STOF. TREND RESEARCH MAGAZINE. ZWAAR BELAST OF LICHT BEVONDEN De strijd om het perfecte lichaam. SCHOONHEID VERGAAT NIET Oma, moeder, dochter over schoonheid. NORMEN EN WAANZIN De hedendaagse discussie.
IN DE BAN VAN DE NATUUR... De toekomst spreekt: onnatuurlijke natuurlijkheid!
vieflavie.
01
SCHOONHEIDS IDEAAL(EN). STOF. 1
INHOUD 2000-2010
2010-2025
UNNATURAL
NATURAL
YOUNG
ADULT
MASCULINE
FEMININE
04 SAMENVATTING. Summary. 06 Survival of the prettiest. Inleiding. 08 Zwaar belast of licht bevonden. De strijd om het perfecte lichaam. 12 qoutes enzo. Wat is schoonheid? 14 LEGS ARE THE NEW BREAST. De lichaams obessie. 15 SCHOONHEID VERGAAT NIET. Oma, moeder en dochter vertellen. 20 normen en waanzin. De hedendaagse discussie. 24 in gesprek met Monique lindeboom. Over de beauty consument. 25 OBJECTIVITEIT IN DE UITVERKOOP. De misleidende commercie. 26 niets is wat het lijkt. Zijn onze ogen ontsnapt aan de werkelijkheid? 28 in de ban van de natuur. De toekomst staat op de loer. 31 koppen enzo. De media laat van zich horen! 33 READ MY MIND. Bronnenlijst. 5 Redactie en vormgeving: Vivian Elizabeth Sneep. Copyright Š 2010 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, film of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande toestemming van de maker.
STOF. 3
4
SAMENVATTING
This edition of research magazine “Stof” centers on answering the question, “What feminine beauty ideals can be expected to be dominant in the future?” In approaching this question, developments within this topic are approached from several points of view. In doing so, a complete picture of current and future beauty ideals is illustrated. The research methods used also vary, ranging from interviews and field research in the fashion and beauty industries, to literature review and the study of current philosophical discussions pertaining to the issue. First, an extensive overview of past-century developments in western beauty ideals is given. Through literature review, the article Zwaar belast of licht bevonden concludes that the social factors economy, politics, health and technology played an essential role in everchanging beauty ideals during the twentieth century. There appears to be a clear pattern in ideal body shapes in which an ongoing exchange occurs between natural and unnatural, young and old, masculine and feminine. In the interview, Schoonheid vergaat niet, three generations of women- Grandmother Helena, mother Simone and daughter Heleen- discuss the beauty ideals of their own generations. This interview demonstrates how child-raising and surroundings influence the perception of beauty. Moreover, it becomes clear that beauty ideals have a stronger influence on younger women. The article and the interview both give strong evidence to the importance of the human body when it comes to beauty. The column, Legs are the new breast expands on this concept and explains the reasoning behind the human body’s significance in western (beauty) culture. It includes the theories of both Oscar Wilde and Anneke Smelik, Professor of Visual Culture at The Radboud University in Nijmegen. Next, field research is used to observe the current discussion of western beauty ideals. What is happening in society and what do we see in beauty and fashion-related publications? In the article, Normen en waanzin several professionals from the fashion industry are interviewed and current related affairs in the media are discussed. The article concludes that despite movements to the contrary, the beauty ideal of young, fit and thin continue to be the preferred beauty ideal of the fashion industry. An interview with Monique Lindeboom gives insight into the strong connection between beauty ideals and commercial and economical interests. Monique’s lending her name to a specific beauty brand while claiming to be an ‘objective journalist’, causes doubt as to the objectivity of research into the industry’s aims and views. This leads to the essay, Niets is wat het lijkt which explores the way current media culture provides a distorted view of reality. A number of philosophers and sociologists pose explanations for this distortion and give insight into the effects of such postmodernism. The fact remains that unachievability, a permanent element of beauty ideals, maintains its strong attractive effect despite growing awareness of the misleading nature of media. Lastly, the article In de ban van de natuur gives an answer to the central question. In lieu of twentieth century history, current social developments and field work, it is concluded that future western female beauty ideals will be dominated by the relatively new concept of “unnatural naturalness”. Natural appearance is key, but does not necessarily need to be attained naturally. Recent examples are provided to illustrate and explain this notion.
STOF. 5
Survival of the prettiest?
EDITORIAL
In plaats van een standaard glossy te maken over hoe je mooi wordt en
welke crème je moet gebruiken voor een perzik zachte huid,
wil ik dit verschijnsel wat meer ‘body’ geven. Plato zei het al in de vierde eeuw voor Christus: de drie wensen van ieder mens: gezond te blijven, rijkdom vergaard te hebben op eerlijke wijze en mooi te zijn”.1 Mooi zijn. Klinkt eenvoudig, maar is lang niet zo makkelijk als je denkt. Per uur wordt ik gebombardeerd door beelden die schreeuwen wat mooi is. Per dag ontdek ik wel weer rare gewoontes die mensen erop nalaten om mooi te willen zijn. Per week zie ik boordevol magazines, met oneindig veel modellen, producten en kleding die allemaal een mening hebben over hoe je mooi wordt. En ondanks het feit dat het soms de grootste onzin is, dat ik graag al deze impressies zou willen wissen uit mijn geheugen en me wil storten op echte levensvragen, raak ik telkens weer, keer op keer, gefascineerd door dit gecompliceerde verschijnsel. Laten we eerlijk zijn, schoonheid heeft wel degelijk macht. Hoe we ons voelen, gaat steeds meer samen met hoe we eruit zien. Door de buitenwereld wordt ons uiterlijk gezien als een reflectie van ons innerlijk.2 Schoonheid en identiteit zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Vrouwen en mannen gaan door vuur om aan bepaalde schoonheidseisen te voldoen. De media, mode- en beauty industrie doen er een schepje bovenop: “Mooi zijn is het hoogste doel op aarde” zingen ze op lieve onschuldige toon. En zeker vandaag de dag, door de ontwikkelingen in de techniek wordt de suggestie gewekt dat schoonheid maakbaar is. Nog
nooit eerder in de geschiedenis wordt het schoonheidsideaal zo aan de orde gesteld, met het gevolg dat de grens tussen echt en onecht steeds kleiner wordt. Schoonheid is niet alleen een lifestyle, cultuur, verlangen of status, maar inmiddels ook een serieus sociaal-maatschappelijk fenomeen. In plaats van een standaard glossy te maken over hoe je mooi wordt en welke crème je moet gebruiken voor een perzik zachte huid, wil ik het verschijnsel meer ‘body’ geven. Schoonheid is immers meer dan een wimperkruller, een leuke ‘pakkie an’ of een eigenwijze attitude. Ik ben me bewust van het feit dat in de Westerse beschaving diverse opvattingen zijn over wat de ideale schoonheid is. Toch richt ik mij in deze eerste editie van STOF op het meest dominant aanwezige vrouwelijke ideaalbeeld in de Westerse beschaving, opbouwend naar de vraag: What will the future bring? Je kan lezen over hoe vrouwen zich door decennia heen in allerlei vormen hebben geperst, want het schoonheidsideaal verandert voortdurend. Zo vertellen oma, moeder en dochter over de schoonheid van toen en nu. Ik verdiep me in filosofische theorieën over de hedendaagse beeldcultuur en ga verder in op de actuele discussie en ontwikkelingen binnen de mode-industrie. Tot slot leiden al deze artikelen tot nieuwe ideeën rondom het toekomstige schoonheidsideaal.
Vivian Elizabeth Sneep Hoofdredactrice STOF.
1. Vrij vertaald uit The Science of Beauty, Nancy Etcoff, London,1999, p 2. 2. L. Woertman, Moeders mooiste, de schone schijn van het uiterlijk, Breda, 2003, p 91-92.
STOF. 7
Zwaar belast of licht bevonden? Je kent het wel. Vanuit het etalageraam lacht een prachtig model je stralend toe. Het langbenige, dunne model met blonde krullen en volle lippen draagt de spijkerbroek waar jij al maandenlang naar opzoek bent. Vol enthousiasme ren je de winkel in. Daar is ‘ie! Maatje 38, dat moet passen. Doordat er geen rij staat bij de paskamers, ben je gelijk aan de beurt. Je trekt de broek aan en tot grote teleurstelling komt hij niet verder dan je knieën. De waarheid is hard: je past hem niet. Niet getreurd denk je, blijf optimistisch, en je probeert een maatje groter. Gelukkig. Dat gaat de goede kant op. Nog een beetje duwen en persen, snel
de knoop dicht. Ja, je kan ademen. Vol tevredenheid sta je rechtop en kijkt zelfvoldaan in de spiegel. Een moment van verstandsverbijsternis. Het ziet er niet uit! Wat een desillusie! Teneergeslagen doe je de broek uit en bekijkt jezelf eens kritisch in de spiegel. Je ziet een stevige vrouw met een chagrijnige verdrietig hoofd. Je denkt: “oh god, ik ben weer aangekomen. Kijk dat buikje en ook nog die cellulitis op mijn benen!” Je gaat de winkel uit op weg naar de dichtstbijzijnde snackbar. Dan maar een patatje, het kan je nu toch niks meer schelen.
