Hollandse Meesters

De Russische liefde voor Hollandse Meesters begon al in de zeventiende eeuw. Peter de Grote kocht tal van schilderijen in Holland. Zijn opvolgers, én de kring rondom het hof, waren nog gepassioneerder in hun verzamelwoede, en zo werd de Hermitage uiteindelijk de trotse bezitter van een ongekend rijke collectie Hollandse Meesters.

Maar waarom hield de Russische aristocratie eigenlijk zo van de Hollandse schilderkunst? Hoe werden de collecties gevormd? En welke invloed hadden die Hollandse schilderijen op de Russische kunst?

Russische en Nederlandse auteurs geven in dit boek antwoord op die vragen en nemen u mee op reis, naar St.-Petersburg en weer terug, naar het Nederland van de Gouden Eeuw.

Uit het essay dat Cees Nooteboom speciaal voor dit boek schreef (pagina 20–27)

uit de Hermitage

‘… ik vroeg mij af of die schilderijen van Rembrandt, Dou, Heda, Hals en Van Goyen en alles wat ik verder zou zien ooit heimwee gehad hadden naar de plaats waar ze vandaan kwamen. Dat is natuurlijk een gedachte uit het ongerijmde, want geschilderde mens­en kunnen niets zeggen en niets verstaan, maar om mijzelf niet te hoeven uitlachen had ik bedacht dat het kwam omdat de mensen op Nederlandse schilde­rijen uit de Gouden Eeuw nog altijd zo herken­baar zijn als Nederlanders, of, omgekeerd, dat ik in Amsterdam nog altijd mensen zie op straat of op de markt, die zo door Hals of Metsu geschilderd hadden kunnen zijn.’

Hollandse Meesters

Lang geleden zijn ze neergestreken in de Hermitage.

Ze hebben generaties Russische tsaren en Europese monarchen voorbij zien trekken. Ze overleefden in de Hermitage wereldoorlogen, de Russische Revolutie en vele andere dramatische gebeurtenissen.

In St.-Petersburg zijn ze een miljoenenpubliek gewend.

En nu zijn de topstukken uit de collectie Hollandse Meesters van de Hermitage weer even terug in Nederland.

Hollandse Meesters

uit de Hermitage

Zijne Majesteit Koning Willem-Alexander was als Prins van Oranje onze beschermheer van 2004 tot aan zijn inhuldiging in 2013.

De tentoonstelling is mede mo­ge­lijk gemaakt door de rijksoverheid: de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft namens de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en de Minister van Financiën een indemniteits­ garantie toegekend.

De lijsten van de werken van Cornelis Cornelisz. van Haarlem, Govert Flinck, Domenicus van Tol, Quiringh van Brekelenkam, Godefridus Schalcken en enkele andere zijn speciaal voor deze tentoonstelling vernieuwd, dankzij een gulle bijdrage van de Vrienden van de Hermitage Nederland en het WE Jansenfonds.

Hollandse Meesters

uit de Hermitage

Colofon catalogus

Vertalers Anna Lawrence (NL-EN) Catherine Phillips (RU-EN) Taalcentrum-VU (NL-EN) Janey Tucker (NL-EN) Laura Watkinson (NL-EN) Peter Wezel (RU-NL)

Wetenschappelijke redactie Dr. Irina Sokolova Auteurs artikelen Irina Bagdasarova Everhard Korthals Altes Irina Sokolova Bernard Vermet

Grafisch ontwerp Vanessa van Dam Illustraties biografieën Roger Cremers

Essay Cees Nooteboom

Druk- en bindwerk Drukkerij Tesink, Zutphen

Alle objectbeschrijvingen Irina Sokolova, behalve pagina 288: Irina Bagdasarova, 196 en 220: Nikolaj Zykov

Lithografie Bert-Jan Nieuwenhuis / Pixel it Papier binnenwerk 150 g houtvrij silk mc omslag 120 g Wibalin Satina

Eindredactie Arnoud Bijl Birgit Boelens

Fonts F Grotesk, Helvetica LT CYR, Plantin Std

Tekstredactie Engels en Nederlands Swetlana Datsenko Femke Foppema Lucy Klaassen Catherine Phillips

