De twin transitie versnellen Digitale hefbomen voor een groenere economie 2022OKTOBER
Johan Guldix Somers
& Dieter
2022SEPTEMBERP912687Erkenningsnummer-BruggeAfgiftekantoor|augustusenjuliinnietVerschijnt|2022september–6Jaargang|vzwVokavanuitgaveEen |||kiEenutgavevanVoavzwJaargang15oktober2022VerschijntnietinjulienaugustusAfgi ft kkeantoorBruggeErenningsnummerP708123
twin transitie - inhoud • 2 • VOKA-KENNISCENTRUM Frank Beckx | Directeur kennis- en lobbycentrum Bart Van Craeynest | Hoofdeconoom Sonja Teughels | Arbeidsmarkt Julie Beysens | Onderwijs Daan Aeyels | Welzijns- en gezondheidsbeleid Goedele Sannen | Mobiliteit en logistiek Katelijne Haspeslagh | Milieu en klimaat Lorenzo Van de Pol | Klimaat en energie Steven Betz | Ruimtelijke ordening en milieu Karl Collaerts | Fiscaliteit en begroting Johan Guldix | Innovatie en ondernemen Dieter Somers | Digitale transformatie Koen Van Diest | Bestuurzaken en staatshervorming Maarten Libeer | Internationaal ondernemen COLOFON Eindredactie Sandy Panis , Katrien Stragier Foto’s Dann en Adobe Stock Vormgeving Capone Cover Studio Chapo Druk INNI Group, Heule ‘De twin transitie versnellen’ is een uitgave van Voka vzw. De overname of het citeren van tekst uit deze Voka Paper wordt aangemoedigd, mits bronvermelding. Verantwoordelijke uitgever Hans Maertens i.o.v. Voka vzw Burgemeester Callewaertlaan 6 8810 info@voka.beLichtervelde-www.voka.be Structurele partner:Kom alles te weten over Plan Samen Groeien www.voka.be/plansamengroeienop De twinversnellentransitie Digitale groenerehefbomenvooreeneconomie Inhoud 3 DE ESSENTIE 5 ANDERS ONDERNEMEN: EEN NOODZAAK 9 TWIN TRANSITIE ALS HEFBOOM 13 VLAANDEREN, REGIO MET VEEL POTENTIEEL 18 AANBEVELINGEN 23 PLAN SAMEN GROEIEN
Een fundamentele aanpak en gedrags verandering dringen zich steeds meer op, maar dat gaat moeizaam. Het laaghangend fruit werd veelal geplukt en ondanks de groeiende belangstel ling voor duurzame innovaties, blijft het globaal genomen onvoldoende. De opwarming en klimaatverandering zetten zich door. Er moet een versnel ling hoger geschakeld worden. Veel zal daarbij moeten komen van duurzame technologie en digitalisering, maar de ontwikkeling en implementatie ervan vragen tijd, visie en middelen. Bedrijven zullen zich anders moeten organiseren met meer aandacht voor
Expert Innovatie & endossiershetJohanjohan.guldix@voka.beOndernemenGuldixvolgtopVoka-kenniscentrumoprondinnovatieondernemerschap.
SOMERSDIETERWIE?
Expert endossiershetDieterdieter.somers@voka.betransformatieDigitaleSomersvolgtopVoka-kenniscentrumopronddigitaliseringinnovatie.
GULDIXJOHANWIE?
DE ESSENTIE
duurzaamheid en andere klemtonen dan het financiële. Sommigen zien hierin een tegenstrijdigheid, maar dat hoeft het niet te zijn. Duurzaamheid kan ook leiden tot meer productivi teit door beter om te springen met schaarse grondstoffen, energie en afvalstromen.
Meer endankzijproductiviteitduurzaamheidinnovatie
• 3 • twin transitie • essentie
Ontdek alles over digitaletransformatieoptransformatiedigitalevoka.be/
Nieuwe focus
Onze maatschappij en economie staan onder steeds grotere druk door tal van wereldwijde uitdagingen: klimaat, droogte, vervuiling, schaarste, … De dotcom en financiële crisis van begin deze eeuw zinken in het niets in vergelijking met de uitdagingen waar we nu voor staan. Vooral de klimaatverandering dreigt grote gevolgen te hebben, maar lijkt voorlopig moeilijk te keren.
De laatste jaren is er politiek heel wat beginnen te bewegen. Zo is de Europese Unie voortrekker geworden van een robuustere en duurzamere economie. Daarom lanceerde ze de Green Deal en zet ze sterk in op de zogenaamde Twin Transition waarmee ze tegelijkertijd de EU wil digitaliseren en verduurzamen. Zo trok ze voor het nieuwe kaderprogramma voor onder zoek en innovatie 95 miljard euro uit, waarvan 35 procent gereserveerd is voor het aanpakken van de klimaat verandering. Ook digitalisering staat centraal. Digitalisering wordt gezien als een kans voor het transformeren van ondernemingen op het vlak van productiviteit, business modellen en klimaatneutraliteit. De twin transi tie verwijst naar hoe de digitale en duurzame transitie elkaar kunnen versterken.
1. Innovatie & investeringen
“Digitalisering vlaktransformerenondernemingenhelptteophetvanproductiviteitenklimaatneutraliteit.”
heeft Vlaanderen een goede uitgangspositie. Zo kenden we de afgelopen jaren een sterke groei voor investeringen in onderzoek en ontwikkeling, al liggen daar zeker nog kansen voor de overheid die de vooropgestelde 1 procent van het bbp aan investeringen nog niet bereikte.
werk aan de juiste randvoorwaarden om te komen tot meer data-uitwis seling tussen verschillende partijen. Daarnaast moet de Vlaamse overheid met haar datastrategie en datanutsbe drijf meer inzetten op use cases gelinkt aan de twin transitie en datadeling tussen bedrijven onderling. Gezien de significante investeringen die nodig zijn in de komende jaren (denk aan elektriciteitsnetwerken, glasvezelnet werken, zendmasten, bouwwerken, …), is het ook van enorm belang om vergunningsprocessen te versnellen.
2. Regelgeving
5G moet versneld uitgerold worden en tegelijkertijd moet ook de ontwikkeling van 6G gestimuleerd worden. Rond beide communicatietechnologieën lo pen we sterk achter terwijl het belang en de impact ervan als energie-effici ent platform blijven groeien. Daarnaast bestaat er in ons land heel wat relevan te onderzoeksinfrastructuur, maar de benutting en de toegankelijkheid ervan voor bedrijven laten nog te wensen over.
• 4 •
Het gros van de investeringen en groei kwam van de bedrijven. Daarnaast beschikken we over enkele uitstekende
Ondanks sterke fundamenten moeten we een versnelling hoger schakelen. Nog altijd is er sprake van de inno vatieparadox waarbij de aanwezige excellente kennis onvoldoende wordt vertaald in concrete toepassingen. We vermarkten onze kennis nog te weinig en laten zo kansen liggen, zowel in het algemeen als specifiek voor digita lisering en verduurzaming. Daarom formuleren we enkele aanbevelingen gegroepeerd in drie categorieën: inno vatie & investeringen, regelgeving en infrastructuur.
3. Infrastructuur
Het Europese onderzoeks- en bedrijfs leven loopt hierin zelfs wereldwijd voorop. Europese bedrijven die al langer inzetten op de twin transitie blijken hun competitiviteit te vergro ten en hun voorbestaan op langere termijn te verstevigen. Door de snelle Amerikaanse en Aziatische evoluties op het vlak van digitale state-of-theart technologieën, dreigen we als Europese Unie die koppositie kwijt te spelen. Daarom is het teleurstellend dat slechts een kleine minderheid van de ondernemingen hierop inzet en zien we grote verschillen naargelang de bedrijfsgrootte en sector. Het is van groot belang om de hele econo mie mee te krijgen in deze dubbele transitie. Meer innovatie en interdis ciplinaire samenwerking zijn dan ook essentieel om dit succesvol te doen.
Kansen en opportuniteiten
Op een aantal vlakken zullen we dus moeten versnellen, zowel Europees als GelukkigVlaams.
onderzoekscentra met een uitmunten de en internationaal erkende expertise in duurzame en digitale technologie.
•
richting de commercialisatiefase (hogere ‘Technology Readiness Levels’ of TRL’s). De financiële ondersteuning van succesvolle groeibedrijven en multidisciplinaire samenwerkingen kunnen nog versterkt worden. Ook het aantal beschikbare STEM-profielen op onze arbeidsmarkt moet dringend omhoog.
De overheid onderschat de inertie die onaangepaste regelgeving veroorzaakt. Innovaties zijn vaak niet mogelijk door verouderde regelgeving, omdat ze gebaseerd is op oudere technologie, business modellen en inzichten. Zowel in eigen land als op Europees niveau moet dat aangepakt worden. Een belangrijk element daar is het creëren van meer uniforme standaarden en productnormen. Maar er is ook nog
Aanbevelingen
Voka pleit ervoor om de O&Ointensiteit verder te verhogen naar 5 procent. Gezien de enorme uitda gingen, hebben we niet alleen nood aan incrementele, maar zeker ook disruptieve innovatie. Enkel die laatste kan zorgen voor grote doorbraken. De investeringen van de overheid moeten bovendien zo snel mogelijk naar 1 pro cent van het bbp, want ze zijn belang rijk als hefboom én signaal. Er moet meer visie en een duidelijk beleid rond de participatie in Europese waardeke tens ontwikkeld worden. De onder steuning moet ook uitgebreid worden
twin transitie essentie
Ook de manier waarop we nu voor namelijk energie opwekken en
• 5 •
We worden geconfronteerd met belangrijke uitdagingen en trends in onze samenleving, waarvan de grootste de klimaatverandering en de impact van de mens op het milieu zijn. Dit zet een almaar grotere druk op de leefbaarheid van de aarde, denk aan de recente verwoes tende overstromingen, hittegolven, branden, extreme droogte, … Onze economie en maatschappij moeten hier steeds meer rekening mee houden. Dat kan op een rendabele manier dankzij innovatie en digitalisering.
