onverbiddelijker. België deelt van bij de aanvang in de klappen. Het land wordt onder de voet gelopen en grotendeels bezet door Duitsland. Vervolgens levert het kleine Belgische leger samen met de geallieerde troepen vier jaar strijd aan het loopgravenfront in de Westhoek. De Derde Slag bij Ieper is een triestig voorbeeld van hoe allesomvattend die oorlog in 1917 is geworden.

Ieper 9

TOTALE OORLOG Nooit eerder … heeft een botsing met een dergelijke omvang tussen staten plaatsgevonden … is het aantal betrokken landen zo groot en het geweld zo hevig … raakt de hele samenleving zo verwikkeld in het conflict … is het oorlogsdoel de totale vernietiging van ‘de ander’

Groot-Brittannië die nooit een dienstplicht hebben gekend. Massalegers zijn geen nieuwigheid, want ze bestaan al vanaf het eind van de 18de eeuw, maar de weerslag op de samenleving is dat wel.

De oorlogvoerende landen schakelen steeds meer middelen in om de bevolking aan te zetten om tot het uiterste te gaan.

Wist je dat?

De Franse premier en minister van Oorlog Georges Clemenceau beklemtoont de rol van het volk in de oorlog. In zijn betoog van 20 november 1917 voor de Franse Kamer van Volksvertegenwoordigers spreekt hij van een guerre intégrale, waarbij alle manschappen, middelen, psychologische en morele krachten worden ingezet voor het behalen van de eindzege.

Massale mobilisering ‘Tot het uiterste gaan’ wil zeggen dat iedereen en alles in de samenleving de oorlogs­ inspanning moet ondersteunen. Dit betekent in de eerste plaats de inzet van massa­legers. De beroeps- en vrijwilligers­ legers worden onophoudelijk aangevuld met dienstplichtigen, ook in landen als 10 Ieper

Wist je dat?

Tot 1909 bestaat het Belgisch leger uit vrijwilligers en lotelingen. Pas daarna voert de regering de dienstplicht voor één zoon per gezin in.

Als gevolg van de toenemende internationale spanningen volgt op 30 augustus 1913 een uitbreiding en moet elke man vanaf 18 jaar onder de wapens.

waar vroeger uitsluitend mannen voor geschikt werden geacht. De grens tussen burgers en soldaten vervaagt. Door de bevolking zo ingrijpend te betrekken bij het oorlogsgebeuren, wordt zij een legitiem militair doelwit en vallen daardoor ook veel meer burgerslachtoffers dan in voorgaande conflicten.

Alles en iedereen De bevoorrading van de massalegers vergt de afstemming van alle economische bedrijvigheid op de productie van wapens en proviand. Tegelijk nemen de overheden maatregelen om de consumptie door de burgers sterk te beperken.

Levensmiddelen en brandstoffen gaan op de bon en zijn slechts beperkt voorradig.

Ook op andere terreinen groeit de regelgeving aan en neemt de controle toe. Om de oorlogseconomie draaiende te houden moeten de vrijgekomen arbeidsplaatsen worden ingevuld. Dit leidt niet alleen tot een daling van de werkloosheid, maar ook tot de inschakeling van vrouwen in jobs

Morele steunpilaar De gevraagde inspanningen wegen zwaar op de bevolking van de oorlogvoerende landen. Na enkele jaren is iedereen de uitputting nabij. De overheid probeert het moreel van de bevolking hoog te houden door de organisatie van grootscheepse propagandacampagnes die baden in een sfeer van hevig patriottisme en ongebreideld nationalisme. Daarbij schrikt ze er niet Ieper 11

voor terug om de vijand af te spiegelen als de baarlijke duivel. Alle partijen maken zich schuldig aan groteske demoniseringen.

Totale middelen Alle geïndustrialiseerde landen gebruiken de allernieuwste ontwikkelingen om wapens te fabriceren met een ongeëvenaard bereik en een onvoorstelbare vuurkracht en beweeglijkheid. Door de enorme technologische vooruitgang op het gebied van communicatie, luchtvaart, geneeskunde, chemie etc., beschikken de strijdende partijen over instrumenten die een extreme vernietiging mogelijk maken. En extreem geweld leidt tot een even extreem aantal doden. Vooral de moderne artillerie heeft een enorme impact, niet alleen op de mens, maar ook op het landschap.

Totale overwinning Ondanks het massale bloedvergieten en de inzet van alle middelen slaagt geen enkele partij erin de bovenhand te krijgen.

De uitputtingsslag lijkt eindeloos te zullen duren. Niettemin blijven de politieke en militaire leiders vasthouden aan de idee van een compromisloze eindzege. De militaire vernietiging van de vijand volstaat niet meer, zijn hele samenleving moet op de schop. Enkel dan zijn de vele offers te rechtvaardigen.

Wist je dat?

De katholieke kerk is de eerste organisatie die in de 17de eeuw gebruik maakte van propaganda – of het bespelen van de publieke opinie – voor de verspreiding van haar leer. De nationale staten zullen dat pas volop doen tijdens WOI. Vandaar de gevleugelde uitspraak: ‘het eerste slachtoffer van een oorlog is de waarheid’.

Sindsdien maakt propaganda deel uit van het moderne leven.

12 Ieper

Uit wrok?

De term ‘totale oorlog’ dateert niet toevallig uit de jaren 1930, toen het nationaal­socialisme in Duitsland hoogtij vierde en de geesten werden klaargestoomd voor het volgende wereldconflict.

De man die het begrip lanceerde met zijn boek Der Totale Krieg (1935) was Erich von Ludendorff (1865 – 1937), generaal en rechterhand van veld­ maarschalk Paul von Hindenburg tijdens WOI. Ludendorff meende dat het Duitse volk zich niet voor de volle honderd procent had ingezet tijdens de oorlog.

In tegenstelling tot Clemenceau vond hij dat een samenleving in oorlogstijd volledig onder militaire controle moest staan.

Ieper 13

Laatste schets van het Britse aanvalsplan voor het in Vlaanderen geplande offensief, 18 mei 1917

14  Ieper

1917 IN VLAANDEREN Na de Tweede Slag bij Ieper in mei 1915 is het front in Vlaanderen grotendeels gestabiliseerd. De grote offensieven in 1916 vinden elders plaats. In het voorjaar van 1917 staat een nieuwe grote operatie op Belgische bodem gepland.

De impasse doorbreken Sinds het najaar van 1914 houden de Duitsers de heuvelrug rond Ieper bezet. De frontlijn buigt in de vorm van een omgekeerde S rond de stad in het noorden en rond Wijtschate in het zuiden. Vanaf hun strategisch gunstige positie hebben de Duitse troepen een uitstekend zicht op de streek. Tussen de winter van 1914 – 1915 en de zomer van 1917 woedt een stellingenoorlog, zonder dat een van de strijdende partijen een bres slaat. Veldmaarschalk

Douglas Haig, sinds december 1915 opperbevelhebber van het Britse leger aan het westelijk front, denkt de impasse in Vlaanderen te kunnen doorbreken. In het voorjaar van 1917 krijgen de plannen vaste vorm. Het is de bedoeling om bij Ieper door te stoten, de heuvelrug in te nemen en daarna op te rukken naar Roeselare. Eenmaal zover zal een offensief worden gelanceerd langs de Vlaamse kust, samen met een landingsoperatie in Oostende. Zodra de linies zijn overschreden, wordt opgemarcheerd naar de Kanaal­havens, waar de Duitse onderzeeërs aangemeerd liggen en naar het hinterland, om het Duitse front op te rollen.

Onenigheid Over de manier waarop dit plan moet worden uitgevoerd, bestaat geen eensgezindheid. Haig gaat voor een snelle en massale

Ieper 15

It is a weird, awful and terrible sight, yet somehow wildly beautiful.

For my part, Ypres as it now is, has a curious fascination and aesthetically is far more interesting than the Ypres that was.

Frank Hurley, 4 september 1917

doorbraak. De generaals Herbert Plumer (bevelhebber van het Britse 2de Leger) en Henry Rawlinson (bevelhebber van het Britse 4de Leger) daarentegen, zijn voorstanders van een stapsgewijs oprukken. Zware artilleriebeschieting moeten de Duitse stellingen verwoesten, waarna de infanterie het niemandsland zal oversteken en standhouden op het veroverde terrein. Ook het Britse oorlogskabinet staat achter deze bite

and hold tactiek. Het lijkt een passend antwoord op de Duitse verdediging in de diepte die sinds eind 1916 in voege is en bestaat uit een steunpunten­systeem van bunkers. Het aantal manschappen aan de frontlinie is teruggeschroefd en de reserves worden versterkt. Doet zich een bres in de linies voor, dan kunnen stoottroepen onmiddellijk tegenaanvallen uitvoeren en de invallers terugdringen.

Douglas Haig De Britse opperbevelhebber Douglas Haig heeft het bevel gevoerd over tal van grootschalige militaire operaties aan het westelijk front: de Slag om Neuve-Chapelle (1915), de Slag aan de Somme (1916), de Slag bij Arras en de Derde Slag bij Ieper (1917). De tol aan mensenlevens is zo onnoemelijk groot dat zijn manschappen hem de bijnaam Butcher Haig (Slager Haig) geven. Na de oorlog zal Haig niettemin de ene na de andere onderscheiding ontvangen.

16  Ieper

Op 7 mei 1917 maakt Haig zijn plannen bekend aan zijn legeraanvoerders. Hubert Gough, de bevelhebber van het Britse Vijfde Leger, krijgt de leiding van het offensief.

Deze cavalerieofficier staat bekend voor de hardnekkigheid waarmee hij een aanval doorzet, ongeacht de verliezen. Haig drijft dus zijn zin door, kiest voor een snelle, algemene doorbraak en negeert de bezorgdheden van het oorlogskabinet.

De ouverture – Slag bij Mesen De Derde Slag bij Ieper bestaat in feite uit een maandenlange reeks offensieven en tegenoffensieven. De voorbereiding wordt in april 1916 aangevat en de eigenlijke slag barst los op 31 juli 1917 en zal tot 12 november 1917 duren.

Objectief één is de inname van de heuvelrug van Mesen. Generaal Plumer beveelt de ondermijning van de Duitse stellingen over een lengte van 15 kilometer. Op 7 juni

1917 worden 19 van de 24 dieptemijnen tot ontploffing gebracht. De goed voorbereide operatie is succesvol. 80.000 soldaten van negen divisies veroveren met geringe verliezen de heuvelrug. De Nieuw-­ Zeelandse troepen die Mesen moeten bezetten, ontmoeten hardnekkigere tegenstand. De mijn bij Petit-Douve die voor hen het terrein moest voorbereiden, is door de Duitsers onschadelijk gemaakt.

Tunnelratten In zijn roman Birdsong (1993; Nederlandse vertaling onder de titel Het lied van de loopgraven) schetst de Britse auteur Sebastian Faulks een huiveringwekkend beeld van de bedrijvigheid van de ‘tunnelratten’, het ruwe volk van mijnwerkers en tunnelbouwers die ver onder de Duitse linies explosieven aanleggen.

Ieper 17

Ondanks het succes van de Mijnenslag verzuimen de Britten door te stoten naar het plateau van Geluveld, waarachter de Duitse artillerie staat opgesteld. Daardoor blijft de flank van de Ieperboog bedreigd door hun geschut. Bovendien komt het bevel tot het eigenlijke offensief pas op 31 juli 1917, wat de Duitsers voldoende tijd geeft om hun posities te versterken.

Hush en Strandfest Een vitaal onderdeel van het plan-Haig is de aanval door het Britse XV Corps op de kuststrook voorbij Nieuwpoort, gesteund door een landingsoperatie in Oostende onder de naam Operation Hush. Die bestorming moet samen met de doorbraak bij Ieper worden ingezet, maar daar steken de Duitsers een stokje voor. Op 10 juli 1917 lanceert de derde Duitse Marinedivisie operatie Strandfest en verovert het Britse bruggenhoofd over de IJzer in Nieuwpoort.

200 vliegtuigen ondersteunen de opmars.

18 Ieper

Het verlies van hun bruggenhoofd bemoeilijkt de Britse slaagkansen van een land­ offensief langs de kust sterk, want het vereist nu van de troepen dat ze de IJzer oversteken.

Niet Geluveld, wel Pilkem Vanaf 16 juli bereiden de Britten het terrein voor met een bijzonder intensief artilleriebombardement. Op 31 juli rukken 100.000 mannen, verdeeld over negen Britse divisies, op naar de Duitse stellingen. In het noorden bouwt het Franse 1ste Leger een defensieve flank op om de opmars van het Britse 5de Leger te beschermen. Het Duitse 4. Armee, onder het bevel van generaal Sixt von Armin, brengt alles in gereedheid om de mokerslag op te vangen. Op de linker­flank en in het centrum van het front – de zone die de Britse artillerie accuraat onder vuur heeft genomen – stoot de infanterie tweeënhalve kilometer door: over de heuvelrug van Pilkem tot aan Steenbeek.

Wist je dat?

De vermaarde Duitse auteur Ernst Jünger heeft als jonge luitenant aan deze slag bij Pilkem deelgenomen en zal in zijn boek In Stahlgewittern (1920, in het Nederlands onder de titel Oorlogsroes) op onnavolgbare wijze verslag uitbrengen van de chaos en de verschrikkingen van deze strijd.

Dit is niet het geval op de rechterzijde waar de artillerie minder nauwkeurig doel weet te treffen. De Britten slagen er nog in om Stirling Castle en Bellewaerde Ridge in te nemen, maar het plateau van Geluveld blijft in Duitse handen.

A fine day’s work (Haig) De Britse troepen raken slechts tot halfweg het vooropgestelde doel: niet de heuvelrug van Geluveld maar die van Pilkem wordt ingenomen. Daarbij verliezen ze 30 tot 60% van hun gevechtskracht. Vooral de Duitse tegenaanvallen eisen een hoge tol. Bovendien kan het Duitse geschut vanuit Geluveld de verdere Britse opmars blijven onder vuur nemen. Niettemin spreekt Haig van een ‘mooie werkdag’ en Gough over een ‘afgetekend succes’. Ondertussen maken hevige en aanhoudende regenbuien van het gevechtsterrein een moeras wat de bewegingen van troepen en materiaal sterk belemmert. Na een opmars van slechts 2 kilometer ligt het offensief op 2 augustus stil.

Hervatting zonder resultaat Generaal Gough beslist om de verovering van het plateau van Geluveld los te laten.

Een frontale aanval op deze hoogte loopt toch telkens dood op de sterke Duitse verdediging. Gough gaat voor de opmars over een breed front. Het resultaat van de slag bij Langemark van 16 augustus is teleur-

Ieper 19

stellend, vooral wegens de tekortschieten­ de artillerieondersteuning. De aanvallers beginnen te wanhopen. Alleen de noordelijke flank van het front schuift een beetje op. De Fransen bereiken hun objectief langs de Kortebeek en de Sint-Jansbeek.

De 29ste Divisie is de enige Britse eenheid

Wist je dat?

De Duitse opperbevelhebber en Beierse kroonprins Rupprecht in zijn dagboek noteert dat de Britse gevangenen ‘am liebsten ihre eigenen Offiziere erschossen, die sie auf die Schlachtbank führten. Es sei genug der Schlächterei!’ (het liefst hun eigen officieren neerschieten, die hen naar de slachtbank voeren.

Er moet een einde komen aan de slachting!)

20 Ieper

die haar doelstelling heeft bereikt. Langemark wordt ingenomen.

Posities verbeteren Ondanks de ongunstige vooruitzichten, blijft Haig bij zijn oorspronkelijk plan. Gough aanvaardt. Ook het oorlogskabinet stemt in met de voortzetting van het offensief, hoewel de vooropgestelde objectieven niet gehaald worden. In de tweede helft van augustus tot 12 september zetten de Britten diverse aanvallen op het getouw om de veroverde posities te verbeteren. Die leveren nauwelijks terreinwinst op en de verliezen zijn langs beide zijden hoog. Op 25 augustus vertrouwt Haig de verovering van het plateau van Geluveld toe aan het 2de Leger van Herbert Plumer. Behoedzamer dan Gough kiest deze generaal voor een stapsgewijze aanpak. Inmiddels heeft het warme weer tijdens de gevechtspauze de grond opgedroogd.

Plumer heeft het commando

Polygoon en Broodseinde

Op 20 september zet het 2de Leger van Plumer de aanval in over een lengte van circa 10 kilometer, langs de Meenseweg.

Het doel is anderhalve kilometer ver door te dringen. Zowel voor als tijdens het offensief vervult de artillerie een belangrijke rol.

De intensiteit van de beschieting is zonder voorgaande. De Duitse 121. Division en de Königlich Bayerische Ersatz-Division krijgen de volle laag. Ook de Duitse stoottroepen kunnen geen vuist maken tegen de aanvallers. De stapsgewijze tactiek blijkt succesvol, de vooropgestelde doelen zijn bereikt. Na zeven weken is het front zes kilometer opgeschoven.

Ook de aanvallen op het Polygoonbos en Zonnebeke laten uitschijnen dat de gewijzigde tactiek succesvol is, ondanks de hoge verliescijfers. De Britse opmars stelt het Duitse verdedigingssysteem in de diepte danig op de proef. Op 4 oktober plant Haig een derde aanval. Het objectief is de verovering van de heuvelrug van Broods­einde door de Australische 1ste en 2de Divisie en van ’s Graventafel door de Nieuw-­Zeelandse Divisie. Na nog hevigere gevechten bezetten de Britten een deel van Poelkapelle en veroveren ze Broods­einde en ’s Graventafel. Alleen bij de Meenseweg boeken ze opnieuw geen vooruitgang.

Ieper 21

Voor Plumer is het genoeg geweest en hij eindigt het offensief op 4 oktober. De heuvelrug blijft in Duitse handen, de verliezen zijn enorm.

Wist je dat?

De Commonwealth of Nations of het Britse Gemenebest is een verbond van 53 landen, waaronder het Verenigd Koninkrijk, Ierland (tot 1949), Canada, India, Australië en Nieuw-­Zeeland. Honderdduizenden sol­daten van het Gemenebest laten het leven tijdens WOI. Velen van hen liggen begraven in België.

Passendale I Op 4 oktober begint het opnieuw te regenen. Het terrein is zo onbegaanbaar dat geschut noch munitie aangevoerd kan worden. Alles zakt weg in de blubber. Ondanks het verzet van zijn generaals Plumer en Gough, wil Haig opnieuw in de aanval. Ook premier Lloyd George onderneemt niets om Haig en het offensief tegen te houden. Op 9 oktober loopt de poging om het dorpje Passendale te veroveren dood op Duitse machinegeweren en prikkeldraad. Alleen aan het noordelijk front is enige vooruitgang geboekt. De verliezen bij de aanval van 12 oktober zijn opnieuw massaal.

Vooral de Nieuw-Zeelanders vergaat het slecht. Haig beseft dat de aanvallen alleen bij goed weer kunnen plaatsvinden. De Duitsers stappen af van hun flexibele verdediging met stoottroepen en versterken de frontlijn.

22 Ieper

Passendale II Eind oktober hebben de geallieerden zich in een fuik richting Passendale gevochten.

Het verwoeste dorp had al vanaf dag 1 van het offensief ingenomen moeten zijn.

De Canadezen, onder het bevel van Arthur Currie, lossen de uitgeputte Britse, Australische en Nieuw-Zeelandse divisies af.

Zoals zijn collega Plumer kiest ook luitenant-generaal Currie voor een stapsgewijze aanpak. Hij voorziet drie artilleriebeschieting telkens gevolgd door een halve kilometer terreinwinst, en dit over een front van amper drie kilometer breed. Op 26 oktober is het zover. Het eerste doel wordt bereikt: de Canadezen veroveren de Duitse bunkers na hardnekkige man-­tot-­ mangevechten. De tweede aanvalsgolf begint op 30 oktober en opnieuw slagen

We arrived at Hooge, where the tunnellers are excavating a series of underground dugouts, which will be occupied by the headquarters of our infantry. It is a wretched job as they are working 25 feet below the surface level and most of the time knee-deep in mud. From the roof trickles water and mud, which they jocularly term ‘hero juice’, on account of it percolating through tiers and tiers of buried corpses.

Frank Hurley, 17 september 1917

Ieper 23

de Canadezen erin vooruitgang te boeken.

De verliezen zijn echter enorm: de meeste bataljons verliezen meer dan de helft van hun mankracht. Niettemin nemen de Canadese troepen op 6 november eindelijk Passendale in. De heuvelrug, waar het allemaal om draaide, is grotendeels veroverd.

Enkel het stuk richting Westrozebeke en het plateau van Geluveld blijft in Duitse handen, ondanks een nieuwe aanval op 10 november.

Einde en balans Opperbevelhebber Douglas Haig maakt op 12 november 1917 een einde aan de Derde Slag bij Ieper. De uitbraak uit de Ieperboog is mislukt, de terreinwinst verwaarloosbaar.

Meer zelfs, de Britten kunnen het veroverde gebied nauwelijks verdedigen en zullen de winst in het voorjaar van 1918 zonder veel verzet weer prijsgeven. De totale verliezen bedragen ruwweg 450.000 man, een verbijsterend aantal slachtoffers voor een frontverschuiving van acht kilometer.

24 Ieper

Derde Slag bij Ieper 1917 Fase 1 31 juli-28 augustus Slag bij Pilkem (31 juli) Slag bij Westhoek (10 augustus) Slag bij Langemark (16 augustus) Fase 2 20 september-12 oktober Slag bij de Meenseweg (20 september) Slag bij Polygoonbos (26 september) Slag bij Broodseinde (4 oktober) Slag bij Poelkapelle (9 oktober) Eerste Slag bij Passendale (12 oktober) Fase 3 26 oktober-10 november Tweede Slag bij Passendale

FRANK HURLEY & DE DERDE SLAG BIJ IEPER

foto’s en films te documenteren. Hij krijgt de graad van kapitein en kan zo ongehinderd de frontzone doorkruisen. Samen met zijn collega, tweede luitenant Hubert Wilkins, en de ondersteuning van een chauffeur en enkele hulpkrachten, gaat hij aan de slag. De leiding van de dienst is in handen van Charles Bean. Deze officiële historicus van het Australische leger hecht veel belang aan de nauwgezette en objectieve weergave van de realiteit, een job waar Wilkins zich zal op toeleggen.

Hurley zal vooral beelden schieten voor gebruik in pers en propaganda.

Pakkend en scherpzinnig

De voorstelling die we ons vandaag maken van het lugubere front bij Ieper is onder meer gevormd door de indrukwekkende foto’s van Frank Hurley: het landschap doorploegd door bomtrechters, bezaaid met puin, herschapen tot reusachtige modderpoelen met nauwelijks herkenbaar silhouetten die bij nader toezien mensen blijken te zijn.

Oorlogsgeheugen In de zomer van 1917 werft het Australische leger Frank Hurley aan om de oorlog met

De aartsgevaarlijk omstandigheden waaronder Hurley en Wil­kins hun job uitoefenen, zorgt er soms voor dat die taakverdeling niet gerespecteerd kan worden. De verpletterende indruk die de oorlog nalaat op de fotografen spreekt uit elke bladzijde van het dagboek dat Hurley heeft bijgehouden. Nauwgezet noteert hij de plaatsen, de uitgevoerde acties en hoe hij zich daarbij voelde. In het oog van de storm maar met de afstand van een beroeps­fotograaf, is Hurley een opmerkelijk scherpzinnige getuige van het oorlogsgebeuren. Net als de beklijvende foto’s en films legt zijn journaal een pakkende getuigenis af van een van de gruwelijkste oorlogen uit de geschiedenis.

Systematisch Hurley en Wilkins arriveren eind augustus 1917 aan het front bij Ieper. Bean leidt hen de eerste dagen rond in het maanlandschap dat hun werkterrein zal vormen.

Ieper 25

Wat ze te zien krijgen, laat op hen een onuitwisbare indruk na. Hurley noteert in zijn dagboek: ‘Wat een duivels uitzicht. Alles tot aan de horizon is weggeschoten.’ In zijn poging om alle aspecten van de ongenadige strijd in beeld te krijgen, gaat Hurley bijzonder systematisch te werk. Hij schiet foto- en filmreeksen van de artillerie, de tunnelbouwers, de krijgsgevangenen, de loopgraven, de onderkomens en de troepen die naar het front marcheren.

Gek Vooral de beelden die Hurley maakt wanneer hij in het zog van de troepen mee oprukt, zijn heel krachtig. Voortdurend is hij op zoek naar dat ene beeld dat de essentie van de oorlog zal vatten. Hij trotseert hiervoor het vuur van scherpschutters en rondvliegende granaatscherven. Zijn risico­volle acties leveren hem de bijnaam mad photographer op. Door de strijd op een sensatio-

Een avontuurlijke kerel De in 1885 geboren Hurley heeft al heel wat watertjes doorzwommen voor zijn deelname aan WOI. Op zijn dertiende verlaat hij het ouderlijk huis om in de staalindustrie te gaan werken. Na een paar jaar keert hij naar zijn ouders terug, gaat naar school en vindt werk als technicus. Zijn kennismaking met de fotografie legt zijn lotsbestemming vast. In 1905 wordt hij beroepsfotograaf en specialiseert zich in de productie van prentbriefkaarten. De experimenten waarmee hij voor de dag komt en de originaliteit van zijn composities maken duidelijk dat hij heel wat in zijn mars heeft. In 1911 neemt hij deel aan de Zuidpoolexpeditie van Douglas Mawson. Drie jaar later is hij opnieuw op Antartica, nu als fotograaf van de Imperial Trans-Antarctic Expedition onder leiding van Ernest Shackleton.

De poging om als eersten de Zuidpool over te steken mislukt. Het schip raakt volledig ingeklemd door pakijs en versplintert. Hurley legt de teloorgang van het vaartuig vast in een reeks foto’s die beschouwd kunnen worden als een soort time-lapsefotografie avant la lettre. Om zijn avonturen te financieren, fotografeert hij tussendoor onder meer op Java. Deze beelden worden gebruikt om toeristen te ver­ leiden naar dergelijke exotische bestemmingen te reizen.

26 Ieper

nele manier vast te leggen, wil Hurley niet alleen het publiek op de hoogte brengen van het oorlogsgeweld, maar ook eer betuigen aan de dappere Australische soldaten. Zijn gevoeligheid voor het oorlogs­leed is heel tastbaar in talloze dagboekfragmenten.

Photoshoppen?

Zijn koortsachtige maar vruchteloze pogingen om via zijn lens het ultieme beeld te vangen, doen Hurley beseffen dat de oorlogsrealiteit daarvoor veel te overweldigend is. Hij vindt een oplossing door het gebruik van samengestelde beelden die volgens hem de werkelijkheid van de oorlog indringend en in wezen geloofwaardiger weergeven. Deze werkwijze vindt geen genade in de ogen van Hurley’s superieur Bean die zijn fotomontages afdoet als ontoelaatbare manipulaties. Bean is bezorgd om zijn geloofwaardigheid als historicus en krijgt de steun van de legerleiding. Hurley weigert terug te krabbelen en neemt ontslag.

Ieper 27

28  Ieper

Ieper 29

Wist je dat?

Ook andere oorlogsfotografen hebben moeite met de droge fotografische weergave van oorlogsscènes. Ze vinden dat dergelijke beelden tekortschieten bij de weergave van de gevoelsmatige werkelijkheid. Een beroemde foto van Alexander Gardner, een van de allereerste oorlogsfotografen, toont een gedode sluipschutter in zijn schuttersnest tijdens de Amerikaanse burgeroorlog (1863).

Later bleek dat Gardner de werkelijkheid een handje had geholpen door het lijk tot daar te verslepen. Ook de bekendste foto van de beroemde Frank Capa – het sneuvelen van een Republikeins strijder tijdens de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) – zou geënsceneerd zijn.

Weg uit Vlaanderen

Succes én miskenning

Ondertussen heeft Hurley een toezegging op zak om in het voorjaar van 1918 zijn montages te gaan presenteren onder de titel Australian War Pictures and Photographs in de Grafton Galeries in Londen.

De legerstaf geeft hem de toelating om zes uitvergrotingen met gecombineerde opnamen te exposeren. Wel moet het publiek worden ingelicht dat het om samengestelde foto’s gaat. Hurley trekt zijn ontslag in en gaat weer aan het werk. Op 9 november 1917 krijgt hij het bevel de oorlogsverrichtingen in Egypte en Palestina met visueel materiaal te gaan documenteren. Hurley vertrekt uit Vlaanderen met het gevoel dat zijn werk daar is afgerond.

In mei 1918 kan het publiek Hurley’s werk bewonderen in Londen. Imposant topstuk is de samengestelde foto The Raid, een vergroting van 6 op 4,75 meter die vandaag nog niets van haar spectaculair karakter heeft verloren (p. 28-29). De tentoonstelling is bijzonder succesvol en ontvangt tot 1.000 bezoekers per dag. Hurley is tevreden. Maar de onenigheid over de samengestelde beelden zal niet zonder gevolgen blijven. Voor zijn werk tijdens de Derde Slag bij Ieper krijgt Hurley slechts een eervolle vermelding, geen decoratie zoals Wilkins.

Zijn relatie met het leger verslechtert dusdanig dat hij op 11 juli 1918 ontslag neemt uit de krijgsmacht. Daarna zal Frank Hurley zich nog uitsluitend bezighouden met het fotograferen op de Zuidpool.

30 Ieper

Ieper 31

IAN ALDERMAN. RECOVERING THE PAST Twee verwante werelden De Londense fotograaf Ian Alderman werkte de voorbije vijf jaar aan het fotoproject Recovering the Past, waarbij hij telkens een collage maakt van twee verwante foto’s die qua tijd en plaats niettemin ver uiteen liggen. Het ene beeld is een hedendaagse digitale opname in hoge resolutie van de werkzaamheden van de DOVO-militairen, of voluit de Dienst voor Opruiming en Vernietiging van Ontploffings­tuigen. Het andere beeld is genomen tijdens WOI en toont Australische soldaten in België en Frankrijk. De historische beeldcollectie waaruit Alderman put, bestaat uit glas­ platen waarvan scans beschikbaar zijn.

Alderman maakte een selectie op basis van hun verhalende waarde, duidelijkheid en artistieke inbreng in functie van zijn project.

Aldermans montages verenigen het oorlogsverleden en de riskante ontmijningen van DOVO in het heden. De munitie die op elk beeld voorkomt, vormt de link tussen beide verhalen.

Bij de creatie van zijn montages liet Alderman zich inspireren door het schilderij De Menenpoort bij middernacht van de Australische kunstenaar William Longstaff en door de foto’s van de legendarische Frank Hurley. Op die wijze legt Recovering the Past getuigenis af van de strijd van de Australische troepen aan het Vlaamse front en brengt het project hulde aan de moed van de Belgische ontmijners. De twee in

32 Ieper

één beeld gebrachte werelden vullen elkaar aan. Waar mogelijk wordt de ontmoeting nog versterkt door extra verwijzingen zoals geschreven notities of door een visueel verband te leggen tussen de toenmalige gasmaskers en de moderne biochemische beschermingspakken die de mensen van DOVO dragen.