Oplage 6000 Nederlands 1500 Engels

Beeldredactie Sara van der Linde

Uitgegeven door Hermitage Amsterdam

Fotografie Pavel Demidov Aleksandr Koksjarov Aleksandr Lavrentjev Aleksej Pachomov Sergej Pokrovski Inna Regentova Konstantin Sinjavski Dmitri Sirotkin Svetlana Soejetova Vladimir Terebenin

Uitgever Annelies ter Brugge Verspreiding in de boekhandel WBOOKS / wbooks.com ISBN Nederlands 978-90-78653-684 ISBN Engels 978-90-78653-691 NUR 644

4

Catalogus bij de tentoonstelling Hollandse Meesters uit de Hermitage, oogappels van de tsaren van 7 oktober 2017 tot en met 27 mei 2018, georgani­seerd door Staatmuseum de Hermitage in St.-Petersburg en de Hermitage Amsterdam Fotoverantwoording © State Hermitage Museum, St Petersburg, met uitzondering van de beelden op de volgende pagina’s: ANP Foto/Ed Oudenaarden: 16 ANP Foto/Hans Steinmeier: 16 ANP Foto/Rein van Zanen: 17 Sake Rijpkema/Hollandse Hoogte: 17 Evert Elzinga: 16, 17 Hulton Fine Art Collection/Getty Images: 29 Calouste Gulbenkian Museum, Lissabon: 34 The J. Paul Getty Museum, Los Angeles: 35, 133 Museum voor Westerse en Oosterse kunst, Odessa: 35 National Gallery of Art, Washington, D.C.: 36 Rijksmuseum, Amsterdam: 37, 129, 130, 133, 134, 135,

202, 338, 339 Mauritshuis, Den Haag: 39, 339 Royal palace, Stockholm: 40 Russisch Staats Museum ‘PETERHOF’: 42 Vyacheslav Korolev ©:42 Dmitry Lovetsky /AP | Associated Press: 47 Oberösterreichische Landesmuseen, Linz: 131 Christie’s Images / Bridgeman Images: 131, 133, 204 National Trust Images/John Hammond: 132, 339 Tretjakov Galerij, Moskou: 200, 203, 204, 205 Bernard Vermet: 201 RKD, Den Haag: 202 bpk / Staatliche Kunsthalle Karlsruhe / Wolfgang

Pankoke: 204, 338 Amsterdam Museum: 338, 339 bpk /Staatliches Museum Schwerin / Elke Walford: 338 bpk / Gemäldegalerie, SMB / Jörg P. Anders: 339 bpk / Staatliche Kunstsammlungen Dresden /

Elke Estel / Hans-Peter Klut: 338 Frans Hals Museum | De Hallen Haarlem – In langdurig

bruikleen van Koninklijk Kabinet van Schilderijen

Mauritshuis / René Gerritsen: 338 British Museum, Londen: 338 Metropolitan Museum of Art, New York: 339 Legion of Honor Fine Arts Museums, San Francisco: 339 Copyright © 2017 State Hermitage Museum, St Petersburg © 2017 Hermitage Amsterdam Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opge­slagen in een geautoma­ti­ seerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of op welke andere manier, zonder voor­afgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrek­king tot de illustraties volgens de wettelijke bepa­ lingen te re­ge­len. Degenen die deson­danks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Colofon tentoonstelling Tentoonstellingscomité Staatsmuseum de Hermitage, St.-Petersburg Prof. dr. Michail Piotrovsky Directeur Prof. dr. Georgi Vilinbachov Adjunct-directeur Onderzoek Dr. Svetlana Adaksina Adjunct-directeur, Hoofd Collecties Dr. Mariam Dandamajeva Wetenschappelijk Secretaris Prof. dr. Sergey Androsov Hoofd Afdeling West-Europese Kunst Hermitage Amsterdam Cathelijne Broers Directeur Paul Mosterd Adjunct-directeur Hoofd Communicatie, Educatie & Marketing Marlies Kleiterp Hoofd Tentoonstellingen Mark van Kampen Controller Financiële en Juridische Zaken