1. Anders ondernemen:
“Ondernemingen zien digitale technologieën steeds meer als een hefboom richting meer duurzaamheid.”
De klimaatverandering wordt versterkt door de toenemende bevolkingsgroei (inclusief stijgende levensstandaard en vergrijzing) en de trend van ‘urbani satie’. Naar schatting zal de globale bevolking stijgen tot ongeveer 10 miljard tegen 2050. Het voeden van al die extra monden, maar ook onder meer de toenemende vraag naar meer goederen, huisvesting en transport (bijvoorbeeld het passagierstransport zal naar schatting tegen 2050 met een factor 3 toenemen) zullen zorgen voor meer schadelijke uitstootgas sen en een verdere uitputting van de aarde. De urbanisatie of toenemende
verstedelijkingsdruk zal de impact van de klimaatverandering mogelijk nog verergeren, bijvoorbeeld door het hitte eiland-effect en de hoge concentraties van schadelijke stoffen.
verbruiken heeft een negatieve impact op het leefmilieu (vooral omwille van schadelijke emissies). Daarnaast zijn er steeds meer grondstoffen die schaarser worden. Het gaat daarbij niet enkel om bijvoorbeeld zeldzame aardmetalen of ruwe materialen die gebruikt worden in de verwerkende industrie, maar ook om elementaire grondstoffen zoals (zoet)water. Zo stelt de vervaardigenhetaardgas,fossielevaakanderegrondstoffendatgen.enOekraïnesanctiesdeBovendiendeduidelijkDe‘waterstress’.Vlaanderenmetwereldbevolking(WHO)Wereldgezondheidsorganisatiedattegen2025dehelftvandezalleveningebiedenpermanentewaterschaarste.Ookwordtgekenmerktdoorbovenvermeldeuitdagingenzijngelinktaanelkaar,watsituatieextracomplexmaakt.hebbendeCOVID-crisisenhuidigegeopolitiekespanningenentengevolgevandeoorlogindezecomplexiteitverhoogdgewezenopbijkomendeuitdaginHetwerdookpijnlijkduidelijkEuropaophetvlakvanenergieensterkafhankelijkisvanregio’s.Demediahebbenhetoveronzeafhankelijkheidvangrondstoffenzoalsolieenmaaronzeafhankelijkheidopvlakvaninputmaterialenvoorhetvandigitaleapparatuuris
een Uitdagingennoodzaakentrends
moet dus duurzamer en productiever. Daarbij heeft het digitale een belangrijke rol te spelen. Dankzij digitalisering en automati sering kunnen productieprocessen immers efficiënter, klantgerichter en productiever worden georganiseerd. Ook bij de ontwikkeling van nieuwe producten en businessmodellen biedt digitalisering hulp door bijvoorbeeld slimme simulaties en adequater systeemmanagement. We komen hier volgend hoofdstuk uitgebreid op terug.
Gelukkig groeit het besef bij onderne mingen dat ze meer moeten inzetten op zowel het digitale als het groene en
twin transitie – noodzaak
Vanzelfsprekend heeft dit alles een nefaste invloed op onze economie. Globale waardeketens zijn de afge lopen jaren steeds meer onder druk komen te staan door vertragingen en andere bottlenecks (onder meer door lockdowns ten gevolge van COVID of door economische sancties), maar ook steeds meer door de grote ecologische voetafdruk van bepaalde activiteiten.
Onzeondernemen.economie
Duurzamer én efficiënter
Grote impact op onze economie
• 6 • Vertragingen in diezelfde waarde ketens, gecombineerd met schaarse grondstoffen of andere componenten hebben tegelijkertijd gezorgd voor ho gere kosten en inflatiezorgen. In eerste instantie hebben de COVID-crisis en de oorlog in Oekraïne hier een grote rol gespeeld. Maar ook de negatieve externaliteiten van de klimaatverande ring en schaarse grondstoffen zullen in de toekomst steeds meer een negatieve
stempel drukken op onze economie. Zo kunnen weersextremen zorgen voor hogere prijsschommelingen in grondstoffen en een verstoorde elek triciteitsvoorziening. Dat de logistiek grote schade kan ondervinden door lage waterstanden in rivieren hebben we hier ook al mogen ondervinden.2 Dit ondergraaft de competitiviteit van onze ondernemingen en daarbij dus ook onze welvaart.3 Duurzaamheid en aandacht voor het klimaat worden logischerwijze steeds belangrijker en factoren die ondernemingen niet meer kunnen negeren in hun manier van handel drijven.
“Aandacht voor het klimaat wordt een factor die ondernemingen niet meer kunnen negeren in hun manier van handel drijven.”
We moeten dus anders gaan onderne men. Het louter lineair ondernemen en consumeren (take-make-use-dis pose) waarbij grondstoffen eenmalig worden gebruikt, is duidelijk voorbij gestreefd. Naast ethische en ecolo gische redenen, zijn er ook steeds meer economische redenen zoals het voorkomen van schaarste, het redu ceren van kosten en het verbeteren van de financiële performantie om te evolueren naar een andere manier van
zeker ook zorgwekkend. Zo is de eigen Europese productie goed voor slechts 4% van de wereldwijde toeleveringske ten van essentiële grondstoffen (zoals palladium, tantalium, neodymium, …) die worden gebruikt bij de productie van digitale apparatuur.1
instrumenten en specifieke regelgeving mogelijk maken.
twin – noodzaak
(zich groener voordoen dan men in werkelijkheid is) voorkomen. Om als duurzaam gelabeld te worden moet een activiteit bijdragen aan minstens een van de zes doelstellingen en dat zonder schade te berokkenen aan een van de andere. Het winnen van grondstoffen die de circulaire econo mie bevorderen maar tegelijkertijd het milieu schaden, zal dus niet als ‘groen’ gelabeld kunnen worden.
The Green Deal en Taxonomy richtinggevendals kader
4. Science, Research and Innovation Performance of the EU 2022.
Transitie naar een circulaire economie
worden digitale technologieën steeds meer als een hefboom gezien voor meer duurzaamheid. We hebben ook voor zulke toepassingen al veel kennis en spelers in huis. De EU loopt zelfs voorop in de combinatie van digitale en groene technologieën (op het vlak van het aantal en soort patenten).4 Deze positie komt wel onder druk doordat regio’s zoals China en de VS duidelijk meer investeren en verder staan in digitale cuttingedge-technologieën.
3. Economic Losses and fatalities from weather and climate related events in Europe. European Environment Agency (2022).
Ook beleidsmakers proberen meer te sturen naar duurzaamheid. Zo zet de EU sinds de lancering van onder meer de Europese Green Deal in 2019 en de daaropvolgende Klimaatwet van 2021 sterk in op een duurzame, faire en concurrentiële vrije markt. De EU wil immers klimaatneutraal zijn tegen 2050, met als eerste belangrijke afspraak 2030 waarbij de CO2-uitstoot ten opzichte van 1990 met minstens 55% verminderd moet zijn. Dat is zo vastgelegd in het zogenaamde ‘Fit for 55’-pakket. De tijd is dus bijzonder kort en daarom moet er snel geschakeld worden. Dat wil de EU met nieuwe
Eén van de belangrijkste instrumenten daarvoor is de zogenaamde ‘European Sustainable Finance Taxonomy’, kortweg ‘Taxonomy’. Dit instrument is nog in volle ontwikkeling en de eerste volledige versie ervan is gepland begin 2023. Het toekomstig belang ervan valt niet te onderschatten. Overheden, banken en institutionele investeerders zullen er zich door laten leiden bij het toekennen van subsidies, leningen en investeringen. De ‘Taxonomy’ is ontworpen als een beoordelingskader: welke bedrijfsactiviteiten zijn duur zaam en welke niet? Het instrument zal daarom een standaard set van definities voor duurzame activiteiten bevatten, gegroepeerd in zes domeinen (figuur 1).
De taxonomie moet duidelijkheid scheppen voor zowel investeerders als de bedrijven zelf, door aan te geven welke economische activiteiten duurzaam zijn. Zo wil de EU duur zame investeringen via de private markt bevorderen en greenwashing
Figuur: De zes domeinen van de ‘Taxonomy’
Mitigatie (afzwakken) van de klimaatverandering
Voorkomen van vervuiling en de controle daarop
Bescherming van gezonde ecosystemen
Duurzaam gebruik en bescherming van water en het maritieme milieu
Figuur 1: De zes domeinen van de ‘Taxonomy’
transitie
Het beoordelingskader biedt een gestandaardiseerde en gemeenschap pelijke taal om over duurzaamheid te spreken door het gebruik van objec tieve en kwantificeerbare criteria. Zo kunnen bedrijfsactiviteiten onderling adequater vergeleken worden. De transparantie verbetert daardoor en greenwashing zal minder kansen krijgen.
• 7 •
1. Study on the EU’s list of Critical Raw Materials, Finaal Rapport (2020).
Aanpassing aan de klimaatverandering
2. Volgens een rapport van het European Environment Agency zijn in Europa het aantal gebieden met een bodemvochttekort tussen 2000 en 2019 met 80% gestegen (Soil Moisture Deficit, 2021).