Wist je dat?

Jaarlijks haalt DOVO-SEDEE in West-­Vlaanderen zo’n 150 ton explosieven op. Tot 1972 werden alle blindgangers in zee gedumpt.

Na het wettelijk verbod brengt DOVO alle explosieven naar zijn opslagplaats in Poelkapelle, waar specialisten ze met de hand schoonmaken en vervolgens sorteren op herkomst (Duits, Brits of Frans) en soort (ont­ steking, lengte en kaliber). Granaten met louter explosieven worden op een open terrein ingegraven en tot ontploffing gebracht. De 5% toxische granaten met chloorgas, mosterdgas of fosgeen worden ontmanteld.

Ian Alderman over Recovering the Past ‘Dit project is de visuele erkenning van twee afzonderlijke verhalen van elkaar gescheiden door de tijdspanne van een eeuw.

Mijn sympathie voor de strijders van de Ieperboog wordt gekoppeld aan mijn respect voor de ontmijners van DOVO. Ik voel me niet geroepen om naar een oorlog te trekken, eraan deel te nemen of om zijn rechtstreekse gevolgen te fotograferen.

Maar ik voel wel een grote sympathie voor zij die geen andere keuze hadden. Het is onmogelijk te begrijpen hoe gewone mensen – bakkers, hoeveknechten, parkbewakers… – omgingen met de dagelijkse

oorlogs­gruwel: afgesneden van hun normale vredige leven, ver weg van alles wat hen lief was, gedwongen deel te nemen aan een Europese oorlog waar enkel de vernietiging wacht en een graf op vreemde bodem. Hoe moet het hebben gevoeld voor degenen die wel veilig naar huis terugkeerden, maar merkten dat hun offers en oorlogservaringen niet naar waarde werden geschat? Die bedenkingen maak ik me bij elk bezoek aan de Ieperboog. Een passend antwoord is er niet, maar de beelden van dit project leggen getuigenis af van mijn gedachten. Recovering the past geeft de Australische mannen geen stem, maar biedt hen een forum waarop ze zichtbaar zijn.’

Ieper 33

Bos bij Houthulst

Bikschote Steenstraat

Poelkapelle Langemark

Pilkem

Boezinge

Passendale St.Juliaan Gravenstafel Broodseinde

Ieper

Polygoonbos

Hooge

Beselare Dikkebus

Geluveld St.Eloois

Wijtschate

Geallieerde linie op 7 juni 1917 Britse verovering tegen 15 juni 1917 Geallieerde linie op 31 juli 1917

Mesen

Britse verovering tegen 4 oktober 1917 Geallieerde linie op 10 november 1917

Nieuwkerke

0

1

2

3

4

5

6

7 km.

Het verloop van de Derde Slag bij Ieper, van de uitgangspositie op 7 juni tot het einde van de gevechten, 10 november 1917

34  Ieper

INFOMODULES

IEPERBOOG

31 juli 1917. Na een week van hevige artilleriebeschieting op de vijandelijke stellingen, gaan de geallieerde strijdkrachten over the top. Het plan van opperbevelhebber Douglas Haig om het Duitse front te doorbreken, zich een weg te banen naar de Kanaalhavens en naar de eindzege, moet nu worden uitgevoerd. Het draait anders uit. De Britse en Franse divisies lopen zich te pletter op de goed voorbereide Duitse stellingen. Het barre weer en de stugge weerstand zorgen voor vier maanden van menselijk leed.

De instappunten Noord, Oost en Zuid langs de Ieperboog geven een situatieschets van de voorbereiding, het verloop en de uitslag van de aanval tijdens de eerste dagen van de Derde Slag bij Ieper.

Instappunt Noord In het woonhuis van de wederopgebouwde hoeve Klein Zwaanhof krijg je informatie over de gevechten die plaatsvonden aan de frontboog die liep van Wieltje over Pilkem Ridge naar de Kanaalzone (Boezinge). De Guards Division stond er opgesteld, met

ondersteuning van de Franse troepen aan het kanaal ter bescherming van de Britse linkerflank.

Instappunt Oost De infomodule staat opgesteld in de herdenkingskapel, naast het wederopgebouwde kasteel (nu hotel Kasteelhof ’t Hooghe) en tegenover de indrukwekkende begraafplaats Hooge Crater Cemetery. Hier bevond zich het zwaartepunt van het Britse offensief, met als doel de verovering van de Meenseweg en het plateau van Geluveld.

De gevoerde strijd was bijzonder hevig en bracht onnoemelijk menselijk leed met zich mee.

Instappunt Zuid In het Provinciaal Domein De Palingbeek verneem je meer over de Britse en Commonwealth divisies die streden in de zuidelijke sector van de Ieperboog: van Hill 60 (Wervikstraat, Zillebeke) tot Sint-Elooi. Door de ontploffing van een van de dieptemijnen en de hevige artilleriebeschieting was het landschap hier onherkenbaar veranderd.

Ieper 35

36

IJzer

Hoo

zer

WAT TE DOEN IN IEPER ?

Staden

Houthulst

em

N8

Lo-Reninge

LangemarkPoelkapelle

Vleteren

4 N8

3

N38

Poperinge

1 2 11

8

12 Heuvelland

In Flanders Fields Museum Grote Markt 34, 8900 Ieper Het In Flanders Fields Museum brengt het historische verhaal van de Eerste Wereldoorlog in de West-Vlaamse frontstreek.

2 Menenpoort Menenstraat, 8900 Ieper Het bekende Commenwealth oorlogsmonument uit WOI draagt de namen van 54.896 vermiste soldaten. Elke avond wordt er om 20u de Last Post geblazen.

36  Ieper

Zonnebeke

7 8 10

IEPER

N3

1

6

9 A1

R33

5

N38

N8

A19

9 13

ie

Le

Mesen

3 Essex Farm Cemetery en site John McCrae Diksmuidseweg 146, 8904 Boezinge (Ieper) De Canadese arts John McCrae schreef op deze begraafplaats in mei 1915 het wereldberoemde gedicht In Flanders Fields.

4 Instappunt Ieperboog Noord, Hoeve Klein Zwaanhof en Yorkshire Trench Kleine Poezelstraat 6, 8904 Boezinge (Ieper)

7

Hooge Crater Museum en instappunt Ieperboog Oost Meenseweg 467, 8902 Zillebeke (Ieper) Privaat museum met levensgrote reconstructies van WOI-oorlogstaferelen, een uitgebreide collectie wapentuigen, uitrustingen en foto’s. In het nabijgelegen instappunt verneem je meer over de vorming van het front en de gebeurtenissen in het middelpunt van de Ypres Salient.

Dit instappunt geeft informatie over de vorming en de evolutie van de noordelijke Salient. Op wandelafstand ligt de voormalige Britse loopgraaf Yorkshire Trench, die vandaag deel uitmaakt van een educatieve site.

5 New Irish Farm Cemetery Briekestraat, 8900 Sint-Jan (Ieper) Commonwealth begraafplaats, met meer dan 4.500 gesneuvelde soldaten.

6 Saint Charles de Potyze Zonnebeekseweg 385, 8900 Ieper Op deze begraafplaats rusten meer dan 4.000 Franse militairen. In het massa­ graf vonden 600 onbekende soldaten een laatste rustplaats.

8 Hooge Crater Cemetery Meenseweg 479, 8902 Zillebeke (Ieper) Op deze Commonwealth begraafplaats liggen 5.800 gesneuvelde militairen. Ze ontstond in oktober 1917, toen ‘Hooge’ bij het begin van de Derde Slag bij Ieper in geallieerde handen was gevallen.

Ieper 37

9 Hill 60 Zwarteleenstraat, 8902 Zillebeke (Ieper)

dael en is een van de grootste Britse begraafplaatsen in de Westhoek. De tuinarchitectuur maakt van Bedford House Cemetery een unieke WOI-site.

12 Mijnkrater Sint-Elooi Rijselseweg 214, 8902 Voormezele (Ieper) In het gehucht Sint-Elooi brachten Britten ĂŠn Duitsers heel wat dieptemijnen tot ontploffing. De krater van Sint-Elooi is het gevolg van de grootste ontplofte dieptemijn tijdens de Mijnenslag van 1917.

13 Instappunt Ieperboog Zuid, The Bluff Provinciaal Domein De Palingbeek, Palingbeekstraat 18, 8902 Zillebeke (Ieper)

Deze kunstmatige heuvel uit 1850 is vooral bekend vanwege de ondergrondse oorlogvoering die er tijdens WOI heeft plaatsgevonden. Het huidige landschap is het gevolg van de explosie van de dieptemijnen op 7 juni 1917.

10 Hill 62 Canadalaan, 8902 Zillebeke (Ieper) Deze strategisch gelegen heuvel kwam in 1916 tijdelijk in Duitse handen tot Canadese troepen erin slaagden de heuvel te heroveren, ondanks enorme verliezen.

11 Bedford House Cemetery Rijselseweg 152, 8902 Zillebeke (Ieper) Deze begraafplaats ligt op het voormalige domein van het kasteel Rosen-

38  Ieper

Dit instappunt vormt de toegangspoort tot een uniek oorlogslandschap. Zowel de ondergrondse oorlog als de vorming en de evolutie van de zuidelijke Salient worden hier belicht.

FIETSEN Route Ieperboog (36 km) Via deze fietstocht ontdek je de frontlijn rond Ieper. De Ieperboog ontstond eind oktober 1914. Er vormde zich een boogvormig front rond de stad. De legers groeven zich in en dolven een systeem van loopgraven en mijngangen. Van mei 1915 tot augustus 1917 bleef de ‘kleine Ieperboog’ nagenoeg ongewijzigd. Er sneuvelden een half miljoen militairen van meer dan 50 Ieperboog nationaliteiten. Daardoor werd Ypres Salient een van de meest beruchte regio’s van het westelijke front.

Passchendaele 1917, Hill 60 en de John Mc Crae site nemen je mee naar de periode 1914 – 1918.

Start Ieper De routebrochures zijn te koop bij Toerisme Ieper of online via shop.westtoer.be

de westhoek

Ypres Salient

FIETSROUTE 14-18 • CYCLE ROUTE 14-18 ITINÉRAIRE CYCLISTE 14-18 • FAHRRADROUTE 14-18

36 km

Start Ieper

Route Mijnenslag (42 km) Zie p. 94

MET DE AUTO Route Ypres Salient (70 km) De autoroute vertelt het verhaal van het front rond Ieper. Onderweg ontdek je het verhaal van de Groote Oorlog in de Westhoek. Belangrijke bezienswaardigheden als Tyne Cot Cemetery, het Studentenfriedhof in Langemark, het Memorial Museum

IN DE KIJKER ComingWorldRememberMe CWRM wil herdenken, helpen, reflecteren en verbinden en brengt in het kader daarvan mensen samen in wereldwijd georganiseerde workshops. Daar kan iedereen een beeldje in klei boetseren dat herinnert aan elke WOI-gesneuvelde op Belgische bodem. Bedoeling is om tegen het einde van de herdenkingsperiode over 600.000 kleibeeldjes te beschikken.

In het voorjaar van 2018 zullen alle 600.000 beeldjes een centrale plaats krijgen in de glazen land-art installatie van kunstenaar Koen Vanmechelen in het provinciaal domein De Palingbeek in Ieper. Op die plek bevond zich in WOI het niemandsland van de frontzone rond Ieper. De strijd was er

Ieper 39

bijzonder hard en hevig en de installatie moet ons dan ook herinneren aan de zinloosheid van oorlog – gisteren, vandaag en morgen. Door ieders engagement wordt dit kunstwerk een vredessymbool dat grenzen en generaties overschrijdt.

Workshop Ieper di – zat, 13u30 – 18u00 De Kazematten, Bollingstraat 1, Ieper +32 (0)58 62 39 29 www.cwrm.be cwrm@vzwkunst.be www.facebook.com/ comingworldrememberme

Herdenkingsbomen

Een beeldje boetseren neemt slechts 15 minuten in beslag. Het peter- of meterschap kost 5 euro. De helft van dit bedrag wordt rechtstreeks gestort aan hulporganisaties voor kinderen die fysiek of psychisch in nood verkeren als gevolg van oorlogs­ situaties. Elke peter of meter ontvangt een certificaat van deelname en een dog tag met CWRM-stempel. Het project wordt uitgevoerd in opdracht van de Provincie West-­ Vlaanderen en is een onderdeel van het grootschalige GoneWest/Reflections on the Great War.

In het Ieperse landschap is het front subtiel aangegeven met 138 herdenkingsbomen. De hoogstammige olmen markeren de frontlijn van 1915 tot 1917 aan de hand van rode en blauwe korven. Met de Ypres Salient Trees applicatie ga je zelf op ontdekking in het landschap van de Ieperboog. Luchtfoto’s worden gebruikt om een beeld te schetsen van toen en nu.

Maak deel uit van dit uniek project en word peter of meter! Je kunt een beeldje maken tijdens een workshop in een van de vaste ateliers in Ieper of Nieuwpoort of online peter of meter worden. Of misschien wil je graag een mobiel atelier organiseren?

De app is gratis te downloaden in de Apple App Store en Google Play Store.

40 Ieper

Menenpoort

De Last Post

De Menenpoort is het bekendste Common­ wealth oorlogsgedenkteken in Vlaanderen.

De stenen panelen dragen de namen van de 54.896 soldaten uit de Salient die als vermist werden opgegeven en geen bekend graf hebben. Je vindt er de namen van gesneuvelden die vielen tot 15 augustus 1917.

Daarnaast bevat het monument ook de namen van alle vermisten uit overzeese gebieden (behalve Nieuw-Zeeland). De 34.957 vermisten vanaf 16 augustus 1917 tot het einde van de oorlog staan vermeld op panelen van het Tyne Cot Cemetery in Passendale (Zonnebeke). De Menenpoort werd gebouwd op de plaats van de oude middeleeuwse poort waarlangs de Britse troepen naar het front marcheerden om er de Ieperboog te verdedigen.

Sinds 1928 weerklinkt iedere avond onder de indrukwekkende Menenpoort om 20u stipt de Last Post, de laatste groet aan de gesneuvelden. Deze ingetogen ceremonie wordt uitgevoerd door de klaroenblazers van de Last Post Association. Op 11 november om 11u vindt een speciale Last Post plaats als herdenking aan de Wapenstilstand. Omdat ook de toenmalige vijanden in bijna even grote getale gevallen zijn, worden zij bij deze ingetogen plechtigheid betrokken.

Ieper 41

THEMATISCHE DAGPROGRAMMA’S 1917-tour Dagprogramma 10u00 – 12u00: In Flanders Fields Museum (zie p. 7) Lakenhallen,

Grote Markt 34, 8900 Ieper 12u00 – 13u30: Lunch

Passchendaele-tour Dagprogramma 10u00 – 12u00: Memorial Museum Passchendaele 1917 (zie p. 45) Berten Pilstraat 5,

8980 Zonnebeke 12u00 – 13u30: Lunch 13u30 – 14u30: Polygoonbos (zie p. 71)

14u00 – 14u30: Bezoekerscentrum Het Heuvelland (zie p. 79) Sint-Laurentiusplein 1,

8950 Kemmel (Heuvelland) 14u30 – 15u00: Pool of Peace (zie p. 93) Kruisstraat, 8953 Wijtschate

(Heuvelland)

Lange Dreve 5, 8980 Zonnebeke

14u30 – 15u30: Tyne Cot Cemetery (zie p. 46) Tynecotstraat 22,

8980 Passendale (Zonnebeke)

15u30 – 16u30: Tyne Cot Cemetery (zie p. 46) Tynecotstraat 22,

8980 Passendale (Zonnebeke)

42 Ieper

16u00 – 17u00: Guynemer­ paviljoen (zie p. 113) Brugseweg 126 – 128,

8920 Poelkapelle (Langemark-Poelkapelle) 17u30 – 18u30: Lijssenthoek Military Cemetery (zie p. 127) Boescheepseweg 35,

8970 Poperinge

LEKKER ADRESJE Hooge Crater Museum Tegenover het Hooge Crater Cemetery is een uniek WOI-museum en themacafé gevestigd in een gerestaureerde kapel. De reconstructies van oorlogstaferelen, de uitgebreide collectie wapens, de uitrustingen en foto’s maken van dit museum een echte aanrader! Je kunt er verder een indrukwekkende collectie Trench Art bewonderen en genieten van Vlaamse lekkernijen en een Wipers Times streekbiertje in de gezellige cafetaria. Vlak naast het museum bevindt zich instappunt Oost van de Ieperboog.

Hooge Crater Museum Meenseweg 467 8902 Zillebeke (Ieper) +32 (0)57 46 84 46 www.hoogecrater.com Meer lekkere adresjes in Ieper en om­geving vind je op www.flandersfields.be

Ieper 43

Hooglede Alveringem

LoReninge

ZONNEBEKE Vleteren

Houthulst Staden

Moorslede

Poperinge Ieper

Zonnebeke

Wervik

Heuvelland Mesen

44  Zonnebeke

Roeselare

LangemarkPoelkapelle

MEMORIAL MUSEUM PASSCHENDAELE 1917

In het MMP 1917 wordt op een aangrijpende manier het verhaal van WOI verteld, met bijzondere aandacht voor de Derde Slag bij Ieper, ook bekend als de Slag bij Passendale. Tussen 31 juli en 10 november 1917

PRAKTISCH Memorial Museum Passchendaele 1917

vielen toen ca. 450.000 slachtoffers voor een terreinverschuiving van slechts 8 km.

Daarom staat ‘Passchendaele’ symbool voor de grote zinloosheid van het totale oorlogsgeweld. Het MMP 1917 combineert een interactieve opstelling van een eigentijds museum, met het uitzonderlijke belevingsaspect van de Dugout (ondergrondse schuilplaats) en Trench (loopgraven).

Berten Pilstraat 5A 8980 Zonnebeke

MEER INFO +32 (0)51 77 04 41 info@passchendaele.be www.passchendaele.be Evenementen: www.passchendaele2017.org Elke dag open van 09u00 tot 18u00.

Zonnebeke 45

VILLA ZONNEDAELE & TYNE COT CEMETERY

De expo Passendale 1917. Landschap in oor­log in Villa Zonnedaele toont je hoe het landschap in 1917 beide legers dwong hun tactieken, aanvalsmethodes en logistiek aan te passen. Ook de fysieke en psychologische impact van het kraterlandschap op de gewone soldaat komt er aan bod. Het kasteeldomein van Zonnebeke waarop het MMP 1917 en de Toeristische Dienst gelegen zijn, vormt het ideale ver-

trekpunt voor een ontdekkingstocht langs de slagvelden van 1917.

Op minder dan drie kilometer ligt onder meer het bekende Tyne Cot Cemetery. In het nieuw ingerichte bezoekerscentrum van deze grootste Commonwealth begraafplaats ter wereld staat een interactieve panoramatafel die je leert hoe een door oorlog verwoest landschap te lezen.

PRAKTISCH Villa Zonnedaele

Berten Pilstraat 5C 8980 Zonnebeke Elke dag open van 10u30 – 17u30

Bezoekerscentrum Tyne Cot Cemetery

Vijfwegestraat 8980 Zonnebeke Elke dag open van 10u00 – 18u00

46 Zonnebeke

EXPO VILLA ZONNEDAELE

PASSENDALE 1917.

LANDSCHAP IN OORLOG

Kenmerkend voor de Derde Slag bij Ieper is de doorslaggevende invloed van het ‘nieuwe landschap’ op verschillende aspecten van de oorlogvoering. In 1917 bestaat de gevechtszone niet meer uit een overwegend groen en begroeid landschap zoals tijdens de Eerste en Tweede Slag bij Ieper (1914 – 1915), maar uit kraters, bunkers en modder. Deze gewijzigde staat van het terrein heeft transport en communicatie sterk bemoeilijkt. In het desolate maanlandschap kunnen de troepen zich

veel moeilijker oriënteren en is er een gebrek aan onderkomens. Zelfs aangepaste uitrusting volstaat niet om de schier onoverwinbare modder de baas te blijven. De extreme omstandigheden stellen de militairen zowel mentaal als fysiek zwaar op de proef. De impact van het nieuwe landschap op de oorlogvoering is totaal. Om de gebeurtenissen tijdens WOI te begrijpen, is het noodzakelijk om een goed beeld te krijgen van de vooroorlogse situatie.

Zonnebeke 47

HET VOOROORLOGSE LANDSCHAP Ieper wordt in het zuiden en oosten omgeven door het West-Vlaamse Heuvelland en de Midden West-Vlaamse Heuvelrug.

Die halfcirkelvormige heuvelzone vormt de fysieke scheiding tussen de rivieren de Leie en de IJzer en bestaat uit een aaneenschakeling van hoogtes en laagtes, over een breedte van slechts enkele kilometers. Ten noorden en zuiden daarvan liggen uitgestrekte valleien.

De bebouwing In 1914 is de stad Ieper de grootste en belangrijkste woonkern in het gebied.

De naar Belgische maatstaf kleine stad met ongeveer 17.500 inwoners telt relatief weinig industrie en wordt vooral geroemd voor haar vele kunsthistorische gebouwen. In de ruime omgeving van Ieper zijn andere steden als Poperinge, Menen en Roeselare en tientallen dorpen te vinden.

Daartussen ligt een veelvoud aan gehuchten. Grotere statige hoeves worden afgewisseld met kleine boerderijtjes. De constructies bestaan nog uit traditioneel vakwerkbouw, met houten balken, lemen muren en rieten daken of zijn stevig gebouwd in baksteen en hebben dakpannen. Opmerkelijk in het landschap van de zuidelijke Westhoek zijn de tientallen windmolens en de talrijke dorpskerken, waarvan de torens hoog boven de groene omgeving uitsteken.

Verdacht molenwieken?

Windmolens genieten in 1914 vanuit strategisch oogpunt een bijzondere belangstelling. Net als kerk- en kasteel­ torens vormen hun hoogte en ligging ideale oriëntatiepunten in het landschap. Bovendien kan je via het be­ wegen van de wieken de vijandelijke bewegingen als codetaal doorgeven.

Daarom zijn in de begindagen van de Eerste Slag bij Ieper heel wat molens met de grond gelijkgemaakt.

Maar dat ‘molenwieken’ zorgt ook voor enkele netelige situaties. Wanneer op 21 oktober 1914 twee Britse compagnies van het 2nd Bedfordshire Regiment voorbij een molen in Geluveld marcheren, worden ze kort daarop door de Duitsers onder vuur genomen. De Britten hebben de wieken van de molen een halve toer zien draaien en verdenken de molenaar van het ‘doorseinen’ van hun posities aan de vijand. Slechts met veel moeite kan de man duidelijk maken dat hij onschuldig is.

48 Zonnebeke

Uitgesproken groen en gesloten Het landschap in de omgeving van Ieper is overwegend agrarisch en wordt gedomineerd door kleinschalige gemengde landbouwbedrijven die draaien op akkerbouw en veeteelt. Typerend voor alle landbouwuitbatingen, en zelfs voor de meeste woningen in dorpen en gehuchten, is de aanwezigheid van een moestuin die van andere percelen wordt afgesloten met dichte hagen of muurtjes. Ook de begroeiing op de randen van percelen en wegen heeft in sterke mate een filterend effect op de openheid van het landschap. De randbegroeiing bestaat uit hagen, heggen en houtkanten, maar bijvoorbeeld ook uit bomenrijen. Samen met boomgaarden en bossen geven ze het landschap een uitgesproken gesloten en groen karakter. Het wordt omschreven als een ‘coulisselandschap’ omdat de verschillende landschapselementen nu eens verschijnen en dan weer verdwijnen tussen het groen.

Lastig waterbeheer Water vormt een groot probleem in de Ieperse regio. Ondanks de talrijke beekjes maken grondwater en regen veel terreinen ontoegankelijk. Een efficiënt ontwateringssysteem houdt de graslanden in de beekvalleien begaanbaar. Een nieuwe techniek die kort voor de oorlog haar intrede doet, is het ingraven van drainagebuizen uit gebakken klei. Op sommige plaatsen worden dijken opgeworpen die ervoor zorgen dat beken, grachten en rivieren bij een hoge waterstand niet buiten hun oevers treden. Dit is vooral het geval in de laaggelegen graslanden die in de wintermaanden of na hevige regenbuien steevast onder water komen te staan door de geringe afvoer.

Het transportnetwerk Voor de oorlog beschikt de regio rond Ieper over een dicht netwerk van wegen en spoorlijnen. Maar de meeste wegen zijn

Zonnebeke 49

nog onverhard en hoogstens met wat grind of veldstenen aangedamd. Er zijn wel kasseibanen met Komen, Veurne en Menen.

Die laatste baan, de Meenseweg (Menin Road of Ypernstrasse), ligt pal in de gevechtszone tijdens WOI.

Kastelen en landhuizen Bijzonder in het vooroorlogse landschap bij Ieper is de aanwezigheid van meerdere kastelen en landhuizen met idyllische parken en uitgestrekte landerijen. Aan het begin

van de 20ste eeuw vormen ze toonbeelden van ware grandeur. De vele gebouwen van een kasteeldomein worden meestal gebruikt voor functionele doeleinden, zoals dienstwoningen of paardenstallen. Dichtbij of zelfs in het park van de grotere kastelen ligt vaak een kasteelhoeve. De kasteelparken vormen complexe clusters van landschapselementen in het coulisselandschap. Het vreedzame karakter van deze groene oases zal ruw en voor lange tijd worden verstoord door het buitensporig oorlogsgeweld in WOI.

Wist je dat?

Het Polygoonbos is een restant van een groot woud. Ooit behoorde het toe aan de abdijen van Zonnebeke en Nonnebossen, maar in 1914 is het eigendom van de Belgische staat en heeft het al een lange staat van dienst achter de rug als paardenrenbaan maar ook als militair oefenterrein met schietstand. Om de schiet­oefeningen veilig te laten verlopen, worden twee aarden heuvels aangelegd om de kogels op te vangen. In 1914 is nog een van de twee doelheuvels of ‘buttes’ overgebleven.

In het voorjaar van 1915, na de Tweede Slag bij Ieper, valt het gebied in handen van de Duitsers die overgaan tot de bouw van bunkers in het bos en schuilplaatsen in de butte. Tijdens de Derde Slag bij Ieper, op 20 september 1917, wordt dit deel van de Wilhelmstelling aan de oostrand van het bos ingenomen door de 1ste Australische Divisie. Zes dagen later verovert de 5de Austra­lische Divisie de rest van het inmiddels kapotgeschoten bos. Het front loopt vast op de achterliggende heuvelrug. In de winter van 1917 proberen Nieuw-Zeelandse troepen in het Polderhoekpark, ten zuiden van het bos, door te breken maar tevergeefs.

50 Zonnebeke

Het bloemenkasteel Het kasteelpark van het 19de-eeuwse Polderhoekkasteel of ‘Bloemenkasteel’ is met zijn ruim 30 hectare een van de mooiste in de streek. In de vele serres groeien fruit, planten voor moestuin en voor de perken, allerhande botanische rariteiten.

De imposante toegangsweg wordt door prachtige bloembedden omzoomd.

Wanneer het front eind 1914 vastloopt, ligt het Polderhoekpark in Duits gebied.

Op 4 oktober 1917 slagen Britse troepen erin om het noordoostelijk deel van het park in te nemen. Verder geraken ze niet. Het hele terrein is inmiddels in puin geschoten en de Reutelbeek, die door het park stroomt, vormt een brede moerasstrook. Op 3 december 1917 voeren de Nieuw-Zeelandse troepen een nieuwe aanval uit, maar de operatie faalt en het kasteel – of wat ervan overblijft – zal pas in het najaar van 1918 tijdens het Eindoffensief worden ingenomen. Kasteelheer Octaaf de Landas heeft daarna niet meer de moed om het opnieuw op te bouwen.

1914: DE STRIJD BARST LOS Het Duitse leger valt op 4 augustus 1914 België binnen. Het wil via een snelle sikkelbeweging over Belgisch grondgebied het Franse leger in de rug aanvallen. Maar het Belgische leger houdt langer stand dan gedacht. Enkele maanden na de Duitse inval loopt het front vast op de Midden West-­ Vlaamse Heuvelrug. De drang om die hoogtes te domineren en zo door te stoten naar de Franse Kanaalhavens mondt uit in één lange strijd om de heuvelrug, waarbij het landschap een belangrijke rol speelt.

De verdediging in het voordeel In het najaar van 1914, tijdens de Eerste Slag bij Ieper, weten de aanvallende Duit-

sers dat het landschap bij Ieper een natuurlijke verdediging vormt, een vesting van groen. Heuvels, bossen, dichte begroeiing en bebouwing maken het voor een leger zeer onoverzichtelijk en moeilijk om door te stoten. Dit landschap leent zich veeleer voor de verdediging dan voor de aanval.

Met een bewegingsoorlog nog in het achterhoofd, zijn beide partijen niet vertrouwd met het idee van sterk uitgebouwde stellingen. De eerste frontlijnen zijn geen doorlopende linies. Er wordt gevochten vanuit haastig aangelegde stellingen, vaak niet meer dan een haag, een rij struiken of een gracht met daartussen gebouwen van waaruit weerstand kan worden geboden.

De vele bosjes en gebouwtjes zijn ideaal als schuilplaats voor troepen of artillerie.

Veel manschappen leveren strijd in kleine groepjes verspreid over het landschap.

Zonnebeke 51

Zodra ze de hoofdwegen verlaten, bemoeilijkt het coulisselandschap op de heuvelrug ook de oriëntatie van de oprukkende Duitse troepen. Wanneer ze de confrontatie aangaan, lijkt het alsof ze vechten tegen een onzichtbare vijand. Achter iedere haag, elke bomenrij of struik kan het gevaar op de loer liggen. De verdedigers maken bijzonder doeltreffend gebruik van nieuwe wapens als het machinegeweer. Het groen biedt een perfecte dekking en iedere naderende tegenstander wordt onverbiddelijk neergemaaid.

Voor ze tot het besef komen dat de oude gevechtstactieken niet meer werken, lijden beide zijden enorme verliezen. Het coulisse­ landschap speelt echter niet alleen een belangrijk rol in het breken van de Duitse opmars. De ‘groene vesting’ zorgt er ook voor dat naarmate de slag vordert de geallieerden niet meer tot de aanval overgaan en in een defensieve rol worden gedwongen.

52 Zonnebeke

De onvoorziene eerste oorlogswinter De strijdende partijen beseffen dat niemand een doorbraak kan forceren en concentreren hun inspanningen op het verbeteren van de eigen stellingen. Er ontstaat een aaneengesloten frontlijn die langs wegen, grachten, bosranden en hagen, of gewoon dwars door open veld heen, tal van versterkte landschapselementen met elkaar verbindt. De loopgravenoorlog is een feit.

De linies worden zo uitgebouwd dat wapens als machinegeweren in staat zijn om het terrein te domineren. Tussen de linies bevindt zich een niemandsland dat langs beide kanten met prikkeldraad wordt afgebakend om aanvallen af te weren. De oorlogvoering op de heuvelrug is voortaan beperkt tot schermutselingen her en der.