Tentoonstellingsconcept Staatsmuseum de Hermitage Irina Sokolova Commissaris Conservatoren Irina Bagdasarova Irina Sokolova Nikolaj Zykov Hermitage Amsterdam Birgit Boelens Marlies Kleiterp Ontwerp Tentoonstellingsontwerp Carlo Wijnands i.s.m. Roger Cremers Grafisch ontwerp tentoonstelling Vanessa van Dam Bruikleengevers Staatsmuseum de Hermitage, St.-Petersburg Amsterdam Museum Mauritshuis, Den Haag Rijksmuseum, Amsterdam

Raad van Specialisten Hermitage Amsterdam Sir John Leighton Voorzitter Director-General, National Galleries of Scotland, Edinburgh Drs. Nanne Dekking CEO Artory Inc., New York/Berlin Voorzitter TEFAF Dr. Paul Rem Conservator, Nationaal Museum Paleis Het Loo, Apeldoorn Dr. Sjeng Scheijen Onderzoeker en Rusland­ specialist, Universiteit Leiden Drs. Harm Stevens Conservator 20ste eeuw, Rijksmuseum, Amsterdam Drs. Karin Verboeket Kunsthistoricus, Verboeket Art Consult Dr. Christiaan Vogelaar Conservator, Stedelijk Museum De Lakenhal, Leiden

Met dank aan De bruiklenen van de Hermitage Drs. Norbert Middelkoop Drs. Jan Six zijn gerestaureerd in het Restau­ratie en Conserverings Laboratorium van Staatsmuseum de Hermitage onder leiding van Tatjana Baranova.

Sebastiaan Lagendaal Hoofd Facilitaire Zaken & Veiligheid

5

Inhoudsopgave

15.

16.

Colofon catalogus Colofon tentoonstelling

4 5

Michail Piotrovsky Hollanders die in de Hermitage wonen

8

Cathelijne Broers Reizende ambassadeurs

14

Een Hermitage in Amsterdam: ‘a crazy but fantastic idea’

16

Cees Nooteboom Terug van weggeweest, Nederlandse schilders uit de Hermitage

20

Irina Sokolova De collectie Hollandse schilderkunst in de Hermitage. Een blik vanuit de 21ste eeuw

28

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

Herman van Aldewereld, De zangles (Het concert) Dirck van Baburen, Het concert Nicolaes Berchem, De verkondiging aan de herders Gerrit Adriaensz. Berckheyde, Gezicht op de Nieuwezijds Voorburgwal en het stadhuis van Amsterdam Abraham Bloemaert, Landschap met de profeet Elia Ferdinand Bol, Jachtstilleven Ferdinand Bol, Zittende geleerde aan een tafel met een globe Gerard ter Borch (de Jongere), Een glas limonade Quiringh van Brekelenkam (toegeschreven), Bezoek aan een kunstenaarsatelier Hendrick ter Brugghen, Het concert Gerard Dou, Haringverkoopster Gerard Dou, Baadster Gerard Dou, Badende man Gerard Dou, Baadster

6

52 56 60 64 68 72 76 80 84 88 92 96 100 104

17.

18.

illem Drost, De profetes Hanna onderwijst W een kind Jacob Duck, Soldatenkampement Karel Dujardin, Jonge boeren bij een voorde Pieter Janssens Elinga, Zonverlichte kamer met vegende dienstmeid

Everhard Korthals Altes Noord-Nederlandse schilderkunst in St.-Petersburg. De smaak van de achttiendeeeuwse verzamelaar Alexander Stroganov: exemplarisch of uniek?

Govert Flinck, Jongeman met baret met pluim Govert Flinck, Portret van Cornelia Haringh 21. Arent de Gelder, Zelfportret met een ets van Rembrandt (Portret van een verzamelaar?)