Meer transparantie over activiteiten en investeringen
“De twin transitie vraagt totaalinnovatie: een enkele dienst of productielijn verbeteren zal niet volstaan, het hele proces en systeem moet herbekeken worden.”
twin transitie – noodzaak • 8 •
Om aan al die nieuwe duurzaam heids- en digitaliseringseisen tegemoet te komen zullen bedrijven moeten innoveren. Want inzetten op duur zaamheid en digitalisering is niet per definitie winstgevend. Het is zaak om de juiste combinatie te vinden.
5. Zie o.a. Eccles, G. R., & Klimenko, S. (2019). Investor Revolution. Harvard Business Review, 97, 106-116 Idem
Hoog
zetten de laatste jaren steeds meer en meer in op duurzame(re) bedrijven.5 Duurzaamheid en digitalisering gaan daarbij steeds vaker hand in hand. Studies tonen immers aan dat inzetten op duurzaamheid en digitalisering op lange termijn loont en zelfs winstge vender Bedrijvenis.
moet dat voorkomen door te leiden tot meer duurzaamheid en digitalisering enerzijds, én productiviteitsverbeterin gen anderzijds. In de meeste gevallen zal incrementele innovatie die slechts kleine nieuwigheden toevoegt daarom onvoldoende zijn, want de hogere kosten kunnen onvoldoende goed gemaakt worden. Figuur 2 laat zien dat vooral disruptieve innovatie leidt tot betere prestaties op het vlak van zowel ESG (Environmental, Social en Governance) als van financiële Disruptieveperformantie.6innovatie is echter risi covol. Vaak gaat het ook gepaard met grootschalige investeringen en lange terugbetaal- en ontwikkelingstermij nen (zeker wat deep tech en nieuwe materialen betreft). Ook de markt, regelgeving en infrastructuur moeten er klaar voor zijn, net zoals de rest van de keten die er vlot op moet kunnen inhaken. Zo zal voor het gebruik van waterstof veel basisinfrastructuur aan gepast moeten worden, net zoals tal van productieprocessen en installaties, veiligheidsprocedures, … Daarnaast is totaalinnovatie van belang: een enkele dienst of productielijn verbeteren zal niet volstaan, het hele proces en sys teem moet herbekeken worden.
Laag
Ook verzekeraars zullen in de toekomst het instrument gebruiken om bepaal de bedrijfsrisico’s te beoordelen in verband met vervuiling en milieu-im pact of de kans op niet-naleving van de leveringsplicht door de toegenomen klimaatrisico’s (zoals productieonder brekingen en logistieke vertragingen door gebrek aan voldoende water, bosbranden, overstromingen, …).
Institutionele beleggers zoals banken, pensioenfondsen, obligatiefondsen en grote investeringsmaatschappijen,
DisruptieveLaag
innovatie Gematigde innovatie Incrementele innovatie Geen
Risicobeheersing en verbeterde financiële prestaties
Figuur 2: Hoe disruptiever de innovatie, hoe beter de financiële en ESG-performantie
Het louter inkopen van duurzamere grondstoffen of energie is niet zaligma kend. Integendeel, het kan je financiële return vaak net ondermijnen (door hogere aankoopkosten). Innovatie
De taxonomie geldt in de eerste plaats voor grote Europese bedrijven met meer dan 500 werknemers die onder de ‘Corporate Sustainability Reporting Directive’ (de vroegere NFRD, ‘Non Financial Reporting Directive’) vallen, evenals voor financiële marktpartijen die ecologische doelstellingen pro moten. De betrokken bedrijven zullen jaarlijks over hun duurzame activitei ten moeten rapporteren. Dit zal in een latere fase ook de norm worden voor beursgenoteerde kmo’s.
die kapitaal wensen op te halen, zullen in de toekomst dus sterk bevraagd worden over hun duurzaam heidsinspanningen. Die klok is niet meer terug te draaien.
Innovatie als link tussen duurzaamheid en financië le prestaties
BRON: THE INVESTOR REVOLUTION. HARVARD BUSINESS REVIEW
Samenvattend kunnen we stellen dat er dus tal van redenen zijn om aan de slag te gaan met digitalisering en verduurzaming, liefst in combinatie, want dat levert meer op dan elk afzon derlijk. Innovatie is een must om dit succesvol te doen.
Hoog
The
innovatie prestatiesFinanciële ESG-prestaties — Environmental (Milieu), Social (Maatschappij) en Governance (Bestuur)
6.
We hebben het hier over de twin tran sitie. Die wordt visueel weergegeven in figuur 3. Daar waar beide transities in elkaar overlopen is er sprake van dit concept. De twin transitie verwijst enerzijds naar hoe digitale techno logieën kunnen zorgen voor een vergroening van onze economie en
Bedrijven die de ‘dubbele transitie’ omarmen zullen op langere termijn ook hun ROI verhogen en het kan hen
0 20 40 60 80 100 GemiddeldGrootKleinMini Geen van beide Duurzaam Digitaal Duurzaam en digitaal
twin transitie – hefboom
Figuur 3: Groene en digitale transitie versterken elkaar
over de groene en de digitale transitie, maar slechts 1 op 20 bespreekt beide transities simultaan en hoe deze elkaar versterken. Daarnaast zijn er ook grote verschillen tussen sectoren en bedrijven. Zo lopen de maakindustrie en infrastructuurbouwers voorop en zetten vooral de grote bedrijven erop in (figuur 4).
Figuur 4: Hoe groter het bedrijf, hoe meer er wordt ingezet op de combinatie van groene en digitale transitie
samenleving. Anderzijds geeft het ook aan dat deze digitale transitie (inclu sief alle digitale producten en dien sten) ook duurzaam moet verlopen.
Digitalisering als hefboom voor meer duurzaamheid Digitalisering sijpelt steeds meer door in alle bedrijfsactiviteiten en waarde ketensegmenten. De impact op duur zaamheid groeit zienderogen omdat men via data-optimalisatie steeds ef ficiënter omspringt met grondstoffen/ fysieke activiteiten en omdat de focus meer komt te liggen op waardecreatie.
7. The European Double Up: A Twin strategy that will strengthen competitiveness (2020), Rapport uitgevoerd door Accenture d.m.v. bevraging van 4.050 C-level executives in grote ondernemingen.
een concurrentievoordeel opleveren (zoals we in het vorige hoofdstuk al aanstipten). Ook op het vlak van tewerkstelling presteren ze beter en de impact van de COVID-crisis op deze bedrijven was beperkter. Toch wordt het concept nog te weinig opgepikt. Een recent rapport van Accenture7 gaf aan dat ongeveer de helft van Europese leidinggevenden in grote ondernemingen rapporteert
Digitale transitie transitie
We gaven al aan dat digitale technologieën een belangrijke rol kunnen spelen in de evolutie naar meer duurzaamheid. In het vorige decenni um werden de digitale transitie en de groene transitie voornamelijk afzonderlijk beschouwd en behandeld. Maar het grootste potentieel zit in de combinatie van beide transities waarbij die elkaar versterken.
BRON: EC, SRIP REPORT 2022 BRON: EIGEN BEWERKING • 9 • BRON: EIGEN BEWERKING
Groene
2. Twin transitie als hefboom
“De helft van de 1transitie,groteleidinggevendenEuropeseinondernemingenrapporteertoverdegroeneendedigitalemaarslechtsop20bespreektbeidetransitiessimultaan.”
» Bedrijven kunnen ook een beroep doen op simulatiesoftware om voor de start van het produc tieproces het optimale ontwerp te bepalen. Dit resulteert in een besparing van tijd, middelen en uitstootgassen. In geavanceerde vorm wordt het vaak toegepast in ‘digital twins’. We spreken dan over een digitale replica van een product, dienst of proces waar bij de impact van verschillende omstandigheden (temperatuur, druk, slijtage, ...) wordt nagegaan. Die inzichten worden vervolgens gebruikt om producten en pro cessen te optimaliseren. Digital twins worden ook ingezet voor het monitoren van processen of pro ducten over de ganse levenscyclus en om in te schatten wanneer componenten toe zijn aan onder houd of vervanging.
optimaal scenario tot een gesloten kringloop komt. Digitalisering is hier noodzakelijk gezien de grote hoeveelheid aan verschillende materialen, grondstoffen en het aantal verbonden partijen. Zo is een digitale registratie en ‘tracking & tracing’-systeem essentieel om de materiaalstromen inzichtelijk in kaart te brengen. Je hebt ook digitale platformen nodig om vraag en aanbod van materialen samen te brengen en transacties tussen verschillende partijen te faciliteren. Digitale technologieën (sensoren, IoT, AI, blockchain, …) helpen ook om eigenaarschap, onderhoud, reparatie en vervan gingen van materialen te facilite ren of te optimaliseren.
het netwerk nodig, …). Dit maakt de afstemming van vraag en aan bod naar energie zeer complex. Je hebt dus een slim energienetwerk (smart grid) nodig voor deze afstemming en om de leveringsze kerheid te waarborgen.
& processenTracking & tracing Facilitering nieuwe businessmodellen (bv. X-as-a-service, deeleconomie)SysteemmanagementProductie on demand
Figuur 5: Versnellers van de groene transitie
We geven hierbij een aantal voor beelden van concrete toepassingsdo meinen en hoe dat zorgt voor meer duurzaamheid:
Verbinden vraag aanbod (bv. via digitale
Forecasting (bv. betere voorspelling voorraad, Data-optimalisatievraag)
» Bij ‘virtualisatie’ doelen we op het online of virtueel plaatsen van activiteiten die voordien fysiek plaatsvonden (via ICTtechnologie). Voorbeelden hiervan zijn talrijk: telewerk, e-learning, e-health, e-commerce, … Dit verlaagt drastisch de ver plaatsingskosten en bijhorende uitstoot.
en
platformen)Communicatie & transfer data SimulatieAutomatisatieMonitoring & registratie
• 10 •
Figuur 5 verwijst naar de voornaamste functionaliteiten van digitale tools, producten of diensten die de groene transitie versnellen.