LITERATUURONDERZOEK
Tijden veranderen, maar de strijd om het ideale lichaam heeft altijd bestaan. Al decennia lang worden uiteenlopende hulpmiddelen ingezet om het juiste lichaam te krijgen. De feiten op een rij: een tijdsoverzicht vanaf 1900. Het begon met het korset, dat de functie had om de perfecte taille te creëren. Het korset zorgde ervoor dat borsten goed naar voren kwamen en de heupen naar achter. Wie mooi wil zijn moet pijn lijden. Vrouwen waren bewegingsloos en ingeregen. Het lichaam moest recht van voren zijn, billen naar achter, holling in de rug en de borst vrij groot. Na de eerste wereld oorlog (1914-1918) werd de nadruk meer gelegd op een goed zichtbaar figuur in plaats van op het korset. Vrouwen wilden na de oorlog hun verworven vrijheden terug. Kleding werd los en dit gaf de vrouw bewegingsvrijheid. Het nieuwe silhouet was een jongensachtige en bewegingsvolle vrouw. Het lichaam mocht gezien worden. Vrouwen wilden slank zijn, met smalle heupen, lage taille en kleine boezem. Zo kwamen ze mannelijker (boezemloos en recht) over en dit kwam goed van pas in het bedrijfsleven waar vrouwen steeds meer terecht kwamen. Na de tweede wereld oorlog was er behoefte aan luxe en romantiek. Het korset kwam weer terug, alleen nu wel van katoen. Vrouwen gingen van top tot teen in ‘the new look’3 over straat: “lipjes getuit, borstjes vooruit”. Het lichaam moest een extreem smalle taille hebben en vrouwelijke vormen met heupen en volle borsten. De elegante dame uit de jaren ‘50 werd in de jaren ’60 vervangen door een jong, naïef, androgyn meisje met grote reeën ogen. Dit betekende weg met de rondingen. Vooruitstrevende vrouwen bewezen hun onafhankelijkheid door hun haar af te knippen. Door het ontstaan van de jeugdcultuur gingen jongeren zich verzetten tegen het ideaal van moraal en fatsoen. Kleding begon een belangrijke rol te spelen bij identiteitvorming en expressie.4 Het streven naar onafhankelijk werd in de jaren ’80 doorgezet en de emancipatie golf was een gegeven. Vrouwen kwamen hogerop in het leven. Er ontstond een fitnesshype, waardoor vrouwen nog meer bewust raakten van hun lichaam. Vrouwen droegen strakke kleren en haalden alles uit de kast: extreem hoge plateauzolen, stiletto hakken, naveltuitjes, glimmende leggings etc. Cosmetica
en geneeskunde gingen samen werken. De plastische chirurgie deed zijn intrede. Make-up was nu geen noodzaak meer om fouten te verdoezelen. De jaren ‘90 was een tijd van grenzeloosheid. De nadruk lag voornamelijk op eenvoud en comfortabelheid. De ondergoedmode werd een goede business: wonderbra’s, push-up bh’s, shapeups waren te koop, die borsten en billen liftten en de buik plat drukte. Door de populariteit van celebrity’s en modellen waren er diverse vrouwbeelden waaraan men zich kon spiegelen. Echter, was de heroin look wel de meest dominante stroming. Uitgeveegde make-up, gescheurde kleding en een lang slank egaal jong lichaam. Plastische chirurgie maakte nog meer dromen werkelijkheid en protesten omtrent schoonheid werden merkbaar.5 Anorexia was vrouwenziekte nummer één en consumenten lieten van zich horen.
‘Het korset is nooit echt verdwenen, het werd veranderd in andere typen ondergoed en uiteindelijk in het afgetrainde lichaam.’ Tegenwoordig gaan we nog een stapje verder. Het lichaam is nog steeds lang, dun, egaal en jong, met als grote verschil dat de techniek nu een handje helpt. Esthetische chirurgie is normaal geworden, waardoor het mogelijk is je aan te passen aan een norm die verder gaat dan wat met lichamelijke inspanning mogelijk is. Mode theoretici Valerie Steele is van mening dat het korset nooit echt is verdwenen, het werd veranderd in andere typen ondergoed en uiteindelijk in het afgetrainde lichaam.6 Het ideale lichaam heeft een wispelturig karakter. Dan is het weer dik, dun, vrouwelijk mannelijk, grote borsten kleine borsten, smalle taille, brede heupen, blanke huid donkere huid etc. Eigenlijk zou je het ideaalbeeld volledig moeten negeren. Als je kleine borsten hebt, ben dan blij met ‘roaring twenties’ look. Heb je brede heupen, ben trots op je prachtige jaren 50 lichaam. En mocht de situatie zich voordoen dat je door het niet passen van een broek gefrustreerd de winkel uitloopt, haal dan met opgeheven hoofd adem en realiseer je dat alles weer in de mode komt.
3. De New look van Dior was herkenbaar aan wijde rokken en een brede riem in de taille. 4. Er ontstonden veel manifestaties tegen de politiek, en seksualiteit werd openbaar (mede door de introductie van de Pil 1962). 5. Naomi Wolf (1991) bracht een boek uit: “De zoete leugen of mythe van schoonheid”. 6. L. Svendsen, “Mode een filosofisch essay” Arnhem 2006, p. 86.
STOF. 9
Hierboven een overzicht van het Westerse vrouwenlichaam van de 20e eeuw. De periodes in roze hebben vrouwelijke vormen in tegenstelling tot de periodes in blauw, die mannelijkheid en slankheid vertegenwoordigen. Gezien het kleurritme is er een herhaling zichtbaar, wat helaas niet opgaat voor de periode 2000-2010. In deze periode zijn we nog een stapje verder gegaan in blauw: langer, dunner, jonger en nog mannelijker. In al deze periodes zijn bepaalde bewegingen opvallend die elkaar constant afwisselen. Deze bewegingen zijn, natuurlijk versus onnatuurlijk, jong versus volwassen en mannelijk versus vrouwelijk. Elk ideaalbeeld kun je definiëren aan de hand van deze termen. Zo kan het huidige ideaalbeeld worden omschreven als onnatuurlijk, mannelijk en jong. Daarmee mag niet worden vergeten dat de gebruikte terminologie - dat wat wordt beschouwd als natuurlijk, onnatuurlijk, jong, volwassen, mannelijk en vrouwelijk - ‘mee veranderd’ met de tijd en de mode zelf. Vóór de jaren twintig werd door rijke blanke mensen een bruine teint vulgair gevonden, terwijl men nu een huid die door de zon gebruind is er ‘natuurlijk’ en ‘gezond’ uit vindt zien. Het begrip vrouwelijk heeft vele invullingen gekend.7 Allerlei maatschappelijke factoren - economie, politiek, en techniek - oefenen invloed op de verschuiving van definities, begrippen en uiteindelijk ideaalbeelden.
7. Denk aan de bolle buiken uit de late gotiek. In de late zestiende eeuw lijkt er geen limiet te zijn aan een buik van de vrouw, terwijl ze toch aantrekkelijk en vrouwelijk bleef. In de vroege zeventiende eeuw zou Rubens nauwelijks onder de indruk zijn geweest van het lichaam van Kate Moss. Zo ook voor het lichaam van een bodybuilder uit de jaren tachtig , dat op iemand van begin twintigste eeuw erg vreemd zou zijn overgekomen. Deze voorbeelden geven aan dat de tijdsgeest in grote mate bepalend is voor de invulling van de begrippen ‘vrouwelijk’ en ‘natuurlijk’ .
Van links naar rechts: The new look van Christian Dior, het corset begin 1900, Little black dress Chanel 1920/1930, Het corset, Mondriaan jurk 1960, Fotograaf Martin Munkasci maakte eerste foto met bewegende vrouw 1934, Audrey Hepburn, Twiggy, Grace Jones, Margaret Thatcher, De grenzeloze jaren 90 en Kate Moss met de heroin chic look.
STOF. 11
QUOTESENZO
Beauty is a short-lived tyranny. Socrates. Schoonheid is zichtbaar gemaakte spiritualiteit en het hoogste doel op aarde. Plato. Schoonheid zit in orde , symmetrie en definitie. Aristoteles. Schoon·heid de; v 1. de eigenschap mooi te zijn 2. -heden iets moois. Van dale. Schoonheid is een idee of gevoel van aangenaam uiterlijk of innerlijk, uitstraling van een persoon, dier, (kunst) object of landschap, en tevens aangenaam geluid, in het bijzonder muziek. Wikipedia. It’s something that makes your heart beat. Beauty for me is something you didn’t expect. Bernard Wilhelm. Beauty is also submitted to the taste of time, so a beautiful woman from the Belle Epoch is not exactly the perfect beauty of today, so beauty is something that changes with time. Karl Lagerveld. Schoonheid ontstaat door zuivering van overtolligheden. Micheal Angelo. Fashion has become too sophisticated, too serious, lighten up! You should enjoy it, like a good wine. Jean Paul Gaultier. De catwalk is geen doelgroep. Waarom kijken ontwerpers er niet door heen? Vitra. Beauty is the sole ambition, the exclusive goal of Taste. Charles Baudelaire. Er bestaat geen uitmuntende schoonheid zonder de één of andere eigenaardigheid van proportie. Filosoof Francis Bacon. I have never understood why fair equals beautiful because I love being brown. Through this film, I want to find out where this pressure to change your skin colour is coming from. Documentaire Make me white. In deze tijd neigt mode meer naar comfort dan schoonheid. Mr. Pearl. Beauty ensnares hearts, captures minds and stirs up emotional wildlife. Nancy Ectoff. In de populaire cultuur wordt iedere norm van mager bevestigd. Anneke Smelik. Schoonheid heeft wellicht het meeste te maken met ontroering en liefde. Liesbeth Woertman.