22. Jan van Goyen, Wintergezicht bij Den Haag 23. Cornelis Cornelisz. van Haarlem, Zondaars voor de zondvloed 24. Frans Hals, Portret van een man 25. Willem Claesz. Heda, Ontbijt met krab 26. Bartholomeus van der Helst, De Nieuwmarkt in Amsterdam 27. Jan van der Heyden, De Sint-Anthonies­poort in Amsterdam met de Zuiderkerk op de achtergrond 28. Melchior d’Hondecoeter, Jachttrofeeën 29. Melchior d’Hondecoeter, Vogels in een park 30. Gerard van Honthorst, Christus in de hof van Getsemane 31. Pieter de Hooch, Het concert 32. Samuel van Hoogstraten, Zelfportret 33. Dirck Jacobsz., Groepsportret van het Amsterdamse schutterskorps (Negen schutters van rot E ) 19.

20.

Bernard Vermet Nederlandse invloed in de Russische schilderkunst 34.

35.

W illem Kalf, Stilleven met akeleibeker, roemer en schaal met vruchten op een oosters tapijt P ieter Lastman, God verschijnt aan Abraham bij Sichem

108 112 116 120

126 138 142 148 152 156 160 164 168 172 176 180 184 188 192 196

200

208 212

36.

37.

38.

39.

40.

41.

42.

43.

44.

45.

46.

47.

48.

49.

50.

51.

ieter Lastman, Abraham en de drie engelen P Lucas van Leyden, De genezing van de blinde van Jericho (drieluik) Jacob van Loo, Musicerend gezelschap Gabriel Metsu, De oestermaaltijd Claes Moeyaert, Samuël en Saul Caspar Netscher, Portret van prinses, later koningin Maria II Stuart Adriaen van Ostade, Bakker Isaac van Ostade, Bevroren meer Paulus Potter, De straf van een jager Rembrandt van Rijn, Portret van een man zittend aan een schrijftafel Rembrandt van Rijn, Flora Rembrandt van Rijn, Man met baard en baret (Portret van een man) Rembrandt van Rijn, Jonge vrouw met oorbellen Rembrandt van Rijn, Portret van een oude jood Rembrandt van Rijn, Oude man in het rood Kunstenaar onbekend, school van Rembrandt, De bespotting van Christus

Irina Bagdasarova Keizerlijk porselein met schilderijenreplica’s onder Nicolaas I Porseleinen vazen met kopieën van Hollandse Meesters 52. Jacob van Ruisdael, Het moeras 53. Jacob van Ruisdael, Huisje in een duin­ landschap 54. Godefridus Schalcken, Portret van gravin Natalja Andrejevna Matvejeva als kind 55. Jan Steen, Het triktrakspel 56. Matthias Stom, Esau verkoopt zijn eerstgeboorterecht aan Jakob 57. Abraham van den Tempel, Familieportret 58. Domenicus van Tol, Kantwerkster 59. Willem van de Velde de Jongere, Het Statenjacht en andere schepen op de rede 60. Jan Baptist Weenix, Italiaanse haven (Zeehaven) 61. Emanuel de Witte, Interieur van een protestantse gotische kerk 62. Philips Wouwerman, Zeehaven

7

216 220 224 230 234 238 242 246 250 254 258 262 266 270 274 278

282 288 290 294 298 302 306 310 314 318 322 326 330 334

J oachim Wtewael, Lot en zijn dochters Referentiebeelden bij de schilderijen Biografieën Literatuur Beknopt register van voormalige eigenaars, collectioneurs, handelaars en bemiddelaars 63.

338 340 346 350

Michail Piotrovsky Hollanders die in de Hermitage wonen

Lang geleden zijn ze neergestreken in de Hermitage. Al enkele eeuwen is dit hun huis. Ze herinneren zich alles wat zich binnen deze muren heeft afgespeeld. Hun ogen hebben hier Russische tsaren en Europese monarchen gezien, grote dichters en roem­rij­ke generaals, vermaarde kunstenaars en bouwmeesters, vooraan­ staan­de kunsthistorici uit de hele wereld, de leden van de Voor­lo­pi­ge Regering van 1917, gewonde soldaten tijdens de Eerste Wereld­ oorlog, brigades revolutionairen en een menigte bedienden, bekwa­me conservatoren, massa’s bezoekers en drommen toeris­ten, militairen die luchtafweergeschut bedienden, leiders van bijna alle landen ter wereld, onder wie de Nederlandse koning en koningin en tal van Nederlandse minister-presidenten.