Figuur: Versnellers van de groene transitie
» Een combinatie van verschil lende digitale functionaliteiten zijn essentieel in onze evolutie richting een circulaire economie. Circulariteit impliceert: herge bruik van materialen, maximaal gebruik van herbruikbare mate rialen of grondstoffen, recyclage, en samenwerking tussen ver schillende partijen over de ganse waardeketen zodat men in een
» Nog zo’n voorbeeld vinden we in de energiesector waar verduurza ming zonder digitale tools prak tisch niet haalbaar is. Dat is onder meer gelinkt aan de toenemende complexiteit van de productie en distributie van duurzame elek triciteit (steeds meer decentraal opgewekt door verschillende partijen, sterke schommelingen in aanbod, tweerichtingsverkeer op
Virtualisatie activiteiten
BRON: ?
twin – hefboom
transitie
13. GeSI (2015), #SMARTer2030 ICT Solutions for 21st Century Challenges,
14. Merk trouwens op dat men het vaak enkel heeft over CO₂ of CO₂-equivalenten. Dit laatste verwijst naar het feit dat men om de uitstoot van de verschillende gassen in eenzelfde eenheid uit te kunnen drukken en hun gezamenlijk effect te berekenen, de uitgestoten hoeveelheden gaat omrekenen naar CO₂ (i.e. de CO₂-equivalenten). Het gaat om stoffen zoals methaangas, lachgas, allerhandel fluorverbindingen, … European Environmental Agency greenhouse gases data viewer 2021 Digital4Climate: Hoe digitale technologieën de CO2-uitstoot in België kunnen helpen terugdringen (2020). Studie van Agoria, uitgevoerd door Accenture.
12. 2022 Strategic Foresight Report. Twinning the green and digital transitions in the new geopolitical context
Figuur 6: Digitale sleuteltechnologieën als duurzaamheidskatalysator binnen de twin transitie
Figuur: Digitale technologie hoog CO2-reductiepotentieel in vier meest CO2-intensieve sectoren
sleuteltechnologieënDigitale
DIGITAL4CLIMATE: HOE DIGITALE
transitie – hefboom
De belangrijkste technologieën met de meeste impact staan in figuur 6 opgelijst. Dat is gebaseerd op eigen expertise en talrijke studies rond dit Wetopic.8/9/10/11/12gaanniet
• 11 •• •
Normale/verwachte adoptie Versnelde digitale adoptie
in op elk van deze tech nologieën omdat het ons te ver zou leiden. Andere innovatieve technolo gieën die een significante impact kun nen hebben op duurzaamheid, maar nog verre van marktrijp zijn, denk aan quantum computing (waarbij de computerprocessor gebruik maakt van principes van de kwantummechanica
uitstoot. Op Europees niveau betreft het de volgende vijf sectoren: energie, transport, industrie, gebouwen en landbouw. Uitgedrukt in het aandeel van deze sectoren in broeikasgassen gaat het om respectievelijk 27, 23, 21, 12 en 11%.15 Voor België geeft een recente studie van Agoria16 aan hoe digitale technologieën kunnen zorgen voor een significante CO₂-reductie in de vier meest CO₂-intensieve sectoren in ons land: energie, mobiliteit & logistiek, gebouwen en de maakindustrie. De studie toont aan dat vijftien digitaal aangestuurde toepassingen kunnen lei den tot een besparing van maar liefst 10,42 MT CO₂-equivalent tegen 2030 (13,32 MT als de digitaliseringsgolf nog versnelt). Zie figuur 7 voor de reductie per sector. Gezamenlijk is deze totale CO₂-reductie goed voor circa 10% van de Belgische uitstoot in de komen de 10 jaar of ongeveer 30% van de klimaatdoelstellingen.
Studies tonen aan dat digitale tech nologieën het potentieel hebben om andere sectoren te ondersteunen bij het verlagen van 20% van de CO₂ emissies tegen 2030.13/14 Het grootste potentieel zit in de sectoren die nu ook verantwoordelijk zijn voor de grootste
BRON: TECHNOLOGIEËN DE CO2-UITSTOOT IN BELGIË KUNNEN HELPEN TERUGDRINGEN
16.
en veel complexere berekeningen aan kan), staan niet in de figuur. Daarnaast willen we graag benadrukken dat de grootste impact wordt gerealiseerd wanneer meerdere technologieën samen ingezet worden, vaak in een geïntegreerd systeem of platform.
BRON: EIGEN BEWERKING
8. Ortega-Gras et al. (2021). Review: twin transition through the implementation of Industry 4.0 technologies: desk-research-analysis and practical use cases in Europe. Published in Sustainability.
10. Agoria (2022). Digital4Climate. Study about the contribution of digital technologies to reduce carbon emissions in Belgium. Conducted in collaboration with Accenture
Figuur
twin
11. European Commission (2022). Towards a green & digital future. Key requirements for successful twin transitions in the European Union.
BRON: AGORIA, DIGITAL4CLIMATE
9. Turning digital technology innovation into climate action. ITU Publications. (2019)
15.
Sectoren met duurzaamheidspotentieelgrootste
7: CO2-reductiepotentieel van digitale technologieën voor de vier meest CO2-intensieve sectoren in België BRON: EIGEN BEWERKING Figuur: Belangrijkste digitale technologieën als duurzaamheidskatalysator binnen de twin transitie AI Big Data Blockchain Digital Twins Remote Sensing 3D-Printing Robotica Cloud / Edge Computing Internet of Things-systemen Sensoren (incl. semiconductoren) 5G 1,2 1,4 2,9 3,9 2,9 3,4 4,2 3,8 ENERGIE MOBILITEIT & LOGISTIEK GEBOUWEN MAAKINDUSTRIE
twin transitie – hefboom
Ɂ
Datacenters verbruiken uiteraard heel wat energie, maar LCL zet zeer sterk in op energie-efficiëntie en groene energie. Op Europees niveau heeft LCL mee het Climate Neutral Data Centre pact uitgeschreven met andere
Ɂ
• 12 •
Zoals gezegd moet binnen de twin transitie de ICT-sector ook zelf vergroenen. Op dit moment is de ICT-sector globaal verantwoordelijk voor ongeveer 3% van de uitstoot en 5 à 9% van het elektriciteitsgebruik. De digitale transitie kan deze cijfers de hoogte in stuwen door de toename van het aantal ICT-producten en de grote toename van data en de daarbij horende netwerken en datacenters die grote hoeveelheden energie vergen. De sector investeert daarom ook steeds meer in energie-efficiëntie. efficiënterzijncommunicatietechnologieënNieuwezoals5Gookveelenergiezuiniger(10keerdan4G).Devoorspelling
17. https://www.climateneutraldatacentre.net/
LCL, met hoofdzetel in Diegem, is een Belgische marktleider in datacenters en connectiviteit. In België beheren ze vijf belangrijke datacenters.
Ɂ
Zie kader voor hoe LCL op een duurzame manier innoveert met zijn datacenters.
Ɂ
“De ICT-sector investeert steeds meer energie-efficiëntiein en het verkleinen van haar ecologische voetafdruk.”
Vergroening van ICT-sector
is dan ook dat de energievraag in datacenters in 2022 ongeveer stabiel zal blijven, ondanks 60% toename in bedrijvigheid. De sector blijft verder stevig investeren in verduurzaming. Zo werden er bijvoorbeeld al concre te engagementen genomen door de beheerders van datacenters om tegen 2030 klimaatneutraal te opereren (via bijvoorbeeld efficiënt energieverbruik, het aanwenden van hernieuwbare brandstoffen, waterrecuperatie en het benutten van restwarmte). Dit werd meegenomen in het Climate Neutral Data Centre Pact.17 Er is ook een dui delijke trend richting het recycleren van elektronica onder impuls van ver schillende Europese richtlijnen. Voor België voorspelt de studie van Agoria dat de voetafdruk van de sector tegen 2030 vermoedelijk eerder zal verklei nen dan vergroten.
Aanwenden van zo veel mogelijk groene stroom Verminderen van het energieverbruik via ‘power usage efficiency’ KPI’s Verbruiken van zo min mogelijk water Recycleren van ICT-infrastructuur Hergebruik van opgewekte warmte
Hoe LCL zijn ecologische voetafdruk verkleint
acties:verschillendeenuitmogelijkprobeertondernemingproviders.cloudDezominCO2testotenditviavijf Ɂ
22.
Locomotiefbedrijven en uitdagers, vormgevers van duurzame ecosystemen Inspirerend kan hier het voorbeeld van Business Finland22 zijn dat sinds 2020 de drijvende krachten van internatio nale bedrijfsnetwerken uitdaagt om de grote milieu- en klimaatuitdagingen aan te pakken, én tegelijkertijd hun investeringen in onderzoek, ontwikke ling en innovatie te vergroten. Grote, internationale spelers zoals ABB, Nokia, Sandvik en Borealis Polymers, worden daarbij betrokken als belang rijke trekkers (‘locomotiefbedrijven’). Daarbij biedt Business Finland part nerfinanciering voor onderzoeks- en ontwikkelingsprojecten aan in lijn met de roadmaps van deze bedrijven. De focus ligt vooral op gezamenlijke projecten tussen bedrijven onder ling én met onderzoeksorganisaties. Aanzienlijk hogere bedragen dan in Vlaanderen worden daarvoor uitge trokken. Zo bedraagt de financiering door Business Finland maximaal 20 miljoen euro voor het locomotief bedrijf en 50 miljoen euro voor het ecosysteem errond. Daarnaast is er ook aandacht voor beloftevolle groei bedrijven (‘uitdagers’) die de mondi ale rol van een internationale speler
Het komt er nu op aan om enerzijds de juiste keuzes te maken en anderzijds om daar voldoende middelen voor te mobiliseren. Belangrijk daarbij is dat de theoretische kennis ook voldoende vermarkt wordt, ook internationaal. Een belangrijke handicap is het nog steeds bestaande gebrek aan inter disciplinariteit en samenwerking, al bestaan er ook goede voorbeelden (cluster-projecten, ICON’s18, …). Zowel de binnenlandse als Europese versnip pering moet verdwijnen, maar zonder overregulering. Dus met intelligente ingrepen en de nodige flexibiliteit.