STOF. 13
LEGS ARE THE NEW BREAST Avond na avond vergapen miljoenen kijkers zich aan make-over shows en top model verkiezingen en andere varianten. Over het volgen van het beste dieet zijn we nog steeds niet uitgepraat. Sporten is een belangrijke bezigheid en ook kleding en cosmetica blijven prettige middelen om het lichaam mee te verfraaien. Dit alles met het uiteindelijke doel om ons lichaam te vervormen en te verzorgen, zodat het voldoet aan de schoonheidsnorm(en). In de westerse maatschappij draait mode allang niet meer alleen om kleding. Het hebben van het ‘eigentijdse’ lichaam is de musthave in je garderobe. Mode heeft altijd betrekking op het lichaam. Het lichaam en de kleding hebben altijd in dialoog met elkaar gestaan, waarbij de vorm van het lichaam de mode en de mode de vorm van het lichaam heeft beïnvloedt.8 Kleding kan het lichaam herschrijven, het een andere vorm
en expressie geven. Onze waarneming van het menselijke lichaam wordt enorm sterk beïnvloed door de in de tijd bestaande mode. (Dit zagen we terug in het voorgaande artikel Zwaar belast of licht bevonden.) Neem bijvoorbeeld de ‘skinny jeans’, die vrouwen met een maatje meer niet zo snel zullen dragen. Heeft de broek de slanke benen gehypt? Of heeft de dunne-lange-beennorm de skinny jeans doen ontstaan? Volgens Anneke Smelik, hoogleraar Visuele Cultuur aan de Radboud Universiteit Nijmegen, is de obsessie van het lichaam iets van de laatste tijd. “Vroeger stond de zorg van onze ziel centraal. In het materialistische wereldbeeld is bij velen voor die ziel geen plaats meer. We hebben nog slechts het lichaam om ons om te bekommeren.“9 Zoals Oscar Wilde schreef: “Om werkelijk middeleeuws te zijn zou je geen lichaam moeten hebben, en om werkelijk modern geen ziel.”10 Anneke Smelik wijst verder op de technologie die aanwezig is om het lichaam te cultiveren: “Technologie is een steeds belangrijke rol in de samenleving gaan innemen. We proberen de wereld ermee onder controle te houden. Dat beheersingsdenken passen we nu steeds meer toe op ons eigen lichaam. We willen niet alleen de buitenwereld, maar ook onszelf steeds meer perfectioneren.” Die hang naar een perfect uiterlijk heeft te maken met een cultuur waarin sterk geloofd wordt aan het maakbare lichaam: het lichaam moet fit, slank en vooral eeuwig jong blijven. Consumenten besteden daar veel aandacht, tijd en geld aan: van
fitness, dieet, persoonlijke verzorging, tot plastische chirurgie. Ook andere vormen van lichaamsmodificatie zijn populair, denk aan piercings, tatoeages, hair-extensions, littekenversiering etc. Zo schreef een Oostenrijks vrouwenblad onlangs een wedstrijd uit waarmee je een facelift, een liposuctie of een borstvergroting kunt winnen. Een cosmetische ingreep bij jonge meisjes wordt steeds meer vanzelfsprekend op de verlanglijst gezet. Het lichaam is een modeobject geworden en is belangrijk bij onze identiteitsvorming. We zoeken de identiteit in het lichaam, en de kleren zijn een directe voortzetting daarvan.11 Daarom zijn kleren belangrijk voor ons - zij staan het dichtst bij het lichaam. Het ligt dan ook meer voor de hand om vast te stellen dat in deze tijd de kleding het lichaamsideaal volgt. De naam ‘skinny jeans’ alleen al laat zien dat het zich naadloos heeft aangepast aan het slankheidsideaal. Ontwerpster Elsa Schiaparelli zei: “De kleding dient zich niet aan het lichaam aan te passen, maar veel eerder het lichaam aan de kleding”.12 Mocht dit ooit de nieuwe standaard worden, dan zouden benen het nieuwe zwart kunnen zijn en haren de bijpassende accessoire.
8,11,12: L. Svendsen, “Mode een filosofische essay” Oslo 2004, p. 80-82. 9. W. Sanderse “Haarloos ideaal als teken van liefde voor de technologie”, Trouw, 12 oktober 2005. 10. O.Wilde “A few Maxims for the Intruction of the Over-educated” in Complete works of Oscar Wilde, Londen 1966, p.1203.
INTERVIEW
SCHOONHEID vergaat niet
Schoonheid door de jaren heen: hoe ervaren vrouwen van drie generaties schoonheid? Ik sprak met Oma Helena (80), moeder Simone (54) en dochter Heleen (25). Van te voren had ik elk van hen gevraagd om een beeld mee te nemen wat in hun ogen schoonheid vertegenwoordigt. Ook vroeg ik hen om weer terug te kruipen in de huid van het vijfentwintig jarige meisje dat ze alledrie zijn geweest. Met een goed glas wijn startten we het gesprek. Niets geen schone schijn....
Op de foto’s: Helena Wolthuis (links) komt oorspronkelijk uit Maassluis en heeft vroeger gewerkt bij een reclame bureau. Haar man is 28 jaar geleden overleden. Sinds een paar jaar woont ze alleen in haar appartement in Rotterdam. Simone Wolthuis (midden) is altijd een werkende vrouw geweest en zeer maatschappelijk betrokken. Nu is zij opnieuw geschiedenis gaan studeren en daarnaast partij voorzitter van de VVD in Rotterdam. Ze woont samen met haar man in Rotterdam, haar vier kinderen wonen uit huis. Heleen Snijders (rechts) studeert geneeskunde aan de Universiteit van Amsterdam, en is nu bezig met haar co-schappen. In de toekomst wil ze graag gynaecoloog worden.
STOF. 15
Helena Wolthuis heeft een wit bloesje aan en haar haren zitten keurig opgestoken. Ze laat haar meegenomen foto zien, waar ze zelf op staat. Op deze foto is ze uitverkoren tot Miss Schiedam. De missverkiezing had niet alleen met uiterlijke schoonheid te maken, maar ook met de rol die je vervulde in de gemeenschap, vertelt Helena: “Je moest wel aardig zijn tegen andere mensen”, benadrukt zij. Ik vraag haar: “Was u vroeger bezig met uw uiterlijk en met de mode?”
haar. Op de andere foto staat mijn dochter Cootje. Ik vind het een prachtige foto. Dit is (de) zo dromerige Cootje.” Heleen: “Maar goed mam, dit zijn je kinderen.” Simone: “Ja, dat is waar. Maar, ik was net zoals Heleen op mijn vijfentwintigste enorm bezig met mijn uiterlijk. Misschien heeft het ook meer met karakter te maken dan met de tijd. Ik wou vroeger graag wijde pijpen, maar dat mocht niet. Ik weet ook nog dat de rits aan de voorkant kwam en dat was echt een schande!”
Helena: “Niet zozeer, ik keek liever naar mannelijke schoonheden. Ik ging wel eens naar een schoonheidspecialist, maar als ik dan thuis kwam herkende ik mezelf er niet in terug. Make-up hoeft van mij niet. Ik vind het niet overdreven, maar Heleen en Simone hebben naar mijn inziens niets nodig. Ik ben wel altijd heel gek op kleding geweest, maar heb me nooit extreem laten beïnvloeden door de heersende mode. Ik koos mijn kleding omdat het stond en omdat ik het leuk vond, niet omdat het mode was. Toen ik ging trouwen, bijvoorbeeld, gingen al mijn vriendinnen in het lang en ik in het kort.” Heleen vindt de foto mooi. Simone vindt het stoer dat haar moeder een foto van haar zelf heeft meegenomen. Zelf heeft ze twee ingelijste foto’s mee van haar kinderen. Op de ene foto staan haar zoon Alexander en dochter Cootje arm in arm. De andere foto is een portret van dochter Cootje. De kinderen waren daar nog jong. Ze vertelt liefdevol: Simone:“Ik heb een hele lieve foto meegenomen. Wat ik mooi vind aan deze foto is de verbondenheid tussen die twee, wat ze ook echt nog steeds hebben. Dat hele lieve mannetje. Zo lief was hij voor
Wat is er volgens u veranderd? Simone: “Wat ik denk is dat in mijn tijd de mode van volwassen en kinderen naar elkaar toe begon te groeien. In de 17e en 18e eeuw zagen kinderen er net zo uit als volwassen. Nu is het het tegenovergestelde: volwassenen proberen zich jonger te kleden. Ook kwam toen die enorme emancipatiegolf met de Dolla
Mina’s. Vrouwen gingen er onaantrekkelijk uit zien. Wijde kleren, korte haren, geen sieraden en lelijke tuinpakken. Toen ging je zien dat in de mode politieke en maatschappelijke standpunten zichtbaar werden. Je ging iets zeggen met je kleding. Daarvoor was dat nog niet zo.” Als je de deur uitstapte, moest je dan voldoen aan een bepaalde dresscode? Waren er ongeschreven regels? Helena: “Ik dacht er nooit echt over na, maar wel als ik naar een feestje ging.” Simone: “Ik doe iedere dag hetzelfde ritueel. Maar bij een feestje een beetje extra. Dat ritueel bestaat uit douchen, insmeren, opmaken, haren doen en een luchtje. Klaar! Dat deed ik toen ook al. Ik ga niet de deur uit zonder luchtje.” Helena: “Ja, altijd een luchtje!” Heleen: “Wat grappig, ik doe helemaal niet altijd een luchtje op. Ik ga niet de deur uit zonder mascara.”