Samen met de Hermitage hebben zij wereldoorlogen overleefd, de Russische Revolutie, het beleg van Leningrad, de opheffing van de Sovjet-Unie en vele andere gebeurtenissen. Alle schilderijen van Hollandse Meesters in de Hermitage kenden hun eigen lotgevallen, zowel in Holland als tijdens hun langdurige verblijf in Rusland. Alle­ maal hebben ze een eigen plaats in de Hermitage en in de Russis­che cultuur. Voor ons zijn het niet gewoon schilderijen van Rembrandt en Frans Hals, maar onze eigen Rembrandts en Halsen uit de Hermitage. Vaak hebben ze hier aan bijzondere betekenis gewon­nen, wat samen met de zuiver artistieke kwaliteiten een nieuwe gevoels­ waarde verleent aan de Hollandse Meesters in de Hermitage. Een deel van deze unieke collectie gaat nu naar Amsterdam.

Dat is natuurlijk niet voor het eerst, maar wel de eerste keer op zo’n grote schaal. Toen we de Hermitage Amsterdam in het leven riep­en, zegde ik toe dat we niet met de Nederlandse musea zouden con­ cur­reren en geen Hollandse Meesters naar Amsterdam zouden sturen. Sindsdien zijn er heel wat jaren verstreken. De Hermitage Amsterdam is een volwaardig lid van de Amsterdamse museum­ familie geworden en de Nederlandse culturele gemeenschap heeft ons verzocht afstand te doen van onze toezegging. En wij zijn akkoord gegaan. De Hollanders uit de Hermitage komen naar Amsterdam. Ik hoop dat zij goede bemiddelaars worden, die de wrijvingen helpen te overwinnen die ondanks eeuwenoude banden zijn ontstaan in de betrekkingen tussen onze landen.

8

De verzameling Hollandse schilderkunst in Rusland kwam tot stand dankzij een reeks zeer uitzonderlijke mensen. Nog voordat de Hermitage werd gesticht, gaf Peter de Grote, verliefd op Holland als hij was, opdracht Hollandse schilderijen voor hem te kopen.

Afbeeldingen van schepen en de zee waren voor hem niet alleen een lust voor het oog, maar dienden ook als handleiding voor de bouw van een Russische vloot. De vrolijke feesttaferelen in de geest van Jan Steen herinnerden hem aan de Hollandse manier van leven. Interessant is dat sommige figuren op die schilderijen aan de tsaar zelf doen denken. Het is nu moeilijk te zeggen of dit toeval was of een grapje van de handelaar.

Vermoedelijk nam Peter zelf niet de symbolische betekenis waar die ontstond rondom de eerste Russische Rembrandt, Afscheid van David en Jonathan. Dit meesterwerk met zijn Bijbelse onder­ werp gaat in wezen over een zoon die zijn vader verraadt. Jonathan openbaart aan David de vijandige plannen van zijn vader, Saul.

Juist rond die tijd ervoer Peter een van de grootste tragedies van zijn leven. Hij verdacht zijn zoon Aleksej van verraad en zou hem later veroordelen en laten terechtstellen. In de huidige Hermitage is deze betekenis voelbaar.

Een andere grote verzamelaar van Hollandse kunst was Pjotr Semjonov-Tjan-Sjanski, genoemd naar de Tiensjan-bergketen in Centraal-Azië. Gewoonlijk bleef een titel met geografische toe­voe­ ging in Rusland voorbehouden aan de grootste legeraanvoerders, naar de plaats waar zij triomfen hadden behaald. Semjonov kreeg deze titel voor zijn verdiensten als onderzoeker van de oostelijke regionen van het Russische Rijk, die ze op de aardrijkskundige en economische kaart hadden gezet. De beroemde ontdekkings­rei­zig­er was tevens een vooraanstaand politicus, lid van de Staatsraad.

Daarnaast verzamelde hij Hollandse schilderkunst en gold als een van de beste kenners ervan in Europa. Hij wilde juist die schilders verzamelen die niet in de Hermitage waren vertegenwoordigd.

