GEVELGEDICHTEN
WO U D R I C H E M
15
20
14 13
19 MOLENSTRAAT
KST
STR
KER
18
IJNE
VIS
3
SER
HA VEN DS STA
K
10 LA
5
SDIJ
AAT
4
AR
6
12
AAT
1
RAA T
16
17 BAG
HOOGSTR
2
SE
NA
7
AL
ND
PO
O
11 RT
8
ST
R.
9
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Kerkstraat 7 Kerkstraat 23 Kerkstraat 24 Kerkstraat 76 Kerkstraat 78 Arsenaal Visserijmuseum Kruitkelder B* Molen Nooitgedagt De Kazerne
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
SCHA
PEND
AM
Haven WSV Hoogstraat 41 Schering & Inslag* Rijkswal 2 Havenhoofd Daalderstraat 5 Daalderstraat 14 Bagijnestraat 29 Historische haven De Stroming*
Bij locaties aangemerkt met een * zijn de gedichten binnen te vinden.
De vestingstad Woudrichem is altijd een bezoek waard. De daklijst van VVV Altena Biesbosch kopt niet voor niets: D’n êêne toerist komt, d’n ândere gaot... en veur ’t mooiste komt niemând te laot. Wat meteen opvalt, is dat deze leus geschreven is in het Woudrichemse dialect; het Woerkums. Op maar liefst twintig plaatsen in de vesting zijn gevelgedichten te vinden die iets vertellen over de plaats, de straat of het pand waarop het gedicht geschilderd of geplaatst is. Niet alle gedichten zijn in het dialect weergegeven, maar voor het overgrote deel geldt dat de uitspraakwijzer in deze gids een grote hulp kan zijn bij het uitspreken van het eeuwenoude dialect. De oude streektaal komt in de gedichten tot leven en daarmee de gewoontes en de geschiedenis van Woerkum en de Woerkumers. In 1997 is Stichting Genootschap der Woerkumse Taol opgericht die zich ten doel stelt te waken over het behoud van het dialect en het over te dragen op de volgende generaties. Uit het feit dat het merendeel van de gevelgedichten in het Woerkums is geschreven, valt op te maken dat het dialect nog altijd volop leeft binnen de Woudrichemse vestingwallen. Zestien van de twintig gedichten zijn geschreven en geschilderd door kinderboekenschrijfster Lizzy van Pelt, mede-oprichter van Stichting Genootschap der Woerkumse Taol. Een groot deel van de gevelgedichtenroute is tot stand gekomen onder auspiciën van het Woerkums Literair Café. De letter die veelal gebruikt is voor het schilderen van de letters, is de Prodesse; een ontwerp van de Woudrichemse kunstenaar en letterontwerper Otto de Fijter. De VVV winst oe ’nen ontaorde goeie en leerzaome lôôp toe.
1
KERKSTRAAT 7 Wie in Woudrichem komt, kan er niet omheen. Het is genieten in de eeuwenoude vestingstad. VVV Altena-Biesbosch kan met een eigen spreuk op de daklijst natuurlijk niet achterblijven. Op de voor- en zijgevel zijn dichtregels te vinden en dat is nog maar het begin van een verrassende gevelgedichtenroute. Door het lopen van de gevelgedichtenroute wordt een reis gemaakt door het heden en het roemrijke verleden. Woudrichem dicht er bij en dat brengt Woudrichem op een bijzondere manier dichterbij.
2
KERKSTRAAT 23
Woudrichem heeft door de eeuwen heen heel wat benamingen gekend. De stad wordt door de inwoners zelf Woerkum genoemd. Dat is niet vreemd, gezien het feit dat Woudrichem meerdere malen als Worcum of Worcom in de analen is terug te vinden. De allereerste benaming die opduikt, stamt uit het jaar 983. Sommigen menen dat de stad zijn naam ontleent aan ene heer Waldric, anderen beweren dat hier vroeger een woudrijk gebied was, een woudrijk heim. Even puzzelen en u komt uit op Woud-ri-chem...
3
KERKSTRAAT 24
Woudrichem is gelegen aan de Afgedamde Maas en de Merwede. Het water is rustig of ruw, kabbelend of allesverslindend. De rivieren gaven ons te eten, maar nam ons ook levens af. Elke golf draagt een uniek verhaal met zich mee en daarom dwingt hij ons respect af. Hoe divers de rivier zich ook presenteert, hij blijft boeien. Elke dag opnieuw... golf na golf...