“Je hebt hier ook wel een groep vrouwen bij elkaar die het belangrijk vinden om er mooi uit te zien. Dat heeft met opvoeding te maken.” Het gesprek neemt een andere wending en gaat over de invloed van anderen. Alle drie zijn ze best gevoelig voor de mening van anderen. De man / vriend speelt daar een grote rol in. Maar dat niet alleen. Zo vertelt Helena vol overtuiging: “ Je kleedt je in eerste instantie mooi aan voor jezelf, maar met name voorde mensen om je
heen. Als ik op bezoek ga, kleed ik me mooi aan, zodat de gastvrouw ziet dat ik moeite heb gedaan.” Heleen concludeert: “Je hebt hier ook wel een groep vrouwen bij elkaar die het belangrijk vinden om er mooi uit te zien. Dat heeft ook met opvoeding te maken.” Helena bevestigd: “Dat neem je van je moeder over.” Heleen heeft een beeld meegenomen van top model Doutzen Croes, gescheurd uit een glossy. Simone heeft al een voorgevoel waarom Heleen uitgerekend dit beeld heeft gekozen. Ze fluistert in mijn oor: “Lange benen”. Heleen: “Als ik naar deze foto kijk, dan denk ik, ik zou er best wel graag zo uit willen zien. Niet alleen vanwege haar mooie lange benen, maar ook omdat ik denk dat als je haar bent, dat je dan geslaagder bent in het leven. Deze foto symboliseert dat schoonheid geassocieerd wordt met succes. Dit merk ik ook in het dagelijks bestaan. In de maatschappij krijgen knappe mensen meer kansen dan niet knappe mensen.” Helena en Simone vinden de stelling van Heleen erg zwart wit. Zij vinden dat je dat niet zo kan stellen. Ik vraag hen of in hun tijd Doutzen ook mooi zou worden gevonden?”
Helena: “De kleding zou niet in mijn tijd kunnen, maar wel het gezicht en het figuur. Ik vind het een mooi kind, maar toch komt ze bij mij koel over. Je moet ook een aardig karakter hebben en dat kan ik niet beoordelen. Alleen mooi zijn is niet doorslaggevend.”
“In de maatschappij krijgen knappe mensen meer kansen dan niet knappe mensen.” Simone: “Bij mij zou ze ook mooi gevonden worden. Het is prettig om naar iemand te kijken die mooi is, dat werkt in je voordeel. Maar ik zie hier niet zoveel intelligentie in, en dat is wel iets waar ik enorm door word getriggerd. Dat ik iemands ogen zie en denk, ik kan met jou een gesprek voeren.” Heleen: “Ja, dat vind ik ook belangrijk, maar dat is waarschijnlijk ook iets genetisch.” Wat zou er anders moeten vandaag de dag, als het gaat om schoonheid? Simone: “Er is een terreur van het uiterlijk. Dat is eigenlijk met Twiggy begonnen. Daarvoor maakte niemand zich er zo extreem druk over. Ik vind dat best een
probleem. Ook vind ik dat vrouwen ondanks de druk van buiten, wel moeten weten wie zij zijn en wat bij hun past.” Heleen: “Wat ik wel goed vind is dat er programma’s zijn, waarin stylisten vrouwen mooier maken, waardoor die vrouw zich ook echt mooier voelt.” Helena: “Het is belangrijk dat je jezelf ook accepteert.” Heleen: “Ik merk heel erg in mijn vriendinnen-groep, dat je niet langer dan 3 minuten mag praten over het feit dat je graag dunner wilt zijn. Dat is echt een taboe, terwijl iedereen ermee kampt. Elke vrouw kijkt in de spiegel en heeft zo haar wensen. Het lijkt mij een goede ontwikkeling, als daar open over kan worden gesproken.” Simone: “In mijn generatie zie ik dat veel te veel vrouwen doen alsof het hun niets meer kan schelen.” Heleen: “Het is een soort tegenstrijdigheid. Aan de ene kant willen we allemaal dun zijn, en aan de andere kant heb je dan die vrouwen die dat niet willen of die dat niet kunnen, en die gaan zich er dan tegen afzetten.” Simone: “Eigenlijk zou het minder moeten, maar dat wordt het niet. De media doen alleen wat wij willen. Alleen omdat er een markt voor is.”
STOF. 17
Er wordt nog wat wijn ingeschonken… Ik stel tot slot de vraag: “Wat is voor jou schoonheid, als je het moet definiëren in paar korte zinnen?” Helena: “Ik vind schoonheid zo enorm breed. Voor mij is schoonheid, dat je een aimabel mens bent, en niet ik, ik, ik. Een sociaal ingesteld iemand. Wel kijk ik liever naar een mooi gezicht, dan naar een lelijk gezicht. Maar niet veroordelen als het een lelijk mens is. Het is absoluut niet alleen het uiterlijk. Dat is toch een kreet, ‘schoonheid zit van binnen’?! Maar goed, heb je het allebei dan is het mooi meegenomen.” Simone: “Ik denk dat schoonheid ongelofelijk strak samenhangt met uitstraling. Uiterlijk is echt niet voldoende. Er moet een blijheid bij zitten of een open gezicht, dat in de wereld kijkt en iets wil bereiken.” Heleen: “Voor mij staat schoonheid gelijk aan puurheid. Dat je zonder iets nodig te hebben, er mooi uit ziet. En ja, toch blijf ik van mening dat mooi zijn een groot voordeel kan zijn in de weg naar succes.” Simone: “Maar hier spreekt wel iemand van 25! In jou leeftijdscategorie is het nog zonder meer mogelijk om zonder iets er mooi uit te zien.”
18
Ik sluit het gesprek af en bedank de vrouwen voor dit interview. Terug naar huis denk ik na over schoonheid en de tijdsgeest. De drie vrouwen vertegenwoordigden uiteenlopende visies over schoonheid. Goed zichtbaar is in elk geval de toegenomen invloed van globalisering en de media op de jongere generatie vrouwen als Heleen. Dit kwam duidelijk naar voren doordat zij schoonheid koppelt aan succes. Simone, daarentegen associeert schoonheid meer met uitstraling en ambitie. Door intelligentie wordt zij enorm getriggerd. De elementen die de grootmoeder aankaart, zoals de sociale wenselijkheid van verzorging, hebben meer betrekking op het aanpassen en goed functioneren binnen een maatschappij. Ik denk dat deze opvattingen ook verband tonen met een aantal indertijd heersende maatschappelijke idealen. Zo werden sociale, zorgzame capaciteiten misschien wel meer gepropagandeerd in de jaren ‘50 dan in de jaren 80, waar juist arbeid en ambitie werden toegejuicht. Ook opvallend zijn de overeenkomsten in de manieren waarop deze vrouwen omgaan met schoonheid. Zij vinden het alle drie belangrijk om er verzorgd uit te zien, en zijn gevoelig voor de mening van anderen. Zelf gaven ze als reden hiervoor, dat dit meer met karakter en genen te maken had dan met de tijd. Mag je concluderen dat de visie op schoonheid door opvoeding en omgeving bepaald kan worden? Of zegt het feit dat ‘verzorgdheid’ en ‘ijdelheid’ bij alledrie een rol spelen misschien meer over het vergelijkbare milieu waarin ze opgroeiden dan over het feit dat zij familie van elkaar zijn. Ik vraag me af hoe het was geweest als ik deze vrouwen over dit onderwerp had geïnterviewd in dezelfde fase van hun leven? Hadden ze dan dezelfde kenmerken van (hun visie op) schoonheid belicht? Dat zullen we helaas nooit weten. Alledrie vonden zowel Miss Schiedam als Doutzen Croeze “adembenemend mooi”. Echte schoonheid vergaat niet.
Alledrie vonden zowel Miss Schiedam
als Doutzen Croeze “adembenemend mooi�.
Echte schoonheid vergaat niet.
STOF. 19
waanzin
NORMEN EN Eva had waarschijnlijk geen gekrulde wimpers en lipgloss op haar lippen toen zij Adam ontmoette bij de appelboom. Daarentegen was zij wel in het bezit van een behoorlijke dosis natuurlijke vruchtbaarheid; blozende wangen, zacht rode lippen en brede heupen. Adam was verkocht, met als resultaat het ontstaan van de mensheid. Niet voor niets, want het is een universeel gegeven, dat het menselijk bestaan om voortplanten draait. Dit natuurlijke proces gaat gepaard met aantrekkingskracht, waardoor het aantrekkelijk is aantrekkelijk te zijn. Vandaag de dag wringen we ons dan ook in allerlei bochten om aantrekkelijk te worden en vooral te blijven. Alleen de hedendaagse ideeën over schoonheid zijn in de ogen van veel mensen een mission impossible. Schoonheid zou een genot moeten zijn om naar te kijken, maar het huidige schoonheidsideaal heeft een slechte reputatie. Wat onschuldig begon tijdens het plukken van appels, is vandaag een zeer beladen onderwerp. We worden dagelijks geconfronteerd met een stortvloed van beeldschone beroemdheden en modellen, en daar worden we niet gelukkig van. Althans, dat is de gangbare mening. De media krijgen vaak de schuld van het feit dat veel vrouwen niet tevreden zijn over hun eigen uiterlijk. Een verklaring daarvoor zou kunnen zijn, dat het schoonheidsideaal niet op één lijn ligt met de maatschappelijke wensen. De
schoonheidsnormen, die de media ons voorschotelt zijn niet voor de ruime meerderheid van de bevolking te realiseren. Het vrouwelijk ideaalbeeld nam de afgelopen jaren steeds meer onnatuurlijke(re) vormen aan (door het gebruik van photoshop, plastische chirurgie etc.) waarbij elke vorm van chemische hulp werd ingezet. De wereld daarentegen is steeds meer gericht op natuurvriendelijkheid en duurzaamheid. Modellen worden graatmager, terwijl overgewicht één van de grootste maatschappelijke problemen is. Statistieken liegen er niet om en wijzen op de groeiende vergrijzing, maar de modewereld, tikje eigenzinnig, geeft voorkeur aan ‘jong, jonger, jongst’. Deze kloof tussen schoonheidsideaal en maatschappij wekt onbegrip en kritiek op. Volgens modejournalist Bregje Lampe is het een vicieuze cirkel die moeilijk te doorbreken is.13 De paspoppen op de modeacademies, hebben zogenaamd een Italiaanse maat 38, maar zijn in feite een Nederlandse maat 32-34. Weinig (jonge) designers ontwerpen voor grotere maten. Zo vertellen twee vrouwelijk studenten van de FIA mode Master met overtuiging dat het vrouwenlichaam “… alles met vorm te maken heeft”. Op de vraag of zij een collectie zouden maken voor vrouwen met normale vormen, wordt er verontwaardigd gekeken: “Nee! ik wil echt geen 38 erin”.14 En dit lijkt het begin van het einde. Op deze manier blijft het onrealistische beeld in stand, en wordt een maat 36 door de mode-industrie nog steeds als ‘dik” gezien. Ook programma’s als “Hollands next top model” wijken niet af van de
standaard. Het schoonheidsideaal is daarmee volgens Anneke Smelink een typisch voorbeeld van Foucaaldiaanse disciplinering in de vorm van zelfregulering en internalisering.15 Niemand zegt dat we broodmager moeten zijn, maar dik zijn is ‘not done’. ZICHTBARE KRITIEK Langzamerhand wordt de ‘kritiek’ op het schoonheidsideaal steeds harder en zichtbaar. Sunny Bergman heeft in 2007 een kritische VPRO documentaire gemaakt, omdat ze zich ergerde aan het vrouwelijke schoonheidsideaal dat is gefixeerd op jong en dun. De documentaire heeft een levendig debat losgemaakt. Sunny Bergman wil afrekenen met de seksualisering van de samenleving dat uitsluitend gedefinieerd wordt door schoonheid. Inmiddels hebben meer dan 10.600 vrouwen het manifest ondertekend.16 Bij de politiek wordt het onderwerp ook opgepakt. In 2007 heeft de Spaanse overheid geëist dat de mode industrie haar kledingmaten verandert vanwege negatieve sociaalmaatschappelijke invloeden.17
Statistieken liegen er niet om en wijzen op de groeiende vergrijzing, maar de modewereld, tikje eigenzinnig, geeft voorkeur aan ‘jong, jonger, jongst’.