Zijn collectie, die hij speciaal voor ons museum had opgebouwd, verkocht hij in 1910 aan de Hermitage voor een vooral symbolisch bedrag van 250.000 roebel. Hij kreeg wel het recht de verzameling tot aan zijn dood zelf te houden. Zo had ook Catharina de Grote ooit gehandeld met de bibliotheek van Denis Diderot.

De Hermitage dankte haar ontstaan aan de verwerving van de collectie van de Berlijnse koopman Gotzkowsky door Catharina in 1764. Twee van de eerste schilderijen die de Hermitage binnen­ kwamen, hangen tegenwoordig aan weerszijden van de ingang naar de Tentzaal, een majestueuze zaal die helemaal gewijd is aan Hollandse Meesters. Deze zaal is altijd vol op maandag, juist

9

11 Gerard

Dou

Leiden, 1613 – aldaar, 1675 Haringverkoopster, ca. 1670–75 Olieverf op paneel Centraal deel – rechthoekig paneel van 27,5 x 24 cm met aangezette delen aan alle vier zijden, afgerond aan de bovenkant, 41 x 30 cm.

Middenonder (op de vensterbank) signatuur: GDov Herkomst: collectie Wilhelm VIII, land­graaf van Hessen-Kassel, Kassel; in 1806 als oorlogstrofee afgevoerd door de Franse troepen van generaal Lagrange; tot 1814 collectie keizerin Joséphine, Château Malmaison nabij Parijs; in 1815 door tsaar Alexander I aangekocht van haar dochter, koningin Hortense GE-890 Hermitagecatalogi: Cat. 1863–1916, nr. 904; Cat. 1958, II, p. 194; Cat. 1981, p. 130

Gerard Dou is de vroegste leerling van Rembrandt. Op veertienjarige leeftijd, in 1628, ging hij bij de meester in de leer, waarna hij onge­ veer drie jaar doorbracht in diens atelier. Dou nam Rembrandts kleur­ experimenten en de clair-obscureffecten niet over: hij ontwikkelde een eigen stijl, gekenmerkt door een uitzonderlijk subtiele afwerking van de vormen tot in de kleinste details en een zeldzaam zuiver en transparant coloriet. Zo werd hij de grondlegger van het ‘fijnschil­de­ren’.

De meesters van de Leidse school (de Leidse fijnschilders) zouden in heel Europa beroemd worden. Dit schilderij uit de Hermitage is een klassiek voorbeeld van Dous late werk, na 1670. De figuur van de oude haringverkoopster kwam vanaf 1650 regelmatig terug in zijn oeuvre. Het boogvormige raam dat zicht biedt op het interieur van een winkeltje met allerlei voorwerpen en figuren is een geliefd element in zijn composities. Het kunstige spel van in schaduw gedompelde en

helverlichte delen en de plaatsing van talrijke objecten, versterken de illusie van diepte. De versleten lap stof die op de vensterbank ligt en de koperen weegschaal die uit het raam hangt, suggereren ‘aanwezig­ heid’ van de voorwerpen in een reële ruimte. Zo maakt de kunste­ naar de kijker onwillekeurig tot deel­nemer. De hoofdpersonen, de oude verkoopster en de jongen, zijn verdiept in hun bezigheden, maar de hond op de vensterbank kijkt naar buiten en laat zijn tanden zien. Hij reageert op de verschijn­ing van een toevallige waarnemer, in dit geval de kijker die voor het schil­derij staat. In de vroege negen­ tiende eeuw bevonden zich in Petersburg maar liefst drie werken van Dou met hetzelfde onderwerp.

Behalve dit schilderij werd in de inventaris van de Hermitage nog een Haring­ver­koop­ster genoemd.1 De derde verwante compositie, die met de collectie von Brühl in 1768 naar de Hermitage kwam, kreeg brede bekendheid dankzij een gravure ervan door Pierre-Étienne Moitte, La marchande hollandaise. Catha­ri­na de Grote schonk het werk aan haar favoriet, graaf Grigori Orlov.2 Het hier getoonde schilderij van Dou is ook gerepro­du­ceerd op een porse­ leinen glacière van de manu­factuur van Dihl et Guérhard uit 1811.3 Keuze uit de literatuur: Hofstede de Groot 1907–­28, dl. 1 (1907), nr. 890; Martin 1913, p.