19. EWI en Statistiek Vlaanderen, 2022
20. Vergeleken tussen Vlaanderen en andere Europese lidstaten.
• 13 • twin transitie – vlaanderen
3. Vlaanderen, regio met veel potentieel
dit is slechts één indicator en ver telt niets over de gerichtheid ervan. Bovendien kan de overheid beter, want ze haalt de vooropgestelde 1% niet. Wil Vlaanderen de 1% bbpnorm inzake overheidsinvesteringen bereiken aan het einde van deze legislatuur (2024) dan moeten de O&O-overheidsmiddelen de volgende twee begrotingsjaren nog toenemen met 920 miljoen euro, ofwel een jaar lijkse opstap van 460 miljoen euro.21
“We hebben grote, internationaaldoorbrakendisruptievenodigdievermarktenopgeschaaldkunnenworden.”
21. EWI, Enkele ‘takeaways’ uit de Speurgids, 2022 veturiyritysten-ja-ekosysteemien-rahoitussuomalaisille-asiakkaille/palvelut/rahoitus/https://www.businessfinland.fi/
Uit de meest recente cijfers over O&O blijkt dat Vlaanderen voor 3,6% in O&O investeerde in 2020, waarvan 2,8% door de bedrijven en 0,8% door de overheid.19 We staan daarmee op de eerste plaats in de EU20, maar
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 6.0005.0004.0003.0002.0001.000907.000 BRON: ECONOOM, BEWERKING STATISTIEK VLAANDEREN Bedrijven Overheden Hoger onderwijs Instellingen zonder winstoogmerk Figuur: O&O-bestedingen naar uitvoeringssector Vlaams Gewest, 2010-2020, in miljoen euro (lopende prijzen)Figuur 8: Bedrijven investeren al veel in O&O, overheid kan nog beter BRON: ECOOM, BEWERKING STATISTIEK VLAANDEREN
Vlaanderen zet al langer in op innovatie en kent de laatste decen nia een sterk groeipad wat investeringen in innovatie betreft. Met de Strategische Onderzoekscentra (VIB, Imec, VITO en Flanders Make) en andere kennisinstellingen hebben we excellente kennis in huis, ook wat betreft milieu en technologie. De basis is dus gelegd, maar nu is het zaak om deze verder uit te bouwen en richting te ge ven, want op het vlak van digitalisering, maar vooral duurzaamheid kan er nog veel gebeuren.
Een belangrijk deel van die middelen wordt best ingezet voor groene en digitale innovaties. Tal van bedrijven en organisaties zetten daar al sterk op in, maar, gezien de uitdagingen die op ons afkomen, nog onvoldoende. We hebben grote, disruptieve doorbraken nodig die internationaal vermarkt en opgeschaald kunnen worden. Daar ligt nog enorm veel valorisatiepotentieel en een uitgesproken kans tot sterke Vlaamse verankering.
18. Interdisciplinair coöperatief onderzoek (‘ICON’) is een projecttype dat gericht is op interdisciplinaire samenwerking op onderzoeksniveau tussen organisaties voor onderzoek en kennisverspreiding en ondernemingen.
“Er zal in kennis, een concrete visie en menselijke beleidwordengeïnvesteerdcapaciteitmoetenalspolitiekenhetechtmenen.”
• 14 •
twin transitie – vlaanderen
Hoge ambities, maar zonder haarkloverijadministratieve
kunnen versterken of zelf streven om uit te groeien tot een mondiale speler. De financiering bedraagt maximaal 10 miljoen euro voor het uitdagerbedrijf en 20 miljoen voor het ecosysteem errond. Gezamenlijke projecten van het locomotief- en uitdagerbedrijf zijn uiteraard ook mogelijk. Het toekennen van de steun wordt georganiseerd via een wedstrijd. Daarbij wordt gekeken naar de positieve impact op de targets van de Finse overheid, onder meer voor het bereiken van de 4%-doel stelling van het bbp aan onderzoek, ontwikkeling en innovatie (O&O&I)bestedingen. Evenals het potentieel om belangrijke ecosystemen en exper tisecentra te realiseren. Dat alles moet op termijn leiden tot meer innovatie, meer tewerkstelling en de internatio nale concurrentiepositie van Finland versterken.
Helaas lijkt de Vlaamse overheid dit over het hoofd te zien. De klimaatplan nen die in de toekomst van bedrijven verwacht worden bij de indiening van
In 2020 werd Nokia geselecteerd als een van de winnaars van Business Finland’s Challenge Competition. Het driejarige AISA-project (2021’24), voluit Artificial Intelligence for Situational Awareness, spitst zich toe op het verwerken van video-, beeld- en audiogegevensstromen met behulp van machine learning.23 Door gebruik te maken van edge computing en 5G worden de reactietijden in de energie-, auto- en maaksector verkleind waardoor winsten op het vlak van veiligheid, energieefficiëntie en duurzaamheid worden geboekt. Het Industrie 4.0-project verenigt daarvoor leidende Finse bedrijven en onderzoekscentra. De onderzoeksdoelen werden geselecteerd op basis van industriële behoeften, zakelijke opportuniteiten en exportpotentieel. Eén van de partners is bijvoorbeeld Mirka, wereldleider op het vlak van chemische en oppervlaktebehandelingenmechanische en precisieslijpen. AISA moet bijdragen om die positie veilig te stellen en het exportpotentieel tegelijk verhogen. Het totale budget van het project bedraagt 12 miljoen euro.
Grote ambities mogen niet leiden tot overregulering en administratie ve haarkloverij. Vlaanderen dreigt echter die kant op te gaan. Ook lijkt de Vlaamse overheid – net als de Europese trouwens – het moeilijk te hebben om te voorzien in tijdige en heldere regelgeving. Ze stelt hoge ambitieuze doelstellingen voorop die vervolgens in te strakke administra tieve keurslijven vertaald worden, maar dat verhindert net disruptieve innovatie. In het beste geval gebeurt er enkel nog incrementele innovatie, in het slechtste geval blijven projecten op
de plank liggen of verhuizen ze met de R&D-afdeling naar het buitenland.
Nokia locomotiefbedrijfals in Finland
overheidsinvesteringen en de betrek kelijk zwakke O&O-efficiëntie” op.27 Ook het inkopen van innovatie door bedrijven, met name kmo’s, blijft in internationaal perspectief betrekke lijk laag. Ondanks de toegenomen publieke O&O-intensiteit tot 0,8% van het bbp, blijft ze iets lager dan die van de meeste andere lidstaten met een vergelijkbaar niveau van economische ontwikkeling.28 Dat hangt samen met de beperkte steun voor de hogere Technology Readiness Levels (6-9)
Figuur
27. Werkdocument van de diensten van de Commissie, Landverslag België 2020
25. O&O&I of Onderzoek & Ontwikkeling & Innovatie (gebruikelijke term binnen Europese beleidskaders)
24. Voor O&O-projecten dienen grote en energieintensieve ondernemingen vanaf 1 oktober 2022 een klimaatplan in te dienen willen ze nog in aanmerking komen voor steun.
richtingverderSteuninstrumentariumuitbouwenmarkt
28. Idem
26. Nota aan de Vlaamse regering betreffende Vlaamse Veerkracht: investeringsimpuls in O&O&I-infrastructuur in Vlaanderen (project VVO21), 9 juli 2021
9: Samenhang tussen de belangrijkste instrumenten in de Vlaamse O&O&I-keten Figuur: Samenhang tussen de belangrijkste instrumenten in de Vlaamse O&O&I-keten BRON: ? Fundamenteelonderzoek basisonderzoekStrategisch onderzoekToegepast Innovatie Maatschappelijkeen/ofeconomischeimpact 496 mio € 61 mio € 265 mio € 222 mio € 250 mio € 40 mio € 300 mio € 100 mio € BRON: NOTA VLAAMSE REGERING, PROJECT VVO21, 9 JULI 2021
Vlaanderen zet via de steun van VLAIO (Vlaams Agentschap voor Innoveren en Ondernemen) al langer in op marktgerichte innovatie en beschikt daarbij over een uiteenlo pend instrumentarium. Specifieke fondsen en universitaire geldstromen
23. DIMECC, Nokia to Accelerate Finnish Industry with 5G and Artificial Intelligence Applications, 2021
ondersteunen het fundamentele, stra tegische en deels toegepast onderzoek. De vier Strategische Onderzoekscentra (VIB, Imec, VITO en Flanders Make) zetten in op de keten gaande van strategisch basisonderzoek tot en met concrete innovaties. Het IOF (Industrieel Onderzoeksfonds), de hogescholen, de speerpuntclusters en de VLAIO-subsidies voor innovatie dekken het toegepast onderzoek en de concrete ontwikkeling af. Het Vlaamse O&O&I-systeem25 behoort daarmee tot de meest performante binnen de ontwikkelde economieën (figuur 9). Daar mogen we best fier op zijn, want zeker op het vlak van kennisproductie scoren onze instellingen excellent.26
• 15 •
Toch blijft er sprake van een inno vatieparadox, want die uitmuntende kennis wordt te weinig doorvertaald naar concrete producten en diensten. Ze wordt dus te weinig gevaloriseerd of vermarkt. Ook Europa wees daar in het landenverslag van 2020 op en som de als specifieke nationale factoren “het bestaan van grote vaardigheden mismatches, de structurele zwakke
innovatieprojecten en idealiter samen sporen met de toekomstige ESGverwachtingen, lijken ook die rich ting uit te gaan.24 Het is niet fout om grote ambities naar voren te schuiven, maar die moeten op een realistische manier, sector- en zelfs bedrijfsspeci fiek gemonitord worden. Bovendien (b)lijkt de capaciteit en de kennis bij de agentschappen van de Vlaamse overheid niet altijd optimaal om hier een afdoend antwoord op te bieden. Er zal dus in kennis, een concrete visie en menselijke capaciteit geïnvesteerd moeten worden als politiek en beleid het echt menen. Het gebeurt nu te versnipperd en te veel à l’improviste.