VELDONDERZOEK
In Nederland pleit vooral en alleen het CDA voor een gedragscode in de tijdschriften, waarmee bepaalde modellen worden geweerd uit de glossy magazines.18 Frankrijk deed hetzelfde, door een wet voor te stellen die moet bewerkstellen dat op gepubliceerde foto’s een speciaal keurmerk komt te staan.19 Door een geretoucheerde advertentie van het merk Ralp Lauren, ontstond in de media (oktober 2009) een internationale rel over de extreme eisen die de mode-industrie aan modellen stelt. Zo zou het Ralph Lauren model Filippa Hamilton ontslagen zijn omdat ze te ‘dik’ was. De kritische Amerikaanse website Boing Boing zwengelde de kwestie van de extreem digitaal gemanipuleerd advertentie aan. Websites als Yahoo, The Huffington Post en ABC News namen de protestacties over en verspreidde deze wereldwijd over het web.20 Ook bij de mode-industrie is de onvrede doorgedrongen, en doet men her en der een poging tot verandering. In de november editie van de Amerikaanse glamour waren ‘plus size’ modellen te zien. De reacties van de lezers waren erg positief. Het modeblad V-magazine wijdde in februari een volledig nummer aan vrouwen in verschillende maten en vormen:‘The size issue’. De Noorse modefotograaf schoot de reportage. Na afloop zei hij: “I loved the opportunity to show that you can be beautiful and sexy outside the narrow interpretations that normally define us”. Het Duitse modetijdschrift Brigitte wil in de toekomst alleen nog werken met wat zei noemen ‘echte vrouwen’. Karl Lagerveld die zich ergerde aan de kritieken rondom te dunne modellen heeft laatst een fotoshoot gemaakt met volwassen volle vrouwen. De Franse MarieClaire heeft in haar April uitgave geen enkele foto geretoucheerd.
Illustratie: Diana Nomen.
STOF. 21
Van links naar rechts: Cover Franse Elle april 2010 met plus size model Tara Lynn, Lizzie Miller voor Amerikaanse Glamour novemer 2009, Grazia 24 maart 2010, V magazine issue 4, april 2010.
En ook, Alexandra Schulman, hoofdredacteur van de Britse Vogue schreef in juni 2009 ontwerpers aan om hen te vragen grotere maten kleding te sturen naar de modeshoots, want zelfs topmodellen pasten er niet meer in. In een interview met The Guardian zei Alexandra: “Ik denk dat er een langzaam proces gaande is om dingen aan te passen. Maar ik ben teleurgesteld in de reactie van de industrie op dit onderwerp, want ik denk dat het niet past bij wat de meeste mensen vinden. Het is één ding om een standpunt in te nemen, omdat je een creatieveling neemt en niet creëert op bestelling - dat doet geen enkele kunstenaar - maar ik denk dat als de hele maatschappij iets niet echt bewondert, het gepast is om er meer aandacht aan te schenken.”21
“Het ideale model moet er ouder en voller uitzien.” Er lijken veranderingen plaats te vinden. De mode-industrie doet een poging om ‘extreem dunne en jonge modellen’ te boycotten. Tijdens het panelgesprek ‘Voices in American Fashion’ concludeerden de ontwerpers Francisco Costa (Calvin Klein), Maria Cornejo en Yeohlee Teng dat het ideale model er ouder en voller uit moet zien. Ook tijdschriften schrijven over de opkomst van het groten-
maten-model. Echter, mogen we niet vergeten dat commerciële en economische overwegingen wel degelijk hierbij van invloed zijn. Als de bladen en ontwerpers met deze modellen hun verkoopcijfers zien kelderen zullen ze er hoogstwaarschijnlijk niet mee doorgaan. Bovendien verstaat de mode-industrie onder ‘maatje nul’ en ‘plus size’, een andere maat dan de gemiddelde consument. De normen en waarden van de modewereld zijn dus niet representatief voor het grootste deel van de bevolking.
voor een omslag foto van de Qoute) en fotomodellen (zoals Giselle Bündschen) hebben commentaar op het onmogelijke schoonheidsideaal dat tegenwoordig in de beeldcultuur met behulp van fotoshoppen wordt gepresenteerd.
REALITY CHECK Ondanks dat de vicieuze cirkel nog niet doorbroken is, zien we dat de consument graag breekt met het onrealistische schoonheidsideaal. Uit diverse onderzoeken blijkt dat de meerderheid van de vrouwen zich onzeker voelt door de gefotoshopte modellen. Ze denken dat ze zich zekerder zullen voelen als ze weten dat al die foto’s van perfecte vrouwenlichamen, eigenlijk digitaal zijn bewerkt.22 In een onderzoek van Global Study Dove geeft 90% van de geënquêteerde vrouwen aan het zeer belangrijk te vinden met name jonge meisjes een realistisch en gezond beeld mee te geven van het lichaam.23 Op diverse blogs zijn protesten te vinden van consumenten over de invloed van het schoonheids-ideaal.24 Zelfs filmsterren zoals Kate Winslet (wiens benen ongevraagd digitaal langer en slanker waren gemaakt Het Parool magzine Mode maart 2010
De behoefte van de consument richting een meer echt of (let wel: in hun ogen) realistischer ideaalbeeld groeit. Zou dit betekenen dat we in de toekomst terug gaan naar het Adam en Eva tijdperk? Back to the roots, niks geen poes pas? Helaas lijkt dit scenario toch onwaarschijnlijk. Onechte schoonheid wordt nog steeds omarmd. Mede door de opkomst van de eeuwige jeugd en pornografie, zijn o.a. scheren, harsen, epileren, en ‘laseren’ aan de orde van de dag. Deze ontwikkeling wordt versterkt door de digitale technologie.
De norm van een fit, slank, mooi lichaam wordt nog steeds gepropageerd door de mode- en schoonheidsindustrie. Programma’s als Photoshop maken het menselijk lichaam nog virtueler en kneedbaarder. Door de groeiende kennis op het gebied van techniek en wetenschap kan het lichaam zo gemaakt worden zoals je zelf – of een producent/fabrikant - zou willen. De plastische chirurgie ontwikkelt zich steeds verder. Via internet kun je resultaten zien van aanpassingen op jouw
lichaam. In Engeland is er een plastic surgery channel die 24 uur per dag je op de hoogte houdt over alle ins en outs. Zelfs in crisistijden blijft de cosmetica industrie groeien.25 Als je het nieuws moet geloven, kan nu zelfs een foetus al de eerste correcties krijgen, vervangt een gen de föhn en zou je inwendige een bh kunnen implanteren (ook wel de ‘cup & Up bra’ genoemd). Kortom, de wonderen zijn de wereld nog niet uit.
doorgevoerd. De discussie voorlopig voortduren....