44
KERKSTRAAT 76 Het was niet enkel de steur die de visnetten kon vernielen. Zo ving men begin vorige eeuw een zeehond in Woudrichems water. Zowel de zeehond als het visnet overleefde dit avontuur niet. De zeehond werd ten toongesteld op alle scholen in de omgeving, tot het te ver ontbond en men de stank niet langer verdroeg. De netten werden gerepareerd (geboet) en men kon opnieuw de rivier op... deze keer op zoek naar zalm.
5
KERKSTRAAT 78 Dit woonhuis deed in vroeger dagen dienst als herberg. Een bekende anecdote vertelt... Ooit namen de deelnemers aan een begrafenisstoet tijdens de wandeling van de kerk naar het kerkhof een drankje tot zich in de herberg. Toen men de reis voortzette, kwamen de rouwenden er op het kerkhof pas achter dat de uitvaartkist nog onder het biljard in de herberg stond. Een niet waar gebeurd en sterk verhaal? Wellicht wel... misschien niet...
6
ARSENAAL Jan Claesen ( † 1634) was trompetter in het leger van Prins Maurits. In de tijd van Jan Claesen werden instrumenten gebruikt om boodschappen over grotere afstanden door te geven. Op het slagveld werden mondeling afgegeven commando’s via een muzieksignaal doorgegeven aan de troepen en in garnizoen klonken muzieksignalen om bijvoorbeeld een appél aan te kondigen. Bij de artillerie en de cavalerie werden vooral trompetters ingezet. Het gedicht is geschreven door Pier van Damme
7
VISSERIJMUSEUM
Het visrecht werd door Dirk Loef van Horne aan Woudrichem verleend. In een oud document staat: 1362 - ‘Wij, Dirc, here van Huerne ende van Althena, maken cond ende kenlic allen luden, die desen brief sullen sien of horen lezen, dat wij ghegheven hebben ende gheven onsen poirteren van Woudrichem ende onsen poirterskinderen gemeenlic op onse visscherien te visschen.’
48
KRUITKELDER B* De huidige uitstraling van de kruitkelder is nu heel anders dan vroeger, toen indringers met kwade zin zich dreigend rond de Woudrichemse vesting ophielden. In de kelders lag het kruit opgeslagen dat men nodig achtte wanneer de vijand toe zou slaan. De twee kruitkelders, die deel uitmaken van de monumentale Nieuwe Hollandse Waterlinie, zijn in 2007 geheel gerestaureerd. Ondernemers hebben inmiddels hun intrek genomen in de kelders en daardoor zijn de twee monumenten nu ook van binnen in al hun eenvoud en oude glorie te bezichtigen.
UITSPRAAK DIALECT WOERKUMS Veel klinkers veranderen van uitspraak in het Woerkumse dialect. KLINKER
WORDT
DE AA IS ER IN ZES VARIANTEN:
maar paard laag aap haar schaar
DE A IS ER IN DRIE VARIANTEN:
kan wat armoede
DE EE IS ER IN VIER VARIANTEN:
zweet heet veel geweest
DE E IS ER IN TWEE VARIANTEN:
zwem hem
DE I IS ER IN ÉÉN VARIANT:
vind
KLINKT ALS IN
DIALECT
ao èè êê o eu ee
ronde a air (engels) meer op deur leer
maor pèèrd lêêg opke heur scheer
i â è
min korte ‘a’ hek
kin wâ èremoei
êê ie eu i
heer riet geul is
zwêêt hiet veul gewist
i u
ik dun
zwim hum
ei
wei
veind
BETREFFENDE DE KLINKERS Hieronder een opsomming van de uitspraak en de schrijfwijze. KLINKER
WORDT
DE OE IS ER IN TWEE VARIANTEN:
voel bloem
DE UI IS ER IN DRIE VARIANTEN:
ruiten huisje duizend
DE O IS ER IN ÉÉN VARIANT:
molen
DE IJ IS ER IN DRIE VARIANTEN:
kwijt bijt kijk
DE EI IS ER IN DRIE VARIANTEN:
plein ei zei
DIALECT
uu o
duur op
vuul blom
uî u uu
uij sus duur
ruîte huske duuzend
ôô eu
oor geur
grôôt deur
eu
kreun
meule
ai e i
ai net tik
kwait bet kik
èè aai ee
air (engels) aaien mee
plèèn aai zee
DE OO IS ER IN TWEE VARIANTEN:
groot door
KLINKT ALS IN
MOLEN NOOIT GEDAGT
9
Molen Nooit Gedagt is de replica van de oude molen die in de laatste dagen van WO-II door de bezetter opgeblazen werd. Het silhouet van de oude molen is terug te vinden in de bestrating voor de huidige molen. Nooit Gedagt is een korenmolen die volop in gebruik is. Molenaar Bart Mols maalt en verkoopt zijn producten in de molenwinkel. Vanaf de molen is de hele vesting van Woudrichem te overzien. Zeker een klim waard.