Beide legers graven zich definitief in.

Tijdens die eerste oorlogswinter – ook wel de ‘Vergeten Winter’ genoemd – is niemand voorzien op een loopgravenoorlog. Dag na dag wordt het netwerk uitgebreid. Zo vereist de constante bezetting van de frontlijn de bouw van schuilplaatsen en onder­ komens. Improvisatie is daarbij troef. De troepen maken holen in de wanden van primitieve loopgraven. In het bos nagelen ze tentzeilen aan stammen om de regen tegen te houden. Allerhande hout, van bomen tot deuren en ramen uit omliggende huizen en ruïnes, wordt gebruikt om onderkomens te maken. De kelders in ruïnes van gebouwen zijn zeer gegeerd. Ook het puin biedt een extra bescherming tegen vijandelijk vuur. Door een gebrek aan bouw­ materiaal is het behelpen met allerhande landschapselementen en materialen die in de nabijheid te vinden zijn.

1915: DOMINANTIE OM DE HEUVELRUG Onverwacht succes De Fransen die tijdens de winter van 1914 – 1915 de geallieerde loopgraven bezetten, worden eind maart afgelost door de Britten, onder wie ook Canadezen. Om het front alsnog te doorbreken, grijpen de Duitsers naar een nieuw wapen: gas. Op 22 april 1915 draaien ze tussen Steenstrate en Poelkapelle zesduizend flessen gevuld met chloorgas open. Een geelgroene wolk rolt traag naar de geallieerde stellingen, waar de totaal verraste soldaten in paniek op de vlucht slaan. De gasaanval, die de Tweede Slag bij Ieper inluidt, zorgt voor een opening van ruim 6 kilometer in het front.

Zonnebeke 53

Verrast door het grote succes van de aanval, kunnen de Duitsers de onverwachte terreinwinst niet uitbuiten door een gebrek aan reservetroepen en aangepaste bevoorrading. En opnieuw vormt het dichte landschap een zwaar obstakel voor de oprukkende troepen.

Het landschap als spelbreker Vanuit het dichte landschap dat op dat moment nog relatief gespaard is gebleven van grootschalige vernieling, zorgen hardnekkige weerstandspunten de volgende dagen voor oponthoud van de aanvallende Duitse troepen. Net als in 1914 valt de massale hoofdaanval uiteen in kleinere aanvallen.

Omdat de Britten de omgeving ten volle benutten, kunnen ze ondanks hun soms uitzichtloze situatie toch hier en daar standhouden.

In plaats van een groot offensief om het verloren terrein weer in te nemen, kiest het Britse opperbevel voor een kleinere, gemakkelijk te beheersen Salient. De gegeerde heuvelrug wordt uiteindelijk prijsgegeven en dat zal zware gevolgen hebben voor

een toekomstig geallieerd offensief. Beide partijen bevinden zich opnieuw in een stellingenoorlog. Voor de Duitsers ligt het gegeerde Ieper ogenschijnlijk binnen handbereik. Gebroken in hun opmars moeten ze neerkijken op een idyllisch landschap, met bloeiende meidoornhagen, bomenrijen en dichte bossen, die hun aanvallen zo hebben bemoeilijkt.

1916: STELLINGENBOUW De legers gebruiken de relatief rustige periode van eind 1915 tot het voorjaar van 1917 om hun frontlijn te verstevigen en uit te bouwen tot een groot netwerk van loopgraven, schuilplaatsen en mitrailleursnesten. In het hinterland worden reservelinies aangelegd en wegen en aanvoerroutes verbeterd. Er verschijnen ook kampementen. Alle landschapselementen worden benut bij de uitvoering van deze werkzaamheden, maar tegelijk bepaalt de aard van het landschap de vorm van het netwerk dat zich ontwikkelt.

Een kaalslag Het uitzicht van de stellingen in de Ieperboog verschilt wezenlijk van wat in andere streken gangbaar is. Twee factoren zijn daarbij van belang: de bodem en de waterhuishouding. Bij het ingraven moet op heel wat plaatsen rekening gehouden worden met een hoge grondwaterstand. De loopgraven zijn daarom vaak uitgerust met een complex afwateringssysteem, waarvoor zelfs pompen nodig zijn. De Britse troepen proberen het water het hoofd te bieden 54  Zonnebeke

door de installatie van duckboards op de vochtige bodem van de loopgraven. Dit zijn houten loopplanken gecombineerd met houten frames in de vorm van een omgekeerde letter A. Aan het front van de Ieperboog is hout een zeer gegeerd materiaal. Per dag worden tonnen ervan verwerkt tot brandhout of bouwmateriaal. Om aan die continue vraag te beantwoorden, rooien de troepen heel wat bossen in de omgeving. Ze kappen vooral de hoogstammige bomen waardoor na verloop van tijd enkel nog struikgewas overblijft. Ook talloze alleenstaande bomen in de boomgaarden en bij hofsteden gaan tegen de vlakte.

In combinatie met de talloze beschietingen heeft deze kaalslag ingrijpende gevolgen voor de bossen op de heuvelrug die tegen midden 1917 die naam niet meer waardig zijn. Het massaal rooien of omverschieten van bomen beperkt sterk de mogelijkheden tot camouflage. Stilaan wordt duidelijk dat het nog resterende groen beter gespaard kan blijven. Er ontstaat een goed

georganiseerde aanvoer van hout uit bossen ver in het hinterland.

Duitse verdediging in de diepte In de Ieperboog leggen de Duitsers zich toe op een defensieve oorlog. Ze begrijpen dat het lang kan duren voor het front weer doorbroken wordt en beginnen met de aanleg van meerdere versterkte linies in de diepte, parallel achter het front. Daarbij speelt het landschap in al haar facetten een belangrijke rol. Laag groen, zoals hagen en heggen, dient als camouflage en moet, net als de bebouwing, zoveel mogelijk behouden blijven. De Duitsers graven loopgraven bij voorkeur langs hagenrijen om zo vijandelijke inkijk te hinderen. De hagen worden nog eens extra doorvlochten met prikkeldraad om het de tegenstander moeilijk te maken. Een ander voorbeeld is de bouw van bunkers en schuilplaatsen in of vlak bij bestaande gebouwen of verscholen in de ondergroei van bossen.

Zonnebeke 55

Waar bescherming ontbreekt, wordt sterk rekening gehouden met het reliëf, zodat de bouwwerken zeker niet opvallen in het landschap. De Duitse stellingen volgen sterk de topografie en worden beschermd door talloze rijen prikkeldraad en mitrailleurs­ nesten. De relatie tussen de verschillende verdedigingslinies en het landschap geldt ook voor complexere entiteiten op grotere schaal. Er zijn duidelijke verbanden waar te nemen tussen de locatie van de stellingen en grote, heterogene structuren, zoals

Wist je dat?

Een voordeel van de dichte omgeving is dat de Duitsers ongezien talloze bunkers kunnen bouwen. Waar geen natuurlijke bescherming voorhanden is, worden bouwplaats en aanvoerroute zorgvuldig gecamou­ fleerd met netten of takken. Bunkers in open veld staan nagenoeg nooit boven op een hoogte, maar in de flank, zodat het silhouet vanaf de grond minder opvalt. Eenmaal de bunker afgewerkt, wordt ze aan het zicht onttrokken door een laag aarde of een bekisting van planken of vlechtwerk. Naast bunkers in bestaande gebouwen hebben sommige een eigen dak, nepramen en prikkeldraadversperringen die eruitzien als kleine tuintjes. De onoverzichtelijkheid van het landschap en de camouflagemethodes zorgen ervoor dat vijandelijke lucht- en grondobservatie de veranderingen moeilijk opmerken. Zo blijft de ware omvang van het Duitse verdedigings­ systeem verborgen.

56 Zonnebeke

dorpen en bosmassieven, die vaak als een soort ‘buffer’ tussen de Duitse linies liggen.

Zo bouwen de Duitse troepen tegen midden 1917 tussen het front en Passendale vier bruikbare verdedigingslijnen. De Albrecht- en Wilhelm-Stellung bestaan uit een netwerk van loopgraven en schuilplaatsen. De daaropvolgende Flandern I en Flandern II Stellung zijn eerder bunkerlinies.

Nieuwe tactieken De Duitse verdediging in de diepte heeft grote gevolgen. De legerleiding stapt af van het principe dat de frontlijn dicht bemand en tegen elke prijs vastgehouden moet worden. De elastische defensie doet haar intrede. Een dieper frontgebied bestaat uit een dun bemande frontlijn met weerstands­ nesten. Daarachter bevinden zich verspreid

Westrozebeke Bikschote Poelkapelle Langemark

Passendale Sint-Juliaan

❻

Moorslede

❷

❽ Zonnebeke

❺

Sint-Jan

❶

Ieper

❸

Beselare

❼

Zillebeke

Geluveld

❹ Voormezele

Kruiseke Zandvoorde Hollebeke

0

1

2

4 Km

1 = Front; 2 = Albrecht-Stellung; 3 = Wilhelm-Stellung; 4 = Gheluvelt-Riegel; 5 = Flandern I-Stellung; 6 = Mittelriegel; 7 = Artillerie Schutz-Stellung; 8 = Flandern II-Stellung; 9 = Flandern III-Stellung Geallieerd front 6 juni 1917

❾

10 november 1917

in het landschap Eingreifdivisionen, manschappen die klaarstaan om gerichte tegenaanvallen uit te voeren. Het hele gebied wordt opgevat als een uitgestrekt ‘leeg slagveld’, waarin de tegenstander doodbloedt en er voor de vijandelijke artillerie nauwelijks grote doelen te vinden zijn.

Wist je dat?

Op 4 oktober 1917 willen de Duitsers koste wat kost de heuvelrug behouden. Daarom wijken ze af van hun gebruikelijke tactiek om gecontroleerd terug te trekken en plaatsen hun reservetroepen in de voorste linies. Maar ook op de agenda van de geallieerden staat die dag een aanval ingeschreven.

De Slag bij Broodseinde leidt tot grote chaos en massale verliezen in de Duitse rangen.

ballonnen biedt een oplossing, maar in een stellingenoorlog is een goede observatie op het terrein onontbeerlijk. Hoge herkenbare elementen in het landschap worden daarom systematisch onder vuur genomen.

Maar er zijn ook creatievere oplossingen zoals het om de tuin leiden van de vijand met ca­mou­flage. Aanvankelijk gaat het om het verbergen van observatieposten, maar vanaf midden 1916 worden ook de artilleriestukken zorgvuldig verborgen opgesteld.

Lagergelegen Britse posities De Britten bouwen op gelijkaardige wijze hun frontstelling uit, maar omdat hun focus meer op de aanval dan op de verdediging ligt, zien ze weinig heil in een sterke verdediging in de diepte.

Een groot nadeel voor de Britten is dat hun stellingen over het algemeen lager liggen dan die van de vijand. Op enkele uitzonderingen na kunnen Duitsers in de hele Salient tot ver in het achterland ongehinderd op de Britse posities neerkijken. Deze situatie bemoeilijkt niet alleen de constructiebouw, maar benadeelt ook de eigen observatiemogelijkheden. De inzet van vliegtuigen en

1917: EEN NIEUW LANDSCHAP De Derde Slag bij Ieper is aanvankelijk slechts een onderdeel van het Britse Flanders Offensive. Einddoel is de verovering van de havens van Zeebrugge en Oostende. De Mijnenslag bij Mesen op 7 juni 1917 luidt de eerste fase in, waarbij de zuidelijke frontlinie van de Ieperboog wordt rechtgetrokken. Na uitstel start zes weken later fase 2: op 31 juli 1917 trekken zware beschietingen een aanval over land op Zonnebeke 57

gang. Iets meer dan honderd dagen later strandt deze infanterieaanval op de heuvelrug bij Passendale. Het veroverde terrein is veranderd in een maanlandschap en de terreinwinst van slechts acht kilometer wordt met naar schatting 245.000 geallieerde en 215.000 Duitse verliezen (doden, gewonden en vermisten) duur betaald. De derde fase bestaat uit een amfibielanding achter de Duitse linies met de inname van Oostende als doel, maar het bevel daartoe zal nooit worden gegeven.

Totale vernietiging Een belangrijke factor in de strijd van 1917 is de massale inzet van Britse artillerie. In een poging de Duitse defensieve linies te vernietigen, schieten de geallieerden voor elke aanval het slagveld volledig kapot. In enkele maanden tijd is het hele operatiegebied herschapen tot een uitgestrekt maanlandschap. Geen enkel landschap58 Zonnebeke

pelijk element blijft gespaard. Door een combinatie van de aard van de bodem, het weer en de vernieling van het delicate afwateringssysteem wordt het overtollige water niet meer afgevoerd. Sommige delen van het slagveld veranderen zo in een zee van modder. Wegen en belangrijke schuilplaatsen zijn van de kaart geveegd, betonbunkers blijven vaak wel overeind. Zo ontstaat tijdens de Derde Slag bij Ieper een ‘nieuw’ landschap, dat zowel voor de aanvallers als voor de verdedigers bepaalde aspecten van hun oorlogvoering zal beïnvloeden.

Weinig besef Voorafgaand aan de slag hebben de geallieerden weinig besef van wat de beschietingen zullen aanrichten. De perceptie die aan de vooravond van de slag heerst, is nu eenmaal een snelle doorstoot bij goed weer, zoals bij de Mijnenslag. Op 31 juli

Een hemelsbreed verschil in een maand 4 oktober 1917 – de Slag bij Broodseinde Bij Broodseinde slagen de ANZACs (Australian and New Zealand Army Corps) erin om de strategisch belangrijke hoogte en een groot deel van het plateau van Beselare in te nemen. Over de heuvelrug zijn weliswaar vernielingen waar te nemen, maar de impact is zeker niet totaal. Aan het front voor Beselare staat nog veel gras en de Duitsers schieten op de nieuwe geallieerde posities vanuit half vernielde bosjes, hagen en nog herkenbare huizenruïnes. Boven de Heulebeekvallei rijst de groene, door bomen omzoomde Keiberghoogte op. In de verte streelt het gebladerte de horizon en kunnen tussen bosjes, hagen en heggen door zelfs grazende koeien worden waargenomen. Dit gave, haast idyllische landschap staat in schril contrast met de kilometers brede verwoesting tussen Ieper en de heuvelrug.

10 november – einde Tweede Slag bij Passendale Na de inname van de puinen van Passendale kijken de Canadezen neer op een ondoordringbaar moeras. In de verte zien ze aan de horizon Roeselare liggen. Het zicht op de stad contrasteert met het ogenschijnlijk eindeloze maanlandschap achter hen. Het gebied waarop de geallieerden neerkijken, zal de komende maanden verder aftakelen door nog meer beschietingen. Het uiterste bereik van de geallieerde kanonnen bepaalt de grens van het totaal vernielde landschap. Tot ruim 6 kilometer voorbij Passendale valt enkel een desolate ravage te observeren.

Zonnebeke 59

1917 baden grote delen van de heuvelrug zoals Passendale en Broodseinde nog in het groen. Het is een feit dat de geallieerden, door nooit geziene bombardementen, voor zichzelf een eigen obstakel hebben gecreĂŤerd: een maanlandschap dat zich steeds verder zal uitbreiden.

doorstoten. Schuilplaatsen en bunkers, die duidelijk niet kapot te krijgen zijn, moeten zorgvuldig worden uitgeschakeld en nog tijdens de aanval blijvend worden bezet.

Het zwaartepunt van de infanterieaanval wordt verlegd naar de zones waar de meeste tegenstand wordt verwacht.

Tactische aanpassing

Noodzakelijke adempauzes

Tijdens de Derde Slag worden de geallieerden verplicht om hun gevechtstactiek meermaals aan te passen aan de omstandigheden. Het oorspronkelijke Britse aanvalsplan focust op zeer sterke artilleriesteun en ruime objectieven die snel moeten worden ingenomen. Tijdens de eerste fase van de gevechten (31 juli tot 18 augustus) slaagt een massale Britse aanval er niet in een grote doorbraak te forceren. Daarom wijzigt de legerleiding haar aanpak. In tweede fase (20 september tot 12 oktober) maakt ze gebruik van de step by step en bite and hold tactiek. Met beperkte, gerichte aanvallen kunnen de ANZAC-troepen opnieuw

Het succes van de reeks opeenvolgende aanvallen volgens de bite and hold tactiek hangt af van de beschikbare adempauzes die nodig zijn om nieuwe aanvoerroutes en communicatielijnen aan te leggen. Daarmee kunnen verse versterkingen, grote hoeveelheden geschut en munitie naar voren worden gebracht. Het strakke schema van het opperbevel en het naderende herfstweer geven de troepen echter onvoldoende tijd. In fase 3 (26 oktober tot 10 november) veroveren de Canadezen uiteindelijk toch een nieuw doel: de ruĂŻnes van Passendale en de drogere gronden boven op de heuvelrug. De defensieve methodes

60  Zonnebeke

van de Duitsers en de totale vernieling van het landschap brengen de geallieerden tot staan.

Achter de creeping barrage De infanterie zijn de grondtroepen die te voet vechten. Haar grootste vijand is het machinegeweer met zijn dodelijke kogelregen. Om de vijandelijke snelvuurwapens geen kans te geven de aanvallende infanteristen neer te maaien, volgen deze manschappen te voet de creeping barrage van de artillerie, een golf van spervuur dat aan de infanterieaanval voorafgaat. Lukt het niet om dicht achter de beschermende barrage op te rukken, dan krijgen de Duitse verdedigers de tijd om hun weerstands­ nesten te verlaten en de aanvallers onder vuur te nemen. De Passchendaele mud en

de vele in het maanlandschap bezaaide obstakels bepalen de snelheid waarmee de oprukkende troepen erin slagen om de creeping barrage te volgen. Meermaals loopt het verkeerd. Zo raken de aanvallende Nieuw-­Zeelandse infanteristen op 12 oktober 1917 verstrikt in het met prikkeldraad bezaaide moeras van de Ravebeekvallei omdat de artillerie niet tijdig naar voren is geraakt en er dus van een creeping barrage geen sprake is. Het resulteert in een slachtpartij met 2.700 doden, vermisten en gewonden.

Nieuwe uitrusting Laaggelegen gronden veranderen in een modderzee maar ook op hoger gelegen terrein is het moeilijk om vooruit te raken.

In de vele kraters blijft het water staan zodat

Zonnebeke 61

de infanteristen zich kronkelend een weg moeten banen over een glibberig terrein.

Een schrijnend geval doet zich voor bij een aanval nabij Polderhoek op 6 november 1917. De modder in de vallei van de Reutelbeek komt kniehoog. Een aantal mannen van de 95ste Brigade zakken zo diep weg dat ze pas na 36 uur met behulp van touwen uit de modder kunnen worden gesleurd. Bij de omgang met het moeilijke terrein maken de Britten gretig gebruik van waterdichte poncho’s en rubberen lieslaarzen. Toch hoeft de uitrusting in de Derde Slag bij Ieper niet altijd afgestemd te zijn op modder en water. Zo dragen heel wat mannen tijdens de warme, droge dagen van september 1917 een korte broek.

Uitdagingen van het nieuwe landschap Naarmate de oorlog vordert, krijgt de artillerie meer taken toebedeeld zoals de uitschakeling van de vijandelijke kanonnen, 62  Zonnebeke

de belemmering van de aanvoer van vijandelijke versterkingen en de bescherming van de eigen troepen via creeping barrage.

Maar machine en materiaal zijn niet altijd opgewassen tegen de vele uitdagingen van het nieuwe landschap. Wanneer het geallieerde geschut door open landschap moet maneuvreren, zijn ze bijzonder kwetsbaar. Camouflagenetten en speciale pa­ nelen bieden hulp, maar het ontbreken van goede wegen en een stabiele ondergrond zorgt ervoor dat het geschut niet ter plaatse raakt of dat kanonnen op haastig gemaakte platformen na enkele schoten wegzakken in de modder. Ook de tanks zitten veel meer vast in de modder dan voorzien. Muilezels en paarden die munitie naar de frontlinies moeten brengen, glijden vaak van de glibberige loopplanken recht in de modderige brij. Omdat de conditie van het terrein alle verkeer, van infanterie over geschut tot tanks, dwingt tot het gebruik van de schaarse wegen, vormt het makkelijke doelwitten voor de vijandelijk artillerie.

Niet blind schieten Een goede observatie is cruciaal om de artillerie zo optimaal mogelijk in te zetten.

Zo start 26 september 1917 mistig, maar naarmate de dag van de aanval vordert, klaart de beschermende mist op en wordt het warm en zonnig, ideaal voor observatie. Britse luchtverkenners seinen tegen de middag radioberichten naar het hoofdkwartier om te melden dat de vijand zich verzamelt voor een tegenaanval. Kort daarop volgt de bevestiging van de observatieposten, die de aanvoerroutes en verzamelplaatsen exact kunnen lokaliseren.

Nog voor de Duitsers hun troepenmacht ten volle kunnen ontplooien, worden ze bestookt met zware beschietingen. Waar toch wordt aangevallen, maken artillerie en machinegeweren korte metten met de tegenstander. Maar meermaals loopt het niet van een leien dakje, kanonnen moeten soms blind schieten of worden niet bijgestuurd door een gebrek aan observatiemogelijkheden.

In bunkers en kraters, onder de grond Het gebrek aan onderkomens in een verwoest landschap is een probleem waarop de Duitsers al voor de Derde Slag bij Ieper een antwoord weten te vinden. Via hun defensieve ingesteldheid en verdediging in de diepte, slagen ze erin om daarbij handig gebruik te maken van het landschap.

De gebetonneerde bunkers weerstaan vaak de Britse artillerieaanvallen. Dit wordt ook de Canadezen snel duidelijk wanneer ze begin november 1917 slechts na bloedige gevechten hun eindobjectief, de inname

van Passendale, kunnen bereiken. Heel wat Duitse troepen hadden zich verscholen in de talrijke versterkte kelders van het dorp.

Dit verplichtte de Canadezen om de weerstandsnesten en geïsoleerde sluipschutters een voor een aan te pakken.

Naast de betonnen constructies boven en onder de grond maken de Duitsers ook optimaal gebruik van de granaattrechters.

Eerst door ze te verbinden met ondiepe loopgraven, later met prikkeldraadversperringen en door het bouwen van primitieve schuilplaatsen in de kraterwanden. De leefomstandigheden in deze stellingen zijn vaak erbarmelijk. De manschappen zitten in de modder bijeengepakt onder een tentzeil, een stuk verwrongen golfplaat, een ca­mou­ fla­ge­net of in vele gevallen gewoon in openlucht. Duizenden sneuvelen door een gebrek aan bescherming tegen de kogelregen van shrapnels.

Zonnebeke 63

De geallieerden nemen na verloop van tijd noodgedwongen de Duitse aanpak over.

Maar versterkte granaattrechters kunnen niet alle troepen huisvesten. Omdat het bovengronds onderbrengen van grote hoeveelheden manschappen voor de Derde Slag bij Ieper niet mogelijk is, gaan de Britten over tot de bouw van diepe gangenstelsels voor de opslag van allerhande accommodatie (deep dugouts). Het is er vochtig, het stinkt en de gangen zitten vol met ongedierte, maar toch wordt een dugout gezien als een veilige plaats met enig comfort.

De titanenstrijd van de genie Tijdens de oorlog zijn enorme inspanningen nodig om de wegen begaanbaar te houden.

De continue aan- en afvoer van manschappen, artillerie, munitie en materiaal van en naar het front moet zo vlot mogelijk gebeuren. In het nieuwe landschap ontbreken echter bruikbare wegen. Daarom worden kilometers aan paden in vlonders of met houten loopplanken en smalsporen aangelegd. Bij de Britten hebben de Royal Engineers de hachelijke taak het ingenomen terrein te ontsluiten en te onderhouden. Naast de aanleg van wegen en paden, plaatsen zij bruggen over overstroomde beekvalleien, richten depots, schuilplaatsen, verbandposten en hoofdkwartieren in, voorzien camouflage waar nodig, verwijderen obstakels en weggezakte kanonnen, zorgen voor de bevoorrading en plaatsen de markeringen die de infanterie begeleiden naar hun aanvalsposities.

Wist je dat?

Het gebrek aan wegen heeft ook tragische gevolgen voor het werk van de stretcher-­ bearers en Krankenträger, die met hun draagberries verantwoordelijk zijn voor de afvoer van gewonden.

Na de gevechten van 9 oktober is de toestand op het slagveld schrijnend. Wanneer de Nieuw-­ Zeelanders in de voorbereiding van de aanval op 12 oktober het front overnemen, weten ze niet wat ze zien. Overal liggen gewonden, vaak zonder verzorging, op de plaats waar ze twee dagen eerder waren neergehaald. Na de slag trekken groepjes van beide partijen, al dan niet met een vlag van het Rode Kruis, het niemandsland in en wijzen elkaars gewonden aan. Tegen de avond zijn alle gewonden weggehaald, zelfs enkele Britten die er intussen al vier dagen in weer en wind op hulp lagen te wachten.

64 Zonnebeke

Oude en nieuwe communicatie Een sterk communicatienetwerk is een absolute voorwaarde voor het welslagen van een offensief. Hiervoor worden nieuwe middelen ingezet als telefonie, telegrafie, lichtsignalisatie en zelfs radio. Zo beschikken de Australiërs voor de inname van het Polygoonbos op 26 september 1917 zelfs over draadloze transmissie. Ook de tanks worden uitgerust met radioapparatuur. Wanneer de moderne middelen falen, grijpen de legers terug naar traditionele oplossingen zoals de inschakeling van koeriers, duiven en honden. Zo krijgt generaal Arthur Currie, de bevelhebber van de Canadese strijdmachten, op 6 november 1917 de eerste bevestiging van de inname van Passendale via duivenpost.

Oefenen met maquettes Een goede oriëntatie op het slagveld is heel belangrijk. Ter voorbereiding van de veldslagen worden grote openluchtmaquettes

en zelfs hele slagvelden nagebouwd, zodat de infanterie hierop kan oefenen. De gedetailleerde miniatuurweergaven tonen het in te nemen gebied op schaal, compleet met wegen, waterlopen, groen, gebouwen, loopgraven, prikkeldraad en schuilplaatsen. Deze maquettes zijn bijzonder nuttig om manschappen vertrouwd te maken met de Ieperboog, maar ze tonen slechts een ideaalbeeld, namelijk een landschap dat nog niet onder handen genomen is door grootschalige beschietingen. Omdat de omgeving duidelijke herkenningspunten mist, loopt het dan ook meermaals verkeerd in 1917.

Ondanks hulpmiddeltjes als witte linten, lampen en naamborden, lopen heel wat troepen door elkaar, verkeerd of ondervinden problemen bij het bepalen van hun exacte positie. Het gebrek aan goede oriëntatiepunten blijft een pijnpunt tot en met het Eindoffensief in 1918.

Lichaam en geest In tegenstelling tot voorgaande conflicten heerst tijdens WOI een continu gevoel van onveiligheid, zowel aan als achter het front.

In het surreële landschap van 1917 worden soldaten en officieren zowel mentaal als fysiek zwaar op de proef gesteld. Angst krijgt een nieuw gezicht. Naast fysieke kwalen door een gebrek aan hygiëne en de staat van het terrein, zijn ook psychische problemen vaak een bijkomende ‘onzichtbare’ Zonnebeke 65

The roads [‌] are almost one continuous line of Australian troops, marching on to take over the front line, which they will do tomorrow.

I followed them along in the car, photographing and cineing.

Fiendish dust at times almost obscured the men, who laden with full equipment and sweat and dust begrimed marched on cheerfully as only Anzacs can.

Frank Hurley, 13 september 1917

vijand. Het groene landschap van voor 1917 is vervangen door een kraterlandschap vol dood en vernieling. Voor heel wat veteranen blijft het vernielde landschap voor eeuwig in het geheugen gegrift.

De laatste getuigen van 1917 In het landschap getuigen de vele begraafplaatsen en monumenten vandaag nog

66  Zonnebeke

steeds van hun moed en inzet. Maar ook minder opvallende elementen zoals een bosje, een haag, een beekvallei of een glooiing maken deel uit de van de geschiedenis van de Eerste Wereldoorlog. Haast elke plaats in de regio kan het verhaal van een van de vele slachtoffers vertellen.

Naast de vele verhalen blijft het landschap de laatste getuige.

The Passchendaele Archives Ongeacht hoe indrukwekkend een bezoek aan de CWGC Tyne Cot Cemetery, de Duitse Militaire Begraafplaats in Langemark of een van de vele talrijke andere begraafplaatsen of monumenten ook is, vaak kun je er enkel de naam van een gesneuvelde terugvinden. Met ‘The Passchendaele Archives’ wil het MMP1917 een gezicht geven aan en het verhaal vertellen achter deze namen. http://archives.passchendaele.be/

Zonnebeke 67

INFOMODULE

BEZOEKERSCENTRUM TYNE COT CEMETERY

Het landschap bestaat uit verschillende lagen waaraan in de loop der tijd telkens landschapselementen werden toegevoegd, gewijzigd of verwijderd. Tal van sporen uit het verleden zijn vandaag nog steeds aanwezig en terug te vinden. Aan de hand van een interactieve panoramatafel ontdek je de verschillende lagen van het bewaard gebleven oorlogslandschap. De relicten die vandaag nog zichtbaar zijn vanuit het bezoekerscentrum bij Tyne Cot Cemetery maken het mogelijk de militair-historische gebeurtenissen in 1917 te duiden.

68 Zonnebeke

Zo kan het verhaal van de Duitse verdediging in de diepte verteld worden aan de hand van het reliëf. De Ravebeekvallei met haar delicate ontwateringssysteem is dan weer onlosmakelijk verbonden met de Nieuw-­Zeelandse tragedie van 12 oktober 1917. Groene landschapselementen zoals hagen en bossen verwijzen naar gebeurtenissen uit de Tweede Slag en Derde Slag bij Ieper. Zelfs eeuwenoude elementen als een middeleeuwse motte in Berlin Wood hebben het inferno van 1917 overleefd.

Wist je dat?

Wanneer in 1999 de bewoonster van hoeve Beecham letterlijk door de grond naast haar woning zakt, blijkt dat de grondvesten gebouwd zijn bovenop een gangenstelsel uit WOI. Om veiligheidsredenen wordt de constructie verwijderd, maar niet zonder nauwkeurig onderzocht en opgemeten te zijn. Verschillende elementen wijzen op een dug-out van Duitse makelij. Zo zit het dak zo’n twee meter onder de grond, terwijl de dug-outs bij het front dieper liggen omdat ze in staat moeten zijn de hevige beschietingen te doorstaan. Op 4 oktober 1917 nemen de Nieuw-Zeelanders deze constructie van de Duitsers in. Er is accommodatie voor 66 man en 4 officieren.