twin transitie – vlaanderen
Men stoot hier doorgaans op de staats steunregels, maar via gerichte instru menten zoals de IPCEI’s (Important Projects of Common European Interest) en Tijdelijke Kaderregelingen wordt dit meer en meer omzeild. Op zich niet noodzakelijk een slechte zaak, was het niet dat het vooral in het kraam van de grote lidstaten past omdat zij door hun schaalgrootte hier
Flanders Make: digitale en duurzame verankering
• 16 •
Figuur 10: De innovatiekokerFiguur: De innovatie-koker
BRON: ?
BRON: EIGEN BEWERKING
meer middelen tegenaan kunnen gooien. De zoge naamde integischedenmaarvanimpulsenVeerkracht’nig.beseffen,Datzijwaarvanmentatiediemalige,non-recurrentebeeldliggenniettechnischeomstandighedenprocessenofenpilootprojecten,totyping,ontwikkelingexperimenteleomvatprodemonstratie-enhettestenvaliderenvannieuweverbeterdeproducten,ofdiensteninreëlemethetoogopverbeteringendienogvolledigoppuntstaan.29Hierduszekernogkansen,bijvoorviahetondersteunenvangrotekosten.Datzijneenmaarrisicovolleinvesteringennoodzakelijkzijnvoordeimplevangrote,nieuweinnovatieshetnognietduidelijkisdatzichzelfzullenterugverdienen.lijktVlaanderenookstilaantemaarhetbeweegtnogteweiInhetkadervanhetplan‘Vlaamsewerdenerwelenkeleextragegevenomditlaatstedeeldeketenmeerteondersteunen,nogonvoldoende.Daarbijworookteweinigduidelijkeenstrakeuzesgemaakt,bijvoorbeeldhetkadervandeIPCEI’s.Gezien
Het nieuwe acceleratorprogramma voor gepersonaliseerde productie (‘High Mix, Low Volume’) dat Flanders Make recent met enkele Vlaamse industriële innovatieleiders zoals Vandewiele en Atlas Copco, in de steigers zette, heeft als doel de maakindustrie in Vlaanderen te verankeren. Daarbij vormen de principes van de twin transitie het kader: digitaliseren én verduurzamen mét productiviteitsverhoging. Vanuit de markt neemt de vraag naar kleinere productenreeksen omwille van maatwerk immers sterk toe. Het project speelt daarop in door de productielijnen te automatiseren via doorgedreven digitalisering. End-to-end automatisering, versterkte interactie tussen mens en machine en het gebruik van digital twins vormen daarbij essentiële bouwstenen. Tegelijkertijd wordt de ecologische voetafdruk verkleind door het energiegebruik te optimaliseren, intelligenter product design en de recycleerbaarheid te verhogen.
zodat de nodige opschaling en econo mische valorisatie achterwege blijven (figuur 10). Het belang hiervan wordt onderschat, zeker in vergelijking met andere (grote) lidstaten die hier meer op inzetten via grote budgetenvelop pen en de ondersteuning van O&O&I projecten met een eerste industriële ontwikkeling (first industrial deploy ment, ‘FID’).
de beperkte middelen moet men deze meer durven concentreren. Ook blijkt de steun in de praktijk vaak toch nog te beperkt omdat die extra gelimiteerd wordt en zware extra (klimaat)eisen worden opgelegd. Vlaanderen zal daar om goed moeten nadenken op welke IPCEI’s het wil inzetten – dus diegene met de meeste impact en return voor Vlaanderen. Daarnaast moeten we opletten voor het opleggen van te veel extra bepalingen en criteria op Vlaams niveau zodat het instrument niet meer interessant is voor bedrijven om aan deel te nemen. De vraag moet zijn waar we als regio met onze kennis en capaciteiten een cruciale rol kunnen spelen in de Europese en bij uitbrei ding de mondiale waardeketen? Een mooi voorbeeld is imec, het strategisch onderzoekscentrum voor micro- en nanoelektronica en digitale techno logie. De kennis die imec opbouwt is essentieel voor de nieuwste ontwikke lingen van tal van grote internationale ondernemingen. Zo is de expertise van imec onder meer cruciaal voor de ontwikkeling van de nieuwste chip makermachines van de Eindhovense fabrikant en wereldspeler ASML (90% van de markt).30 Daarbij moeten we meer kunnen valoriseren binnen Vlaanderen, want nu gaat de quasi monopolist ASML met de valorisatie opbrengst lopen.
• 17 •
Verder werken aan een transversaal economisch innovatiebeleid is van groot belang om later in Vlaanderen te kunnen valoriseren. Enkele eerste stappen werden daarbij al gezet, maar vaak nog aarzelend. Denk aan initiatie ven als Vlaanderen Circulair, Industrie 4.0, … Maar daarbij moet men keuzes durven maken vanuit een coherente, duidelijk visie. Die zou zich concreter en Vlaamsbreed moeten ontwikke len, maar dat overstijgt VLAIO en het Departement EWI. De politiek moet hier haar verantwoordelijkheid nemen. Het belang ervan wordt duidelijk door bijvoorbeeld de case van Resortecs, dat smeltgaren ontwikkelde met behulp van een gesubsidieerde haalbaarheids studie en een winwinlening aanging.31
belang van de verdere uitbouw van de cleantech-sector mag niet onder schat worden. Kijk bijvoorbeeld naar Zwiterland waar deze sector goed is voor 211.000 VTE’s of 5,2% van het totaal aantal voltijds werkenden wat het potentieel en het belang ervan dui delijk maakt. De sector vertegenwoor digt bovendien 4,5% van het Zwitserse bbp.32
“De vraag moet zijn waar we als regio met onze kennis en capaciteiten een cruciale rol kunnen spelen in de Europese en bij uitbreiding de mondiale waardeketens.”
De missie van Resortecs kan samen gevat worden als ‘design for active disassembly’, de sleutel om recyclage economisch haalbaar te maken. Het
29. Nota aan de Vlaamse Regering betreffende Vlaamse Veerkracht: investeringsimpuls in O&O&I-infrastructuur in Vlaanderen (project VVO21), 9 juli 2021
31.
30. ING, Fundamentele analyse: ASML Holding – Sterk cyclisch herstel zet ook in 2022 door, 31/05/2022 https://resortecs.com/ 32. https://swisscleantechreport.ch/
twin transitie – vlaanderen
» Verhoog verder de O&Ointensiteit in Vlaanderen en schaal publieke en private investeringen verder op Voortdurende verbeteringen en innovaties zijn absoluut nodig om de bestaande technologie
Ontdek interviews,meercases en opinies over innovatie op voka.be/innovatie Innovatiebeleid & investeringen01 Regelgeving02 Infrastructuur03
Meer innovatie en investeringen als booster
Beide evoluties binnen de twin transitie ontwikkelen zich elk aan hun eigen snelheid en dynamiek. De samenhang van de twee tran sities gebeurt meestal niet vanzelf en gerichte overheidsonder steuning of een duidelijk stimulerend kader is hierbij nuttig. In dit hoofdstuk geven we aan hoe de overheid gericht de twin transitie beter kan faciliteren en laten floreren. We maken hierbij een op splitsing in 3 categorieën: innovatie en investeringen, regelgeving en infrastructuur.
• 18 • twin transitie – aanbevelingen
4. Aanbevelingen
Beide transities zijn verschillend van aard en worden gedreven door andere factoren. Zo wordt de groene transitie gedreven door de doelstellingen voor het bereiken van klimaatneutraliteit en duurzaamheid en zien we een sterke politieke en maatschappelijke push. De digitale transitie daarentegen is meer
gedreven door efficiëntie, optimalisatie en technologische ontwikkeling. De private sector vormt daar de drijvende as.
Allereerst is het duidelijk dat er meer innovatie en investeringen nodig zijn om te komen tot meer duurzame toe passingen. We formuleren hierbij de volgende aanbevelingen:
gelden. Zij moeten de Europese concurrentiekracht versterken en grote technologies’eenomtransitie.zijnrakenVerschillendeIPCEI’sdeelvoldoendeprioritiseringvanmeeranderebeperkt.vrijgemaakteingestapt.inonduidelijkontbrekenvisie...waterstof,omtoegezegd.ervanVlaanderenuitdagingenmaatschappelijkeaanpakken.heeftvoorenkelealfinanciëlesteunHetgaatbijvoorbeelddeIPCEI’srondbatterijen,micro-electronics,Eenduidelijkestrategischeencommunicatiehierrondechter.HetisvaakwaaromwelofnieteenbepaaldeIPCEIwordtBovendienzijndemiddelenvaak(te)DitintegenstellingtotEuropeseregio’swaarmogelijkis.Weverwachtendeoverheideenduidelijkeendaarbijhorendkritischemassaomtenemenaandebelangrijkstevooronzeregio.vandezeIPCEI’saansectorendierelevantinhetkadervandetwinZoishetookbelangrijktebekijkenofdeelnameinIPCEIrond‘lowcarbonnietinteressantis.
