‘Ach, had ik maar...’
Waarover zul je spijt hebben? De Sterfbed Top 5 van Bronnie Ware Ze werd wereldberoemd door haar artikel op internet: ‘De vijf dingen waarvan stervende mensen spijt hebben’. Als hulpverleenster in de terminale thuiszorg had Bronnie Ware (45) begrepen wat die waren. Nu heeft ze er een boek over geschreven: ‘Als ik het leven over mocht doen’. Door Lisette Thooft foto’s Lisa Ambrose
Zij werkte in banken en in café’s, paste op huizen van anderen, zwierf doelloos rond, had diverse relaties, schreef liedjes en speelde gitaar, en werd toen hulpverleenster in de terminale thuiszorg. De Australische Bronnie Ware verpleegde acht jaar lang stervende
mensen. Ze raakte er burnout door – en wereldberoemd, toen ze een artikel op internet zette over de vijf dingen waarvan mensen aan het eind van hun leven spijt hebben. Zelf ging Ware door een diepe crisis, waarover ze ook schrijft in het boek, voordat ze zich-
8 VolZin | 26 oktober 2012
439894.indd 2
22-10-2012 10:28:28
interview
Bronnie Ware: “Ga niet in de weg staan van het leven.”
zelf toestond om gelukkig te zijn. Ze kwam er op een bijzondere manier doorheen. Nu reist ze stralend rond om haar boek te promoten. U beschrijft de crisis die u doormaakte als een ‘spirituele dood’. Dat lijkt een populair thema tegenwoordig. “Veel spirituele leraren hebben het erover. Vaak komen ze net als ik uit een moeilijke jeugd en blijkt een depressie of diepe crisis een hulpmiddel te zijn om innerlijke kracht te ontwikkelen. Daardoor komen ze erachter wie ze werkelijk zijn en willen zijn, en hoeven ze niet langer te voldoen aan de verwachtingen van anderen.” U hebt uzelf uit uw depressie gehaald? “Bijna. Er was wel een maatschappelijk werkster die ik eens in de twee weken zag. Zij hielp me om vriendelijker naar mezelf te kijken, maar ik wist toch dat je uiteindelijk het werk altijd zelf moet doen.”
‘Stel dat je morgen dood zou gaan, waarover zou je dan spijt hebben?’
De spijt Top 5 van Bronnie Ware 1. Had ik maar de moed gehad om trouw te blijven aan mezelf, in plaats van aan de verwachtingen van anderen te voldoen. 2. Had ik maar minder hard gewerkt (vooral mannen). 3. Had ik maar de moed gehad om mijn gevoelens te uiten. 4. Was ik mijn vrienden maar niet uit het oog verloren. 5. Had ik mezelf maar wat meer geluk gegund.
Uw therapeut zei dat u een gouden medaille wilde winnen in de zorg-Olympiade? “Dat was raak. Ik vond mezelf normaal, ik dacht dat ik gewoon een empathisch persoon was en daarom graag hielp. Daar is ook niks mis mee, als er tenminste ook liefde is voor jezelf. Maar zonder dat raak je burnout. Gebrek aan eigenliefde is gegroeid door jarenlange conditionering, waarin je allerlei verkeerde ideeën over jezelf hebt opgedaan. Die raak je niet zomaar kwijt. Je kunt wel met je verstand besluiten om meer van jezelf te houden en jezelf beter te behandelen, maar om dat ook te doen, dat kost veel oefening – of een ernstige crisis.” Maar u had daarvoor al veel aan zelfonderzoek gedaan? “Jawel, ik ben vele malen in vipassana-stilteretraites geweest, twaalf of dertien keer, ik heb ook als vrijwilliger in zo’n centrum gewerkt. Dat had ik nodig om het leven aan te kunnen. Maar ik was er nog niet door bevrijd. Er moest nog iets gebeuren waardoor ik helemaal losbrak uit mijn oude leven en denken. Juist toen ik het niet verwachtte, toen ik me ontspande en de werkdruk wegviel, en ik alleen woonde op een boerderij in prachtige natuur met niemand die me kon afleiden, trof het mij. Mijn energie verdween en alles was zo moeilijk en zwaar… Zelfs koken was een enorme opgave. Binnen twee dagen kreeg ik mezelf
26 oktober 2012 | VolZin 9
439894.indd 3
22-10-2012 10:28:35
‘Nu houd ik zoveel van mezelf dat ik niets meer geef om de mening van anderen. Dat leerde ik van stervenden’ niet meer overeind. Het werd erger en erger. Ik heb twee maanden non-stop gehuild.” Waar huilde u om? “Ik denk dat het uitputting was. Zo begon het en toen kwam er allerlei op uit mijn jeugd.” Wat is er gebeurd in uw jeugd? “Er was altijd veel kritiek, toen ik klein was. Veel mensen snauwden naar me. Maar die mensen leven nog, dus die relaties kunnen nog veranderen en genezen: dat is een reden waarom ik hier niet al te diep op in wil gaan. Kort samengevat: ik ben opgegroeid als de buitenstaander in een gezin waarin ik vooral belachelijk werd gemaakt. Ik was alternatief, zij waren gangbaar. Ik was eigenlijk een goed kind, een lief kind, maar ik was net een beetje anders dan de rest. Ik wandelde graag alleen door de velden met mijn hond of met mijn paard. En ik kreeg voortdurend te horen dat ik een hopeloos geval was, een dromer, dat ik nooit zou slagen in het leven.” Wat is er veranderd in die crisis, wat is er gestorven? “Die lieve maar getraumatiseerde vrouw die ik was vóór mijn crisis, is er niet meer. Zij was een goed mens, maar ze was niet in staat om van zichzelf te houden en zichzelf te geven wat ze wel aan anderen kon geven. In
Bronnie Ware (15 februari 1967) werkte in verschillende beroepen voor ze hulp werd in de terminale thuiszorg. Ze treedt ook op als zangeres, begeleidt zichzelf op de gitaar, en bracht enkele cd’s uit. Ze gaf cursussen liedjes schrijven aan vrouwen in gevangenissen en tegenwoordig aan vrouwen in het algemeen. Ze heeft een webshop waar ze bumperstickers, truien en tshirts verkoopt met citaten uit haar werk en wijze spreuken. Bronnie Ware is getrouwd met een ictspecialist en heeft sinds dit jaar een dochter, Elena. www.bronnieware. com. ‘Als ik het leven over mocht doen’, Bruna, 352 blz., € 18,95.