Zonnebeke 69

Houthulst

WAT TE DOEN IN ZONNEBEKE ?

ge

Roeselare

7

6 N38

A19

3 4 1 2 11

8

5 10 N

Moorslede

ZONNEBEKE

8

Ieper

A19

9

1

Memorial Museum Passchendaele 1917 Berten Pilstraat 5A, Mesen 8980 Zonnebeke Het MMP 1917 ligt in het Kasteelpark van Zonnebeke en brengt de Slag bij Passendale in 1917 in herinnering.

2 Villa Zonnedaele Berten Pilstraat 5C, 8980 Zonnebeke In dit imposante landhuis kan je Passen­ dale 1917. Landschap in oorlog bezoeken, een expo over de cruciale rol van het verwoeste landschap tijdens de Slag bij Passendale.

70 Zonnebeke

Wervik

Leie

E403

elland

Staden LangemarkPoelkapelle

3 Tyne Cot Cemetery en bezoekerscentrum Vijfwegestraat, 8980 Passendale (Zonnebeke) Met haar bijna 12.000 graven en 35.000 namen van vermisten, is Tyne Cot de grootste Commonwealth begraafplaats ter wereld, een stille getuige van de bloedige Slag bij Passendale. Het bezoekerscentrum geeft meer duiding en biedt een panoramisch zicht op de slagvelden van 1917.

5 Polygon Wood Lange Dreve, 8980 Zonnebeke In het Polygoonbos bevindt zich de Commonwealth begraafplaats Buttes New British Cemetery met het New Zealand Memorial to the Missing. Op de Butte is er een monument voor de 5de Australische Divisie. Aan de andere kant van de straat kan je het Polygon Wood Cemetery bezoeken. Ieder jaar op ANZAC Day (25 april) vindt hier een Dawn Service plaats. In het bos staan nog verschillende bunkers van weleer.

6 Gedenkzuil voor de Nieuw-Zeelandse Divisie ‘s Graventafelstraat, 8980 Passendale (Zonnebeke) Het gedenkteken op het gehucht ’s Graventafel herdenkt de rol van de Nieuw-­ Zeelandse Divisie tijdens de Slag bij Broodseinde (4 oktober 1917).

4 Road to Passchendaele Monument, Maagdestraat, 8980 Zonnebeke Vandaag is de Road to Passchendaele een fiets- en wandelpad, maar op 4 oktober 1917 was deze spoorwegbeding voor de Australiërs de nog enige begaanbare weg in een totaal vernield modderlandschap. Vanuit Zonnebeke treed je in hun voetstappen tot aan Tyne Cot Cemetery.

7

Crest Farm Canadian Memorial Canadalaan, 8980 Passendale (Zonnebeke) Monument ter nagedachtenis van de acties van het Canadese leger dat tijdens de Slag bij Passendale zware verliezen leed, maar uiteindelijk toch de puinen van Passendale kon veroveren.

Zonnebeke 71

8 Scottish Memorial Ieperstraat, 8980 Zonnebeke

10 Cryer Farm Menenstraat, 8980 Gheluveld (Zonnebeke), enkel op afspraak met gids Wanneer je de trappen afdaalt in de Duitse ondergrondse constructie kom je in een unieke medische hulppost terecht, met pompkamer, operatieruimte en wachtkamer voor ongeveer 50 militairen. In deze hulppost werden tot september 1917 de eerste zorgen toegediend.

11 Passchendaele Memorial Park Kasteelpark, 8980 Zonnebeke

Het herinneringsmonument voor de Schotse 15de Divisie bevindt zich op de hoogte van de Frezenberg waar de Schotten tijdens de Derde Slag bij Ieper betrokken waren bij een reeks bloedige aanvallen. De site biedt een perfect zicht op het voormalige slagveld.

9 Duitse Commandobunker Gaverstraat, 8980 Zandvoorde (Zonnebeke)

Deze bunker uit 1916 toont aan hoe vakkundig de Duitsers hun constructies en stellingen in deze regio aanlegden. De site is vrij te bezoeken.

72  Zonnebeke

Zeven tuintjes in de vorm van een klaproos vormen een herinneringstuin voor naties die tijdens WOI in de regio hebben gestreden. Elke klaproos is door elk deelnemend land zelf ingericht.

WANDELEN

FIETSEN

Wandelen in en rond Zonnebeke

Route The Legacy (37 km) In Zonnebeke bevind je je in het hartje van de beruchte Ieperboog. In de Slag bij Passendale in 1917 vielen in honderd dagen tijd ongeveer 450.000 slachtoffers voor een terreinwinst van slechts 8 kilometer. Het kasteelpark The Legacy van Zonnebeke is de ideale uitvalsbasis voor een rondrit in het vroegere slagveld. de westhoek

FIETSROUTE 14-18 - CYCLE ROUTE 14-18 ITINÉRAIRE CYCLISTE 14-18 - FAHRRADROUTE 14-18

37 km

Start Zonnebeke Drie lussen maken deel uit van The Legacy wandelroute: vanuit het Kasteeldomein, nabij het MMP 1917 brengt de ene lus je naar Tyne Cot Cemetery (8,5 km) en de andere naar Polygon Wood (9 km); de derde lus is een wandeling rond Geluveld (4,5 km). Je kunt ook de Canadian Remembrance Trail (6,5 km) nabij Passendale volgen of de Pionier wandelroute (11,7 km) die het Duitse verhaal brengt.

Start Zonnebeke

Route Pionier (38 km) Deze fietsroute neemt je mee langs het frontlandschap en vertelt het verhaal van de Duitse activiteiten in de streek tussen de Tweede en de Derde Slag bij Ieper. Je fietst voorbij allerlei relicten zoals Duitse bunkers, begraafplaatsen en gedenktekens.

Je begeeft je in het spoor van het Duitse militaire Pionier transport en ervaart het strategische belang van het glooiend landschap ten zuidoosten van Ieper. de westhoek

FIETSROUTE 14-18 - CYCLE ROUTE 14-18 ITINÉRAIRE CYCLISTE 14-18 - FAHRRADROUTE 14-18

38 km

MMP1917

Start Zandvoorde (Zonnebeke)

Zonnebeke 73

MET DE AUTO Route Pionier (75 km)

Route Ypres Salient (70 km)

Met de auto verken je de Duitse frontstreek, waar Duitse ‘Pioniere’ verbleven in WOI. Deze genietroepen stonden in voor de bouw en het onderhoud van loopgraven, bunkers, munitiedepots, veldhospitalen...

Voor de inwoners is het dagelijkse leven in dit bezet gebied zwaar. Aan de westelijk kant zijn vooral Britten, Ieren, Australiërs PIONIER en Nieuw-Zeelanders aan zet.

Zie p. 39

de westhoek

DUITSE BETONMEESTERS IN DE LOOPGRAVEN

TOERISTISCHE AUTOROUTE 14-18

zonnebeke - wervik - wervicq-sud (f) - bousbecque (f) comines (f) - comines-warneton - mesen 75

km

Start Zonnebeke

74 Zonnebeke

De routebrochures zijn te koop bij Toerisme Zonnebeke of online via shop.westtoer.be

THEMATISCHE DAGPROGRAMMA’S In het spoor van ...

Harry en Ronald Moorhouse

loopt vast en zo goed als alle troepen moeten zich terugplooien op hun startpositie.

De lichamen van vader en zoon Moorhouse worden nooit teruggevonden.

Dagprogramma 10u00 – 12u00: Memorial Museum Passchendaele 1917 (zie p. 45) Berten Pilstraat 5,

8980 Zonnebeke 12u00 – 13u30: Lunch

Zowel beroepsmilitair Harry als zijn zoon Ronald worden bij het uitbreken van WOI ingedeeld bij het 4th Battalion King’s Own Yorkshire Light Infantry (KOYLI), een onderdeel van de 49th Division. Tweemaal raakt Harry gewond, maar telkens kan hij naar zijn bataljon terugkeren. Bij de Derde Slag bij Ieper in 1917 voert hij als luitenant-­ kolonel het bevel. Aanvankelijk staat het 4de bataljon KOYLI nog in reserve, maar dat duurt niet lang, want de strijd is hevig en versterking is noodzakelijk. Terwijl kapitein Ronald zijn compagnie naar het eerste doel leidt, raakt hij dodelijk gewond.

Zijn vader en bevelhebber Harry gaat op zoek naar hulp, maar wordt bij het verlaten van zijn commandopost getroffen door de kogel van een scherpschutter. De aanval

13u30 – 15u00: Tyne Cot Cemetery (zie p. 46) Op het Tyne Cot Memorial achteraan de begraafplaats staan de namen van Harry en Ronald Moorhouse in de muur gegrift.

Tynecotstraat 22,

8980 Passendale (Zonnebeke) 15u30 – 17u30: In Flanders Fields Museum (zie p. 7) Lakenhallen, Grote Markt 34,

8900 Ieper 17u30 – 19u30: Avondmaal in Ieper 20u00: Last Post onder de Menenpoort (zie p. 41) Menenstraat, 8900 Ieper

Zonnebeke 75

In het spoor van ...

Francis Pegahmagabow (1889 – 1952)

Dagprogramma 10u00 – 12u00: Memorial Museum Passchendaele 1917 (zie p. 45) Berten Pilstraat 5,

8980 Zonnebeke 12u00 – 13u30: Lunch 13u30 – 15u00: Tyne Cot Cemetery (zie p. 46) Tynecotstraat 22,

8980 Passendale (Zonnebeke)

Geboren in het Canadese Parry Sound (Ontario) wordt Pegahmagabow door de vroege dood van zijn ouders opgevoed door stamleden van Parry Island First Nation. Bij het uitbreken van WOI slaagt hij erin om het verbod op indiensttreding van de inheemse bevolking te omzeilen. Hij wordt ingedeeld bij het 1ste Bataljon van de Canadian Expeditionary Forces. Naast uitzonderlijke prestaties als scherpschutter met 378 confirmed kills is Pegahmagabow de hoogst gedecoreerde Canadese militair van inheemse afkomst en een van de 38 Canadezen die een Military Medal with two bars heeft ontvangen. Hij kreeg die onderscheidingen omdat hij als koerier en verkenner buitengewone opdrachten vervulde, o.a. tijdens de Derde Slag bij Ieper. Pegahmagabow zal de oorlog overleven en zich levenslang als stamhoofd en vader van acht kinderen inzetten voor de verwerving van gelijke rechten voor de inheemse bevolking.

76 Zonnebeke

15u00 – 15u30: Crest Farm Canadian Memorial (zie p. 71) Canadalaan,

8980 Passendale (Zonnebeke) 15u45 – 16u15: Canadees Monument (zie p.122)

Brugseweg, 8920 Langemark (Langemark-Poelkapelle) 16u45 – 17u45: Hill 62 (zie p. 38) Canadalaan, 8902 Zillebeke (Ieper)

NIEUW BOEK

LEKKER ADRESJE

Passendale 1917. Landschap in oorlog focust op het landschap in de zuidelijke Westhoek, de plek waar in 1917 de Derde Slag bij Ieper werd gestreden. In het eerste deel komen de bouwstenen en structuren van het Ieperse landschap aan bod. In deel 2 wordt dieper ingegaan op de wisselwerking tussen landschap en oorlog, met de vernielingen van 1917 als keerpunt. Deel 3 toont de vele sporen die vandaag nog herinneren aan het verleden en richt de blik op het hedendaagse landschap als laatste getuige.

Brasserie De Volksbond

Zet uw bezoek verder met het boek ‘Passendale 1917. Landschap in oorlog’! Deze unieke publicatie is te koop bij het Memorial Museum Passchendaele 1917 en Toerisme Zonnebeke.

De Volksbond is de oudste horecazaak van Zonnebeke. Sinds de brasserie de deuren opende in 1923, is het interieur nagenoeg ongewijzigd gebleven. Vele generaties genoten er van een goed glas bier en een lekkere maaltijd. De bierkaart met meer dan 200 referenties wordt regelmatig herzien. Trappisten en bieren met spontane gisting zijn vaste waarden. Naast tal van snacks voor het stillen van de kleine honger kan je op de menukaart ook kiezen uit steak, rib-eye, ribbetjes, vol-au-vent, stoofvlees en vispannetje. Een ideale manier om van een (of meerdere) biertje(s) te genieten zijn de plankjes waarop Passendale kaas, Alveringemse Paté en Zonnebeekse lange vingers (gedroogde worst) geserveerd worden. In de zomer biedt het grote terras achteraan de mogelijkheid om gezellig buiten te genieten.

Ieperstraat 26 8980 Zonnebeke +32 (0)51 77 98 38 www.volksbond.be Meer lekkere adresjes in Zonnebeke en omgeving vind je op www.flandersfields.be Zonnebeke 77

LoReninge

Houthulst LangemarkPoelkapelle

Vleteren

HEUVELLAND

Poperinge

Ieper

Heuvelland Mesen FRANKRIJK

78  Heuvelland

Zonnebeke

BEZOEKERSCENTRUM HET HEUVELLAND & SINT-LAURENTIUSKERK Tijdens WOI liep de scheidingslijn tussen de Duitse en de geallieerde troepen dwars door Heuvelland. Deze plek was toen strategisch heel belangrijk, want wie de heuvels controleerde, beschikte over een goed uitzicht op het front en kon ook makkelijker zijn stellingen verdedigen en vandaaruit aanvallen. De memorabele Mijnenslag vond er plaats in juni 1917.

In deze gemeente met zijn acht dorps­ kernen zijn dan ook tal van sporen uit WOI zichtbaar. In de flank van de Lettenberg – een uitloper van de Kemmelberg – bevinden zich vier Britse betonnen bunkers die toegang gaven tot een ondergronds hoofdkwartier. Mis ook de prachtige uitzichten

PRAKTISCH Sint-Laurentiusplein 1 8956 Kemmel (Heuvelland) MEER INFO +32 (0)57 45 04 55 toerisme@heuvelland.be www.toerismeheuvelland.be 01/04 – 15/11 ma – za: 09u30 – 12u00 en 13u00 – 17u00 zon- en feestdagen: 10u00 – 16u00 16/11 – 31/03 di – zo: 09u30 – 12u00 en 13u00 – 16u00 Maan- en feestdagen gesloten

op de heuvelrug niet. De site Bayernwald in Wijtschate is met zijn loopgraven, mijnschachten en bunkers een uniek restant van de Duitse oorlogvoering.

De herdenking van de doden en de herinnering aan de gebeurtenissen van weleer zijn levendig gebleven en verankerd in zo’n 30 Commonwealth begraafplaatsen, de bekende mijnkrater Pool of Peace in Wijtschate en het graf van de Ierse nationalist William Redmond in Loker.

Het gloednieuwe bezoekerscentrum Het Heuvelland bevindt zich in de voormalige pastorie in Kemmel. Daar kan je in 2017 een expo bezoeken over de materiële overblijfselen van de Mijnenslag. In de vlakbij gelegen kerk staat de Ierse deelname aan de slag in de kijker.

Heuvelland 79

80  Heuvelland

EXPO BEZOEKERSCENTRUM HET HEUVELLAND

ZERO HOUR 7.6.1917 ARCHEOLOGIE VAN EEN SLAG

Op 7 juni 1917 brengen de Britten ten zuiden van Ieper, onder de hooggelegen Duitse stellingen rond Wijtschate en Mesen, 19 krachtige dieptemijnen tot ontploffing. Met bijna een half miljoen kilo springstof gaat het om de grootste kunstmatige ontploffing tot dan toe. Ze zal pas in kracht overtroffen worden door de atoombommen op Japan in 1945. Een eeuw later heeft deze ultieme exponent van de ‘totale oorlog’ nog altijd zijn sporen nagelaten in het landschap, zowel boven als onder de grond.

De Wijtschateboog De streek ten oosten en ten zuiden van Ieper wordt beheerst door de West-Vlaamse Heuvelrug, die in het zuidwesten aansluit

op de West-Vlaamse heuvels. De frontlijn neemt er de vorm aan van een omgekeerde S: rond Ieper in het noorden (Ieperboog of Ypres Salient) en rond Wijtschate en Mesen in het zuiden (Wijtschateboog of Messines Ridge) met Hill 60 als scharnierpunt. De Duitsers zitten op hoger gelegen terrein en domineren het front voor hen.

Strijd onder de grond Vanaf februari 1915 proberen beide partijen het vastgelopen front in Vlaanderen met nieuwe wapens te doorbreken. De eerste techniek die wordt gebruikt om dit doel te bereiken, is eigenlijk een heel oude, namelijk het ondergraven en tot ontploffing brengen van elkaars stellingen. Dit gebeurt

Heuvelland 81

volgens de principes van de mijnbouw. Maar de ondergrond bestaat niet uit gesteente en dus moeten de constructies volledig met houten balken opgestut worden. De Duitsers gebruikten hiervoor prefab-kaders met pen- en gatverbindingen. De hoogte van de tunnels varieert van 1,20 tot 1,50 m en de breedte van 0,70 tot 0,85 m.

De Duitsers leggen hun tunnels meestal aan vanuit hellende toegangen. De Britten gebruiken verticale schachten die ze bouwen volgens het principe van een steenput: de constructie gaat onder het eigen gewicht zakken door van binnenuit te ondergraven en aan de bovenkant steeds op te bouwen.

De bodemgesteldheid speelt daarbij een belangrijke rol. Onder de bovenste lagen zitten enkele watervoerende niveaus die rusten op een ondoordringbare onderlaag van stevige blauwgrijze Ieperiaanse klei.

82 Heuvelland

Met het oog op de ondermijningsactiviteiten beslist de Britse legerleiding al in het voorjaar 1915 speciale Tunnelling Companies op te richten. Wat later zal dit ook gebeuren in Australië en Canada. Ze worden vooral bemand door timmerlieden, ex-­mijnwerkers en mannen die in Londen aan de metro of rioleringen hebben gewerkt.

Aan Duitse zijde bestaan op dat ogenblik geen aparte mineur-eenheden, maar op divisieniveau worden bepaalde genieformaties wel als dusdanig aangeduid.

Ondiepe en semidiepe mijnen Aanvankelijk hebben de Tunnellers en Mineure grote problemen met de watervoerende lagen (running sands of schwimm­ sände), waardoor de tunnels slechts een paar meter onder de grond worden gebouwd. Gezien beide partijen ongeveer het-

zelfde doen, ontaardt de mijnenoorlog in de loop van 1915 tot een kat- en muisspel van ondergraven en ondergraven worden.

Af en toe komen de strijdende partijen zelfs in elkaars tunnels terecht. Naast ladingen die een krater slaan aan de oppervlakte, ontploffen er ook camouflets of Quetsch­ minen die enkel bedoeld zijn om de graafwerken van de tegenstander te verstoren.

Naar het einde van 1915 slagen de Britten er toch in om tot de stevige Ieperiaanse klei door te dringen, onder meer door het gebruik van stalen segmenten. Op 27 maart 1916 brengen ze bij Sint-Elooi op die diepte de eerste semidiepe ladingen tot ontploffing. De gevormde kraters die als gevolg daarvan zijn ontstaan, worden in de daaropvolgende gevechten door de Duitsers ingenomen en versterkt. Van daaruit leggen Duitse Mineure nieuwe mijngangen aan, waarbij ze op hun beurt tot de Ieperiaanse klei doordringen.

De Duitsers beseffen dat een nieuwe fase in de ondergrondse oorlog is aangebroken.

Ze reorganiseren hun mineur-eenheden naar Brits model en delen het front op in mijnsectoren met vrouwelijke namen als Anna, Bertha, Cäcilie en Dora. Tussen Hill 60 en Petit Bois bouwen ze vanuit de frontlijn een hele reeks verticale en hellende toegangen tot nieuwe mijnconstructies in de Ieperiaanse klei. Deze ondergrondse bouwsels krijgen een sectornaam en -nummer, bijvoorbeeld Bertha 4. De semidiepe mijnen­oorlog speelt zich meestal af tussen 8 en 12 m onder de grond. Ten zuiden van Petit Bois blijven beide partijen gebruikmaken van de bestaande ondiepe mijnconstructies.

Diepe mijnen In het najaar van 1915 beginnen de Britse, Australische en Canadese Tunnellers aan een ambitieus plan om de vooruitgescho-

Heuvelland 83

ven Duitse posities in de Wijtschateboog op grote diepte te ondergraven. De architect van dit plan is ingenieur-aannemer en conservatief parlementslid John Norton-­ Griffiths. In totaal plaatsen de Tunnellers 25 mijnladingen, soms per drie of zelfs vier.

De tunnel naar de Kruisstraatmijnen is bijna 660 meter lang en heeft onder Sint-Elooi een lading van 43,3 ton ammonal op een diepte van -38,1 m. Het gaat om de langste tunnel en om de krachtigste en diepste lading explosieven tot dan toe.

Ongeveer een half jaar na de Britten starten ook de Duitsers met het graven van echt diepe constructies. Dit gebeurt ook vaak vanuit de tweede lijn. Gezien de Duitse posities meestal een stuk hoger liggen dan de Britse, moeten zij een stuk dieper graven – vaak tot meer dan 40 m – om op hetzelfde niveau te komen. Waar hooggelegen stellingen in de bovengrondse oorlogvoering een overduidelijk voordeel zijn, is dit ondergronds dus net het omgekeerde. De Duitse diepe tegenmijnschachten krijgen een mannelijke naam. De eerste letter correspondeert met de sector waarin ze gelegen zijn: Adam, Anton, Bernhard, Cäsar, Dietrich, Daniel...

Meesterwerken De Duitse diepe tegenmijnen zijn meesterwerken van ondergrondse constructiebouw. Om door de slechte grondlagen te komen, worden ze vaak gegoten in beton.

Op andere plaatsen gebeurt dat met stalen ringen, gemetste betonstenen, klassieke houtbouw en een zeldzame keer zelfs nog met een hellende toegang. De Duitsers hebben echter maanden achterstand op 84 Heuvelland

de Britten en kunnen die tegen de zomer van 1917 niet meer inlopen. Heel wat constructies zijn op dat ogenblik nog niet af of stopgezet door problemen met de ondergrond. Toch slagen de Duitsers erin om de Britse werken op verschillende plaatsen ernstige schade toe te brengen. Zo kunnen ze bij Peckham en bij Petite Douve een Britse tunnel vernielen die toegang geeft tot reeds geplaatste ladingen. Elders, zoals bij Hill 60 en Spanbroekmolen, kan de schade van de Duitse explosies pas kort voor ‘zero hour’ hersteld worden.

Op 7 juni 1917 zijn 24 mijnladingen klaar, maar om tactische redenen worden de vier meest zuidelijke voor Ploegsteertbos niet tot ontploffing gebracht. De andere gaan om 4u10 lokale tijd de lucht in. Dit resulteert in een beving van de aarde die het krachtigst is voor Wijtschate en die de

Duitsers daar helemaal in chaos stort. Bijgevolg kunnen de Ieren de puinen van het dorp relatief gemakkelijk innemen. Aan de uiterste punten van de boog is de vooruitgang veel minder groot, zowel voor de Britten bij Hill 60 als voor de Australiërs bij Ploegsteertbos. Mesen wordt ingenomen door de Nieuw-Zeelanders. De meeste militaire historici beschouwen dit offensief als een van de best voorbereide en meest geslaagde uit de hele Eerste Wereldoorlog.

Dug-outs en subways In het verlengde van de offensieve mijnsystemen bouwen de Britten op verschillende plaatsen ook zogenaamde dug-outs (letterlijk ‘uitgegraven’). Dit zijn ruimere versies van de mijngangen. Ze doen dienst als onderkomen voor de troepen of als vooruitgeschoven hoofdkwartieren, verbandposten enz. Al dan niet in combinatie hiermee

worden ook ‘subways’ of ondergrondse infanterieverbindingen uitgegraven om de troepen toe te laten zich ondergronds van de tweede naar de eerste lijn te verplaatsen.

De dug-outsystemen bij Hill 60 en The Bluff kunnen ondergronds elk tot 2.000 man herbergen. Ook aan de toegang tot de dieptemijnen van Sint-Elooi, Petit Bois en Kruisstraat zijn belangrijke ondergrondse hoofd­kwartieren gehecht. Na 7 juni 1917 worden in de lip van de kraters van SintElooi, Hollandseschuur, Kruisstraat en een van de Trench 127-mijnen eveneens dugouts uitgegraven. Over de aansluiting van Duitse minierte Unterstände op mijnsystemen zijn nauwelijks gegevens teruggevonden, maar de omvang ervan is in ieder geval veel beperkter omdat de Duitsers zich vooral hebben toegelegd op de bouw van bovengrondse betonbunkers.

Heuvelland 85

Het landschap De tijd heeft heel wat materiële herinneringen aan de Mijnenslag doen verdwijnen. Zo zorgen naoorlogse nivelleringswerken voor de opvulling van kleine kraters en het uitbreken van toegangen tot de mijnconstructies. Grondverzakkingen brengen dan weer op natuurlijke wijze overblijfselen aan het licht van mijnconstructies en vooral van dug-­outsystemen. Omdat deze restanten met de tijd degraderen, moeten ze zo goed mogelijk archeologisch gedocumenteerd worden.

Van de ondiepe ondergrondse oorlog resten alleen nog kraters bij Hill 60, The Bluff en een kleine, niet ver van de Peckham-­ krater in Wijtschate. Van de semidiepe ondergrondse oorlog zijn resten van kraters te vinden op Hill 60 en The Bluff. De bekendste Duitse semidiepe tegenmijnschachten zijn Bertha 4 en Bertha 5 op de site Bayernwald in Wijtschate. Deze houten schachten zijn reeds tot op -17 en -21 m uitgepompt en bevinden zich in hun oorspronkelijke context met gereconstrueerde loopgraven en betonbunkers. De diepe mijnenoorlog heeft het meeste overblijfselen nagelaten.

86 Heuvelland

Explosieve relicten Het meest tot de verbeelding sprekende relict van 7 juni 1917 zijn de niet-ontplofte ladingen. Na de oorlog ontstaat discussie tussen de Britse en de Belgische overheid over wie die vier ladingen bij Ploegsteertbos moet boven­halen. Uiteindelijk gebeurt er niets en worden de toegangsschachten gewoon opgevuld.

De zaak raakt vergeten tot op 17 juli 1955 een bliksem­inslag een van de Ploeg­steert­mijnen tot ontploffing brengt. De andere ladingen met in totaal meer dan 35.000 kg springstof liggen er nog steeds. Ook bij Peckham en La Petite Douve bevinden zich nog niet-ontplofte ladingen.

Van de 19 mijnkraters van 7 juni 1917 zijn er 13 volledig en 3 gedeeltelijk bewaard.

De kraters op Vlaams grondgebied hebben trouwens een beschermd statuut. Van de Duitse diepe tegenmijnschachten is de gemetste schacht Dietrich in Wijtschatebos bewaard in zijn originele bunker.

EXPO SINT-LAURENTIUSKERK

ZERO HOUR 7.6.1917 IERS BLOED EN VLAAMSE MODDER

Multinationale staten in oorlogstijd In een totale oorlog hebben multinationale staten het moeilijk om tot de mobilisatie van hun heterogene bevolkingsgroepen over te gaan. De motivatie om gezamenlijk ten strijde te trekken, is niet vanzelf­ sprekend. Bovendien is het bewapenen van minderheden niet zonder gevaar. De vorming van een eigen strijdmacht is een belangrijk element op weg naar zelfstandigheid. De beschikbaarheid van wapens kan zelfs een opstand in de hand werken.

Multinationale staten proberen dit meestal op te lossen door de rekruten met eenzelfde achtergrond te verspreiden over hun hele legerstructuur en hen niet te concentreren in bepaalde eenheden.

Het uitgestrekte Britse Rijk Vóór WOI beslaat het Britse imperium een kwart van de wereld. Dominions als Australië, Nieuw-Zeeland en Canada beschikken over een grote mate van zelfstandigheid.

Toch worden hun divisies aanvankelijk zoveel mogelijk verdeeld over het volledige Britse leger. Vanaf 1917 veranderen de Britten het geweer van schouder. Ze merken dat wanneer de troepen van een eigen natie samen strijden, de prestaties op het slagveld verbeteren. De Canadezen voeren hun

eerste gezamenlijke aanval uit bij Vimy, weliswaar onder Brits opperbevel. Voor de ANZAC’s gebeurt dit enkele maanden later bij Passendale.

Ierland, het buitenbeentje In 1914 maakt Ierland integraal deel uit van het Verenigd Koninkrijk. Het eiland heeft nooit een centraal gezag gekend. De Engelsen oefenen er al van in de middeleeuwen verschillende rechten uit, met een lange Heuvelland 87

reeks conflicten tot gevolg. Om het eiland onder controle te krijgen, gaan ze over tot de confisquatie van gronden van opstandelingen. Die bezittingen geven ze vervolgens aan kolonisten uit vooral Noord-Engeland en de Schotse Lowlands. De plantages liggen verspreid over het hele eiland, maar toch vooral in het noordoosten. Veel kolonisten zijn oud-militairen of gunstelingen van de kroon. Later zal daar nog de klassieke migratie bij komen, waardoor de bovenlaag van de maatschappij verandert van traditioneel Keltisch-Iers-katholiek naar Brits-protestants.

greert, raakt steeds meer betrokken bij een steekspel tussen nationalisten en unionisten. De eerste groep vormt de agragisch-­ katholieke meerderheid. De tweede groep is vooral protestants en geconcentreerd in het meer geïndustrialiseerde noordoosten van het land. Om hun belangen te verdedigen, richten beide gemeenschappen paramilitaire organisaties op: de Ulster Volun­teers en de Irish Volunteers. Uiteindelijk raakt in 1914 toch een vorm van zelfbestuur of Home Rule gestemd, maar de uitvoering ervan wordt door het uitbreken van de oorlog opgeschort.

Samen naar het front

Deel van de unie Na een zoveelste opstand wordt Ierland begin 1801 een integraal onderdeel van Groot-Brittannië: het ‘United Kingdom of Great Britain and Ireland’. De kwestie van de landeigendommen en een grote hongersnood zorgen voor veel onrust. Er komt een grote emigratiebeweging op gang, waardoor het bevolkingscijfer terugloopt van 8,2 miljoen naar 4,4 in 1911. Ierland bestaat uit vier provincies – Ulster, Munster, Leinster en Connaught – die samen verdeeld zijn in 32 counties. Wie niet emi88 Heuvelland

In tegenstelling tot de andere grote mogendheden, brengen de Britten in 1914 geen massaleger op de been, maar een expeditieleger van 100.000 beroepssoldaten, waaronder verschillende Ierse bataljons.

Daarnaast nemen nog tienduizenden vrijwilligers dienst. Al snel blijkt dit onvoldoende te zijn en daarom wordt een grote rekruteringscampagne opgezet. In Ulster, waar de meeste unionisten wonen, vormen de Ulster Volunteers de kern van de 36ste Ulster Divisie. In het zuiden komt het tot een tweespalt tussen gematigde nationalisten – die door deelname aan het conflict hopen op het beloofde zelfbestuur – en anderen die niet de Duitsers, maar de Engelsen als grootste vijand zien. De gematigden halen de bovenhand en vormen zelf twee vrijwilligersdivisies: de 10de die naar Salonika

Zijn beste krachten William Redmond (1861 – 1917) komt uit een welstellend Iers katholiek geslacht. 34 jaar lang zetelt hij in het Britse Lagerhuis, waar hij zich laat opmerken als een uitgesproken voorstander van de Home Rule. Redmond ijvert voor zelf­bestuur, niet voor Ierse onafhankelijkheid. Wanneer WOI uitbreekt, vertrekt Redmond – inmiddels 53 jaar oud – naar het front. Hij hoopt dat de gezamenlijk strijd de onderlinge tegen­stellingen zal overbruggen.