zal
dus
We kunnen concluderen dat de protestacties, de aangepaste wetgeving, de veranderende houding van modetijdschriften en enkele ontwerpers, en de veelvuldige reportages met vollere vrouwen een eerste stap zijn in het aanvaarden van verschillende realistischere lichamen. Toch moeten we wel realistisch blijven: de norm van een fit, slank, mooi lichaam wordt nog steeds gepropageerd door de mode- en schoonheidsindustrie. Vrouwelijke en mannelijke consumenten blijven zich identificeren met (onrealistische) schoonheidsidealen die door de cultuur worden voorgespiegeld. Met het gevolg dat er binnen de westerse mode een langzame ontwikkeling in de beeldcultuur plaatsvindt, die leidt tot onuitgesproken normen.26 Om die normen het hoofd te bieden, moeten er veel veranderingen worden
13. B. Lampe, interview 4 december 2009. 14. A. Vollebregt en Y. van Mansfeld, interview 12 november 2009. 15. A. Smelik “Op het eerste gezicht. De glijdende grens tussen echt en onecht”, Uitgever: Jong Holland. Beeldende kunst en visuele cultuur. Jaargang 22, nr 2, 2006: 24-29. 16. Bron: www.beperkthoudbaar.nl 17. Artikel op www.nu.nl “Spanje stelt kledingmaat ‘gemiddelde vrouw vast” 25 januari 2007. 18. Artikel op www.nu.nl “Glossy’s zetten meisjes aan tot anorexia” 19 juli 2009. 19. Artikel op www.arstechnica.com “Warning: this unrealistic image has been Photoshopped” 23 september 2009. 20. “Ik paste niet meer in hun kleding, internationale rel over de extreme eisen die de mode-industrie aan modellen stelt”, NRC Next, (auteur ontbreekt) 16 oktober 2009. 21. I. Vandemoortele, “Het hemelse lichaam”, Elle Magazine, maart 2010. 22. Dit blijkt uit het onderzoek “Enquête photoshop” van TopX, (jongerenpaneel van ÉénVandaag), september 2009. 23. Dove Global Study, “Beyond stereotypes: Rebuilding the Foundation of Beauty Beliefs”, februari 2006, p. 55. Een onderzoek onder 3500 vrouwen mee, in de leeftijd van 16 tot 64 jaar, verspreid over 11 landen. (Brazilië, Canada, China, Duitsland, Italië, Japan, Mexico, Saudi Arabië, VS, Engeland en Argentinië). 24. Voorbeelden van blogs zijn o.a. www.thesatorialist.blogspot.com, www.beperkthoudbaar.nl, www.photoshopdisasters.com, http://3wavezines. blogspot.com , http://feministfatale.com. Maar ook op youtube, zijn veel reacties te bekijken. De filmpjes van Pink (Stupid girl) Dove (Evalution), Mika (Big girls), A fat rant (joynash1) hebben veel reacties uitgelokt. 25. Volgens het jaarverslag van de Nederlandse Cosmetica Vereniging (NCV) realiseert de cosmetica industrie dit jaar een omzetgroei van 2,5% (2,3 miljard euro). Dit jaarverslag wordt in mei 2010 gepubliceerd. 26. Zie uitgebreider: Niets is wat het lijkt (essay, p.27).
STOF. 23
INTERVIEW
MONIQUE LINDEBOOM Bekend als beautyjournaliste en oprichtster van BeautyJournaal. Werkt al zestien jaar als beautyjournalist voor talloze glossy magazines, voor radio (BNR Nieuwsradio, 100% NL, voor kranten (NRC.Next). Met het beauty platform, beautyjournaal.nl geeft zij een nuchtere kijk op luxe zaken, waarin zij zich laat souffleren door een team van wetenschappers/experts om de achtergronden van de beautyindustrie en haar innovaties te belichten. Wist je dat BeautyJournaal sinds juni 2009 ook nieuws aanlevert voor de lifestyle rubriek van NU.nl, de grootste nieuwsportaal van Nederland? Mooi zijn en mooi blijven is de titel van haar eerste beautyboek, dat in maart 2009 werd gepubliceerd.. Wat zijn jouw verwachtingen omtrent de toekomst van beauty? “Het is maar net hoe je het bekijkt. Er is veel discussie gaande over groene cosmetica. Het is echt een trend aan het worden. Zij zetten zich vooral af tegen alles wat synthetisch is, en wat in hun ogen ‘onnatuurlijk’ heet. Elke producent verzint zijn eigen verhaal erom heen. Het is allemaal economie. Bovendien is het helemaal niet bewezen dat al het natuurlijke veel beter is voor je huid. Er wordt simpelweg een droom verkocht. Het is echt een religie, hoor! Consumenten willen zo min mogelijk schadelijke stoffen. Naar mijn idee is het allerbeste gewoon een goed gevulde verse groentela. Er is ook een andere stroming die met duurzaamheid bezig is. Dit is anders dan de focus op natuurlijke stoffen die in een crème zitten. Deze duurzaamheids-focus is veel breder. Dit betreft het hele productieproces. Maar de gemiddelde consument kijkt daar niet naar. Zodra er een plantaardige stof in zit zijn consumenten geneigd te denken dat het gezond is. Mensen willen instant oplossingen. Aan de andere kant, God heeft ook een plastische chirurg geschapen. Het zit in de menselijke natuur om dingen te willen. Ook is de lifestyle industrie groter en belangrijker geworden. Deze vakmensen zijn enorme perfectionisten en hebben een geïdealiseerd vrouwbeeld dat ver weg staat van de realiteit.” Is het uiterlijk belangrijker geworden? “Het uiterlijk is steeds belangrijker geworden. Door de heersende jeugdcultuur zie je dat voornamelijk meisjes van twintig erg bezig
24
zijn met hun uiterlijk. Oneffenheden of zogenaamde ‘imperfecties’ willen zij graag verdoezelen. Vrouwen in een hogere leeftijdsklasse willen juist hun goede kanten versterken en zijn in veel mindere mate bezig met verdoezelen. Dit zie je aan de vrouwen die de huishoudbeurs bezoeken. De gemiddelde vrouw daar is echt niet zo met beauty bezig. Als je ouder wordt krijg je nou eenmaal rimpels. De vergrijzing is niet tegen te houden. Je kan tegenwoordig langer fit en vitaal blijven. Dit is zeker niet afhankelijk van welke crème je op je huid smeert. Maar, ik kan me best voorstellen dat je op je op je tachtigste je rimpels een beetje wil laten optrekken. De plastische chirurgie die ontstond in de jaren tachtig is tegenwoordig veel minder opgeblazen.”
“Er wordt simpelweg een droom verkocht. Het is echt een religie,hoor!” Wat vergeten mensen soms als het gaat om beauty? “Instant oplossingen helpen niet, misschien wel als je twintig bent. Je moet zorgen dat je gezond blijft en dat je je stress niveau laag houdt. Dit betekent niet dat je als een muurbloempje langs de kant hoeft te staan, maar je moet je wel realiseren welke mechanisme een rol spelen in het leven en welke jou gezond houden.” Stel je hebt de regie in de beauty industrie, wat zou je dan willen veranderen? “Dat zou ik helemaal niet willen. Ik kan alleen maar bestaan omdat veel te weinig mensen doen wat ik doe en daarom heb ik 27. Monique Lindeboom deed in 2008 mee aan de commercial van Oil of Oilaz. Ook diverse celebrities en bekende sporters lenen hun identiteit aan beautyproducten.
Objectiviteit in de uitverkoop Sinds het interview met Monique Lindeboom ben ik lid van beauty journaal en krijg ik wekelijks bericht over nieuwe beauty producten en beautyingrediënten. In het gesprek kwam duidelijk naar voren dat instant oplossingen niet helpen. Gezonde voeding en een laag stress niveau is volgens haar beter dan het aanschaffen van allerlei crèmes. Gelukkig is deze visie niet nieuw voor mij. Helaas denkt de gemiddelde consument daar anders over. Met razend tempo gaan potjes, tubes en pillen over de toonbank. Met verve wordt de consument door de beauty industrie misleid en wordt een leugen als waarheid aangenomen. Het lijkt inderdaad op een religie, zoals Monique Lindeboom al zei. Ik begrijp heel goed dat er brood op de plank moet komen, en dat journalisten en andere bekende figuren daarvoor graag een beauty product promoten.27 Toch wordt in de glossy’s opvallend weinig genoemd het laag houden van het stressniveau en de goed gevulde groentela. Hierdoor blijft de ‘grote leugen’ in stand. Het lijkt onmogelijk, zelfs voor objectieve journalisten, weerstand te bieden aan de grote verleidingen van de schoonheid(sindustrie)....
STOF. 25
NIETS IS WAT HET LIJKT. “Our perception of beauty is distorted” was de boodschap van de film Evolution, van Dove, als onderdeel van de “Campaign for Real Beauty”.28 Deze ver-stoorde waarneming van het schoonheidsideaal heeft alles te maken met de beeldcultuur vandaag de dag. Er gaat geen moment voorbij dat wij niet worden overspoeld met beelden van (‘perfecte’) mooie mensen. Deze beelden suggereren een realiteit, maar in hoeverre is deze een afspiegeling van de (objectieve) werkelijkheid? Digi-tale technieken maken het nu mogelijk om lichamelijke grenzen te verleggen. De virtuele mens, die zich beweegt tussen fantasie en werkelijkheid, tekent de nieuwe trend. Geen wonder dus, dat wij onze positie niet kennen in het speelveld tussen echt en onecht. In dit artikel wordt aan de hand van visies van postmoderne filosofen de hedendaagse beeldcultuur besproken, en de manier waarop zij de realiteit (vervormt) weergeeft. Volgens postmoderne filosofen is realiteit tegenwoordig een illusie. Wij leven in een wereld waarin we de werkelijkheid mooier proberen te maken dan dat deze daadwerkelijk is. Het postmodernisme stelt dat huidige beelden in feite een simulatie van de werkelijkheid zijn. Een simulatie is een kopie van een kopie en verwijst naar de identiteit van een ander beeld. De bekende postmoderne Franse filosoof, Jean Baudrillard (1929 - 2007), noemt de Westerse cultuur een simulatiecultuur en is van mening dat de fantasiewereld zo groot is dat het de realiteit overlapt.