die crisis werd het leven steeds moeilijker en ten slotte gaf ik het op. Ik dacht steeds dat het beter ging, ik probeerde me vast te grijpen aan een strohalm van hoop, maar het ging juist slechter en slechter met me en op een dag liet ik die strohalm varen en begon ik serieus te denken over zelfmoord.” U was van plan met uw auto een ravijn in te rijden, schrijft u. “Ja en op dat moment ging de telefoon: een vrouw bood me een ambulance-verzekering aan. Dat was zo vreemd: ik had een geheim telefoonnummer, ik had nooit met dit bedrijf te maken gehad, en ineens belt die vrouw. Die verzekering wilde ik niet, maar door dat telefoontje besefte ik wat ik van plan was: dat ik dat lieve lichaam van mijzelf iets vreselijks wilde aandoen. En ik dacht aan al die zieke mensen die ik had verpleegd en dat ik nu een perfect gezond lichaam zou willen schaden. Vanaf dat moment was ik binnen een week of zo van mijn depressie genezen.” Het lijkt wel een engel, die u opbelde? “Ja het voelde als een telefoontje van God. In die tijd had ik wel vaker een scherpe pijn in mijn hart, die ik daarvoor en daarna nooit meer gehad heb. Maar op dat moment dacht ik: o mijn arme hart, wat heb ik het aangedaan met al dat verdriet… En ineens voelde ik golven van liefde en compassie voor mijn eigen hart en mijn lijf en mijzelf. Het ging vanzelf. Als je in vipassana-retraites na een paar uur mediteren buiten komt, voel je je zo vredig en al je zintuigen staan zo op scherp, dat alles verlicht lijkt en heel mooi is, en je hoort de vogels ineens kristalhelder en de kleuren zijn sprekender. Zoiets voelde ik na die ommekeer ook. Behalve dat ik niet aan het mediteren was geweest. Er was ineens een sluier weggetrokken en ik zag de schoonheid van het leven.” U wilde per se geen antidepressiva slikken. Zou dat niet voor veel mensen met een depressie beter zijn? “Het is heel zwaar om door zo’n depressie te gaan, en sommige mensen denken dat ze dat niet aankunnen. Of hun artsen denken dat zij het niet aankunnen. Of de farmaceutische industrie denkt dat ze het niet aankunnen… Mensen maken zich zorgen dat het steeds erger wordt als ze het niet stoppen met een pil. En dat is ook zo, het kan ook erger en erger worden, alleen is er wel een grote kans dat je aan de andere kant van die crisis beter wordt. Het is tragisch. Want de pijn verdoven doet niets voor je. Ik heb vrienden die zeggen: nu ik op antidepressiva ben, voel ik me niet meer gelukkig of ongelukkig, het kan me gewoon geen reet meer schelen. Sorry voor mijn taal... Ze gaan door met hun leven en ze kunnen
10 VolZin | 26 oktober 2012
439894.indd 4
22-10-2012 10:28:40
het aan, maar ze voelen niks meer.” Was het na die crisis dat u het artikel schreef dat zo beroemd geworden is? “Nee, dat was nog ervoor. Na die crisis deed ik een vuurritueel – ik verbrandde symbolisch mijn oude leven. Een paar dagen leefde ik in een staat van genade, ik nam lange baden en vertroetelde mezelf en er kwamen vogels op mijn vensterbank zitten… Heerlijk. Toen dacht ik: nu moet ik maar weer eens aan het werk, dus ik begon mensen te bellen. En iedereen zei ja. Binnen een paar weken gaf ik weer les aan vrouwengroepen in liedjes schrijven. En ik was begonnen met een kindermusical, ik schreef liedjes voor kleuters. En binnen twee weken was ineens die blog met dat artikel op ontzettend veel sites overgenomen. Ik keek altijd naar de statistieken van mijn site, ik had meestal een paar duizend hits per week en ineens was dat honderdduizend. De volgende dag was het honderdzestigduizend. Toen explodeerde het naar een miljoen, en verder. Ik kreeg ook steeds meer emails van mensen die het artikel wilden overnemen. Het werd genoemd in Harvard Business Review en de Metro in Zweden en een goede krant in Ierland, en daarna kwamen er nieuwe golven van