10
DE KAZERNE
Simon Vinkenoog (1928-2009) was een Nederlands schrijver van proza en poĂŤzie. Zijn band met Woudrichem was bijzonder. Hij bracht als schrijver, samen met zijn zesde echtgenote Ringnalda, regelmatig een bezoekje aan de vestingstad en is door het Woerkums Literair CafĂŠ gekozen tot stadsdichter. Het gedicht op De Kazerne, waar hij verschillende lezingen gaf, heeft hij speciaal voor Woudrichem geschreven. Een gedicht om even heerlijk op het gemak te lezen en door te laten dringen.
11
HAVEN W.S.V.
Vanuit alle windrichtingen is dit gedicht te lezen: “Klotsend water streelt het bruine staal, als de visser, zwijgend, zijn netten haalt. Snerpende riemen, een eendenpaar vlucht. De dreun van een diesel lost op in de lucht. Voetstappen naderen, op de wal knarst het grint. De wieken van de molen klappen in de wind. De torenklok galmt: verstrijken van tijd.Verleden en heden, ’t is Woerkum gelijk.” Het gedicht is geschreven door Coraline Korevaar (1964-2008)
12
HOOGSTRAAT 41 Het valt maar amper voor te stellen dat dit gevang tot begin vorige eeuw gebruikt werd. Binnen zijn in de muren en op de balken de namen en jaartallen gekrast door hen die zich niet aan de wet hielden. Veelal waren dit stopende vissers, die zich op de rechtbank in Den Bosch vrij lieten pleiten door de Woudrichemse burgemeester Peer Verhagen. Deze burgervader kreeg door zijn menselijke daden al snel de naam: rovershoofdman opgespeld.
13
SCHERING & INSLAG Genieten is iets van alle tijden. Lekker ontspannen op het terras of binnen bij de warme kachel een natje en een drankje nuttigen en onderwijl de tijd vergeten. Dat is wat Woudrichem uit wil stralen. Er is hier overigens plaats voor de ‘zwijger’ en de ‘prater’. Elke bezoeker is anders en iedereen geniet op zijn eigen wijze. De boodschap die het gedicht afgeeft, telt overigens voor iedereen: ... laat je met de stroom meegaan en geniet, want de rest komt later...
14
RIJKSWAL 2
Variatie op een thema... Het gedicht ‘Herman de Ruiter’, beter bekend als ‘Waar Maas en Waal tezamen stroomt...’ van Hendrik Tollens Cz, is vrij geinterpreteerd door stadsdichter Simon Vinkenoog. Vinkenoog en Tollens zijn aan elkaar gewaagd wanneer ze ieder met één strofe hun liefde voor het dichterschap uitdragen. Er is geen betere plaats denkbaar voor dit gedicht waar men de rivieren Maas, Waal en Merwede in één oogopslag kan overzien.
15
HAVENHOOFD
Wanneer het hoogwater is, staat het havenhoofd (hier bekend als D’n Bol) al snel onder water. Hoeveel narigheid hoogwater ook aan kan richten, toch blijft het boeien en het trekt dan ook dikwijls veel kijkers naar de rivier. In de gleuven, die in de waterpoort de kistdam op zijn plaats houden bij hoogwater, zijn de hoogtes van extreem hoogwater (met de bijbehorende jaartallen) terug te vinden. Enkele van deze hoogtes zullen zeker verbazing opwekken, maar door de kistdam in de poort weten de vestingbewoners zich veilig.