Bevorderd tot majoor van de 16de Divisie, neemt hij op 7 juni 1917 deel aan de Mijnenslag. Hij raakt zwaargewond en wordt afgevoerd door John Meeke, een protestantse soldaat van de 36ste Divisie. Redmond overlijdt nog dezelfde dag.

gaat en de 16de voor het westelijk front.

Door het vertrek van tal van deze gematigde voormannen krijgen de radicale nationalisten meer armslag en in 1916 ontketenen ze een opstand in Dublin (Paasopstand of Eastern Rising), die door Britse troepen neergeslagen wordt. Met steeds langere verlieslijsten en een oorlog die duidelijk niet snel voorbij zal zijn, neemt het aantal vrijwilligers af. In 1916 voert de Britse overheid daarom de algemene dienstplicht in. Gezien de gespannen situatie in Ierland wordt die maatregel daar pas in 1918 van kracht.

Zij aan zij in Wijtschate De katholieke 16de en de protestantse 36ste Divisie worden beide aangeduid voor deelname aan de Mijnenslag op 7 juni 1917.

Hoewel de twee tradities zich duidelijk van elkaar onderscheiden, is de sfeer achter het front gemoedelijk. In een geest van kame-

raadschap voetballen de soldaten zelfs samen. Na de mijnontploffingen nemen ze gezamelijk Wijtschate in. Enkele weken later worden de Ieren op 16 augustus 1917, tijdens de Slag bij Passendale, nog een tweede keer samen ingezet, maar deze operatie eindigt in een bloedbad. De daaropvolgende aanvulling met Britse bataljons betekent de facto het einde van het bijzondere karakter van beide divisies.

Strijd op het thuisfront Eenmaal de oorlog voorbij en de troepen terug thuis is het hek helemaal van de dam.

De Britten komen een aantal beloften niet na en de protestantse bevolkingsgroep verzet zich tegen een zelfstandig statuut uit schrik om haar machtspositie kwijt te raken.

Uit de Irish Volunteers groeit het Irish Republican Army (IRA), dat zich tussen 1919 en 1921 een weg naar onafhankelijkheid vecht.

Heuvelland 89

Uiteindelijk komt het tot een vergelijk waarbij 26 van de 32 counties een Ierse Vrijstaat vormen, als een nieuwe dominion binnen het Britse imperium. De zes meest noordoostelijke counties krijgen in Ulster een zelfstandig bestuur in associatie met Groot-­ Brittannië.

De radicaalste nationalisten, nu republikeinen genoemd, zijn tegen een blijvende link met Groot-Brittannië en het verlies van een deel van Ulster. Het IRA gaat op in het

nieuw opgerichte National Army, maar een deel ervan blijft doorgaan met strijden. Het komt tot een burgeroorlog, waarin de republikeinen het onderspit delven.

Spiraal van geweld Voor- en tegenstanders van het verdrag beheersen nog jarenlang de politiek in de Vrijstaat. Na de neutraliteit in WOII wordt het zuiden een volwaardige republiek in 1949. Alle banden met het vroegere Britse

In het spoor van… Alphie Hanratty Net 20 jaar is Alphie Hanratty uit het Ierse Drogheda wanneer hij in oktober 1915 in dienst treedt van het Britse leger.

Na zijn opleiding belandt hij aan het front in Vlaanderen. Van midden 1916 tot begin 1918 is hij ingedeeld bij het 10de Bataljon van de Royal Irish Rifles, een onderdeel van de 36th Ulster Divisie.

Tijdens de eerste dag van de Mijnenslag bestormt deze eenheid de heuvelrug van de Wijtschateboog (Messines Ridge). Zonder veel verliezen kunnen Hanratty en zijn peloton van 40 sol­daten de vooropgestelde doelen veiligstellen.

Maar de gevechten hebben een enorme indruk gemaakt op de jonge Hanratty.

In een bewaarde brief van 14 juni 1917 wil hij verslag uitbrengen aan zijn moeder, maar ‘het lijkt wel alsof elke poging om je een realistische beschrijving te geven helemaal zinloos is. Iedereen was vastbesloten om te vechten op leven en dood. We slaagden erin om ons steeds verder in te graven in onze posities.

Doodmoe waren we, maar ook blij en trots omdat we de top van de beroemde heuvel hadden ingenomen.’ Alphie overleeft de oorlog en studeert voor arts.

Later zal hij de McArdle Gold Medal for Surgery krijgen.

90 Heuvelland

de andere bevolkingsgroep. De toestand loopt uit de hand en de Britten plaatsen het gebied rechtstreeks onder hun gezag, met Britse troepen als scheidsrechter. Het ingewikkelde conflict is in de jaren 1970 – 1990 bijna permanent in het nieuws. Tientallen vredespogingen mislukken.

Dan toch vrede?

rijk zijn nu doorgeknipt. Rond 1968 beginnen zich problemen voor te doen in Noord-­ Ierland, waar de helft van de bevolking een katholiek-Ierse achtergrond heeft en de andere helft een protestants-unionistische.

Een nieuw IRA poogt bijna 30 jaar lang met terreur het noorden bij de republiek te krijgen. Ook een harde kern van protestantse unionisten pleegt aanslagen tegen

In 1998 zorgt de ondertekening van de Goede Vrijdag-akkoorden dan toch voor een politieke oplossing. Noord-Ierland krijgt opnieuw een zelfstandig statuut binnen het Verenigd Koninkrijk, maar met een integrale benadering voor het hele eiland en garanties voor beide bevolkingsgroepen om samen hun toekomst te bepalen. Het vredesakkoord brengt ook een verzoeningsproces op gang, waarin gezocht wordt naar verbindende elementen uit het verleden zoals… de gezamenlijke strijd voor Wijtschate van 7 juni 1917.

Een memorabele handdruk De erkenning van het gemeenschappelijk verleden leidt tot de bouw van een herdenkingsmonument in het Iers Vredespark in Mesen. Het is een voor Ierland heel typische ronde toren van 34 m hoog. Jongeren uit beide bevolkingsgroepen hebben eraan meegebouwd. De inhuldiging vindt plaats op 11 november 1998 door de Britse koningin Elizabeth II, de Ierse presidente Mary McAleese en de Belgische koning Albert II. De staatshoofden van Ierland en het Verenigd Koninkrijk schudden elkaar daar voor het eerst de hand sinds de onafhankelijkheid van Ierland.

Heuvelland 91

N8 A19

WAT TE DOEN IN HEUVELLAND ?

R33

8

N3

Zonnebeke

N38

Poperinge

N8

Ieper

4 6 1 5

2

HEUVELLAND Frankrijk

8 Leie

3 Mesen

1

Leie

Lei

KomenWaasten

e

9

7

Bezoekerscentrum Het Heuvelland Sint-Laurentiusplein 1, 8956 Kemmel (Heuvelland) Dit bezoekerscentrum is het ideale instappunt voor een ontdekkingstocht door Heuvelland. De interactieve permanente tentoonstelling op het eerste verdiep Landschap en oorlog. Het Heuvelland 1914-1918 verklaart op een begrijpelijke manier de invloed van de heuvels op het verloop van WOI.

2 Sint-Laurentiuskerk Kemmel Sint-Laurentiusplein 1, 8956 Kemmel (Heuvelland)

92  Heuvelland

De kerk van Kemmel biedt in 2017 onderdak aan de thematische tentoonstelling Iers bloed en Vlaamse modder.

3 Spanbroekmolenkrater Kruisstraat, 8953 Wijtschate (Heuvelland) De Spanbroekmolenkrater, ook wel de Pool of Peace genoemd, is de grootste en meest imposante mijnkrater uit WOI in de Westhoek. Ze ontstond door de ontploffing van één van de 19 dieptemijnen tijdens de Mijnenslag van 1917.

4 Bayernwald Voormezelestraat, 8953 Wijtschate (Heuvelland)

7

Bayernwald is gereconstrueerd op basis van archeologisch onderzoek en laat je een stuk van een Duits loopgravenstelsel zien.

5 Lettenberg Lokerstraat, 8956 Kemmel (Heuvelland) In de Lettenberg staan vier betonnen bunkers, gebouwd door de Britten in het voorjaar van 1917.

Ossuaire français Kemmel Kemmelbergweg, 8956 Kemmel (Heuvelland) Onderaan de westelijke flank van de Kemmelberg ligt een Franse begraafplaats. Ze bestaat uit vier massagraven waarin 5.294 Franse soldaten rusten.

Slechts 57 onder hen zijn geïdentificeerd.

8 Wytschaete Military Cemetery met herdenkingszuilen voor de 16 de en 36 ste Ierse Divisie Wijtschatestraat, 8956 Kemmel (Heuvelland)

6 Monument aux soldats français Kemmelberg, 8956 Kemmel (Heuvelland) Op de top van de Kemmelberg vind je Den Engel, een gedenkzuil uit 1932 voor gesneuvelde Franse soldaten die er vochten tijdens de Slag om de Kemmelberg in april 1918.

Heuvelland 93

Deze zuiltjes duiden het startpunt aan van de aanval die twee Ierse divisies in 1917 op Wijtschate uitvoerden: de protestantse 36th Ulster Division en de katholieke 16th Irish Division.

9 Graf van William Redmond Godtschalckstraat, 8958 Loker (Heuvelland)

FIETSEN Route Mijnenslag (42 km) Deze fietsroute slingert langs de voormalige frontlinies van WOI en brengt je naar alle locaties waar in 1917 een dieptemijn ontplofte. De gigantische explosies vernietigden de Duitse stellingen en sloegen enorme kraters in het landschap. Tijdens de gevechten die daarop volgden en het volgehouden artilleriebombardement heroverden Britse, Ierse, Australische en Nieuw-­Zeelandse eenheden de heuvelkam Wijtschate-Mesen.

Start Heuvelland

Een gebeeldhouwd stenen kruis in een planten- en bloemenperkje. Dit is het graf van majoor William Redmond, een Ierse politicus en vrijheidsstrijder.

WANDELEN

de westhoek

Kraters en Mijnen WANDELROUTE

wijtschate

MET DE AUTO Route Frontleven (87 km) Zie p. 133

7 km

Route Kraters en Mijnen (7 km) Ontdek het indrukwekkende glooiende decor waarin de Mijnenslag van 7 juni 1917 zich heeft afgespeeld. Wandel langs de kraters, bezoek de militaire begraafplaatsen en de talrijke herinneringsmonumenten.

Start Wijtschate 94 Heuvelland

De routebrochures zijn te koop bij Toerisme Heuvelland of online via shop.westtoer.be

87

km

THEMATISCHE DAGPROGRAMMA’S Mijnenslagtour

In het spoor van …

Alphie Hanratty (zie p. 90)

Dagprogramma 10u00 – 12u00: In Flanders Fields Museum (zie p. 7) Lakenhallen, Grote Markt 34,

8900 Ieper 12u00 – 13u30: Lunch 14u00 – 14u30: Bezoekerscentrum Het Heuvelland (zie p. 79) Sint-Laurentiusplein 1,

8956 Kemmel (Heuvelland) 14u30 – 15u00: de Pool of Peace (zie p. 93) Kruisstraat, 8953 Wijtschate

(Heuvelland)

Dagprogramma 10u00 – 10u30: Bezoekerscentrum Het Heuvelland (zie p. 79) Sint-Laurentiusplein 1,

8956 Kemmel (Heuvelland) 10u30 – 11u00: Sint-Laurentiuskerk van Kemmel (zie p. 79) Sint-Laurentiusplein 1, 8956

Kemmel (Heuvelland)

15u30 – 17u00: Toeristisch Informatiepunt Mesen (zie p. 99) Markt 1, 8957 Mesen

11u00 – 12u00: de Pool of Peace (zie p. 93) Kruisstraat, 8953 Wijtschate

(Heuvelland) 12u00 – 13u30: lunch

Heuvelland 95

14u00 – 14u30: Graf van William Redmond (zie p. 94)

IN DE KIJKER Herdenkingsbomen Frontlijn 1915/1917

Godtschalckstraat, 8958 Loker (Heuvelland)

14u30 – 15u00: Toeristisch Informatiepunt Mesen (zie p. 99)

Markt 1, 8957 Mesen 15u00 – 15u30: Vredespark (zie p. 108)

Armentierssteenweg, 8957 Mesen

96 Heuvelland

41 Herdenkingsbomen markeren de fronten van de Wijtschateboog en de Messines Ridge, die vanaf oktober 1914 tot juni 1917 praktisch ongewijzigd bleven. Het is deze vastgelopen frontlijn die door de Mijnenslag van 7 juni 1917 doorbroken werd. Om de geallieerde en Duitse frontlijnen duidelijk in het oorlogslandschap te markeren, is elke herdenkingsboom voorzien van een metalen boomkorf met kleurmarkering.

De boomkorven op de geallieerde (Franse en/of Britse) frontlijn zijn voorzien van een blauwe bovenrand, de boomkorven op de Duitse frontlijn van een rode bovenrand.

ZOMEREXPO LUX 17 Onder het kunstproject LUX 17 brengen 7 hedendaagse kunstenaars hun visie op het thema constructie met als titel: (To) construct. Een niet te missen zomertentoonstelling in de kerk van Kemmel met werk van Mathieu Lobelle, Nadine Van Imschoot, Nancy Demeester, Joke Car­ dinael, Bram Terreyn, Trees Leroy en Christophe Dehaene. Deze expo loopt van 1 juli t.e.m. 27 augustus 2017.

LEKKER ADRESJE Redmond’s Irish Pub Wat gezelligheid betekent, hoef je de Ieren alvast niet te leren en hoe een Guinness smaakt, weet zelfs de soberste piot. Voeg daar nog verse oesters en een doedeldeuntje bij en you’re in heaven! Dit eetcafé is gespecialiseerd in visgerechten.

NIEUW BOEK Franky Bostyn

Zero Hour

7/06/1917

0 ondergrondse strijd om de heuvelrug Wijtschate-Mesen

Militair historicus Franky Bostyn brengt het verhaal van de ondergrondse oorlogvoering die aan de mijnexplosies vooraf ging.

Tussen Hill 60 in het noorden en Ploeg­ steertbos worden 15 sites onder de loep genomen. Het boek verschijnt bij Uitgeverij Davidsfonds en is ook verkrijgbaar in het bezoekerscentrum Het Heuvelland.

Dikkebusstraat 135 8958 Loker (Heuvelland) +32 (0)57 44 81 01 Meer lekkere adresjes in Heuvelland en omgeving vind je op www.flandersfields.be

Heuvelland 97

Poperinge

Ieper

Heuvelland

KR FR

KomenWaasten

IJK

Mesen

AN

MESEN

Zonnebeke

98  Mesen

TOERISTISCH INFOPUNT (TIP)

Het TIP op de markt in Mesen is het startpunt voor elk bezoek aan de kleine vredes­ stad. Het bevindt zich in het voormalige stadhuis. Dit beschermd pand werd gerestaureerd en kan worden beschouwd als een voorbeeld van wederopbouwarchitectuur. Je krijgt er een overzicht van de geschiedenis van Mesen door de eeuwen

PRAKTISCH Toeristisch Infopunt (TIP) Markt 1 8957 Mesen

MEER INFO +32 (0)57 22 17 14 info@mesen.be www.mesen.be Elke dag: 08u30 – 17u30

heen, maar centraal staat WOI. De aanloop naar de eerste gevechten, de acties van de Nieuw-Zeelandse troepen tijdens de Mijnenslag en de grote symbolische waarde van de Ierse Vredestoren zijn maar enkele onderwerpen die worden belicht.

Naast het TIP zijn in Mesen en omgeving nog WOI-herinneringen en -overblijfselen een bezoek waard: het Ierse Vredespark, het Nieuw-Zeelandse Monument en het London Scottish Monument. De Vredes­ beiaard telt een vijftigtal klokken en speelt om het kwartier hymnen en volkse muziek uit de oorlogvoerende landen. Daarnaast zijn er drie Commenwealth begraafplaatsen: Messines Ridge British Cemetery (1.503 graven), Bethleem Farm East (43 graven) en Bethleem Farm West Cemetery (166 graven).

Mesen 99

EXPO TOERISTISCH INFOPUNT

100 NEW ZEALAND FACES OF MESSINES

100 gezichten – 100 verhalen De impact van WOI op het kleine Nieuw-­ Zeeland was enorm. Op een bevolking van iets meer dan één miljoen mensen vertrokken meer dan 100.000 manschappen naar de andere kant van de wereld ‘om hun land te dienen’. 18.000 van hen lieten daarbij het leven en 40.000 kwamen zwaargewond naar huis terug. Elke Nieuw-Zeelandse familie raakte op een of andere manier betrokken bij het conflict.

De expo in het TIP brengt 100 welgekozen persoonlijke verhalen die samen een 100 Mesen

gezicht geven aan de Nieuw-Zeelandse samen­leving in die bewogen tijd. Elk ‘gezicht/verhaal’ is op een of andere manier verbonden met de Mijnenslag van 7 juni 1917, waarbij de Nieuw-Zeelandse Divisie samen met andere geallieerde troepen erin slaagde om de Mesenboog op de Duitsers te veroveren en zo het front recht te trekken. Deze succesvolle operatie was bijzonder goed voorbereid. Ze bestond onder meer uit het plaatsen en tot ontploffing brengen van negentien dieptemijnen onder de Duitse stellingen. Wil je meer weten, bezoek dan zeker het TIP in Mesen.

In het spoor van … Samuel Frickleton Samuel Frickleton wordt in 1891 geboren in Slamannan, Schotland. In 1908 emigreert zijn familie naar Nieuw-Zeeland, waar hij als mijnwerker aan de slag kan.

Bij het uitbreken van WOI neemt hij samen met zijn vier broers dienst in het leger. Hij is kort betrokken bij de Britse aanvallen in Gallipoli, maar wordt in november 1915 terug huiswaarts gestuurd wegens medische ongeschiktheid. In april 1916 neemt hij opnieuw dienst en komt terecht bij de 3rd Battalion New Zealand Rifle Brigade.

Op 7 juni 1917 neemt dit bataljon deel aan de Mijnenslag. Tijdens de inname van Mesen raakt Frickleton lichtgewond, maar hij zet de aanval voort. Wanneer de Nieuw-Zeelandse troepen worden opgehouden, schakelt hij eigenhandig twee Duitse machinegeweerposten uit. Voor zijn moed krijgt hij een Victoria Cross, de hoogste Britse militaire onderscheiding. In het verdere verloop van de aanval raakt hij een tweede keer gewond. Hij keert niet meer terug naar het slagveld, overleeft de oorlog en overlijdt in 1971. In de nabijheid van de Sint-Niklaaskerk in Mesen staat een plaat ter zijne nagedachtenis.

Aan de andere kant van de wereld Sinds 1840 was Nieuw-Zeeland een kolonie van het Britse Rijk, maar in 1907 krijgt het eiland een vorm van zelfbestuur als dominion. Toch kan Nieuw-­Zee­ land niet zonder het moederland. Landbouwproducten als wol, vlees en zuivel vinden een afzet in het grote Britse Rijk. Die levensnoodzakelijke export dreigt in gevaar te komen door het uitbreken van de oorlog. Vandaar de zeer sterke steunbetuigingen van Nieuw-Zeeland aan Groot-­Brittannië dat voor de bescherming van de zee­wegen zorgt en zo de levensnoodzakelijke handel veiligstelt. Toch betekent de oorlog dat 58% van de beschikbare werkkracht wordt opgeslorpt door het leger. Bijgevolg Mesen 101

daalt de productie en stijgen de prijzen.

Door de inschakeling van vrouwen in de arbeidsmarkt en de blijvende export naar Groot-Brittannië stort de Nieuw-­Zeelandse economie niet in.

Eerst vrijwillig, dan verplicht In het begin overheerst de overtuiging dat de oorlog met vlag en wimpel zal gewonnen worden. De rekrutering op vrijwillige basis verloopt bijzonder vlot. Maar al snel zorgen de lange lijsten van gesneuvelden, de stijgende voedselprijzen en een steeds sterker wordend gevoel van eigen identiteit (zie p. 106) voor een stagnatie. Eind 1915 lanceert de overheid een ‘nationaal registratiesysteem’. Daaruit leert ze dat nog meer dan 200.000 mannen in aanmerking kunnen komen voor de New Zea­land Expedi-

102 Mesen

tionary Force. Om het aantal manschappen in de NZEF te handhaven, wordt in 1916 de dienstplicht ingevoerd.

In strijd met het geweten Enkele Nieuw-Zeelanders zullen zich verzetten tegen deze dienstplicht. Hoewel sommigen een vrijstelling krijgen, vooral vanuit religieuze overwegingen, belanden ongeveer 2.600 gewetensbezwaarden in de gevangenis. Veroordeelde dienstweigeraars verliezen hun stemrecht voor 10 jaar en worden uitgesloten als werknemer bij de overheid. Enkelen zijn gedwongen naar het front gestuurd en proberen daar te overleven op hongerrantsoenen. Ze voeren de gevaarlijkste jobs uit. In 1917 beslist de minister van Defensie dat alle mannen die beweren gewetensbezwaarde te zijn maar

officieel geen statuut hebben gekregen, zich moeten melden voor dienst aan het westelijk front.

Het geweten van Baxter Een van de mannen die als gewetensbezwaarde aan het Franse front terechtkomt, is Archibald Baxter, geboren in 1881. In de lente van 1918 belandt hij in Abeele en Dikkebus. Hij stelt vast dat veel soldaten niet weten hoe ze met hem moeten omgaan. Ze benaderen hem met een mengeling van fas­ cinatie, minachting, sympathie en onverschilligheid. In de zomer wordt hij krankzinnig verklaard – iets wat hij zelf met klem ontkent – en terug naar Nieuw-­Zeeland gestuurd.

Hij neemt opnieuw de teugels van zijn boerderij in Otago in handen en zal er sterven in 1970.

Duitse gemeenschappen De belangrijkste Europese emigratiegolf naar Nieuw-Zeeland vindt plaats in de jaren 1870. Een door de regering bedacht immigratieprogramma trekt tal van vooral Duitse en Scandinavische arbeiders naar Nieuw-Zeeland. De nieuwkomers bouwen spoorlijnen en ontbossen de bush. Later wagen ook veel kinderrijke families de oversteek. Zij zullen de ruggengraat vormen van het rurale leven en de landbouweconomie in Nieuw-Zeeland. In deze gemeenschappen, verspreid over het eiland, is Duits spreken normaal.

WOI zal het samenleven op de proef stellen. De vele slachtoffers en talrijke gruwelverhalen in de pers doen een negatieve stemming ontstaan tegen alles wat Duits is.

Mesen 103

Anti-Duitse hysterie Een van de slachtoffers van de antiDuitse hetze is George William von Zedlitz. Deze Duits-Amerikaan arriveert in 1902 in Nieuw-Zeeland en gaat er aan de slag als hoogleraar moderne talen. Vanaf 1912 is hij ook de officiële vertaler van de Nieuw-­ Zeelandse regering. Bij het begin van de oorlog laat von Zedlitz weten terug te willen keren naar Duitsland als Rode Kruisvrijwilliger. Dit voor­ nemen valt niet in goede aarde en von Zedlitz verliest in oktober 1915 zijn lesopdracht aan de Victoria University College als gevolg van de Alien Enemy Teachers Act. Na de oorlog zal hij eerherstel krijgen.

De Maori’s Ondanks weerstand langs Britse zijde krijgen de Maori’s – de oorspronkelijke be­ woners van Nieuw-Zeeland – de kans om vanaf eind 1914 vrijwillig dienst te nemen in het Inheemse Contigent, ook wel Maori Contigent genoemd. Na wapenfeiten in Gallipoli en aan het westfront treedt vanaf februari 1916 een Maori Pioneer Battalion op de voorgrond. Dit werkkorps zal tijdens de Mijnenslag in juni 1917 meer dan 4,5 km loopgraven aanleggen en daarbij 17 doden en 155 gewonden betreuren.

Wanneer het aantal Maori-vrijwilligers begint af te nemen en de nood aan verse manschappen toeneemt, voert de Nieuw-Zeelandse regering ook de dienstplicht voor

104 Mesen

hen in. Maar niet voor alle stammen... enkel voor degene waar zich geen of nauwelijks vrijwilligers hebben aangemeld. Dit leidt in

1917 tot de opsluiting van heel wat Maori’s in militaire kampen, waar ze het strafregime voor dienstweigeraars ondergaan. Daardoor ontstaat een diep wantrouwen tussen de stamleden en de Nieuw-Zeelandse regering, die pas in de jaren 1990 zal verdwijnen. Hoeveel Maori’s actief aan de oorlog hebben deelgenomen, is niet duidelijk.

Naast de ‘inheemse’ eenheden hebben tal van hen zich laten inlijven bij de ‘blanke’ divisies van de NZEF en ook bij het Australische leger.

The All Blacks Net als Australië staat ook Nieuw-Zeeland bekend als een sportnatie. De nationale sport bij uitstek is rugby en de All Blacks behoren tot de wereldtop. Op enkele wedstrijden en tornooien tussen legerteams van geallieerde landen na, ligt de nationale com-

petitie stil tijdens WOI. Want wie fit is to play, is ook fit to fight. Dertien All Blacks zullen het leven laten in dienst van het leger, onder wie de bekende David Gallagher, kapitein in 1905 – 1906. Hij liet het leven op 4 oktober 1917 in Passendale.

Bij de All Blacks zijn al voor de oorlog teams samengesteld uit blanke Nieuw-Zeelanders en Maori’s. Ook in het leger zorgen gemengde eenheden voor meer wederzijds begrip. George Sellars (1876) – Maori én All Black – treedt in 1915 toe tot het Auckland Regiment. Hij sterft op 7 juni 1917 tijdens de Slag om Mesen, terwijl hij een gewonde kameraad op zijn rug aan het wegbrengen is. Na hem verliezen nog twee All Blacks het leven tijdens de Mijnenslag: Reginald Taylor en Jim McNeece. Sellars naam staat gebeiteld op het Messines Ridge New Zea­ land Memorial in Mesen.

Mesen 105

Vrouwen aan en achter het front Zoals overal wijzigt ook de rol van de vrouwen in de Nieuw-Zeelandse maatschappij.

Niet alleen nemen zij tijdens de oorlog de rol van de mannen over op de arbeidsmarkt. Ze engageren zich ook als vrijwilligers, zowel thuis als aan het front. Zo dienen meer dan 550 verpleegsters in de overzeese legerhospitalen aan het front.

Ook onder hen vallen slachtoffers. Zo verdrinken tien verpleegsters tijdens een torpedoaanval op het ziekenhuisschip Marquette in oktober 1915. Daarnaast werken nog eens naar schatting meer dan 500 Nieuw-Zeelandse dames als vrijwilligers in ziekenhuizen in Engeland, Frankrijk en

106 Mesen

België. Enkele van hen zullen voor hun werk de Koningin Elisabethmedaille ontvangen. Aan het thuisfront zorgt het conflict voor een grote golf van solidariteit met onder andere Poor Little Belgium. Allerlei organisaties houden zich bezig met het breien van warme sjaals, het inzamelen van geld en het opsturen van pakketten met levensmiddelen.

Welke kiwi’s?

Door de oorlogsdeelname ontwikkelen de Nieuw-Zeelanders een eigen identiteit. Ver van huis zijn ze zich sterker bewust gewor-

Aan de bak Mary Mulcahy (1892 – 1966) is een van de vele Nieuw-Zeelandse vrouwen die door de oorlogs­ omstandigheden de handen uit de mouwen zal steken. Ze vindt werk op de dienstplichtadministratie, waar ze lijsten van geschikte kandidaten bijhoudt en de loting van de dienstplichtigen voorbereidt.

Haar echtgenoot raakt gewond in de Slag bij Mesen in juni 1917 en zal jarenlang lijden aan shell shock. Zodra hij terug thuis is, neemt Mary zijn zorg op zich.

den van hun eigenheid. Ze laten zichzelf bij voorkeur ‘kiwi’s’ noemen en gaan zichzelf zien als een onafhankelijk volk dat niet langer een onderdeel wil zijn van het Britse imperium. Na de oorlog zal Nieuw-Zeeland het Vredesverdrag van Versailles tekenen als zelfstandige natie. Maar van waar komt die roepnaam Kiwi? Kiwi’s zijn loopvogels die alleen in Nieuw-Zeeland voorkomen.

Ze hebben hun naam gekregen naar de lokroep van het mannetje.

Mesen 107

WAT TE DOEN IN MESEN ?

Leie

Heuvelland 2

MESEN

4

1

Toeristisch Infopunt (TIP) Mesen Markt 1, 8957 Mesen Dit infopunt zet de bezoeker aan om de kleine stad Mesen te verkennen.

2 Sint-Niklaaskerk

nkr Fra

Komen-Waasten

Lei

e

3

ijk

1

Deze voormalige abdijkerk dateerde aanvankelijk uit 1057, maar moest na de verwoesting in WOI helemaal wederopgebouwd worden (1928). In de nabijheid van de kerk staat een herdenkingsplaat ter nagedachtenis van de Nieuw-­Zeelandse soldaat Samuel Frickleton.

3 Iers Vredespark Armentierssteenweg, 8957 Mesen

Het Iers Vredespark vormt sinds 1998 een nationaal gedenkteken voor Ierland in de Westhoek. De ronde toren is een 108 Mesen

typisch Iers symbool en herdenkt alle Ierse soldaten die sneuvelden tijdens WOI. Het Vredespark verwijst ook naar de Mijnenslag van 1917. Jongeren uit Ierland bouwden mee aan de toren, als teken van vrede en verzoening.

MET DE AUTO Route Pionier (75 km) Zie p. 74

de westhoek

PIONIER

4 Berks Cemetery Extension en Plugstreet 14-18 Experience Rue de Messines 156, 7782 Ploegsteert (Komen-Waasten) Op slechts 15 km van Ieper liggen Berks Cemetery Extension met het Memorial to the Missing en het bezoekerscentrum Plugstreet 14-18 Experience.