132; Baer 1990, nr. 126; Pougetoux 2003, nr. 44/B Noten: 1. M S Alexander I, nr. 4247, tegenwoordig in het Poesjkin Museum in Moskou, inv. 640.

2. Nu in The Leiden Collection, New York.

3. M usée national des châteaux de Malmaison et de Bois-Préau, inv. MM 83-4-1.

92

Gerard Dou is de vroegste leerling van Rembrandt. Op veertienjarige leeftijd ging hij bij de meester in de leer, waarna hij onge­veer drie jaar doorbracht in diens atelier.

93

Gerard Dou Haringverkoopster, ca. 1670–75

46 Rembrandt

Friese Sint Annaparochie op 22 juni 1634. Dit schilderij kwam van Rijn kort na de bruiloft tot stand en had Leiden, 1606 – Amsterdam, 1669 voor de jonge schilder en zijn vrouw Flora, 1634 ongetwijfeld een bijzondere bete­ke­ nis. Dat blijkt ook uit de compo­si­tie: Olieverf op doek, 125 x 101 cm een jonge vrouw met een water­val Linksonder signatuur, daaronder jaartal: Rembrandt / f. 1634 van golvend haar dat over de schou­ Herkomst: vóór 1774; daarvoor: in 1770 te koop ders en de rug stroomt, gekleed in aangeboden op de veiling van Herman Aarentz. een schitterend fantasiegewaad en in Amsterdam GE-732 gekroond met bloemen. Alle acces­ Hermitagecatalogi: Cat. 1774, nr. 1722; soires van het kostuum zijn buiten­ Cat. 1869–1916, nr. 812; Cat. 1958, II, p. 251; gewoon weelderig en zorg­vuldig Cat. 1981, p. 164 doordacht: de fonke­len­de sieraden Rembrandts Flora is een van de op het lijfje, de gestreepte, door­ ‘iconen’ van de Hermitage, zonder zichtige stof met een gouden welke niemand zich de collectie weerschijn, die kruislings over de nog kan voorstellen. Ondanks de borst is gedrapeerd, de rijkelijk omvangrijke literatuur over dit geborduur­de wijde mouwen van kostbare doek zijn de bron van lichtgroene zij­de. Elk detail vormt aankoop en de precieze datum van een ode aan de bekoring van dit binnenkomst niet bekend. Ook vrouwelijke mo­del. Haar hoofd over het onderwerp bestaan wordt be­kroond door een weelde­ ver­schil­lende interpretaties. In de rige bloemenkrans. Blik­vangers zijn eerste gedrukte catalogus van de een grote witte roos en een zware galerij uit 1774 droeg het de titel rood-witte tulp die neerbuigt tot op Portret van een jong meisje.1 Eerder, het oor. Uit een correctie die bij de veiling van de collectie van Rembrandt heeft aangebracht bij Herman Aarentz. in Amsterdam in de oorbel blijkt hoe zorgvuldig hij 1770, figureerde het als Een staan­de ieder detail uit­werk­te. Oorspronke­ Dame in een Landschap, zonder de lijk had hij deze goud­en oorhanger vermelding dat het om een portret met parel een halve centi­meter ging. Sinds de late negentiende meer naar rechts ge­plaatst. Kenne­ eeuw gaat men ervan uit dat lijk was hij niet te­vreden met deze Rembrandts vrouw Saskia van plek, want hij heeft het sieraad 2 Uylenburgh model heeft gestaan. over­geschilderd. De met hop en We komen haar ook tegen in veel bloemen omwon­d­en staf in de andere werken van Rembrandt uit hand van de hoofdpersoon en de die periode. Saskia stamde uit een vegetatie in de verte achter haar voornaam gezin in Friesland. Ze doen ons denken aan het konink­rijk was een nicht van Herman van van de bloemen- en platen­god­in Uylenburgh, een schilder en kunst­ Flora. De romantische, enigszins handelaar bij wie Rembrandt in mysterieuze aard van dit schilderij zijn eerste jaren in Amsterdam in was aanleiding voor tal van hypo­ huis had gewoond. Het huwelijk the­ses over het onderwerp. Inmid­ van het paar werd voltrokken in het dels is de naam Flora volkomen