De simulatie van beelden is zo realistisch, dat ons bewustzijn niet meer in staat is echt en onecht te onderscheiden. Dit noemt hij “hyperrealiteit”.29 Dit maakt ook onze besluitvorming minder rationeel. Dit wordt extra gestimuleerd doordat onze wereld gedomineerd wordt door tv schermen, internet en andere technologische middelen. Beelden hebben steeds meer macht over ons. Ter aanduiding van deze nieuwe tijd, gebruikt Baudrillard de term “media age”. De scheidslijn tussen echt en onecht was misschien altijd al flinterdun, maar wordt nu definitief ontkracht.30 De Franse psychoanalyticus Jacques Lacan (1901- 1981) geeft een beschouwing van het fenomeen “media age” vanuit het perspectief van de waarnemer. Mensen moeten dagelijks een aanzienlijke hoeveelheid beelden verwerken. Daarmee hebben we in ons eigen leven te maken met verschillende ideale identiteiten, die aangereikt worden door de hedendaagse beeldcultuur. Doordat onze identiteit gemeten wordt aan onechte beelden, zal het ideaal onbereikbaar blijven.31 Kortom, het ideaal en de realiteit komen niet overeen, en dit kan een verstoord zelfbeeld opleveren.32 In de Dove film “Evolution” wordt die opgedrongen ‘realiteit’ onder vuur genomen en het schoonheidsideaal aan de kaak gesteld. Dove maakt ons duidelijk dat ons beeld van schoonheid sterk vertekend is. Evolution toont het proces aan van een gewone jonge vrouw die wordt opgemaakt, gekapt, gefotoshopped en zo verandert in een prachtig glamourmodel op een billboard. Dit geeft aan dat het idee van schoonheid wat ons wordt opgelegd, een mediaconstructie is en ver weg staat van de realiteit. Socioloog Manuel Castells noemt de visuele cultuur waarin wij leven een cultuur van ‘real virtuality’. Met dit begrip bedoelt hij dat de werkelijkheid volledig is ondergedompeld in de media. Het effect
hiervan is dat de media de menselijke ervaring beïnvloedt. Reality shows worden niet meer als echt aangenomen en beelden van de aardbeving in Haïti lijken meer op een horror film, waarbij je wacht op de ondertiteling. Manual Castells benadrukt dat het er niet om gaat of de kijkers het onderscheid maken tussen echt en onecht. Maar dat fictieve beelden steeds meer beïnvloeden hoe we de werkelijkheid zien. Filosoof Slavoj Zizek benoemt dit het “ontwerkelijkingseffect” van de media.33 Zet er een camera op en het wordt meer een show dan reality.
Wij leven in een wereld waarin we de werkelijkheid mooier proberen te maken dan dat deze daadwerkelijk is. Meer specifiek met betrekking tot mode en esthetiek, beschrijft Gilles Lipovetsky dat we nu leven in een consumptiemaatschappij en/of hyper-consumptie maatschappij, waarin steeds grotere segmenten van het sociale leven worden ‘gekannibaliseerd’ door het rijk van de mode. Kenmerken van de mode, zoals esthetiek, vernieuwing, vluchtigheid, kleine verschillen en herhaling zijn verplichtingen geworden voor alle op de consumptie gerichte economische activiteiten. Dit zie je terug in het dagelijks leven, waarin esthetiek een grote rol speelt bij het maken van producten en diensten. Denk aan reclamebeelden, design, de aankleding en inrichting van gebouwen, plastische chirurgie, verkoop van schoonheidsproducten, cosmetische chirurgie, lichaamstatoeages etc. Het is niet voor niets dat een tijdschrift veel aandacht besteed aan de lay-out. Dit is niet alleen vanwege de leesbaarheid, maar ook omdat het een esthetische genot moet zijn. De hyperconsumptie maatschappij gaat dus gepaard met een onbegrensde toename van esthetische verleidingen
ESSAY en perfectionering van vormen, ruimten en lichamen.34 Volgens Naomi Klein zijn deze verleidingen terug te vinden in o.a. beelden, die de internationale beeldtaal kenmerken voor de commercialisering en globalisering.35 Merken verkopen via hun producten een eigen levensvisie of levenshouding, een scala van normen en waarden en bieden daarmee sociale ervaringen. In plaats van inspelen op maatschappelijke behoeften trachten merken de leidende cultuur te zijn. Dit gebeurt via een explosie aan beelden en via sponsoring. De rol van de sponsor heeft, net als die van reclame in het algemeen de neiging steeds omvangrijker te worden. Dit is vooral zichtbaar in het werkveld van journalistiek en reclame, waarbij de scheidslijn niet meer weg te denken is. Veel modetijdschriften hebben hun bestaansrecht te danken aan hun adverteerders. Vaak gebruiken tijdschriften de informatie van hun lezers vervolgens om voor hun adverteerders doelgerichte reclame te ontwerpen.36 Dit zagen we ook terug tijdens het interview met Monique Lindeboom. In de commerciële wereld spelen eco-nomische belangen een grote rol.
beschrijven, dat we nu verwikkeld zijn in een beeldcultuur waarbij een onechte, gesimuleerde, hyperreële realiteit wordt gepresenteerd. Niet alleen Dove heeft hierop ingespeeld, maar ook anderen merken hebben gepoogd met vergelijkbare boodschappen op deze manier vrouwen een hart onder de riem te steken.37 Dove zegt eigenlijk, laat je niet misleiden door een onhaalbaar ideaalbeeld. Het door Dove geboden alternatieve, haalbare - ideaalbeeld, valt het best te bereiken door de aanschaf van de Dove verzorgingsproducten. De deconstructie van de misleiding (waarin we verleid worden tot een irreëel en onbereikbaar ideaal) is op haar beurt verleidend. De werkelijkheid is de nieuwste fictie! De grens tussen reëel en irreëel nog verder vervagend: postmoderne hyperrealiteit.
Zoals we zagen (Beaudrillard) met een toenemend ‘irrationele’ besluitvorming tot gevolg. Castells zou spreken van real virtuality waar Slavoi Zizek het “… het ontwerkelijkingseffect van de media” noemt. Nuchterder kan gezegd worden dat in het schoonheidsideaal de media ons voorspiegelt, door Dove (media?) wordt ‘aangevallen’, en door haarzelf gedeeltelijk vervangen, wel degelijk een realiteit schuilt. Namelijk dat van een veertienjarig, langbenig, grootogig dunne meisje, dat door praktisch geen enkele vrouw feitelijk kan worden bereikt. De enige realiteit is dat we ons nu eenmaal voelen aangetrokken tot die onbereikbaarheid. Misschien is onbereikbaarheid inherent aan (schoonheids)idealen….
De campagne van Dove laat ons zien, net zoals ook de postmoderne filosofen Beelden uit de film Evalution (Dove).
28. De Dove Campagne voor echte schoonheid is er (opgericht in 2006) om een werkelijke verandering teweeg te brengen in de manier waarop vrouwen en jonge meisjes schoonheid zien en accepteren. Met hun acties en campagnes willen zij helpen om onszelf en de volgende generatie te bevrijden van de stereotypen rondom schoonheid.deze voetnoot kan in de main-tekst 29. J. Baudrillard,” Simulacra and Simulations”, uit: Jean Baudrillard, Selected Writings, ed. Mark Poster (Stanford; Stanford University Press, 1988), p. 166-184. 30. A. Smelik “Op het eerste gezicht. De glijdende grens tussen echt en onecht”. Uitgever: Jong Holland. Beeldende kunst en visuele cultuur. Jaargang 22, nr 2, 2006: 24-29. 31. J. Lacan, “The mirror stage as formative of the function of the I as revealed in psychoanalytic experiences” Écrits. A Selection, New York: Northon 1977 32. Aandoeningen en stoornissen als anorexia zijn hiervan voorbeelden. 32. S. Zizek, “The subleme object of ideology” London, 1989. 34. G. Lipovetsky, “The Empire of Fashion. Dressing Modern Democracy”. Princeton: Princeton University Press 1994 (1987), p .135-155. 35. N. Klein, “No logo”. London: Flamingo 2001, p. 27-44. 36. N. Klein, “No logo”. London: Flamingo 2001, p. 63. 37. Ruby campagne, Bodyshop, 1997
STOF. 27
In de ban van de
natuur
CONCLUSIE
Hoe je het wendt of keert, ons uiterlijk is belangrijk voor ons. Dit zal ook niet veranderen.Tot nu toe stond dit magazine in teken van het schoonheidsideaal van toen en nu. Het streven naar ideaal beelden zal dus blijven bestaan. Maar hoe ziet dat er in de toekomst uit? Gelet op het literatuuronderzoek in het artikel “Zwaar belast of licht bevonden” zien we dat er een herhalingspatroon in ideale lichaamsvormen is, waarbij er een constante verschuiving plaatsvindt in de definities van de begrippen onnatuurlijk/ natuurlijk, jong/oud en mannelijk/vrouwelijk. Het hedendaagse dominerende schoonheidsideaal kan omschreven worden als onnatuurlijk (denk aan het gebruik van photoshop en plastische chirurgie), jong (gemiddelde leeftijd van het model is rond de 16 jaar) en mannelijk (rechthoekig en vormloos lichaam). Ook zagen we dat maatschappelijk ontwikkelingen zoals politiek, economie, gezondheid en techniek invloed uitoefenen op het schoonheidsideaal. Zo heeft de opkomst van de jongerencultuur in de jaren zestig het ideaal van het jonge mannelijke magere meisje gestimuleerd en heeft de emancipatie van de vrouw (jaren 20/30 en jaren 80) geleidt tot toentertijd meer mannelijkere vormen in het lichaam. In de column “Legs are the new breast” zagen we dat het lichaam een centrale rol inneemt bij de vorming van onze identiteit. De ontwikkelingen in de techniek oefenen daarbij grote invloed uit. Tijdens het veldonderzoek, waarbij er professionals binnen de mode-industrie aan het woord kwamen, werd er gekeken naar de ontwikkelingen in de westerse mode- en beautyindustrie en er aandacht werd besteed aan behoeftes van consumenten, werd duidelijk dat er veranderingen langzaam plaatsvinden. De mode- en beauty industrie probeert hier en daar een realistischer vrouwbeeld te schetsen door echte (volwassen) vrouwen te gebruiken in plaats van modellen, fotoshop vrije foto’s te publiceren en modereportages met ‘vrouwelijke’ vormen te laten zien. De gemiddelde consument, die zich onzeker voelt door de extreem magere modellen, ervaart deze tendens als prettig. Gek genoeg, wordt aan de ene kant de ‘echte’ schoonheid toegejuicht, terwijl aan de andere kant de ‘onechte’ schoonheid nog steeds wordt omarmt. Zowel de markt voor plastische chirurgische industrie als die van de cosmetica blijven groeien. Bovendien wordt door de mode- en beauty industrie de norm van een fit, slank, jong lichaam nog steeds in grote mate gestimuleerd. Ook de economische en commerciële belangen van deze nieuwe richting - het neerzetten van ‘echte vrouwen’ – zijn aan bod gekomen. De vraag blijft in
hoeverre deze tendens blijvend zal zijn. Wat zegt deze informatie ons over het toekomstige dominante Westerse schoonheidsideaal? Hoe te concluderen? Gezien het literatuuronderzoek zou de volgende stap in de ‘cyclus’ van ideaalbeelden omschreven kunnen worden als natuurlijk, vrouwelijk en volwassen. In de maatschappij zien we een focus op duurzaamheid en gezondheid. Daarbij genomen de vergrijzing, het bestrijden van overgewicht en het milieubewust leven. Tussen deze maatschappelijke werkelijkheid en het dominant ideaalbeeld is een grote kloof. In dit veldonderzoek zagen we dus signalen van pogingen om deze uitersten dichter bij elkaar toe te brengen. Het is dan ook waarschijnlijk, gelet op maatschappelijke ontwikkelingen, dat deze kloof in de toekomst kleiner wordt.