De routebrochures zijn te koop via shop.westtoer.be

DUITSE BETONMEESTERS IN DE

LOOPGRAVEN

TOERISTISCHE AUTOROUTE 14-18 zonnebeke - wervik - wervicq-sud (f) - bousbecque (f) comines (f) - comines-warneton - mesen 75

km

EEN HAPJE EN DRANKJE WANDELEN

Café du Centre

Leer de kleinste stad van het land kennen met de wandelapp Messines Walk. Via je smartphone of tablet volg je de Nieuw-Zeelandse troepen tijdens hun aanval op het door de Duitsers bezette Mesen op 7 juni 1917. Te downloaden in de Apple App Store en Google Play Store.

de westhoek

Mijnenslag

FIETSEN

FIETSROUTE 14-18 - CYCLE ROUTE 14-18 ITINÉRAIRE CYCLISTE 14-18 - FAHRRADROUTE 14-18

43 km

Markt 23, 8957 Mesen +32 (0)476 79 18 30

Café Saint Sébastien Ieperstraat 3, 8957 Mesen Meer lekkere adresjes in Mesen en omgeving vind je op www.flandersfields.be

Route Mijnenslag (42 km) Zie p. 94

Mesen 109

THEMATISCH DAGPROGRAMMA In het spoor van …

Samuel Frickleton (zie p. 101)

Day vindt op die plek een Dawn Service plaats. Aan de overkant van de straat ligt het Polygon Wood Cemetery.

Dagprogramma 10u00 – 11u00: Toeristisch Informatiepunt Mesen (zie p. 99) Markt 1, 8957 Mesen

11u00 – 12u00: Wandeling naar de kerk van Mesen en het New Zealand Memorial Park 12u00 – 13u30: Lunch 14u00 – 15u00: In het Polygoonbos getuigen niet alleen de restanten van de WOI-­ bunkers over de strijd, maar ook de Commonwealth begraafplaats Buttes New British Cemetery. Het New Zealand Memorial herinnert aan de 383 verloren soldatenlevens van de Nieuw-Zeelandse Divisie.

Op de Butte staat ook een monument voor de 5de Australische Divisie. Ieder jaar op 25 april ANZAC

110 Mesen

Lange Dreve 5, 8980 Zonnebeke

De Gedenkzuil voor de NieuwZee­landse Divisie op het gehucht ’s Graventafel herdenkt de rol van de Nieuw-­Zeelandse Divisie tijdens de Slag bij Broodseinde van 4 oktober 1917. Deze aanval door de ANZAC-troepenmacht zorgde ervoor dat de geallieerden tijdens de tweede fase van het offensief succesvol konden oprukken. Niettemin liep de aanval enkele dagen later opnieuw vast door een gebrekkige voorbereiding. ’s Graventafelstraat,

8980 Passendale (Zonnebeke) 15u00 – 16u30: Tyne Cot Cemetery (zie p. 46) Tynecotstraat 22,

8980 Passendale (Zonnebeke)

IN DE KIJKER Memorial to the Missing In Ploegsteert, tussen Mesen en de Franse grens, staat op de begraafplaats Berks Cemetery Extension het Memorial to the Missing. Dit monument is gewijd aan 11.447 soldaten van de Commonwealth die stierven als gevolg van dagelijkse schermutselingen en kleinere aanvallen die de grote offensieven moesten ondersteunen. Geen van deze soldaten heeft een aanwijsbaar graf. Iedere 1ste vrijdag van de maand wordt er om 19u de Last Post geblazen.

Rue de Messines 156, 7782 Ploegsteert (Komen-Waasten)

Plugstreet 14-18 Experience

oosten ligt Komen dat in handen is van de Duitsers; in het westen ligt Ploegsteert waar de Britten gelegerd zijn. Natuurlijk wordt ook de Slag bij Mesen geëvoceerd, met bijzondere aandacht voor de rol van de Australische troepen.

Rue de Messines 156, 7782 Ploegsteert (Komen-Waasten) +32 (0)56 48 40 00 info@rememberplugstreet.com www.plugstreet1418.com 1/04 – 30/09: 10u00 – 17u00 in het weekend: 10u00 – 18u00 1/10 –31/03: 10u00 – 17u00 op de 1ste vrijdag van de maand: 10u00 – 19u00 (Last Post)

Gelegen op slechts 15 km van Ieper, net achter het Memorial to the Missing, vind je sinds 2013 het bezoekerscentrum ‘Plug­ street 14-18 experience’. Hoogtechnologische technieken zijn gebruikt om je als bezoeker op een interactieve manier te laten kennismaken met de belangrijkste momenten van WOI in de regio Komen-­ Waasten. Er is aandacht voor de moeilijke relatie tussen burgers en militairen. In het Mesen 111

Veurne Diksmuide

LANGEMARKPOELKAPELLE

Hooglede

Alveringem

Houthulst Staden

LoReninge

LangemarkPoelkapelle

Vleteren

Poperinge

Ieper

Heuvelland Mesen

112  Langemark-Poelkapelle

Kortemark

Zonnebeke

Langemark-Poelkapelle was vier jaar lang het decor van de allereerste wereldbrand.

Liggend tussen het kanaal Ieper-­IJzer en de zwaarbevochten heuvelkam van Westrozebeke tot Wijtschate, maakt het deel uit

PRAKTISCH Guynemerpaviljoen

Brugseweg 126-128 8920 Langemark-Poelkapelle

MEER INFO Toerisme Langemark-Poelkapelle Kasteelstraat 1 8920 Langemark-Poelkapelle +32 (0)57 49 09 41 toerisme@ langemark-­poelkapelle.be www.langemark-­ poelkapelle14-18.be

van de Ypres Salient, de Ieperboog. Na vier jaar was de gemeente van de kaart geveegd. Honderd jaar na datum organiseert de gemeente allerlei activiteiten die met de WOI-herdenking te maken hebben.

In het gloednieuwe Guynemerpaviljoen huist een tweeledige tentoonstelling, waar de bezoeker meer te weten komt over het Franse verhaal en de militaire luchtvaart. Het aandeel van het Franse leger bleek belangrijk in het overwegend Britse offensief van de Derde Slag bij Ieper. Hoewel de Franse strijdkrachten zich in 1917 in een diepe crisis bevonden, konden ze door een meer behoedzame aanpak oprukken tot het Bos van Houthulst. Daarnaast werd de luchtmacht in 1917 op een nooit geziene schaal ingezet. Luchtvaart evolueerde van puur observeren naar een integraal onderdeel van de oorlogvoering.

Langemark-Poelkapelle 113

EXPO GUYNEMERPAVILJOEN

HET FRANSE LEGER IN DE DERDE SLAG BIJ IEPER

Onder druk De Slag bij Verdun in 1916 doet het Franse leger op zijn grondvesten daveren. Er komt protest, niet alleen over het aantal slachtoffers, maar ook over de talloze operationele fouten. Het aantal manschappen dat deserteert of in opstand komt, stijgt exponentieel. De spreekwoordelijke druppel is de mislukte Slag bij Chemin des Dames, een offensief geleid door de nieuwe Franse opperbevelhebber Robert Nivelle op 16 en 17 april 1917. De vele zinloze offers putten de soldaten uit. Ze raken gedemoraliseerd na drie jaar oorlog zonder perspectief op vrede.

Omslag met Pétain Op dat ogenblik neemt generaal Pétain het roer over. Hij wil niet alleen het moreel van de troepen opvijzelen, maar ook de Franse gevechtsstrategie aanpassen. Er worden geen grootschalige offensieven meer uitgevoerd. Pétain wil wachten tot de volledige ontplooiing van het Amerikaanse leger. Voorts verbetert hij de levensomstandigheden van de militairen en zorgt hij voor 114 Langemark-Poelkapelle

meer inspraak bij tactische beslissingen te velde. Ook voert hij een verjonging door binnen de legerleiding en ontslaat hij enkele incapabele officieren.

Incontournable Franse steun is onontbeerlijk voor het welslagen van het offensief dat de Britse veldmaarschalk Douglas Haig in Vlaanderen voor ogen heeft. De Fransen krijgen een door de Duitsers zwak bemande zone toegewezen, op de linkerflank van het Britse leger. De keuze valt op het 1ste Leger dat grotendeels is samengesteld uit eenheden afkomstig uit het noorden van Frankrijk en niet besmet is geraakt door muiterijen.

Generaal Anthoine voert het bevel en zijn

troepen staan vanaf 13 juni 1917 opgesteld langs een 7,5 km lang front tussen Noordschote en Boezinge.

Duitse argusogen Aan de overzijde volgt het Duitse IV. Armee onder leiding van generaal Sixt von Armin de Franse ontplooiing op de voet. Net als de Fransen beschikken de Duitsers over een aanzienlijke hoeveelheid artillerie in de sector, zo’n 200 à 300 stukken geschut waarvan de helft bestond uit kanonnen van middelmatig tot zwaar kaliber. De Duitsers kijken niet lijdzaam toe en beginnen onmiddellijk met zeer precieze beschietingen.

Het plan voor augustus-september Het Franse plan bestaat uit meerdere opeenvolgende operaties in de sector van Het Sas. Het objectief is een lijn tussen de Blankaart en het Bos van Houthulst. Fase 1 heeft als doel de inname van de eerste twee Duitse linies ten oosten van de Ieperlee.

Na consolidatie van het veroverde terrein start fase 2, een aanval op de derde linie en het terrein ten zuiden van de Martjevaart-­ Sint-Jansbeek en de verovering van het ‘schiereiland’ van Poesele.

De eerste operatie (fase 1) In aanloop van de aanval bereidt de artillerie het terrein voor. Van 26 tot 30 juli schieten de Fransen tussen de 80.000 en 100.000 granaten per dag af, ook gas­ granaten. Op 31 juli 1917 is het zover: om 3 uur 50 wordt de aanval ingezet. Kort daarvoor zijn 54 passerellen over de Ieperlee gelegd. Hoewel de Duitse artilleristen enkele overgangen kunnen vernielen, bereiken de Franse troepen zonder grote verliezen de oostelijke oever, waar ze de totaal vernietigde en onbemande Duitse linies aantreffen. Inmiddels hebben de Duitsers zich terug getrokken in hun dieper gelegen verdedigingslinies.

Om 9 uur bereiken de Fransen het vooropgestelde doel, de Tranchée Kortekeer of de Langemark-Poelkapelle 115

derde Duitse linie. Nog geen uur later nemen ze zelfs Bikschote in en is alle Duitse weerstand rond het dorpje gebroken. Ondertussen begint het hard te regenen. De Duitsers proberen het verloren terrein terug te winnen, maar de tegenaanvallen mislukken of lopen vast in de modder. Op de eerste dag van het offensief verliezen de Fransen 1.050 man (doden, gewonden en vermisten).

116  Langemark-Poelkapelle

De voortzetting (fase 2) De volgende aanval is voorzien op 16 augustus en heeft als doel de Martjesvaart, de Sint-Jansbeek en de Broenbeek. Eerst rollen de Fransen alle tegenstand op het schiereiland van Poesele op. Daarna volgt de aanval vroeg in de ochtend waarbij enkele uren later de beekjes onder Franse controle staan. Aan de linkerflank nemen de

Balans

Fusiliers Marins het schiereiland van Poesele en Drie Grachten in (zie Houthulst-Drie Grachtensite, p. 137).

Offensieven van oktober De nieuwe objectieven zijn het Bos van Houthulst en vervolgens het ‘schiereiland’ van Luigem. Op 9 oktober 1917 start fase 1 met een aanval ’s morgensvroeg. De voortgang door het drassige, stukgeschoten terrein is moeizaam en de Duitse verdedigers verkopen hun vel duur. De Fransen geraken tot net aan het gehucht Veldhoek.

Ondanks het stormweer wordt op 22 oktober dan toch de rand van het Bos van Houthulst bereikt. Onmiddellijk starten de voorbereidingen voor een nieuwe aanval.

Het Franse 1ste Leger bereikt dus telkens de vooropgestelde objec­ tieven en doet dit zelfs met relatief weinig verliezen: er raken 8.527 mannen gewond en er sneuvelen 1.625 soldaten. Tijdens de gevechten nemen de Fransen 1.500 Duitsers gevangen, waarvan ongeveer 30 officieren. Er zijn tussen de 6 en de 7 miljoen granaten afgeschoten.

De Duitsers krijgen duizenden granaten over zich heen. Op 26 oktober komen de Franse troepen opnieuw in beweging. Ze steken zonder problemen de Sint-Jansbeek over. De Fransen incasseren echter veel verliezen door het mitrailleurvuur van de Duitse batterij ter hoogte van Aschhoop.

Het duurt tot de middag voor een doorbraak geforceerd kan worden. Eerder is ook Merkem in Franse handen gevallen. Het schiereiland van Luigem is veroverd en hiermee is de opdracht van het Franse leger in Vlaanderen volbracht.

Onbeschrijfbaar Ambroise Harel maakte deel uit van de eerste aanvals­golven op 31 juli. Hij beschrijft de moeizame opmars. Zijn eenheid bereikt al in de namiddag de Broenbeek, waar een grote bunker staat.

De omgeving wordt op dat moment intensief gebombardeerd.

Samen met tal van andere Franse soldaten zoekt Harel beschutting in de bunker. Plots valt een granaat langs de deuropening binnen en ontploft: « Ce fut un moment indescriptible ! J’étais tombé à la renverse, sur mes pieds un homme expirait, les jambes coupées ; un cri horrible était poussé par l’ensemble des mourants. L’abri n’était plus qu’un véritable charnier d’êtres humains, les parois étaient toutes maculées de sang. »

Langemark-Poelkapelle 117

EXPO GUYNEMERPAVILJOEN

1917, EEN KANTELMOMENT VOOR DE LUCHTMACHT

In de kinderschoenen

Enorme vooruitgang

Aan de vooravond van WOI worden vliegtuigen enkel ingezet voor verkenning. Maar het takenpakket van de luchtmacht neemt tijdens de oorlog toe. Wie het luchtruim controleert, kan zonder obstakels het terrein verkennen, de tegenstander observeren en zijn artillerie accuraat richten. Al gauw vliegen de piloten in groep. Ook de bewapening ontwikkelt zich snel. Met mitrailleurs op de toestellen blijven de eerste luchtgevechten niet lang uit.

Vanaf eind 1916 doen zich grote veranderingen voor in de Duitse luchtmacht. Nieuwe eenheden krijgen betere vliegtuigen en piloten een grondigere opleiding. Het aantal vliegvelden van het Duitse 4de Leger in West-Vlaanderen stijgt van 11 naar een 50-tal in 1917. Ook het Britse Royal Flying Corps groeit exponentieel, maar minder snel. Tegen midden 1917 beschikken zowel de Britten als de Fransen over toestellen die de strijd aan kunnen met de Duitse

118  Langemark-Poelkapelle

piloten. Op 26 juli 1917, aan de vooravond van de Derde Slag bij Ieper, vindt een groot gevecht plaats boven het Polygoonbos.

Zo’n 100 toestellen gaan er met elkaar in de clinch.

Ondersteuning tijdens de aanval Vanaf 1917 bepalen vliegtuigen de posities en behoeften van de eigen grondtroepen en lokaliseren ze de vijandelijke aanvals­assen.

Door de introductie van de radio­telegrafie kunnen de toestellen de informatie direct doorsturen naar de hoofdkwartieren. De communicatie van de grondtroepen naar de vliegtuigen is niet zo eenvoudig. Aan de hand van lichtsignalen of witte doeken worden posities doorgegeven. De piloten antwoorden met behulp van vuurpijlen, lichtseinen of een sirene. Eventueel wordt een tas met berichten uitgegooid.

Vriend of vijand?

De grondtroepen krijgen ook daadwerkelijk steun van de jachtvliegtuigen, die vijandige posities bestoken met hun mitrailleurs of kleine bommen naar beneden gooien. Al op de eerste dag van de Derde Slag bij Ieper dwingen het slechte weer, laaghangende wolken en de rook van de kanonnen de piloten om lager te vliegen dan gewoonlijk.

In het spoor van … Georges Guynemer Sterk geïnteresseerd in mechaniek wil Georges Guynemer (1894 – 1917) vliegenier worden. Bij het uitbreken van de oorlog treedt hij in dienst als mecanicien bij de Franse luchtmacht. Hij klimt snel op tot piloot. Na deelname aan de offensieven in Verdun en aan de Somme (1916) verhuist Guynemer met zijn gevechtsgroep naar Duinkerke om van daaruit de Derde Slag bij Ieper te ondersteunen. Inmiddels is hij met zijn 48 overwinningen een beroemdheid geworden. Boven Vlaanderen haalt hij nog eens vijf vijandelijke vliegtuigen neer, tot die fatale dag van 11 september 1917… Guynemer wordt boven Poel­ kapelle neergehaald, hoogstwaarschijnlijk door de Duitse piloot Kurt Wissemann.

Zijn lichaam is nooit teruggevonden.

Langemark-Poelkapelle 119

Vriend van vijand onderscheiden is dan moeilijk. Ondanks hun kwetsbaarheid voor het grondgeschut hebben de jagers een demoraliserend effect op de tegenstanders en moedigen ze de aanvallende infanteristen aan om verder op te rukken.

In het spoor van …

Werner Voss

De Duitse piloot Werner Voss (1897 – 1917) wordt op vraag van Manfred von Richthofen ingedeeld bij Jagdstaffel 10. Op 23 september 1917 heeft de jonge man boven Vlaanderen reeds 13 toestellen neergehaald. Tegen 18u25 neemt Voss een patrouille van twee Britse toestellen waar en duikt al vurend naar hen toe. Het Britse eskader 56 dat in de buurt opereert, ziet dat de twee Britse toestellen in moeilijk­ heden verkeren en zet de aanval op hun belager in. De 20-jarige Voss wordt neergehaald en ter plaatse begraven. Hij wordt herdacht op het Soldatenfriedhof in Langemark.

120 Langemark-Poelkapelle

Aan een kabel Ook luchtverkenning en -fotografie is in volle ontwikkeling. De schetsen zijn al vervangen door luchtfoto’s. Maar hoe de gemaakte beelden interpreteren, vergt nieuwe inzichten en is van essentieel belang. Als voorbereiding op een offensief geven luchtfoto’s de nodige informatie voor de opmaak van het aanvalsplan en helpen ze de infanterie om snel de uitgezette doelen te identificeren. Troepen rukken voortaan op met voorkennis over het landschap en de vijandelijke troepenconcentraties. De legers zetten niet alleen vliegtuigen, maar ook luchtballonnen in ter observatie van de vijandelijke artillerieposities. Via een telefoonlijn spelen de observatoren hun informatie door. Een kabelballon kan lange tijd op dezelfde plaats blijven hangen.

Duitse draken in de lucht De sigaarvormige kabelballonnen zijn een uitvinding uit 1885 van de Duitse majoor von Parseval. Het type-Drachen wordt gevuld met het zeer brandbare waterstofgas dat de ballon makkelijk in de lucht houdt.

Bij de mobilisatie beschikt elke Duitse Armee over een Luftschiffer Abteilung met twee kabelballonnen, twee materiaal­ wagens, een 120-tal paarden, een gemotoriseerde windas, een telefoonwagen en 180 manschappen. De kabel is vastge-

Wist je dat?

In tegenstelling tot de vliegeniers kunnen observators in kabelballonnen zich redden met een parachute. De eerste valschermen zitten verpakt in een omhulsel dat is vast­gemaakt aan het tuigage van de ballon. De observator draagt een harnas, ver­bonden aan het valscherm. Wanneer hij springt komt het valscherm door zijn gewicht uit het omhulsel los en wordt er aan het koord getrokken, waardoor het valscherm open gaat.

maakt aan de voorkant van de ballon. Het roer wordt gedragen door de achterkant en op zijn plaats gehouden door het gewicht van de observatiemand, die ook aan de achterkant is vastgemaakt. De mand kan tot twee observators dragen.

Franse Caquots Eind 1914 gebruiken ook de geallieerden observatieballonnen, maar het gaat om sferische ballonnen die op grote hoogte een speelbal worden van de wind. Bewust van het betere ontwerp van de Duitse Drachen ontwikkelt de Franse ingenieur Albert Caquot een Franse sigaar­vormige kabelballon. De Caquot doet begin 1915 haar intrede bij het Franse leger. Frankrijk zal de ballon produceren voor alle geallieerde machten aan het westfront.

Wist je dat?

Een kabelballon lijkt een makkelijk doelwit voor de jagers, maar dat klopt niet. Jachtvliegtuigen moeten de ballon van zo dichtbij aanvallen dat ze zeer kwetsbaar worden voor luchtafweergeschut. Bovendien kan de luchtverplaatsing bij de ontploffing van de ballon het vliegtuig in zware turbulentie brengen. Balloon Busters als de Belg Willy Coppens zijn gespecialiseerd in het neer­halen van observatieballonnen.

Langemark-Poelkapelle 121

er I Jz

Kortemark

Diksmuide

WAT TE DOEN IN LANGEMARK-POELKAPELLE ?

N3

6

H

Houthulst Lo-Reninge

Staden

4

LANGEMARKPOELKAPELLE

en

5

1

2

3 N8

Ieper N38

N38

1

Zonnebeke

N8

Guynemerpaviljoen Brugseweg 126-128, 8920 Poelkapelle Dit gloednieuwe paviljoen draagt de naam van Georges Guynemer, de legendarische Franse piloot.

2 Guynemermonument Guynemerplein, 8920 Poelkapelle Gedenkteken voor Georges Guynemer.

Heuvelland Een ooievaar verwijst naar de naam van de eenheid waartoe de Franse piloot behoorde.

Mesen 122 Langemark-Poelkapelle

A19

3 The Brooding Soldier Kruispunt Brugseweg / Zonnebeke­ straat, 8920 Langemark-Poelkapelle Het Canadian Forces Memorial St. Julien, beter bekend als de ‘Canadien’ of ‘The Brooding Soldier’, herdenkt de rol van de Canadese soldaten tijdens de Tweede Slag bij Ieper in 1915. Toen lieten hier 2.000 militairen het leven bij de eerste gasaanval. ie Le

A19

4 Duitse Militaire Begraafplaats Klerkenstraat, 8920 Langemark Omdat op deze plek tijdens de Eerste Slag bij Ieper in 1914 tal van jonge Duitse vrijwillige soldaten sneuvelden, kreeg deze Duitse verzamelbegraafplaats de naam ‘Studentenfriedhof’.

Vandaag liggen er meer dan 44.300 Duitse soldaten begraven, waarvan de helft in het kameradengraf nabij de ingang van de begraafplaats.

5 Poelcapelle British Cemetery Brugseweg, 8920 Poelkapelle Commonwealth begraafplaats met 7.500 soldaten, waarvan het merendeel sneuvelde in het najaar van 1917.

Ze ontstond pas in 1919.

FIETSEN Gifgasroute (41 km) Op 22 april 1915 worden de geallieerde troepen tussen Steenstraete en Langemark getroffen door chloorgas uit 6.000 flessen.

Zo’n 5.000 soldaten en burgers verliezen het leven, duizenden anderen zullen levenslang met de gevolgen kampen.

Start Langemark-­Poelkapelle De routebrochures zijn te koop bij Toerisme Langemark-Poelkapelle of online via shop.westtoer.be

de westhoek

LEKKER ADRESJE ’t Oud Gemeentehuis

’t Oud Gemeentehuis herbergt een B&B en een brasserie annex tearoom. Je kan er originele Vespa’s huren. De sfeer is er ontspannen en kindvriendelijk. Bij mooi weer is er een gezellig terras. ’t Oud Gemeentehuis Guynemerplein 5, 8920 Poelkapelle +32 (0)494 63 30 91 www.guesthouse-poelkapelle.be Meer lekkere adresjes in Langemark-­ Poelkapelle en omgeving vind je op www.flandersfields.be

Gifgas FIETSROUTE 14-18 - CYCLE ROUTE 14-18 ITINÉRAIRE CYCLISTE 14-18 - FAHRRADROUTE 14-18

41 km

Langemark-Poelkapelle 123

THEMATISCHE DAGPROGRAMMA’S In het spoor van …

Georges Guynemer (zie p. 119) Dagprogramma 09u45 – 10u45: Guynemer­ monument (zie p. 122) Guynemerplein,

8920 Poelkapelle Guynemerpaviljoen (zie p. 113) Brugseweg 126-128,

8920 Poelkapelle

14u45 – 15u45: Monument aux Soldats Français Op de top van de Kemmelberg staat sinds 1932 een gedenkzuil voor de gesneuvelde Franse soldaten. Zij vochten hier in april 1918 tijdens de Slag om de Kemmelberg. Het monument symboliseert de Romeinse overwinningsgodin Victoria en wordt daarom vaak ‘Den Engel’ genoemd.

Kemmelbergweg,

8956 Kemmel (Heuvelland) Franse Militaire Begraafplaats ‘Ossuaire français’ (zie p. 93)

11u15 – 11u45: Drie Grachten (zie p. 137) Drie Grachtensteenweg,

8650 Merkem (Houthulst) 12u00 – 12u20: Carrefour des Roses In 1929 onthulden Franse oud-­ strijders Carrefour des Roses, een monument voor hun kameraden die stierven tijdens de Duitse gas­ aanval van 22 april 1915.

Langemarkseweg, 8900 Ieper

12u30 – 13u00: Franse Militaire Begraaf­plaats Saint Charles de Potyze (zie p. 37) Zonnebeekseweg 385,

8900 Ieper 13u00: Lunch

124 Langemark-Poelkapelle

Kemmelbergweg, 8956 Kemmel (Heuvelland)

In het spoor van …

Bernhard Johann te Löken

Een van de gesneuvelden die begraven ligt in Langemark is Bernhard Johann te Löken.

Deze wever uit het Duitse Rheine was 29 jaar, getrouwd en vader van twee kinderen toen hij in 1914 in dienst van het leger trad.

Met zijn eenheid nam hij deel aan de Derde Slag bij Ieper. Hij was betrokken bij een weinig succesvolle tegenaanval op 20 september 1917. In de nacht die volgde, raakte Bernard zwaargewond door vijandelijk artillerievuur. Hij stierf op 21 september.

11u00 – 12u00: Tyne Cot Cemetery (zie p. 46) Tynecotstraat 22,

8980 Passendale (Zonnebeke) 12u15 – 12u45: Duitse commando­bunker De Duitse commandobunker uit 1916 toont hoe vakkundig de Duitsers hun constructies en stellingen aanlegden. De site is vrij te bezoeken.

Gaverstraat, 8980 Zandvoorde

(Zonnebeke) 13u00: Lunch 14u30 – 16u30: In Flanders Fields Museum (zie p. 7) Lakenhallen, Grote Markt 34,

8900 Ieper 16u45 – 17u30: Bayernwald (zie p.93)

Dagprogramma 10u00 – 10u45: Duitse Militaire Begraafplaats Langemark (zie p. 123)

Klerkenstraat 84, 8920 Langemark

Voormezelestraat 2, 8953 Wijtschate (Heuvelland)

Opgelet: tickets enkel verkrijgbaar via Toerisme Heuvelland!

Langemark-Poelkapelle 125

Veurne Diksmuide

POPERINGE

Alveringem

LoReninge

Houthulst

Ieper

Zonnebe

Fr an kr ijk

Heuvelland Mesen

126  Poperinge

Staden

LangemarkPoelkapelle

Vleteren Poperinge

Kortemark

BEZOEKERSCENTRUM LIJSSENTHOEK CEMETERY

Het bezoekerscentrum vertelt het verhaal van Lijssenthoek, het akkerland waar tijdens WOI een groot complex van evacuatiehospitalen ontstond, met een aanpalende begraafplaats. Je leest in de gedigitaliseerde logboeken en maakt kennis met tal van

PRAKTISCH Bezoekerscentrum Lijssenthoek Cemetery

Boescheepseweg 35a 8970 Poperinge Elke dag van 09u00 tot 18u00 gratis, toegankelijk voor mindervaliden

personages verbonden met de site. De kalender presenteert elke dag een ander verhaal en vormt een link tussen het bezoekerscentrum en de begraafplaats. Voorts krijg je een animatie te zien over de groei van Lijssenthoek en een stopmotionfilm over de niet-aflatende bedrijvigheid op en rond het spoor. Op Lijssenthoek Cemetery liggen bijna 11.000 slachtoffers of amper 3% van het aantal zieken en gewonden dat via Lijssenthoek naar achteren werd geĂŤvacueerd.

De infomodule bevindt zich in een seinhuisje van het bezoekerscentrum.

MEER INFO Toerisme Poperinge

Grote Markt 1 8970 Poperinge +32 (0)57 34 66 76 toerisme@poperinge.be www.toerismepoperinge.be Poperinge 127

INFOMODULE BEZOEKERSCENTRUM LIJSSENTHOEK CEMETERY Remy Siding

De groei

Remy Siding is de naam van de hospitaalgroep die wordt ingericht tijdens WOI op de akkers van boer Remi Quaghebeur.

Siding betekent letterlijk halte. Een stopplaats dus, waar de aan het front opgepikte zieken en gewonden met hospitaaltreinen naar de basisziekenhuizen in het noorden van Frankrijk worden weggevoerd.

De eerste militaire oorlogsslachtoffers arriveren op Remy Siding in mei 1915. Op het terrein zijn de voorzieningen nog heel beperkt. Er is enkel een Frans evacuatiehospitaal gevestigd. Een maand later arriveren de Britten en die breiden de site in 1916 uit met twee Canadese evacuatiehospitalen.

Tegen de zomer van 1917 bestaat Remy Siding uit vier evacuatiehospitalen met een

Wist je dat?

De evacuatie van gewonden verloopt via een trechtervormig systeem. Vanaf de frontlijn en langs tussenliggende verband- en hulpposten worden de gewonde en zieke militairen samengebracht in een evacuatiehospitaal, Casualty Clearing Station (CCS). Die tocht neemt in normale omstandigheden 3 uur in beslag, maar kan ’s nachts oplopen tot wel het dubbele. Van daaruit gaat het verder naar nabijgelegen rustkampen, militaire ziekenhuizen in het hinterland of herstel­oorden in het thuisland.

128 Poperinge

totale capaciteit van 4.000 bedden. De hospitaalbarakken en -tenten nemen 25 ha in beslag of zo’n vijftig voetbalvelden.

Stilte voor de storm

Wist je dat?

In het begin van de oorlog zijn de evacuatiehospitalen nog mobiele eenheden. Vanaf 1915 verhuizen ze naar open terreinen buiten de stad, op een 20-tal km van het front. Een vlotte toegankelijkheid en de aanwezigheid van een spoorweg zijn daarbij cruciaal. Dit nieuwe principe wordt voor het eerst in de praktijk omgezet bij Remy Siding.

Vanaf maart 1917 krijgen de dokters van dienst melding dat er in de nabije toekomst grote militaire operaties gepland worden.

De evacuatiehospitalen moeten zich voorbereiden op een nakende toestroom van gewonden. Er komen meer tenten, extra personeel en medisch materiaal. Op 3 juni 1917 noteert dokter Davey, commandant van het Canadese CCS nr. 2, het volgende: ‘De onheilspellende stilte om ons heen is zo benauwend dat het uiteenspatten van een toevallige granaat in Poperinge een verrassend contrast vormt.’ De geruchtenmolen draait op volle toeren: ‘Morgenavond zullen de bombardementen toenemen en

Enkele cijfers Het medische landschap rond Poperinge op 21 juli 1917: 15 Casualty Clearing Stations verdeeld over Dozinghem, Brandhoek, Remy Siding, Mendinghem en Bandaghem.

Samen goed voor 20.000 bedden, 1.300 tenten en 60 barakken.

Medische voorraaddepots in Dozinghem, Proven en Poperinge.

Mobiele laboratoria in Remy Siding, Dozinghem, Mendinghem en Poperinge.