“We bevelen aan de O&O-intensiteitalgemeneteverhogennaar5%.”
efficiënter en duurzamer te maken. Niet alle technologieën zijn bovendien al marktrijp. Beloftevolle concepten die werken op laboschaal moeten doorontwikkeld worden tot marktklare producten. Bovendien zien we dat bij ICT-bedrijven maar 20 à 25% van de patenten die worden neergelegd relateren met groene technologieën. Vlaanderen moet voldoende stimulansen blijven geven zodat organisaties blijven inzetten op O&O. Onze regio is weliswaar uitgegroeid tot een sterke O&O-intensieve regio en we zitten beduidend boven de 3%-norm, maar het deel van de overheid daarbinnen blijft te laag (rond de 0,8% terwijl de Europese norm minimaal 1% is).33 De overheid onderschat haar rol als hefboom. Als we willen uitgroeien tot een innovatieve Europese topregio waarin de twin transitie een belangrijke rol kan spelen, moeten we ambitieuzer zijn. We scoren immers goed in vergelijking met andere landen, maar als we vergelijken met andere Europese regio’s, merken we dat we ver achter liggen op leidende regio’s zoals BadenWürttemberg, Beieren, Stockholm, Kopenhagen, … We bevelen aan dit percentage op te trekken en de algemene O&O-intensiteit te verhogen richting 5%.
• 19 •
» Ontwikkel een duidelijk beleid voor participatie in Europese waardeketens en zorg voor ondersteuning voldoende dicht bij de commercialisatiefase Om de innovatieparadox – waarbij onze uitstekende kennisproductie te weinig wordt vermarkt – aan te pakken, is het belangrijk dat het soepelerewaterstof,strategischebijdrageInterest)ProjectsenkeleVlaanderenwordtvoldoendesteuninstrumentariumrichtingdemarktuitgebouwd.ZoparticipeertbijvoorbeeldinIPCEI’s(ImportantofCommonEuropeandieeenbelangrijkeleverenaangeo-projecten(batterijen,…)enwaarvoorstaatsteunregels
Er moeten ook voldoende financiële middelen voorzien worden om nieuwe duurzame ontwikkelingen op te schalen en richting commercialisatiefase te ondersteunen. Dit zowel in Vlaanderen als op Europese schaal. Er zijn hiervoor nog steeds te weinig middelen. Zo gaf een studie van de Europese Investeringsbank aan dat investeringen meerscale-ups,toepassingendoorgroeienenChina.niveausEuropazoalsinnovatievedurfkapitaalverstrekkersdoorindigitaletechnologieënAIenblockchainbinnensignificantonderdeliggenvandeVSenOmnieuweinnovatiesbeloftevolleideeëntelatentotsuccesvolleenbeloftevollebevelenweaanomintezettenophetefficiënt
33. EWI, Enkele ’takeaways’ uit de Speurgids, 2022
twin transitie – aanbevelingen
Zet meer in op het poolen van publieke en investeringsmiddelenprivate
»
» Investeer meer in menselijk kapitaal en STEM-profielen De twin transitie zal leiden tot netto meer jobs, maar ook tot nieuwe noodzakelijke vaardigheden en profielen.
Een aantal radicaal nieuwe digitale technologieën zoals quantum computing, 6G, biogebaseerde elektronica, DNA-gebaseerde digitale opslagtechnologie, … hebben een grote potentiële impact op duurzaamheid, maar staan nog ver van algemene
Bovendien zullen sommige jobs verdwijnen en bepaalde profielen minder nuttig worden. Het zijn vooral vaardigheden gelinkt aan
twin transitie – aanbevelingen
• 20 •
“Nog altijd maar 19% van de diploma’suitgereikteinhetVlaamshogeronderwijszijninSTEM-richtingen.”
» Doorbreek silo’s en katalyseer private en publieke datasharing Vlaanderen heeft een enorm groot innovatiepotentieel met sterke kennisinstellingen en speerpuntclusters, maar concrete resultaten breken nog onvoldoende door. Om deze opportuniteiten te realiseren is het belangrijk om blijvend inter– en vanindustrietechnologischeHierbijinnovatie-watmeerverderwereldindustrieDemaaropeconomie.industrietransitiedomeinente–werkenaangemoedigdspeerpuntclustersinterclusterprojectenWesamenwerkingenmultidisciplinairetepromoten.bevelenookaanomde–waarbijwordenomsamenteoptransversalethema’sverderteondersteunenensturenrichtingbelangrijkezoalsenergie,4.0encirculaireDitmeteenklemtoonvalorisatieenkennisdiffusie,zondermarktverstoring.samenwerkingtussendeendeacademischemoetVlaanderenookstimuleren.DitkanonderviaindustriëlePhD´s,nogietsandersisdaneenofBaekelandmandaat.wordteerderopgedanekennisinde(R&D)erkendalsdeeleendoctoraatstraject.
marktontplooiing. Het is belangrijk dat deze technologieën voldoende ondersteund kunnen worden via het innovatie-instrumentarium.bestaande Het is natuurlijk moeilijk om in elk van deze technologieën op termijn uit te blinken. Daarom vragen we aan de overheid om keuzes te maken op basis van de aanwezige sterktes én het ecosysteem in Vlaanderen (kennisinstellingen én bedrijven). Bovendien moet dit voldoende vraaggedreven gebeuren en bevelen we de overheidsagentschappenbevoegde aan om hun expertise en capaciteit rond deze nieuwe technologie te versterken.
bundelen van publieke en private investeringsmiddelen. De overheid kan een belangrijke rol spelen in de financieringsmozaïek en als aantrekken.bijkomendereferentiepartnerinvesteerders
» Investeer voldoende in nieuwe disruptieve digitale technologieën
Het is belangrijk dat de overheid inzet op een duidelijk en stimulerend wetgevend kader om de twin transitie te bevorderen. We formuleren hier de volgende aanbevelingen.
» Stimuleer datadeling en de ontwikkeling van productnormeringenmarktgedreven en standaarden Veel data-uitwisselingeenditmaaroverheidprivateenhetsteunenduurzaamheidstoepassingenophetgoedgebruikéndelenvandatatussenpubliekeprivatepartijenoftussenpartijenonderling.Onzeiszichdaarvanbewust,overheidsinitiatievenomtebevorderenzittennoginteembryonalefase.Omenoptimalisatie
datageletterdheid, computationeel en analytisch denken, algemene digitale skills en soft skills zoals samenwerken die bijzonder relevant zijn. De zogenaamde STEM-profielen zullen dus erg in trek blijven. Ondanks de grote noodzaak en het bestaan van het STEM-actieplan zien we echter weinig verandering op het veld en blijft de instroom stabiel. Ook op Europees niveau lopen we ver achter. Nog altijd maar 19% van de uitgereikte diploma’s in het Vlaams hoger onderwijs zijn in STEMrichtingen: onder het Europese gemiddelde en ver verwijderd van toplanden zoals Duitsland en Oostenrijk.34 We bevelen aan om extra inspanningen te doen om de instroom en dus ook uiteindelijke uitstroom, zeker in het technisch onderwijs te verhogen. Bovendien wensen we ook een grotere focus op STEM- en technische stages in het hoger onderwijs. Samenwerking met het bedrijfsleven moet daarbij geïntensifieerd worden. Naast opleidingen, reskillingsmogelijkhedenzijn en nascholingen van belang.
• 21 •
» Ook moeten er standaarden ontwikkeld worden om de milieu-impact van energiebronnen en apparaten vast te leggen. We zijn evenwel geen voorstander van het opleggen van verplichte standaarden (dit kan ook ave rechts werken), maar we moedi gen de overheid aan om zich in eerste instantie te focussen op de ondersteuning van al opgestarte industrie-initiatieven om naar meer uniforme standaarden toe te werken en meer aanwezig te zijn op Europees georganiseerde werkgroepen om standaarden te ontwikkelen. Dat gebeurt immers voornamelijk op Europees niveau en is van groot belang om de interne Europese markt effectief open te breken en protectionis tisch gedrag tegen te gaan.
» Stimuleer groene innovatie, maar vermijd overregulering en administratieve haarkloverij Onze ondernemingen zullen grote inspanningen leveren om te werken richting meer duurzaamheid en om de vooropgestelde ambities te bereiken. Zoals we eerder aangaven, speelt disruptieve innovatie daarbij een belangrijke rol. We moeten echter opletten voor overregulering en de administratieve rompslomp die vaak gepaard gaat met burn-out.wegensdreigenbedrijventebelangrijkrapportageverplichtingenaanmaarkunnenrichtingvoorindienenwordendievermijdeninnovatie.beknotrapportageverplichtingen.meerDitimmersdebroodnodigeZomoetenwedatdeklimaatplannenindetoekomstgevraagdaanbedrijvenbijhetvansteunaanvrageninnovatieprojecten,dieuitgaan.Klimaatplannenuiteraardnuttigzijn,alsdiegekoppeldwordenjaarlijkseengedetailleerdeishetomvoldoenderekeninghoudenmetdeeigenheidvanensectoren,zonietbedrijvenaftehakeneenadministratieveBelangrijkisdusom
34. STATISTIEK VLAANDEREN, Diploma’s in wiskunde, wetenschappen en technologische richtingen in het hoger onderwijs, 2021.
twin transitie – aanbevelingen
Regelgeving als stimulerend kader
te bevorderen zijn er duidelijke afspraken en randvoorwaarden (= standaarden) nodig over onder meer kwaliteitseisen waaraan data moeten voldoen, ditmonetarisatie,zeggenschapcommunicatieprotocollen,toepassingsmogelijkheden,definities,overdata,…Deoverheidkanfaciliteren.