16
DAALDERSTRAAT 5 Wanneer muren werkelijk konden praten, dan is dit de plaats waar heel veel te vertellen valt. De Daalderstraat, hier de Steeg genoemd, is de plaats waar vissers woonden en elkaar menig sterk verhaal vertelden. Er was één man die het wel erg bont maakte in Woudrichem. Hij werd d’n Oekernon genoemd. Oekeren is iets groter maken dan het is, dus zijn bijnaam heeft wel degelijk een betekenis. D’n Oekernon kon zo goed liegen dat hij het zelf geloofde!
17
DAALDERSTRAAT 14 De klok slaat en hij tikt zijn minuten weg. Toch zijn er nog genoeg plaatsjes in de vesting te vinden waar de tijd stil gestaan lijkt te hebben. De vesting heeft zijn karakteristieke uitstraling vooral te danken aan armoede. Waar elders moderne huizen gebouwd werden, verscheen hier steeds vaker het bordje ‘onbewoonbaar verklaard’ op de huizen. Geld om de panden af te breken schijnt er ook niet te zijn geweest, want men liet wat er stond verpauperen. Gelukkig keerde het tij en is er inmiddels geen enkel krot meer te vinden in de vesting.
18
BAGIJNESTRAAT 29
De Rauwsenhol is de stoep die de stadswal verbindt met Bagijnestraat, vernoemt naar ene mijnheer Von Rauwsen die in dit pand gewoond heeft. Wanneer het vroor, begoot men de stoep met water, waarna het zo glad werd en je er met je slee zo hard naar beneden kon sjezen, dat je bij de kerk pas tot stilstand kwam. Als dan ’s morgens de melkboer kwam, hielpen alle kinderen uit de buurt hem zijn melkkar de gladde stoep op te duwen. Naar boven ging nu eenmaal een stuk lastiger dan naar beneden!
19
HISTORISCHE HAVEN
De historische haven is de plaats bij uitstek om een stukje geschiedenis van Woudrichem te leren kennen. Met name het visserijverleden komt hier tot leven. De verbondenheid met deze historie is nog altijd voelbaar en zichtbaar in dit buitengebied. Zowel in de zomer als in de winter is hier veel bedrijvigheid te vinden, maar het voorjaar is toch wel de meest veelbelovende tijd van het jaar, wanneer alle schepen opgeknapt worden en te water gaan. Woudrichem en het water komen hier tot elkaar.
20
DE STROMING * Het maakt niet of u nu een jacht of een vlot bezit, want het gaat er in het leven om of je de stroom meehebt of niet. Deze uitspanning heeft zeker de stroom mee, want doordat het op twee pontons is gebouwd, zal het met hoogwater nooit overstromen. In 2007 zette Koningin Beatrix met haar familie hier haar eerste stappen op Woudrichemse bodem, op Koninginnedag. Zij kwam niet met een vlot, maar met een zeilschip en werd ingehaald door duizenden mensen die haar en haar familie vanaf de kade verwelkomden.
VVV Altena Biesbosch heet u van harte welkom in de Brabantse vestingstad Woudrichem. Bij ons kunt u, naast deze route langs gevelgedichten in Woudrichem, natuurlijk informatie vinden over het hele Land van Heusden en Altena.
Bent u op zoek naar een spannend dagje uit, een wandeling door de natuur, een knus restaurant, een leuk cadeau, een souvenir of heeft u een prangende vraag betreffende recreatie en toerisme? Zoekt u gerichte informatie of wilt u gewoon even rustig rondkijken in onze winkel? Bent u een dagtoerist, blijft u hier wat langer, of woont u om de hoek? Van ons krijgt elke bezoeker de gewenste aandacht en ons team staat voor u klaar om een antwoord te geven op uw vragen. Samen met collega’s in heel Nederland doen wij dit al 125 jaar met veel plezier, dus stap gerust bij ons binnen, want wij hebben u veel te bieden. VVV Altena Biesbosch Kerkstraat 7 4285 BA Woudrichem 0183-301202 info@vvv-altenabiesbosch.nl www.vvv-altenabiesbosch.nl