Radiologie-eenheden in Remy Siding en Dozinghem.

Gemotoriseerde hospitaalkonvooien in Proven, Wippenhoek Farm, nabij Remy Siding, Poperinge, Winnezele, Steenvoorde en Herzele.

8 hospitaaltreinen in de stations van Hazebroek en Saint-Omer, 2 in Dozinghem, 2 in Bandaghem, 2 in Mendinghem, 1 in Remy Siding.

57 extra chirurgische teams.

40 extra gezondheidsofficieren.

275 extra personeelsleden van het Royal Army Medical Corps.

25 tot 35 verpleegsters per evacuatiehospitaal.

Poperinge 129

dan zal de “grote show” beginnen, op 28 juli.’

Vol vertrouwen schrijft dokter Davey op 30 juli: ‘De extra voorbereidingen voor de CCS moeten ons in staat stellen om de evacuatie van de gewonden zonder problemen op te vangen, tenzij het offensief mislukt met als gevolg een buitengewoon hoog aantal slachtoffers. Abdominale gevallen, gebroken scheenbenen, hoofdwonden, slachtoffers van toxines en van shellshock moeten worden doorverwezen naar speciale centra. Dit geldt ook voor gevallen van traangas. We beschikken over acht teams die operaties uitvoeren en zeven extra gezondheidsofficieren, onder wie ikzelf.’

In de omgeving Remy Siding is het grootste hospitaalcomplex in de streek maar in een actieradius van 15 km bevinden zich nog een aantal centra. In aanloop naar het geplande zomeroffensief van 1917 heeft de Britse legerleiding volop de kaart van de evacuatiehospitalen getrokken.

De eerste opvang Op 31 juli beleeft Lijssenthoek met 6895 opnames een piekmoment. Er worden 582 operaties uitgevoerd. Ook de andere eva-

De enige Nellie Spindler, verpleegster in het hospitaal op de Brandhoek, krijgt bij een bombardement op 21 augustus 1917 een granaatscherf in de rug en sterft vrijwel meteen aan haar verwondingen. Als enige vrouw wordt ze plechtig begraven op de begraafplaats Lijssenthoek.

130 Poperinge

cuatiehospitalen in de buurt, zoals Proven, draaien overvolle shiften. Op 24 uur tijd hebben alle Poperingse evacuatiehospitalen bijna 13.000 opnames verwerkt. De hospitaaltreinen zorgen voor evacuatie naar het hinterland: 8 treinen naar Remy Siding, 7 naar Mendinghem, 4 naar Dozinghem.

In de periode van één week vangen de 15 CCS bijna 22.000 gewonden op. 817 van hen halen het niet.

Veilig?

Op vrijdagavond 17 augustus 1917 om 21u20 droppen vijandelijke vliegtuigen vier tot acht bommen. Twee daarvan zijn voltreffers op de site van CCS nr. 17. De verliezen zijn groot. Op enkele meters van het officierenverblijf en de afdeling voor lichtgewonden vliegen de scherven in het rond.

Hierbij raken 42 mensen gewond en laten 14 personeelsleden en 10 Duitse gewonde krijgsgevangen het leven.

De doden liggen vlakbij De begraafplaats is een spiegel van het oorlogsgeweld in de Ieperboog. Wie gewond raakte, werd afgevoerd naar het veldhospitaal. Zij die het niet haalden, werden ter plaatse begraven. Met een vertraging van twee à drie dagen groeide de begraafplaats organisch mee met de hospitaalwerking en dus ook met de gebeurtenissen aan het front. Met 10.784 grafstenen is Lijssenthoek vandaag de grootste hospitaalbegraafplaats ter wereld. Er liggen meer dan dertig nationaliteiten begraven.

In het spoor van …

The Seabrooks De drie Australische broers Seabrook treden in dienst van het leger in 1916.

Na hun opleiding komen ze terecht bij het 17th Infantry Battalion AIF (2de Australische Divisie). Op 20 september 1917 wordt hun eenheid voor het eerst ingezet bij de Slag aan de Meenseweg. Nog voor William Keith het front kan bereiken, raakt hij ernstig gewond door een granaat­inslag bij Hellfire Corner. Hij wordt afgevoerd naar Lijssenthoek, waar hij de volgende dag sterft en er begraven wordt. Theo Leslie en George Ross bereiken de frontlijn wel, maar sneuvelen nog diezelfde dag. Beide broers worden herdacht op de Menenpoort. Ondanks het bericht én de ontvangst van de drie death plaques is hun moeder tot aan haar dood in 1929 blijven geloven dat George Ross nog in leven was, maar zijn geheugen was kwijtgeraakt.

Poperinge 131

I Jz IJzer

Diksmuide

er

IJz

Houthulst

N8

D94 7

WAT TE DOEN IN POPERINGE ?

Alveringem

Lo-Reninge LangemarkPoelkapelle

D947

Vleteren

N8 A19

2 3

POPERINGE

N38

R33

Frankrijk

1

N8

Ieper

8

N3

Heuvelland

1

Lijssenthoek Military Cemetery – bezoekerscentrum Boescheepseweg 35a, 8970 Poperinge Van 1915 tot 1920 was op het gehucht Lijssenthoek het grootste evacuatiehospitaal van de Ieperboog gevestigd.

Vandaag weerspiegelt deze Commonwealth begraafplaats de Grote Oorlog.

Het bezoekerscentrum vertelt het verhaal van deze unieke site.

2 Talbot House Gasthuisstraat 43, 8970 Poperinge Voor honderdduizenden soldaten betekende deze plek een ‘a home away 132 Poperinge

Mesen

from home’, waar ze een beetje menselijkheid, rust en vrede vonden. Meer dan een half miljoen soldaten kwam tussen 1915 en 1918 langs in Talbot House.

3 Executieplaats – Dodencellen Guido Gezellestraat, 8970 Poperinge Op de binnenplaats van het Poperingse stadhuis herinnert een executiepaal aan de executies die hier tijdens WOI plaatsvonden. In de aanpalende ‘dodencellen’ brachten veroordeelde soldaten vanaf 1916 hun laatste nacht door.

FIETSEN

IN DE KIJKER

Route POP (41 km)

– VIVE LABEUR China in Poperinge 1917 – 2017 Expo – Stadsfestival

Met de fiets ontdek je Poperinge – of POP aldus de Britten – de eerste halte na de hel. Daar ontdeden de militairen zich van modder en bloed, lieten ze hun wonden helen of vonden ze alsnog de dood. De stad werd POP overspoeld door vreemde troepen die er enkele dagen kwamen rusten. Maar het was ook de plek waar sommigen van hen werden gestraft.

Een organisatie van Stad Poperinge, i.s.m. curator Gautier Platteau.

Met steun van Toerisme Vlaanderen en GoneWest.

de westhoek

FIETSROUTE 14-18 - CYCLE ROUTE 14-18 ITINÉRAIRE CYCLISTE 14-18 - FAHRRADROUTE 14-18

37

Waarover?

km

Start Poperinge

MET DE AUTO Route Frontleven (87 km) Je verkent het frontgebied tussen Poperinge en Heuvelland en komt meer te weten over Poperinge, de Mijnenslag in 1917 in Mesen-Wijtschate en de Slag om de Kemmelberg in 1918.

Start Poperinge De routebrochures zijn te koop bij Toerisme Poperinge of online via shop.westtoer.be

87

km

In de zomer van 1917 komen de eerste Chinese arbeiders aan in Poperinge.

Ze werken in dienst van het Britse leger en zullen blijven tot 1920. Ze wonen in aparte kampen en houden er eigen rituelen op na. De expo Vive Labeur vertelt hun verhaal. Daarnaast presenteert Vive Labeur ook werk van de fotografen Stephan Vanfleteren en Sanne Dewilde die in China op zoek gingen naar de roots

Poperinge 133

van de Chinese WOI-arbeider. Re­por­ tage­ma­ker Lieselotte Vandamme trok door de Westhoek en verzamelde straffe Chinese oorlogsverhalen.

Op zaterdag 2 en zondag 3 september staat het Poperingse stadsfestival volledig in het teken van China. ‘China back in town’, met optochten van draken, kalligrafieworkshops, Chinees buffet en acrobatieacts. In de tuin van Talbot House is er plaats voor theeceremonies en workshops Tai Chi. TIP: De première van ‘Lastpost’: een hedendaagse vertelling gebaseerd op de tradities van Chinees schaduwtheater. Theatermaakster Lize Pede inspireert zich op het werk van Lee Nam Lee, Carl Kneut en het verhaal van The Chinese Labour Corps. Een voorstelling voor kinderen en volwassenen vanaf 7 jaar.

Filmvoorstellingen: Europese première van ‘Tricks on the dead’ van de Canadese film­ maker Jordan Paterson.

‘De aantekeningen van Sun Gan’, van de Franse filmmaker Karim Houfaid.

LEKKER ADRESJE Restaurant ’t Jagershof Bankelindeweg 58 8972 Krombeke (Poperinge) +32 (0)57 33 55 25

’t Jagershof is gelegen bij de Sixtusbossen en het kasteeldomein De Lovie. Je kunt er terecht voor zowel een kleine hap als uitgebreide gerechten. Op de zolderverdieping bevindt zich een unieke expo met veel voorwerpen, uniformen en documenten die een beeld schetsen van WOI in dit gebied.

Leidraad zijn de dagboekfragmenten van twee broeders uit de Sint-Sixtus­abdij.

Praktische info Expo 01/07 tot 17/09/2017 Gasthuiskapel Poperinge Stadsfestival 2 – 3/09/2017 Verschillende locaties in Poperinge Meer info www.poperinge14-18.be 134 Poperinge

Meer lekkere adresjes in Poperinge en omgeving vind je op www.flandersfields.be

THEMATISCH DAGPROGRAMMA In het spoor van …

The Seabrooks (zie p. 131) Dagprogramma 10u00 – 12u00: Memorial Museum Passchendaele 1917 (zie p. 45) Berten Pilstraat 5,

8980 Zonnebeke 12u00–13u30: Lunch 13u30–14u30: Polygoonbos (zie p. 71)

Lange Dreve 5, 8980 Zonnebeke

15u00–15u30: De Menenpoort Dit monument is het bekendste Commonwealth oorlogsgedenk­ teken in Vlaanderen. De stenen panelen dragen de namen van de 54.896 gesneuvelde soldaten, onder wie de broers Theo Leslie en George Ross Seabrook.

Menenstraat, 8900 Ieper

16u00–17u00: Lijssenthoek Military Cemetery Breng een bezoek aan het graf van William Keith Seabrook Boescheepseweg 35,

8970 Poperinge

Meer inspiratie nodig voor een dagje uit? Surf naar www.flandersfields.be/1917 en ontdek alle suggestieroutes!

Poperinge 135

Koekelare

Veurne

HOUTHULST Alveringem

Diksmuide

Hooglede Houthulst

LoReninge

Vleteren

Kortemark

Ieper

LangemarkPoelkapelle

Poperinge

Zonnebeke

Heuvelland Mesen

136  Houthulst

Staden

BELGISCHE MILITAIRE BEGRAAFPLAATS & DRIE GRACHTEN

In Houthulst staan twee infomodules: één in het bos van Houthulst bij de Belgische Militaire Begraafplaats, een tweede aan Drie Grachten.

De module in het Houthulstbos toont de gevolgen van het munitiegebruik op het

PRAKTISCH Belgische Militaire Begraafplaats Poelkapellestraat 44 8650 Houthulst

Drie Grachten

landschap, toen en nu. Tijdens WO I bevond zich in het bos een uitgebreide Duitse artillerie-opstelling en na de oorlog werd een nabijgelegen terrein ingericht als vernietigingsplaats voor springtuigen. Nu nog altijd zijn de mannen van DOVO-SEDEE, Dienst voor Opruiming en Vernietiging van Ontploffingstuigen, er bezig met het opruimen van oorlogsprojectielen.

Aan Drie Grachten staat een module over de inname van de stelling door het Franse bataljon Fusiliers marins. Dit gebeurde tijdens de Derde Slag bij Ieper in de zomer van 1917.

Ieperleedijkstraat 8650 Houthulst

MEER INFO Toerisme Houthulst

Markt 17, 8650 Houthulst +32 (0) 51 46 08 94 toerisme@houthulst.be www.houthulst.be Houthulst 137

INFOMODULE BELGISCHE MILITAIRE BEGRAAFPLAATS

MUNITIE 1917-2017

Veroveren en heroveren

Op 20 oktober 1914 valt het Bos van Houthulst in vijandelijke handen. Jaar na jaar bouwen de Duitsers het om tot een versterkt bolwerk, waar ook heel wat (zware) artillerie is opgesteld. Tijdens de Derde Slag bij Ieper proberen de Britten en Fransen het Vrijbos opnieuw te veroveren. Een meedogenloze regen van granaten en bommen wordt op het gebied afgevuurd of vanuit de lucht gedropt. De Duitsers geven antwoord maar hun kanonnen zakken na verloop van tijd weg in de zompige grond, de aanvoer van munitie stokt door de modderige dreven en hun zicht wordt belemmerd door de vele afgeknapte en omvergevallen bomen. Niettemin slagen de geallieerden er niet in het Bos van Houthulst in te nemen. Inmiddels is het terrein compleet verwoest en herleid tot een moeras. De ondergrond zit vol explosieven, waarvan een deel niet zijn ontploft.

138 Houthulst

Wist je dat?

In WO I zijn ongeveer 1,5 miljard granaten afgeschoten. 25% daarvan zijn nooit ontploft en 5 à 10% bevatten giftige stoffen. Na de oorlog vindt men bij nivellering van 1 ha grond tot 5.000 kilo aan explosieven of restanten ervan. Op sommige plaatsen in de Westhoek komen meer dan 5 springtuigen per vierkante meter naar boven. 100 jaar later blijven verroeste explosieven de kop op steken.

Met man en macht Na de oorlog is de sanering van de grond in de frontstreek prioriteit nummer één.

Loopgraven, mijnkraters en granaatputten moeten worden dichtgegooid en het oorlogs­tuig verwijderd. Het meeste werk gebeurt door de Belgische bevolking zelf.

De teruggekeerde burgers willen hun

De overheid ruimt op

regio er zo snel mogelijk bovenop helpen.

Betaalde arbeiders worden extra gestimuleerd omdat ze ook nog een hoge prijs krijgen per gevonden stuk metaal. In de jaren 1920-1921 gaat het om zo’n 30.000 man die werkzaam zijn in de frontstreek. In dergelijke omstandigheden kunnen ongevallen niet uitblijven. Boeren die hun akkers bewerken of burgers die hun tuintje omspitten hebben veel kans om op een oorlogstuig te botsen. Wanneer ze dan zelf met hamer en beitel de koperen ring uit de granaat willen slaan, brengen ze hun leven in gevaar. Maar ook de achtergelaten munitiedepots en de overal verspreid liggende springstoffen vormen een groot risico, voor overmoedige volwassenen of nieuwsgierige kinderen.

Ondanks de enorme inzet van de bevolking begrijpt de overheid dat ook zij in actie moet schieten. In 1920 stelt ze een Dienst voor de Vernietiging van Munitie in die de opruiming structureel en grootschalig zal aanpakken. Eind 1920 wordt met dat doel een vernietigingsterrein in het Vrijbos ingericht. Al snel wordt duidelijk dat het werk meer dan een paar jaar zal duren en krijgt zowel de dienst als het terrein in het Vrijbos een permanent karakter.

Ook vandaag nog?

DOVO-SEDEE is nog altijd bezig met het opruimen van munitie uit WO I en WO II op het Belgisch grondgebied. Per jaar krijgt ze gemiddeld 3.500 oproepen te verwerken en wordt 250 ton munitie opgehaald. 10 ton daarvan is ‘probleemmunitie’ uit de Westhoek, ook wel ‘ijzeren oogst’ genoemd.

Wist je dat?

Chinese arbeidskrachten in de regio Ieper en Franse koloniale troepen uit Indochina in de regio Staden hebben meegeholpen bij het opruimen van de explosieven. Ook Duitse krijgsgevangenen en Belgische hulptroepen van de genie zijn aan het werk gezet om het terrein schoon te maken.

Houthulst 139

INFOMODULE

DRIE GRACHTEN

Drie Grachten is de benaming van een plaats in Merkem-Houthulst waar drie waterwegen – de Ieperlee, het kanaal Ieper-­ IJzer en de Martjesvaart – en de steenweg Noordschote-Luigem elkaar kruisen. Tijdens WO I vormt het kruispunt Drie Grachten tot tweemaal toe het toneel van een hard bevochten strijd. Tussendoor blijven beide partijen elkaar van dichtbij observeren en pijn doen.

Wist je dat?

Ook de Franse mariniers zijn geen onbekenden in de Westhoek. In de begindagen van de oorlog verdedigt de brigade onder het bevel van admiraal Ronarc’h de stad Diksmuide tegen de oprukkende Duitsers.

Samen met Belgische troepen houden ze lang maar tevergeefs stand. De verliezen zijn zo groot dat de eenheid wordt ontbonden. Een jaar later, in november 1915, vormen de restanten een bataljon dat onder bevel van reservekapitein Maupeou d’Ableiges in de zomer van 1917 zal deelnemen aan de Derde Slag bij Ieper.

hucht Luigem in, dat na de onderwaterzetting door de Belgen in november een schier­ eiland wordt. De steenweg naar Noordschote is wel nog begaanbaar omdat die op een verhoogde berm ligt. Vanuit hun bruggenhoofd van Drie Grachten proberen de Franse koloniale troepen (zoeaven) om de Duitse troepen terug te drijven, maar deze poging mislukt, evenals de Duitse tegenaanval. In het voorjaar van 1915 slagen de Duitsers er wel in om een offensief af te ronden met de inname van Drie Grachten.

Een versterkte Duitse voorpost

Najaar 1914 Een eerste confrontatie doet zich voor in oktober 1914 tijdens de Slag aan de IJzer.

De oprukkende Duitsers nemen het ge140 Houthulst

Van 1915 tot midden 1917 maken Drie Grachten, Luigem en Merkem deel uit van de Duitse rustsector. Aan de oostelijke zijde van het kanaal Ieper-IJzer loopt een gevechtsloopgraaf naar het zuiden. In totaal bestaat Drie Grachten uit een vuurlinie van ongeveer 400 meter met geschutsopstellingen voor mitrailleurs en 27 bunkers die in totaal 300 soldaten kunnen herber-

Frans succes in 1917

gen. Deze bunkers zijn 3 à 4 m lang en 2,5 m breed met een muurdikte van 1 m.

De muren bestaan uit gewapend beton en het dak is verstevigd met rails. Ook de loopgraven tussen de bunkers zijn met betonplaten en zandzakken verstevigd.

De situatie wijzigt pas in de zomer 1917 wanneer de Franse marine-fuseliers in het kader van de Derde Slag bij Ieper erin slagen om de voorpost aan de brug van Drie Grachten in te nemen. Het bataljon fusiliers marins behoort tot het 1ste Legerkorps onder generaal Lacapelle van het Franse 1ste leger en bestaat uit vier compagnieën tirailleurs en één compagnie mitrailleurs. Op 30 juli 1917 worden de Fransen van de kuststreek overgeplaatst naar het kantonnement in Oost-­Vleteren waar ze zich paraat houden. Op 16 augustus verovert een sectie van de 4de compagnie van de fusiliers marins onder bevel van Jean Dubois tegen elke verwachting in het onneembaar geacht bruggenhoofd van Drie Grachten.

Op de gevoelige plaat De Franse inname van Drie Grachten gaat niet onopgemerkt voorbij door het werk van oorlogsfotografen als Paul Castelnau. In dienst van het Franse leger leggen zij via hun fotografie getuigenis af. Hun beelden worden ook gebruikt als propaganda voor de oorlogsmachine. De overwinning in Drie Grachten is dan ook een opsteker van formaat voor de Fransen. De foto die Castelnau neemt van de ‘helden van Drie Grachten’ is opmerkelijk want ze is in kleur. Dit wordt autochrome foto­grafie genoemd en was toen eerder uitzonderlijk.

Houthulst 141

r

ze

IJ N35

IJz er

WAT TE DOEN IN HOUTHULST ?

IJzer

Kortemark

Diksmuide

2

N35

N3

3

HOUTHULST

6

Staden

1

Lo-Reninge

Langemark-Poelkapelle

1

Belgische Militaire Begraafplaats Poelkapellestraat, 8650 Houthulst Deze militaire begraafplaats aan de rand van het bos van N8 Houthulst ontstaat na WOI en telt 1.723 Belgische graven. De meeste soldaten die er liggen, zijn gesneuveld op 28 of 29 septemberN38 1918.

2 Drie Grachten Ieper Drie Grachtensteenweg, 8650 Merkem (Houthulst) Op deze site zijn geen blijvende restanten van WOI aanwezig, maar op deze plek bevond zich een belangrijke voorpost. In november 1914 veroveren de Duitsers deze zone op de Franse Zouaven en vormen ze om tot een bolwerk.

In 1917 heroveren Franse mariniers na hevige bombardementen de positie.

142 Houthulst

Heuvelland

3 Vredesmolen Molenweg 10, 8650 Klerken (Houthulst) De molen staat op een hoogte van 43 meter en is door de Duitsers als uitkijkA19 post ingericht.

Na renovatiewerken is de molen opnieuw toegankelijk. Je krijgt Zonnebeke er een prachtig panorama over de voormalige frontstreek.

N8

FIETSEN

A19

Route Duits Hinterland (52 km) De route leidt je door een deel van het voormalige Operationsgebiet, het gebied net achter het Duitse front. Sta even stil bij enkele prachtige panoramische vergezichten. De Vredesmolen in Klerken, de kerk

Le

van Hooglede en het Panorama Stadenberg lagen tijdens de oorlog op strategisch interessante hoogtes. De route komt ook voorbij enkele indrukwekkende getuigen van de oorlog in dit Duitse hinterland: de Duitse Militaire Begraafplaats in Hooglede, de Belgische Militaire Begraafplaats in Houthulst en de Vrijbosroute als voormalige aanvoerlijn naar het front.

LEKKER ADRESJE De BOOT vzw

Start Houthulst, Hooglede of Staden

MET DE AUTO Niemandsland (68 km) De route brengt je in het gebied tussen de geallieerde en de vijandelijke sector, in het niemandsland tussen Langemark en Diksmuide. In die zone van het strijdtoneel maken de Duitsers op 22 april 1915 voor het eerst gebruik van chloorgas. In Langemark ontstaat de mythe van Duitse jongeren die zich opofferen voor het vaderland.

Tijdens het eindoffensief in 1918 veroveren Belgische soldaten het Vrijbos in Houthulst.

Diksmuide blijft vier jaar lang een bijzonder gevaarlijke frontsector. Na de oorlog begint de herbouw van de tot puin geschoten stad, steen voor steen. Voor de Vlaamse oud-­ strijder groeit de bedevaartweide uit tot een herdenkingsoord.

Start Diksmuide

Ieperleedijkstraat 1a, 8650 Houthulst (Merkem) +32 475 21 43 20 www.deboot.be

de westhoek de westhoek

AND MANINDSL NIEEEN BEWEGING FRONT OUTE 14-18 TOERISTISCHE AUTOR ark-poelkapelle

diksmuide - langem

De routebrochures zijn te koop bij Toerisme Houthulst of online via shop.westtoer.be

De boten van De BOOT liggen op het Kanaal Ieper-IJzer aan de Driegrachtenbrug in Merkem, een recreatief knooppunt tussen Ieper (14 km), Diksmuide (10 km), Houthulst (10 km) en Lo-Reninge (8 km).

Van hieruit verken je de streek met de fiets, de zonneboot of kano, te voet, per huifkar of met de muilezel. De BOOT biedt à la carte begeleide tochten en arrangementen aan rond Eerste Wereldoorlog en ecologie. In de zomer is de bar dagelijks open en kun je genieten van het exclusieve huisbier Tisnatindebroeken. Diverse wandel- en fietskaarten zijn er te koop.

68

km

Duits hinterland

FIETSROUTE 14-18 - CYCLE ROUTE 14-18 ITINÉRAIRE CYCLISTE 14-18 - FAHRRADROUTE 14-18

52 km

Andere lekkere adresjes in Houthulst en omgeving vind je op www.flandersfields.be

Houthulst 143

LANGLOPENDE EVENTS 24/04 – 11/11

Ieper – Menenpoort & In Flanders Fields Museum Terugkeer van de leeuwen

brug bij de Menenpoort. Wil je meer uitleg?

Bezoek dan de kleine expo in het IFFM over de geschiedenis van de leeuwen. www.toerismeieper.be

05/05 – 15/09

Langemark-Poelkapelle – Gemeentehuis Expo – Wilhelm Morgner

De Duitse expressionist Wilhelm Morgner verloor het leven op het slagveld bij Langemark in 1917, amper 26 jaar oud. Hij liet niettemin een indrukwekkend oeuvre na, waarin zijn bewondering voor onder meer Vincent van Gogh sterk herkenbaar is. www.langemark-poelkapelle14-18.be

06/05 – 01/07 Lange tijd flankeerden twee kalkstenen leeuwen op sokkel een van de twee toegangspoorten tot de vestingstad Ieper. Tijdens WOI trokken de geallieerde troepen door die poort naar de slagvelden. In 1936 schonk Ieper de ‘wachters’ aan de Australische regering. Sindsdien staan ze aan de ingang van het Australian War Memorial in Canberra. In 2017 zullen ze tijdelijk terugkeren naar hun stad van oorsprong waar ze bewonderd kunnen worden op de

144 Langlopende events

Poperinge – Talbot House Expo – The Pool of Peace

De Spanbroekmolenkrater ontstond als gevolg van de ontploffing van een ondergrondse mijn tijdens de Mijnenslag van 7 juni 1917. Vandaag is de krater een diepe vijver met een diameter van 129 meter, gelegen in een idyllisch stukje natuur. Hij kreeg de passende naam ‘The Pool of Peace’. www.talbothouse.be

01/07 – 10/11

01/07 – 17/09

Zonnebeke

Poperinge – Gasthuiskapel

Tag for Remembrance Project

Iedereen mag een persoonlijke vredesboodschap achterlaten in het MMP1917, het bezoekerscentrum van Tyne Cot Cemetery of via www.passchendaele2017.org.

Een selectie van deze berichten wordt gegraveerd op tags en verwerkt in een permanent kunstwerk dat een plaats zal krijgen in het Passchendaele Memorial Park of in het Memorial Museum Passchendaele 1917. www.passchendaele2017.org

Expo

– VIVE LABEUR

In de zomer van 1917 kwamen de eerste Chinese arbeiders in Poperinge aan. Ze werkten in dienst van het Britse leger, woonden in aparte kampen en hielden er eigen rituelen op na. Naast een historisch luik presenteert Vive Labeur ook een hedendaagse kijk op het verhaal. Fotografen Stephan Vanfleteren en Sanne Dewilde trokken naar China en gingen er op zoek naar de roots van de Chinese WOI-arbeider. In de Westhoek verzamelde Lieselotte Vandamme straffe Chinese oorlogsverhalen. www.poperinge14-18.be

Uniek bezoek aan DOVO-Poelkapelle Op 2 juni, 7 juli, 25 augustus, 8 september, 13 oktober en 10 november 2017 kan het publiek voor de allereerste keer kennis maken met de ontmantelingsinstallaties van DOVO aan de rand van Houthulstbos. Geïnteresseerden dienen zich verplicht voorafgaandelijk aan te melden. Enkel houders van een leraren­kaart en leden van een historische vereniging komen in aanmerking. Per dag worden 120 bezoekers toege­laten, snel zijn is dus de boodschap. @ 14-18@warheritage.be

Langlopende events 145

KALENDER JUNI 06/06

Ieper – CC Het Perron

Richard Howardwandeling & concert Made In The Great War door Sam Sweeney’s Fiddle In de jaren 1990 kocht Sam Sweeney een nieuwe viool met de inscriptie ‘R.S. Howard 1915’. Het instrument was onafgewerkt gebleven, omdat de maker ervan in 1916 naar de oorlog moest. Onderzoek bracht Sweeney naar de slagvelden bij Ieper en naar Woods Cemetery in Zillebeke, waar hij het graf van Richard Howard vond. Daaruit ontstond Made in the Great War, een vertelconcert dat Sweeny zal opvoeren in Ieper, aan de vooravond van de 100ste verjaardag van de dood van Howard. Aan het concert gaat een wandeling vooraf: ‘In de voetsporen van … Richard Howard’. www.acci.be (concert) www.vriendeniff.be (wandeling)

07/06 – 04u10

Loker (Heuvelland) – Redmond’s Pub

William Redmondwandeling Wandeling ter nagedachtenis van William Redmond, de Ierse nationalist en politicus die als majoor op 7 juni 1917 een deel van 146 Kalender

de Ierse troepen aanvoerde bij de bestorming van Wijtschate. Redmond raakte daarbij zeer snel dodelijk gewond. Je stapt zo’n 10 km langs de mijnkraters voor Wijtschate naar de Lindenhoek over de Kemmelberg tot aan het graf van Redmond in Loker. www.vriendeniff.be

07/06

Mesen, Komen-Waasten en Heuvelland Herdenkingsplechtigheden n.a.v. 100 jaar Mijnenslag

08u00: Plechtigheid Nieuw-Zeeland (Messines Ridge Cemetery, Mesen) 11u00: Plechtigheid Australië (Strand Military Cemetery, Komen-Waasten) 14u00: Herdenkingsplechtigheid Ierland/Noord-Ierland/VK (Iers Vredespark, Mesen) 16u00: Slotplechtigheid Ierland, Noord-Ierland/VK (Wytschaete Military Cemetery in Heuvelland) 19u30: Slotplechtigheid Nieuw-­Zeeland (New Zealand Memorial in Mesen) www.zerohour.be

10/06 – 18u30

Heuvelland – Nabij loods bij kruising KemmelsewegVierstraat Zero Hour: Muzikale herdenkingsconcerten

Internationaal herdenkingsconcert met artiesten uit Australië, Nieuw-Zeeland, Ierland (i.s.m. Noord-Ierland/VK) en Vlaanderen (Ozark Henry & Wannes Cappelle), i.s.m. de Koninklijke Harmonie Ypriana. www.zerohour.be

JULI 24/07

Ieper

90 jaar Menenpoort

10/06 – 22u00

Heuvelland – Kemmelseweg Kraterfront

100 jaar na de Mijnenslag vindt Kraterfront plaats, een beeld- en geluidshappening midden in het historische kraterlandschap van Heuvelland. De live soundscape wordt verzorgd door de Canadese formatie Godspeed You! Black Emperor. Fluorescerend blauw, witgeel kaarslicht, historische beelden en het gelittekend landschap vormen de basiselementen van de sculptuurinstallatie van kunstenares Shelbatra Jashari.