» Op het vlak van datadeling heeft de Vlaamse overheid al een belangrijke stap gezet met de Vlaamse datastrategie en de creatie van het datanutsbedrijf. Hier moet evenwel een versnel ling gebeuren en meer nagedacht worden over de ontwikkeling van use cases gelinkt aan de twin transitie en datadeling tussen bedrijven onderling. Daarnaast is alignering met Europese initia tieven wenselijk (bijvoorbeeld de creatie van de ‘data spaces’ binnen Digital Europe om data binnen bepaalde sectoren uit te wisse len). Het kan ook inspirerend zijn om te onderzoeken hoe andere EU-lidstaten dit bevorderen. Zo heeft Nederland al sinds 2018 een beleid om tot meer datadeling te komen in de sectoren mobiliteit, transport en landbouw. Finaal is het natuurlijk ook belangrijk dat
Vlaamse en federale initiatieven op elkaar zijn afgestemd en elkaar versterken (denk aan de ‘Belgian Health Data Authority’).
» Versoepel vergunningsproceshet
te investeren in de juiste kennis en mensen bij de overheid om bedrijven adequaat en constructief te begeleiden.
Er is ook nood aan een goede (basis) infrastructuur om de twin transitie te ondersteunen. De belangrijkste aanbe velingen hierbij zijn:
» Versnel de uitrol van 5G en stimuleer de ontwikkeling van 6G We wezen eerder al op het belang van 5G als belangrijk en energieefficiënt connectiviteitsplatform. Met de uitrol blijven we echter achterlopen in Europa. De federale veiling is weliswaar achter de rug, maar de eigenlijke grootschalige uitrol moet nog plaatsvinden. Daarnaast bestaan er nog andere obstakels die een vlotte uitrol in de weg staan en aangepakt moeten worden:
twin transitie – aanbevelingen
innovatie met AI kan vertragen. Zo verscheen in 2021 al een voorstel voor een Europese AI-verordening waarbinnen AI-toepassingen worden onderworpen aan extra regels en de verwachting is dat die na onderhandelingen eind 2023 worden omgezet in regelgeving. Toepassingen worden daarbij onderverdeeld in risicocategorieën waarvan degene met het hoogste risico worden onderworpen aan tal van vereisten. Zeker voor kmo’s zullen die te stringent zijn. We vragen aan onze overheid om te wegen in dit Europese debat en ook te werken standaardiseringsprocessenaan voor de conformiteitsattesten (CE) die gevraagd zullen worden.
het starre vergunningsbeleid, de strikte stralingsnormen en de toenemende taksering op zendmasten en pylonen. We bevelen hier aan om het vergunningsbeleid en bijhorende procedures verder te versnellen, de stralingsnormen te verhogen naar internationaal geldende normen en een rem te zetten op de vele ondertussenopademinternetverbindingdevoldoendenetwerk.deveilingopbrengsteneenTegelijkertijdgemeentetaksen.bepleitenwedataanzienlijkdeelvandevandefederalewordtgeïnvesteerdinverdereuitbouwvanhetDaarbijmoetookaandachtzijnvoorglasvezelnetwerkendiedenaarhetbredereleggen.Naeenlangekanonslandeindelijkde5G-treinspringen,maarstaatde6G-trein in het buitenland al in de steigers. België mag zich geen tweemaal in dezelfde voet schieten.
» Zorg er voor dat (Europese) regelgeving innovatie rond sleuteltechnologieën niet beknot De aanwezigheid van een aantal sleuteltechnologieën in onze economie en samenleving is essentieel. AI is daar een van de belangrijkste van. Er is echter regelgeving in de maak die
» Benut het potentieel van de onderzoeksinfrastructuurbestaande meer Er bestaat al heel elkaarsafsprakenzijn,samenwerkingzouonderzoeksinfrastructuur.zelfDaarnaasthetbelemmerdeerechterbekendheidslaan.tussenZijconceptenVlaamselangetermijnpotentieelZulkeacademischePlantaanniches.enmetonderzoeksinfrastructuurwatinternationaleuitstralingverwevenheid,vaakinDenkenwedaarbijdeBioBaseEuropePilotenB-PHOTdietotdewereldtopbehoren.projectenverhogenhetvandeeconomiedoornieuweenideeënuittetesten.zijnnoodzakelijkomdebrughetlaboendemarktteDetoegankelijkheidendekunnenindepraktijkbeter.Bedrijvenmakenteweiniggebruikvandoortoegankelijkheidenvindenvandejuisteingang.hebbenbedrijvenvaakookuitmuntendeHiereveneensmeeronderlingemogelijkmoetenuiteraardmitsdenodigeenbeschermingvanintellectueleeigendom.
Er zullen de komende jaren enorme investeringen nodig zijn in Vlaanderen, gaande van investeringen in digitale infrastructuur (zoals glasvezelnetwerken, extra zendmasten en antennes), infrastructuur voor duurzame energie en het elektriciteitsnetwerk, tot het upgraden van bestaande gebouwen en bedrijfsterreinen. Deze investeringen en bijhorende bouwwerken vragen tal van vergunningen. Door het trage vergunningsbeleid in Vlaanderen dreigen we onvoldoende snelheid te kunnen maken en veel van deze investeringen slechts sterk vertraagd te kunnen uitvoeren of erger nog, ze kwijt te spelen. Dit zet een rem op de twin transitie in ons land. Een verdere versoepeling van de vergunningsprocedure en redelijke termijnen zijn dus essentieel.
Infrastructuur
intensiteit nog sterk verhogen en digi tale tools meer gebruiken als hefboom voor duurzaamheid.
De weg naar Vlaanderen topregio in 2030 Legende Volg groeimonitoronze groeimonitor.plansamengroeien/www.voka.be/op
Plan Samen Groeien
Dat is ook wat Europa wil. Zo legt ze de lat op 55% minder uitstoot van broeikasgassen in 2030 t.o.v. 1990. We scharen ons achter deze ambitie, want het is voor onze bedrijven een nood zakelijke uitdaging om competitief te blijven op lange termijn. We zullen
Mettechnologie.dezepaper
• 23 •
doen we een oproep tot meer samenwerking in een qua druple helix-constellatie (overheid, bedrijven, kennisinstellingen en bur gers). Creatieve disruptie en duurzame innovatie kunnen we maar realiseren wanneer er meer data en kennis wor den gedeeld en gevaloriseerd. Het is daarbij aan de overheid om te zorgen voor een duidelijk kader en regelgeving die innovatie stimuleert. De kennisin stellingen en clusters roepen we op tot versterking van de onderlinge samen werking en vragen we (nog) meer in te zetten op valorisatie en kennisdiffusie, uiteraard in samenwerking met het be drijfsleven en zonder marktverstorend te zijn. Bedrijven kunnen hun digitale
dit op een slimme manier moeten realiseren met behulp van de 3 I’s: innoveren, investeren en iedereen betrekken. Daarbij stellen we voor om 5% van het bbp te besteden aan overheids- en O&O-investeringen. Zo zijn er substantiële investeringen nodig in digitale basisinfrastructuur (5G, net werken, cybersecurity, dataopslag, …) en is O&O essentieel voor de verdere ontwikkeling van digitale en duurzame
Deze paper kadert in het Plan Samen Groeien van Voka, waar in we pleiten voor gezonde en gedeelde groei. De ambitie is om Vlaanderen tegen 2030 naar de Europese top te stuwen. Om dit te realiseren moet onze groei duur zaam zijn in alle betekenissen van het woord: groen, gezond en blij vend. Maar hoge ambities vereisen ook hoge targets.
Referentielanden OverheidsuitgavenDuurzaamheidO&0 Digitale intensiteit bedrijven Circulair gebruik materialen 0,5 0,9 1 BRON: EUROSTAT 1,2 Luxemburg Denemarken Referentie Vlaanderen Vlaanderen -11,5 BRON EUROSTAT/STEM-MONITOR Referentie -26,3 16,4 -49,8 Frankrijk Zweden Belgie 28 BRON: EUROSTAT/OESO Referentie 42 14 47 Portugal Italië BRON CEDEFOP Referentie 13 België 23 2,2 30,9 BRON: EUROSTAT BRON: EUROSTAT BRON: EUROSTATBRON: EUROSTAT/STATISTIEK VLAANDEREN In % bbp, 2020 Uitstoot van broeikasgassen in CO2-equivalenten Wijziging t.o.v. 1990, in % In %, 2019 Bedrijven met een hoge tot zeer hoge digitale intensiteit, in %, 2021
Om op te volgen hoe Vlaanderen ervoor staat, en waar de meeste ruimte voor verbetering ligt, maakten we binnen het Plan Samen Groeien een groeimonitor op. Daarbij wordt nagegaan voor een hele reeks indi catoren hoe Vlaanderen presteert. Dat wordt telkens vergeleken met de rest van West-Europa en een set van sterke referentielanden (voorna melijk Scandinavië, Zwitserland en Nederland). Voor duurzaamheid en di gitalisering kijken we in het bijzonder naar indicatoren op het vlak van O&O, digitalisering en circulaire materialen.
twin transitie
De versnellen
|||kiEenutgavevanVoavzwJaargang15oktober2022VerschijntnietinjulienaugustusAfgi ft kkeantoorBruggeErenningsnummerP708123
Digitale hefbomen voor een groenere economie 2022OKTOBER
Johan Guldix & Dieter Somers