258

inge­bur­gerd, wat aantoont dat men Saskia ziet als verpersoonlijking van de Romeinse godin van de lente, jeugd, bloeiende natuur en vrouwelijke vruchtbaarheid. Met haar linkerhand houdt ze de zware mantelplooien voor haar buik bijeen. Sommigen zien dit gebaar als een toespeling op een eventuele zwangerschap, maar het kan ook worden beschouwd als een zuiver rituele geste.3 Opvallend zijn de goed zichtbare correcties die Rembrandt aanbracht in deze hand. Die duiden erop dat daar hij niet meteen de gewenste houding voor kon vinden. Een lichte onzeker­heid in blik en houding van het jonge model in de voor haar ongebruikelijke weelderige kleding suggereert echter dat het toch een portret is. Een oude kopie van een deel van ons schilderij is te zien in het Rembrandt­huis in Amsterdam.4 Van dit doek bestaan ook een gravure in mezzotint van Heinrich Sintzenich en een ets van Nikolaj Mosolov (Massaloff) in het album Les Rembrandts de l’Ermitage Impériale, Leipzig 1872.

Keuze uit de literatuur: Louttit 1973, pp. 317– 26; Kettering 1983, pp. 61–62; Schwartz 1984, p. 126, afb. 118; Corpus 1982–..., dl. 2 (1986), nr. A 93; dl. 6 (2015), nr. 125; Rotterdam 1985, pp. 70–74; Tümpel 1986, nr. 104; De Winkel 2006, pp. 240, 243, 327 (noot 259), afb. 121.

Noten: 1. Rembrant. Portrait d’une jeune femme; Cat. 1774.

2. Zie Michel 1893, p. 174.

3. Starcky 2016, p.115.

4. Doek (ovaal), 70 x 55 cm. Den Haag, privécollectie (in bruikleen).

259

Rembrandt van Rijn Flora, 1634

De Russische liefde voor Hollandse Meesters begon al in de zeventiende eeuw. Peter de Grote kocht tal van schilderijen in Holland. Zijn opvolgers, én de kring rondom het hof, waren nog gepassioneerder in hun verzamelwoede, en zo werd de Hermitage uiteindelijk de trotse bezitter van een ongekend rijke collectie Hollandse Meesters.

Maar waarom hield de Russische aristocratie eigenlijk zo van de Hollandse schilderkunst? Hoe werden de collecties gevormd? En welke invloed hadden die Hollandse schilderijen op de Russische kunst?

Russische en Nederlandse auteurs geven in dit boek antwoord op die vragen en nemen u mee op reis, naar St.-Petersburg en weer terug, naar het Nederland van de Gouden Eeuw.

Uit het essay dat Cees Nooteboom speciaal voor dit boek schreef (pagina 20–27)

uit de Hermitage

‘… ik vroeg mij af of die schilderijen van Rembrandt, Dou, Heda, Hals en Van Goyen en alles wat ik verder zou zien ooit heimwee gehad hadden naar de plaats waar ze vandaan kwamen. Dat is natuurlijk een gedachte uit het ongerijmde, want geschilderde mens­en kunnen niets zeggen en niets verstaan, maar om mijzelf niet te hoeven uitlachen had ik bedacht dat het kwam omdat de mensen op Nederlandse schilde­rijen uit de Gouden Eeuw nog altijd zo herken­baar zijn als Nederlanders, of, omgekeerd, dat ik in Amsterdam nog altijd mensen zie op straat of op de markt, die zo door Hals of Metsu geschilderd hadden kunnen zijn.’

Hollandse Meesters

Lang geleden zijn ze neergestreken in de Hermitage.

Ze hebben generaties Russische tsaren en Europese monarchen voorbij zien trekken. Ze overleefden in de Hermitage wereldoorlogen, de Russische Revolutie en vele andere dramatische gebeurtenissen.

In St.-Petersburg zijn ze een miljoenenpubliek gewend.

En nu zijn de topstukken uit de collectie Hollandse Meesters van de Hermitage weer even terug in Nederland.

Hollandse Meesters

uit de Hermitage