Event georganiseerd door de Commonwealth War Graves Commission i.s.m. The Last Post Association en de stad Ieper n.a.v. het 90-jarige bestaan van de Menenpoort. www.cwgc.org

29 – 30/07

Zonnebeke – Kasteeldomein Passchendaele themaweekend

Museumweekend met aandacht voor ‘Living History’. Honderden figuranten uit binnenen buitenland maken het verhaal van de troepen tijdens de Slag bij Passendale voor iedereen aanschouwelijk. www.passchendaele2017.org

www.gonewest.be & www.kraterfront.be

Kalender 147

30 – 31/07

Ieper & Zonnebeke

Officiële herdenking 100 Jaar Slag bij Passendale – Derde Slag bij Ieper

officiële ceremonie om 13u. De registratie om deze plechtigheid bij te wonen is reeds afgesloten, maar het MMP1917 en de gemeente Zonnebeke bieden een alternatief programma aan voor wie geen ticket kon bemachtigen. ’s Morgensvroeg is er een begeleide Dawn Walk van 8 en 12 km naar het kasteeldomein in Zonnebeke, gevolgd door een vrij bezoek aan het museum.

Daarnaast kan men tijdens een picknick de plechtigheid op Tyne Cot Cemetery op groot scherm volgen. www.toerismeieper.be www.passchendaele2017.org

31/07 – 05u30

Langemark-Poelkapelle – Welsh National Memorial Park Op 31 juli 1917 trokken Britse troepen de Slag bij Passendale op gang. De gevechten maakten een half miljoen slachtoffers en zorgden voor een terreinverschuiving van slechts 8 km. Honderd jaar later organiseert de Britse overheid i.s.m. tal van andere partners een reeks officiële herdenkingsplechtigheden. Op zondagavond 30 juli in Ieper is er een bijzondere Last Post onder de Menenpoort om 20u, met daarna optredens en een multimediale projectie op de Ieperse Lakenhalle. De volgende dag gaat de aandacht naar Zonnebeke, naar de 12.000 grafstenen op Tyne Cot Cemetery en de 35.000 namen op het gelijk­namige herdenkingsmonument aldaar, met een

148 Kalender

Dawn Service voor de 3rd Battle of Ypres-Passchendaele Campaign Plechtigheid in de vroege ochtend. www.langemark-poelkapelle14-18.be

31/07 – 10u

Ieper (Boezinge) – Artillery Wood Cemetery Herdenking Hedd Wyn

De Welshe dichter Hedd Wyn kwam om het leven op de eerste dag van de Derde Slag bij Ieper. In de buurt van Wyns laatste rustplaats op het Artillery Wood Cemetery staat zijn gedenkteken. www.langemark-poelkapelle14-18.be

31/07 – 16u

Langemark-Poelkapelle – Welsh National Memorial Park Welshe ceremonie

AUGUSTUS 19/08

Zonnebeke – Schots monument aan de Frezenberg Herdenking

Plechtigheid georganiseerd voor de gevallen soldaten van Schotse en Zuid-Afrikaanse origine die van 31 juli-20 augustus 1917 deelnamen aan de Derde Slag bij Ieper. De herdenking vindt plaats aan de Frezenberg in Zonnebeke. Daar staat het Schotse monument, dat in 2007 in het bijzijn van zo’n 1.200 mensen plechtig werd onthuld. www.passchendaele2017.org Plechtigheid georganiseerd door de Welshe regering en voor de Welsh. Enkel bij te wonen als je in het bezit bent van een ticket. www.langemark-poelkapelle14-18.be

31/07 – 18u30 of 19u30

Ieper (Boezinge) – Artillery Wood Cemetery Herdenking Francis Ledwidge

De Ierse dichter Francis Ledwidge kwam om het leven tijdens de eerste dag van de Derde Slag bij Ieper. In de buurt van Led­ widges laatste rustplaats op het Artillery Wood Cemetery staat zijn gedenkteken.

Organisatie VIFF i.s.m. de Ierse ambassade en het Ierse Francis Ledwidge Cottage Museum www.vriendeniff.be

19 – 20/08

Zonnebeke – Kasteeldomein

Schots themaweekend The Long Road to Passchendaele Het themaweekend start met een herdenking aan het Schots monument op de Frezenberg in Zonnebeke (zie p. 72). Op zaterdagavond vindt om 20u15 op het kasteeldomein in Zonnebeke een internationale taptoe plaats, waarbij pipebands een klank- en lichtspektakel verzorgen. Op zondag zijn er vanaf 11u00 Schotse thema-­ activiteiten gepland zoals Highland Games, roofvogeldemonstraties, proeven van Schotse specialiteiten … www.passchendaele2017.org

Kalender 149

SEPTEMBER 2 – 3/09

Poperinge

Chinees stadsfestival Vive Labeur

Op zaterdag 2 en zondag 3 september staat het Poperingse stadsfestival volledig in het teken van China. ‘China back in town’, met optochten van draken, kalligrafieworkshops, Chinees buffet en acrobatieacts. In de tuin van Talbot House is er plaats voor thee­ ceremonies en workshops Tai Chi. (meer info: zie p. 134) www.poperinge14-18.be

08 – 10/09 – Plechtigheid 11/09

Langemark-Poelkapelle

Themaweekend Guynemer­ herdenking Le Centenaire

De Franse piloot Georges Guynemer verdween op 11 september 1917 spoorloos boven Poelkapelle. www.langemark-poelkapelle14-18.be

150 Kalender

15 – 16/09

Ieper – Sint-­Maartens­ kathedraal

A Symphony of Trees van Piet Swerts

Het Symfonieorkest van Vlaanderen, David Angus, Lee Bisset en Thomas Blondelle brengen een hommage aan Ieper en dichter-componist Ivor Gurney. www.toerismeieper.be

26/09

Zonnebeke – Buttes New British Cemetery

Dawn Service & eerste plantdag van het Vredesbosproject 100 jaar geleden vormde Buttes New British Cemetery het decor van een bloedige strijd. De 5de Australische Divisie veroverde toen het Polygoonbos. Op de begraafplaats liggen meer dan 500 Australiërs en daarom organiseert de Australische overheid er een Dawn Service. Dit gebeurt i.s.m. het MMP1917 en de gemeente Zonnebeke. In de vroege ochtend brengen shuttlebussen de deelnemers naar Black Watch Corner vanwaar een wandeling vertrekt via het Polygoonbos naar de begraafplaats.

Wil je de herdenking bijwonen, dan is registratie verplicht. Op het kasteeldomein van Zonnebeke kan je die dag ook deelnemen aan tal van thema-activiteiten. www.passchendaele2017.org

26/09

Zonnebeke – Polygoonbos Vredesbos

OKTOBER 06/10 – 14u

Menen (Wevelgem) – Duitse Militaire Begraafplaats

Plechtigheid 100 jaar Menenwald 07-08/10

Menen

Herdenkingsweekend Volksbund | www.volksbund.de

06 – 08/10

Langemark-Poelkapelle

Tank Event – Slag om Poelkapelle

Met het Vredesbosproject wordt in 2017 – 100 jaar na de Slag bij Passendale – een boom geplant voor elke gesneuvelde militair met een gekend graf op de twee begraafplaatsen van het Polygoonbos: Buttes New British Cemetery en Polygon Wood Cemetery. Centraal in het nieuwe bos komt een monument voor alle vermisten. Het Vredes­ bos wil de herinnering aan de doden van WOI levendig houden. Er zijn twee symbolische plantdagen voorzien, op 26 september en 12 oktober. Via online registratie kan iedereen een boom voor een gesneuvelde militair planten. www.passchendaele2017.org

Evenement waarbij een tank zal rijden van Sint-Juliaan naar Poelkapelle. www.langemark-poelkapelle14-18.be

Kalender 151

12/10

14/10

Zonnebeke

Zonnebeke – Tyne Cot Cemetery

Nieuw-Zeelandse herdenkingsplechtigheid Op 12 oktober 1917 maakte de Nieuw-Zeelandse Divisie zich klaar om Bellevue Spur en het noordelijk deel van Passendale in te nemen. In minder dan vier uur tijd telden de Nieuw-Zeelanders 2.700 verliezen, waaronder 846 gesneuvelden. Het front schoof nog geen 400 meter vooruit. Honderd jaar later herdenken de Nieuw-Zee­ landse overheid, het MMP1917 en de gemeente Zonnebeke deze bloedige dag. De herdenking start met een plechtigheid op Tyne Cot Cemetery en eindigt met een Sunset Service op Buttes New British Cemetery. Het MMP1917 organiseert thematische activiteiten op het kasteeldomein van Zonnebeke. www.passchendaele2017.org

12/10

Zonnebeke – Polygoonbos Vredesbos

Tweede plantdag van het Vredesprojectbos (zie p. 151). www.passchendaele2017.org

13/10 – 20u

Zonnebeke – Concerttent

GoneWest – Stemmen en plekken Artiest Flip Kowlier laat zich inspireren door ‘Tussentijd’ van David Jones. www.gonewest.be 152 Kalender

Silent City Meets Living City

Tyne Cot Cemetery is de belangrijkste herinnering aan de Slag bij Passendale. Met haar bijna 12.000 graven en 35.000 namen van vermisten is dit de grootste begraafplaats van de Commonwealth War Graves Commission ter wereld. De gemeente Zonnebeke en het MMP1917 organiseren op Tyne Cot Cemetery een moment van stilte en reflectie. Tijdens een serene klank- en lichtvoorstelling zullen de deelnemers de grafstenen en de namen op het Tyne Cot Memorial belichten om een passend eerbetoon te brengen. Wie wil deelnemen, moet zich registreren via onderstaande website.

Wie zich niet online kan registreren, kan telefonisch contact opnemen met het Memorial Museum Passchendaele 1917. www.passchendaele2017.org

14/10

10/11 – 20u

Zonnebeke

Brussel – Vlaams Parlement (De Schelp)

Gonewest.

Tom Barman and Guests

Op 14 oktober 2017 herdenkt GoneWest de Slag bij Passendale. Tom Barman, frontman van Deus, zal een avondvullend programma brengen met gastartiesten (o.a. uit het VK en de Commonwealth). De bedoeling is niet alleen nieuw werk te creëren rond het thema WOI, maar ook om te experimenteren met bekend, bestaand werk, bv. van zijn band Taxiwars. www.gonewest.be

Elfnovemberlezing

Elk jaar nodigen het Vlaams Vredesinstituut, Vredesstad Ieper en het In Flanders Fields Museum een gerenommeerd spreker uit op de vooravond van Wapenstilstandsdag. Eerder waren o.a. Robert Fisk, Erwin Mortier, Jan Terlouw, Philipp Blom en Christine Van den Wyn­gaert te gast. De toegang is gratis, maar aanmelding is verplicht. www.vlaamsvredesinstituut.eu

NOVEMBER

11/11 – 20u00

10/11

Passendale (Zonnebeke)

Benjamin Brittens War Requiem door European Union Youth Orchestra

De Canadese inname van de puinen van Passendale op 10 november 1917 betekende het einde van de Slag bij Passendale.

In samenwerking met de Canadese overheid, organiseren het MMP1917 en de gemeente Zonnebeke een officiële herdenking. De ceremonie start met een ingetogen reflectie bij het Crest Farm Canadian Memorial, gevolgd door een fakkeltocht langs de Canadalaan. De optocht volgt het traject van de bloedige laatste honderd meter van de aanval en eindigt aan de kerk van Passendale. www.passchendaele2017.org www.lastpost.be

Het War Requiem, opus 66, van Benjamin Britten is een niet-kerkelijk requiem. Het wordt beschouwd als een van de indrukwekkendste klassieke werken van de 20ste eeuw en is opgedragen aan vier oorlogsslachtoffers. www.concertgebouw.be

Brugge – Concertgebouw

Canadese herdenkingsplechtigheid

Kalender 153

11/11

12/11

Ieper & Zonnebeke

Passendale (Zonnebeke)

99 Jaar Wapenstilstand

11u00: Speciale Last Post onder de Menenpoort, Ieper 14u00: Plechtigheid 103 years Black Watch Corner. The Black Watch in Flanders, Zonnebeke 15u00: Plechtigheid op Tyne Cot Cemetery, Zonnebeke 16u30 – 18u00: Concert The Great War Remembered in de Sint-Maartens­ kathedraal, Ieper 19u30 – 21u00: Concert The Great War Remembered in de Sint-Maartens­ kathedraal, Ieper www.toerismeieper.be www.passchendaele2017.org

154 Kalender

Poppies’ run – In memoriam Alex Decoteau

Decoteau vertegenwoordigde Canada op de Olympische Spelen in 1912 op de 5.000 meter atletiek. Hij sneuvelde tijdens een aanval op de hoogtes rond het verwoeste dorp Passendale in 1917. Het MMP1917 en de Zonnebeekse Loopvrienden organiseren een loopwedstrijd van 5, 10 en 16 km ter ere van Decoteau. Het circuit van de 10 miles bevat een ‘Alex Decoteau Run’ van 5.000 m door het historische slagveld met muzikale omlijsting en visuele ondersteuning. www.passchendaele2017.org Meer WOI-events vind je op www.flandersfields.be www.gonewest.be

MEER PUBLICATIES FLANDERS FIE LDS

de westho ek

TOERISTISCHE VAARKAART

100 jaar Groote TOERISTIS BEZOEKERSCENTRUM LO-RENINGE CHE KAART Oorlog / CARTE voor Ieper en de Westhoek MarktTOURISTI 17a, Lauka QUE TOURIST MAP Grote Markt 34, 8900 Ieper 8647 Lo-Reninge / TOURISTI SCHE KARTE

HOEK DE WEST

Flanders Fields Vaarroute - Boating route LO-RENINGE - 8647 Lo-Reninge RouteBEZOEKER de navigation - Schiffsroute Markt 17a - Lauka SCENTRUM DE WESTHOEK VOOR IEPER EN 8900 Ieper Grote Markt 34 T. 057 23 92 20 - www.toerisme-ieper.be toerisme@ieper.be

ALLE INFO OP:

rlog.be www.100jaargrooteoo ek.be www.toerismewestho S: NTE WO I-WEBSITE ANDERE INTERESSA de Westhoek over de oorlog in www.wo1.be I I wegwijzer voor .be/vredeseducatie www.west-vlaanderen WOI-informatie museum in Ieper elds.be I over het www.inflandersfi Lijssenthoek graafplaats hospitaalbe I over de www.lijssenthoek.be in Poperinge in Diksmuide I over de IJzertoren www.aandeijzer.be in Zonnebeke e I over het museum www.passchendaele.b over WO I in Alveringem lveringem.be I gserfgoeda www.oorlo I over WO I in apelle14-18.be www.langemark-poelk Langemark-Poelkapelle begraafplaatsen I over de Britse www.cwgc.org begraafplaatsen I over de Duitse www.volksbund.de in de oorlog I over de Australiërs www.awm.gov.au in de oorlog Canadezen de a.ca I over www.collectionscanad in de oorlog I over de Amerikanen www.abmc.gov .fr I over de Fransen mes.sga.defense.gouv www.memoiredeshom in de oorlog 8.nl www.wereldoorlog141

I alles over WOI

de .nl I met de podcast

www.veertienachttien

oorlog beluisteren

ALVERINGEM 19 - 8690 Alveringem Sint-Rijkersstraat T. 058 28 88 81 e toerisme@alveringem.b www.alveringem.be

T. 058 28 91 66 info@lauka.be www.lauka.be

OORLOG DE GROOTE Westhoek 100 jaar Groote

Oorlog

in de

MESEN Mesen Markt 22 - 8957 T. 057 22 17 14 toerisme@mesen.be www.mesen.be

DIKSMUIDE Diksmuide Grote Markt 6 - 8600 T. 051 79 30 50 toerisme@diksmuide.be toerisme.diksmuide.be

POPERINGE Poperinge Grote Markt 1 - 8970 T. 057 34 66 76 toerisme@poperinge.be .be www.toerismepoperinge

HEUVELLAND 1, 8950 Kemmel Sint-Laurentiusplein T. 057 45 04 55 e toerisme@heuvelland.b .be www.toerismeheuvelland HOOGLEDE Hooglede Marktplaats 1 - 8830 T. 051 23 13 97 - www.hooglede.be toerisme@hooglede.be

KOEKELARE 15B - 8680 Koekelare Sint-Maartensplein T. 051 61 04 94 ekelare.be cultuurentoerisme@ko be www.toerismekoekelare.

KORTEMARK 8610 Kortemark Torhoutstraat 9 T. 051 56 61 08 36 GSM 0476 21 44 toerisme@kortemark.be www.kortemark.be ELLE LANGEMARK-POELKAPLangemark 8920 Kasteelstraat 1 T. 057 49 09 41 oelkapelle.be toerisme@langemark-p elle.be www.langemark-poelkap

WERVIK Wervik Koestraat 63 - 8940 T. 056 95 24 25 toerisme@wervik.be e www.wervik.be/toerism ZONNEBEKE - 8980 Zonnebeke Berten Pilstraat 5A T. 051 77 04 41 e toerisme@zonnebeke.b .be www.toerismezonnebeke

ALVERINGEM Sint-Rijkersstraat 19, 8690 Alveringem T. 058 28 88 81 toerisme@alveringem.be www.alveringem.be

MESEN Markt 22, 8957 Mesen T. 057 22 17 14 toerisme@mesen.be www.mesen.be

DIKSMUIDE Grote Markt 6, 8600 Diksmuide T. 051 79 30 50 toerisme@diksmuide.be http://toerisme.diksmuide.be BEZOEKERSCENTRUM HET HEUVELLAND Sint-Laurentiusplein 1, 8950 Kemmel T. 057 45 04 55 toerisme@heuvelland.be www.toerismeheuvelland.be

POPERINGE Grote Markt 1, 8970 Poperinge T. 057 34 66 76 toerisme@poperinge.be www.toerismepoperinge.be

HOUTHULST Markt 17, 8650 Houthulst T. 051 46 08 94

100 JAAR DE GROOTE OORLOG toerisme@houthulst.be LE CENTENAIRE DE LA GRANDE GUERRE www.houthulst.be THE GREAT WAR CENTENARY KOEKELARE 100 JAHRE ERSTER WELTKRIEG Sint-Maartensplein 15B, 8680

VEURNE 8630 Veurne Grote Markt 29 T. 058 33 55 31 infotoerisme@veurne.be www.toerisme-veurne.be VLETEREN 8640 Vleteren Veurnestraat 4 T. 057 40 09 01 toerisme@vleteren.be www.toerismevleteren.be

T. 058 28 91 66 info@lauka.be www.lauka.be

HOOGLEDE Marktplaats 1, 8830 Hooglede T. 051 20 30 30 toerisme@hooglede.be www.hooglede.be

STADEN Staden Marktplaats 2 - 8840 T. 051 70 82 00 toerisme@staden.be www.staden.be

HOUTHULST Houthulst Markt 17 - 8650 T. 051 46 08 94 toerisme@houthulst.be www.houthulst.be

T. 057 23 92 20 toerisme@ieper.be www.toerisme-ieper.be

Koekelare

T. 051 61 04 94 www.fland ersfields.b e diensttoerisme@koekelare.be www.toerismekoekelare.be

KORTEMARK Torhoutstraat 9, 8610 Kortemark T. 051 56 61 08 - 0476 21 44 36 toerisme@kortemark.be www.kortemark.be

0 JAAR 10 LOG GROOTE OOR www.1 00jaar groote

LANGEMARK-POELKAPELLE Kasteelstraat 1, 8920 Langemark T. 057 49 09 41 toerisme@langemark-poelkapelle.be www.langemark-poelkapelle.be

oorlog .be

100 jaar Groote

WESTHOEK

DE GROTE GOESTING 2017

Lekkers DE WESTHOEK Kaart gemeenten 2 Tabakfabriek N° 253 Hoe de Westhoek verkennen?

4 LANGEMARKHeuvellandse wijnen 6 POELKAPELLE De Westhoekbieren 8 Niet te missen 100% West-Vlaams 11 Actief Fietsen in de Westhoek 14 Lekkers Wandelen in de Westhoek 16 Westhoek KD’s welkom 18 LO-RENINGE AANPASSEN! Bellewaerde 20 Niet te missen Charmante dorpen 22 Toerisme Lo-Reninge De Groote Oorlog in de Westhoek 24 Actief Logeren in de Westhoek 27 Lekkers Toppers evenementen 28 Jules Destrooper Evenementenkalender 30 MESEN 14-18 FIETSROUTE Rommelmarkten 34 Niet te missen

126 128 129 130 130 131

6

routes

ROUTE 14-18 - CYCLE 136 138 UTE 14-18

14-18 - FAHRRADRO CYCLISTE Actief 139

VLETEREN Veurnestraat 4, 8640 Vleteren T. 057 40 09 01 toerisme@vleteren.be www.toerismevleteren.be

HEUVELLAND Niet te missen Heuvellandse piconfrontatie Actief Lekkers

62 64 68 69 69

WERVIK Koestraat 63, 8940 Wervik T. 056 95 24 25 toerisme@wervik.be www.wervik.be/toerisme

HOOGLEDE Niet te missen Actief Lekkers

Flanders Fields

14-18

autoRoutEk aaRt • car route map CaRtE autoR outièRE • Karte autorouten

Mijnenslag

ITINÉRAIRE38 ALVERINGEM Niet te missen 40 Toerisme Alveringem 41 Actief 42 Lekkers 42 46 48 51 52 55 55

ZONNEBEKE Berten Pilstraat 5A, 8980 Zonnebeke T. 051 77 04 41 toerisme@zonnebeke.be www.toerismezonnebeke.be

118 119 120 122 123 123

de westhoek

DIKSMUIDE Niet te missen Museum aan de IJzer Toerisme Diksmuide Actief Lekkers

VEURNE Grote Markt 29, 8630 Veurne T. 058 33 55 31 infotoerisme@veurne.be www.toerisme-veurne.be

Westhoek info: Koning Albert I-laan 120, 8200 Brugge T. 050 30 55 00 toerismewesthoek@westtoer.be www.toerismewesthoek.be www.facebook.com/ToerismeWesthoek

NIEUWPOORT Nieuwpoort Marktplein 7 - 8620 T. 058 22 44 44 info@nieuwpoort.be www.nieuwpoort.be

WESTHOEK INFO 120 - 8200 Brugge Koning Albert I-laan T. 050 30 55 00 sttoer.be toerismewesthoek@welog.be www.100jaargrooteoor

STADEN Marktplaats 2, 8840 Staden T. 051 70 82 00 toerisme@staden.be www.staden.be

INHOUDSTAFEL WESTHOEK DE GROOTE GOESTING 2017

WWW.TOERISMEWESTHOEK.BE

de westhoek

80 82 83 83

HOUTHULST Niet te missen Actief

84 86 87

IEPER Niet te missen Actief In Flanders Fields Museum Toerisme Ieper Lekkers

90 92 96 97 98 102

KOEKELARE Niet te missen Käthe Kollwitz Museum Actief Lekkers

110 112 113 114 114

KORTEMARK Niet te missen Actief

116 118 118

POPERINGE Niet te missen Lijssenthoek - Talbot House Hopmuseum Actief km Lekkers

43

140 142 144 146 147 152

STADEN Niet te missen Actief

162 164 164

VEURNE Niet te missen Evenementen Vrij Vaderland Bakkerijmuseum Actief Lekkers

166 168 170 171 172 174 174

VLETEREN Niet te missen Actief Lekkers

182 184 186 186

WERVIK Niet te missen Actief Lekkers Tabaksmuseum Toerisme Wervik

192 194 196 196 197 198

ZONNEBEKE Niet te missen Actief Lekkers Toerisme Zonnebeke Memorial Museum Passchendaele 1917 Oude Kaasmakerij WESTKUST Nieuwpoort

200 202 203 203 204 207 208 212 218

FRANS-VLAANDEREN 222

Oorlog

Brochures en kaarten De informatieve brochure en de toeristische kaart over WOI brengen alle belangrijke sites, begraafplaatsen, musea en monumenten in de regio samen. Ze vormen het ideale hulpmiddel om het oorlogsverleden in de Westhoek te ontdekken. Wil je de Westhoek vanop het water leren kennen, dan is de Flanders Fields-­vaarroute een onmisbaar hulpmiddel. Sowieso is de Westhoek meer dan de Eerste Wereldoorlog. Vraag daarom de brochure Puur Westhoek aan. Alle publicaties zijn gratis te krijgen in de toerismekantoren van de Westhoek of online op shop.westtoer.be

Fietsroutes 14-18 Verken de Westhoek aan de hand van de gloednieuwe 14-18-fietsroutes. Deze lusvormige circuits verbinden monumenten, begraafplaatsen en musea die aan de verschrikkelijke oorlogstijd herinneren. Ze zijn een uitgelezen manier om het voormalige

oorlogslandschap te doorkruisen. Je kan ze bestellen via shop.westtoer.be of kopen bij de diensten voor Toerisme in de Westhoek.

Toeristische autoroutes 14-18 Ontdek het oorlogslandschap in de Westhoek met de auto of moto aan de hand van zes nieuwe autocircuits. We hebben alles voor jou verzameld en op een handige overzichtskaart aangeduid. Bestel via shop.westtoer.be of koop bij de diensten voor Toerisme in de Westhoek. Of gebruik je smartphone of tablet met de app Auto­ routes Eerste Wereldoorlog in de Westhoek. De interactieve toepassing bevat foto’s, teksten, documenten en geluidsfragmenten. www.100jaargrooteoorlog.be shop.westtoer.be

Meer publicaties 155

COLOFON Verantwoordelijke uitgever Stefaan Gheysen, Westtoer APB, Brugge

Teksten Yannick Van Hollebeeke (In Flanders Fields Museum, Ieper), Karen Derycke (Memorial Museum Passchendaele 1917, Zonnebeke), Annemie Morisse (WO1-cel Stad Poperinge), Franky Bostyn en Steven Reynaert

Coördinatie en redactie Petra Gunst (Tekst & Beeld bvba), Stephen Lodewyck, Kim Wybauw, Emmely Boudry

Vormgeving Karakters bvba, Gent

Druk en afwerking Goekint Graphics, Oostende

Tentoonstellingen LeMondeDumas, Gent

Beeldverantwoording Beelden vrij van rechten: p. 107 (onder) Ambroise Harel (Mémoires d’un poilu breton – Editions Ouest-France): p. 117 (onder) Archibald Baxter (London: Gollancz): p. 103 (links) Australian Medical History: p. 128 Australian War Memorial (AUS): cover, p. 2, 9, 13 (boven), 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 27-29, 31, 53, 55 (links), 57, 59, 61, 62, 63, 66, 85, 121 (onder), 144

156 Colofon

Barton P., Doyle P., Vandewalle J. (2005).

Beneath Flanders fields: tunnels en mijnen, 1914-18. (p. 92): p. 83 Bernard Deneckere: p. 120 (links) BDIC, Album Valois (F): p. 65, 114 (onder), 119 (onder), 133, 141 (boven) Blog gibsonsaroundtheglobe.blogspot.com: p. 99 Brasserie De Volksbond: p. 77 (rechts) Canadian Museum of History (CA): p. 76 Canadian War Museum (CA): p. 64 Collectie Brian Hanratty: p. 90, 95 (rechts) Collectie Familie Redmond: p. 94 Collectie Rebecca Lisle: p. 75 Collectie Schilders: p. 129 (boven) Collectie Stefanie Remberg: p. 125 (boven) Collectie Wayne Sheen: p. 131 Commonwealth War Graves Commission: p. 69 (onder) De Zonnebeekse Heemvrienden: p. 48 (detail), 58 Deutsches Historisches Museum (D): p. 13 (onder) Don McCullin: p. 91 (boven) Duke University Library: p. 139 (boven) Frank Miller: p. 91 (onder) Franky Bostyn: p. 80, 81, 82, 86, 97 (links) Glenn Reddiex: p. 102, 103 (rechts) Ian Alderman: p. 33 Imperial War Museum (VK): p. 88 (Q 6384), 101 (Art.IWM PST 13684), 110 (Q 68299), 130 (boven) (Q 5987), 150 (Q 106079) In Flanders Fields Museum, Ieper: p. 115, 117 (boven) James E. Edmonds, Cyril Falls. History of the Great War: based on official documents. Military operations : France and Belgium, 1917 (Vol. II), London, MacMillan and Co., 1948: p. 14 Koen Cornelus: p. 143 (boven)

Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis: p. 140 Kris Jacobs: p. 45 (boven) Library of Congress (USA): p. 10, 11, 30, 87, 89 Lijssenthoek Archief: p. 130 (onder) Memorial Museum Passchendaele 1917, Zonnebeke: p. 46, 47, 49, 50, 52, 55 (rechts), 56, 60, 67, 68, 69 (boven), 71, 72, 77 (links), 148 Militärhistorisches Museum der Bundeswehr, Dresden (m.d.a Patrick Brion): p. 138 (boven) Milo-profi Fotografie: p. 41 Ministère de la Culture, Médiathèque de l’architecture et du patrimoine (F): p. 141 (onder) Ministère de la Défense, Memoire des Hommes (F): p. 116 Ministerie van Defensie, DOVO-SEDEE (Compagnie Poelkapelle): p. 32, 139 (onder) National Library of New Zealand (NZ): p. 100, 104 (onder) New Zealand Ministry of Culture and Heritage (NZ): p. 107 (boven) New Zealand Rugby Museum (NZ): p. 105, 106 New Zealand Truth (28 August 1915): p. 104 (boven) Ontario Archives: p.129 (onder) Plugstreet 14-18 Experience: p. 111 Provincial Archives of Alberta: p. 154 (rechts) Provincie West-Vlaanderen: p. 8 & 38 (Instappunt Zuid), 35, 147 (links) Redmond’s Irish Pub: p. 97 Scott Polar Research Institute, University of Cambridge: p. 26 Sigfried Debaeke: p. 138 (onder) Stephan Vanfleteren: p. 133 & 145 (rechts) Toerisme Heuvelland: p. 79, 93 (onder) Toerisme Houthulst: p. 137 (onder)

Toerisme Ieper: p. 8 & 37 (Instappunt Noord), 40 (onder), 43, 96 (rechts), 147 (rechts) Toerisme Langemark-Poelkapelle: p. 151 (rechts) ’t Oud Gemeentehuis: p. 123 Universitätsbibliothek Heidelberg (D): p. 12 (Lustige Blätter, 1917) US National Archives (NARA-USA): p. 118 Westtoer Wilfried Deraeve: p. 120 (rechts), 121 (boven) Wilfried Manhaeve: p. 152 www.westhoekverbeeldt.be (privécollectie): p. 54

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteurs­ rechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Wettelijk depotnummer WD/3029/2017/19

Alles in deze gids is in het werk gesteld om ervoor te zorgen dat de gepubliceerde informatie bij het ter perse gaan, zo correct mogelijk werd doorgegeven.

Voor fouten in gegevens zoals adressen, telefoon­ nummers, data, openingstijden en de consequenties die hieruit voortvloeien kan de uitgever niet aansprakelijk gesteld worden. © 2017. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Alle teksten en foto’s blijven eigendom van de uitgever.

Frank Hurley

BEZOEKERSGIDS

03.06.2017 > 31.12.2017 IEPER | ZONNEBEKE | HEUVELLAND MESEN | LANGEMARK-POELKAPELLE POPERINGE | HOUTHULST