belangstelling. Zo is het tot nog toe gebleven.” U doet veel meer dan alleen schrijven? “Ik doe gewoon wat me invalt, ik hoef ook niet altijd schrijver te zijn of singer-songwriter, ik zie wel wat er gebeurt. Nu geef ik ook lezingen, dat had ik nooit verwacht. Toen ik weer vrolijk werd en niet langer met stervende mensen werkte of met zielige gevangenen, kwamen er vanzelf allerlei creatieve ideeën in me op. Maar ik ben wel blij dat ik die sombere kant van het leven ook ken, dat ik weet hoe zwaar het is om geen geld te hebben, om uitgestoten te zijn en eenzaam. Nu houd ik zoveel van mezelf dat ik niet meer geef om de mening van anderen. Dat is wat ik van de stervenden heb geleerd. Dat geeft een enorme vrijheid, als je je geen zorgen meer maakt over meningen van anderen.” Zouden we niet allemaal veel beter voorbereid moeten zijn op sterven? “Ja, een van de grootste problemen van onze maatschappij is dat we daar niet openlijk over praten, dat we het verhullen. Als we er meer over zouden praten zouden mensen beter voorbereid zijn. Dan zou het denken over de dood een positief hulpmiddel zijn voor het leven. Als je het gevoel hebt dat je altijd blijft leven, dat je nooit dood gaat, ben je niet zo gemotiveerd om je leven in orde te maken. Je denkt makkelijk: dat komt nog wel een keer. Als je tegen jezelf zegt: stel dat ik morgen dood zou gaan, waar zou ik dan spijt
‘Ik ben teruggekomen bij God, die prachtige liefdevolle energie die in mij en in alles en iedereen zit’ van hebben? Dan weet je aan welk onderdeel van je leven je nodig iets moet doen.” Uw vijf ‘Regrets’ komen niet voort uit psychologisch onderzoek, maar uit uw eigen ervaring? “Het is geen wetenschappelijk onderzoek nee, alleen eigen ervaring. Ik heb acht jaar in de terminale thuiszorg gewerkt en er waren een paar thema’s die telkens weer bleken op te komen bij stervende mensen. Ik heb ze pas later geïdentificeerd. Toen ik een artikel schreef over mijn werk met stervenden keek ik terug en vroeg ik me af: wat had op mijzelf het meest effect? Dat waren die dingen waarvan ze spijt hadden.” Een van uw slogans is ‘Glimlach en weet’. Weet wat? “Weet dat het uiteindelijk goed komt. Het is een uiting van vertrouwen. Glimlach en stel jezelf voor zoals je wilt dat het zal zijn, en weet dat het uiteindelijk zal gebeuren. Laat de details aan het leven over, ga niet in de weg staan. Vertrouw op de creativiteit van God en het universum, laat die creativiteit je brengen wat je verlangt in welke vorm God het ook beslist. Wij beslissen niet over de vorm, dat doet God. Kijk naar mij, hoe ik hier zit met mijn dochter en een nanny in Amsterdam. Ik heb altijd gedroomd van werk waarvoor ik zou moeten reizen. Maar dit had ik nooit kunnen verzinnen. Lang geleden probeerde ik een boek gepubliceerd te krijgen en dat lukte niet. Gefrustreerd nam ik mijn gitaar en schreef een liedje. Dat leidde ertoe dat ik een singer-songwriter werd en daardoor ging ik cursussen geven in de gevangenis. Daarover schreef ik een artikel voor een blad en ik realiseerde me dat ik wilde blijven schrijven. Dus ik begon een blog te schrijven, en daaruit is nu mijn boek voortgekomen – dat gepubliceerd wordt door diezelfde uitgever die mijn eerste boek niet wilde publiceren. Ik ben een hele cirkel rondgegaan en het heeft veertien jaar gekost, maar ik ben wel gekomen waar ik wilde.” U gelooft in God? “Absoluut, ik kan niet zonder God. Ik ben godsdienstig opgevoed en daar zette ik me tegen af. Lange tijd noemde ik God het Universum, zoals zoveel mensen, maar ik ben teruggekomen bij God. God is die prachtige liefdevolle energie die in mij zit, in jou, in alles en iedereen. Onze taak is te beseffen hoe goddelijk we zijn. Dan hebben we geen problemen meer met eigenwaarde.” ■
26 oktober 2012 | VolZin 11
439894.indd 5
22-10-2012 10:28:45