Dit alles lijkt te suggereren dat in het dominante Westerse schoonheidsideaal in de nabije toekomst ‘onnatuurlijke natuurlijkheid’ de leidraad zal zijn. In het dichten van genoemde kloof zal techniek in toenemende mate een rol spelen. Als essentieel onderdeel van deze tijd hebben technologische ontwikkelingen invloed op het begrip ‘natuurlijk’. Met behulp van alle moderne middelen en producten is het vrouwelijk ideaalbeeld ‘maakbaar’ geworden. De techniek en wetenschap maken dromen werkelijkheid en fantasieën realistisch. In het essay “Niets is wat het lijkt” werd deze vervaagde grens tussen echt en onecht in de postmoderne beeldcultuur besproken. Deze discussie, brengt de definitie van het begrip ‘natuurlijk’ aan het wankelen. Weet men nog wel wat natuurlijk is? Betekent natuurlijk nog wel hetzelfde als het in andere tijden deed? Mijns inziens dragen wetenschap en techniek bij aan een cruciale herdefinitie van het begrip natuurlijk. Dit alles lijkt te suggereren dat in het dominante Westerse schoonheidsideaal in de nabije toekomst ‘onnatuurlijke natuurlijkheid’ de leidraad zal zijn. Een natuurlijk voorkomen daar draait het om. Dit zien we nu al veel gebruikt in reclames en productnamen. Met vrouwelijke vormen ‘zoals het hoort’. Maar wie zegt dat dit alles op een natuurlijke wijze zal worden nagestreefd en dat moderne technieken niet zullen worden ingezet?
STOF. 29
In de markt voor consumentenproducten zien we al ontwikkelingen die deze beweging bevestigen. Schoenen die voor stevige billen zorgen en bruistabletten die voor een ‘natuurlijk’ getinte huid zorgen. Maar ook lange wimpers die worden gecreëerd door medische zalfjes en denk aan de plastische chirurgie, die steeds subtieler aanpassingen aanbrengt, waardoor het lijkt alsof het lichaam er ‘natuurlijk’ uitziet. Niet alleen in de modeindustrie zijn voorbeelden zichtbaar, maar ook in de lifestyle industrie zien we de kiem van onnatuurlijke natuurlijkheid steeds meer.. Denk aan de Philips wake-up light wekker, die je zogenaamd ‘natuurlijk’ wekt, het kamperen in een luxe ‘tent’ midden in de natuur, of op trendy wijze rauw groente en vlees eten in een restaurant. Wie weet, wordt de make-up tas ouderwets en is de koelbox de nieuwe beautyaccessoir. Drinken we sapjes voor natuurlijke krullen en eten we tomaten die blozende wangen teweeg brengen. Of gaan we niet meer naar de fitness, maar dragen we speciaal ontwikkeld ondergoed dat het lichaam bepaalde vormen geeft. Kleren die cellulitis tegen gaan en je huid rimpelvrij houden. Het lijkt misschien een ver van je bed show, maar de toekomst ligt op de loer. Mijn deur staat al op een kier.
De trend onnatuurlijke natuurlijkheid is gevangen in het boek: Unnatural. Meer informatie is te vinden op: www.vieflavie.com
30
Magazine Elle april 2010.
KOPPEN ENZO Gen ontdekking moet nieuwe föhn overbodig maken.
Grijs omahaar nieuwe trend. Nieuwe formule geeft grijs haar kleur terug. Eerste plus size paspoppen in etalage.
Media zetten aan tot eetstoornissen.
Eerste inwendige bh geïmplanteerd. Borstvergroting verboden voor Italiaanse tieners. Lingerie wordt steeds vaker high tech. Nieuw soort bh op 100 manieren te dragen.
Brits warenhuis lanceert opblaasdecolleté.
The plastic surgery channel is the world’s first television network.
Rimpels te lijf met telefoonapplicatie.
Appeltje voor de huid.
Kopje koffie tegen huidveroudering. Humeurverbeterende cosmetica is de trend voor 2010. Huidverzorging dragen nieuwe trend. Kaas maakt de huid mooier. Neemboom ondergoed tegen cellulitis. Nieuwe schoen maakt sportschool overbodig.
Hoge hak opnieuw onder vuur. Fashionista’s gaan groen.
Sexy lingerie niet langer hip. De vrouwenvorm verandert. Duits tijdschrift toont eerste editie met echte ‘modellen’.
Opnieuw plus size naakt in Amerikaanse glamour. Vogue belooft meer vrouwelijke vormen. Ook G-star zwicht voor ‘gewone mens’. Dikke billen zijn gezond.
Sportief is weer fashionable. Spleetje tussen de tanden trend.
Hoge hakken slecht voor rug en hersens. Wimpergroeimiddel schept serieuze verwachtingen.
Stamcelbeschermende cosmetica, werkt het al? Publiek vindt modellen nog te dun. Meiden willen photoshop waarschuwing Ralph Lauren door het stof om graatmager .model. Topmodellen zonder make-up.
De ontwikkeling onnatuurlijke natuurlijkheid in de media. Koppen afkomstig van o.a. De Pers, NRC Next, www.nu.nl, www.style.com.
STOF. 31
2000-2010
2010-2025
UNNATURAL
NATURAL
YOUNG
ADULT
MASCULINE
FEMININE
READMYMIND
Survival of the prettiest Etcoff, N., The Science of Beauty, London,1999. Woertman, L., Moeders mooiste, de schone schijn van het uiterlijk, Breda, 2003.
Top X jongerenpaneel van ÉénVandaag, Enquête photoshop, september 2009. Vandemoortele, I., Het hemelse lichaam, Elle Magazine, maart 2010.
Monique Lindeboom Zwaar belast of licht bevonden Ewing, E., A.Mackrel, History of 20th century of fashion, Anova books, 2005. Howell, G., In vogue, New York, 1975. Seeling, C., Mode de eeuw van de ontwerpers, Keunen 1999. Steele, V., 50 Years of Fashion: New Look to Now, Yale University press, 2000. Svendsen, L., Mode een filosofisch essay, Arnhem 2006. Teunissen, J., The ideal women, Amsterdam 2004.
Legs are the new breast Sanderse, W., Haarloos ideaal als teken van liefde voor de technologie, Trouw, 12 oktober 2005. Smelik, A., Kaal, kaler, kaalst, Lover, (vol. 34 afl. 2) 2007. Svendsen, L., Mode een filosofisch essay, Arnhem 2006. Wilde, O., A few Maxims for the Intruction of the Over-educated in Complete works of Oscar Wilde, Londen 1966.
Schoonheid vergaat niet
Interview met Monique Lindeboom, Amsterdam, 23 februari 2010.
Niets is wat het lijkt Baudrillard, J., Simulacra and Simulations, uit: Jean Baudrillard, Selected Writings, ed. Mark Poster Stanford; Stanford University Press, 1988. Etcoff, N., The Science of Beauty, London,1999. Klein, K., No logo, London: Flamingo 2001. Lacan, J., The mirror stage as formative of the function of the I as revealed in psychoanalytic experiences, Écrits. A Selection, New York: Northon 1977. Lipovetsky, G., The Empire of Fashion. Dressing Modern Democracy, Princeton: Princeton University Press 1994. Smelik, A., Op het eerste gezicht. De glijdende grens tussen echt en onecht, Uitgever: Jong Holland. Beeldende kunst en visuele cultuur. Jaargang 22, nr 2, 2006. Svendsen, L., Mode een filosofisch essay Arnhem 2006. Zizek, S., The subleme object of ideology, London, 1989.
Interview met Helena Wolthuis, Simone Wolthuis en Heleen Snijders, Rotterdam, 7 maart 2010.
Normen en waanzin Auteur onbekend, Ik paste niet meer in hun kleding, internationale rel over de extreme eisen die de mode-industrie aan modellen stelt, NRC Next, 16 oktober 2009. Bergman, S., Beperkt houdbaar, VPRO, augustus 2007. Dove Global Study, Beyond stereotypes: Rebuilding the Foundation of Beauty Beliefs, februari 2006. Interview met A. Vollbregt en Y. van Mansfeld, Arnhem, 11 november 2010. Interview met B. Lampe, Amsterdam, 4 december 2009. Jaarverslag van de Nederlandse Cosmetica Vereniging (NCV), april 2010. Smelik, A., Op het eerste gezicht. De glijdende grens tussen echt en onecht, Uitgever: Jong Holland. Beeldende kunst en visuele cultuur. Jaargang 22, nr 2, 2006.
STOF. 33