Rachels verzet - Julie Thomas.9789029724845

De Australische Kobi Voight, een docent kunstgeschiedenis, verruilt voor een zomer Melbourne met Berlijn. Vlak voor zijn vertrek krijgt hij van zijn moeder een pakketje met oude brieven uit de erfenis van zijn grootmoeder. Ze zijn geschreven in het Hebreeuws en bevatten prachtige tekeningen. Zijn nieuwsgierigheid is meteen gewekt en hij laat de brieven in Berlijn vertalen. Hij ontdekt dat ze samen een liefdesbrief vormen van een moeder aan haar kind, dat ze voor haar eigen bestwil heeft afgestaan.

Julie Thomas woont in Cambridge, Nieuw-Zeeland, en schrijft naast haar fulltime baan als scriptschrijver en filmproducer. Rachels verzet kan – maar hoeft niet! – gelezen worden als het vervolg op haar lovend ontvangen roman De jongen, de viool en de meester over de familie Horowitz.

nur 302

JULIE THOMAS

Rachels verzet

Rachels verzet

Wie is deze ‘Ruby’, de schrijfster van de brieven? En wat is er geworden van haar en haar kind? Terwijl Kobi al lezend ronddwaalt door Berlijn, bekruipt hem het gevoel dat hijzelf ook deel uitmaakt van deze geschiedenis – van het wonderlijke web dat zich uitstrekt van de holocaust tot nu en dat nieuw licht werpt op zijn familie en zijn eigen identiteit.

JULIE THOMAS

Rachels verzet

ISBN 978 90 297 2484 5

www.uitgeverijvoorhoeve.nl

Aan het begin van de oorlog staat een Joodse vrouw noodgedwongen haar baby af

Noot van de auteur Dit boek is een roman. Verwijzingen naar historische gebeurtenissen, echt bestaande mensen en plaatsen zijn verzonnen.

Andere namen, personages, plaatsen en gebeurtenissen zijn allemaal voortgekomen uit de verbeelding van de auteur, en elke gelijkenis met echte gebeurtenissen, plaatsen of mensen, levend of overleden, is puur toeval.

Alle personages van het Rode Orkest zijn echter echte mensen en ik heb hun echte namen gebruikt toen Kobi Voight ze had achterhaald. Ze hebben alle dingen die aan hen worden toegeschreven werkelijk gedaan en zijn gestorven als martelaren voor de goede zaak. Dat Harro Schulze-Boysen de vader van een kind was, is nergens opgetekend, maar hij en zijn vrouw Libertas hadden een open huwelijk en daarom is het idee dat hij een relatie had met iemand uit hun omgeving beslist niet vergezocht. De familie Horowitz, Rafael Gomez, de familie Voight en Maria Weiss zijn allemaal volledig fictief.

Rachels verzet 1-320.indd 5

21-03-16 10:01

Zelfs als we sterven, weten we dit: het zaad blijft ontkiemen.

Er mogen koppen rollen, maar de Geest zal de Staat bedwingen.

Het laatste woord zal niet aan de galg en de guillotine zijn.

En de rechters van vandaag vertegenwoordigen niet het oordeel van de wereld.

Een met de hand geschreven gedicht van eerste luitenant Harro Schulze-Boysen van de Luftwaffe.

Het werd na zijn executie op 22 december 1942 in zijn cel gevonden.

Rachels verzet 1-320.indd 7

21-03-16 10:01

1 Berlijn Juni 1942 Mijn allerliefste schat, Mijn hand trilt terwijl ik hieraan begin, mijn eerste brief aan jou. Ik zal proberen niet te huilen, want dan vlekt de inkt en lopen de woor­ den misschien in elkaar over en kun jij ze niet meer lezen. Ik ben zo overstuur dat ik bijna niet weet wat ik moet schrijven. Ik hoop dat jij en ik op een dag samen kunnen gaan zitten om deze brieven te lezen en dat ik dan kan uitleggen wat ik niet kan schrijven.

Maar in mijn achterhoofd loert de angst dat ik er niet zal zijn en dat je ze alleen zult lezen. Misschien ben je dan wel een jonge vrouw, en ik word zo blij als ik eraan denk hoe mooi je zult zijn. Er is zo veel dat ik je wil vertellen, dat je móét weten. Als ik bedenk dat je al die dingen misschien wel nooit zult weten, krijg ik het gevoel dat mijn lichaam in tweeën zal breken en mijn tranen de kamer blank zullen zetten. Je kunt onmogelijk weten hoeveel ik van je houd, dat mijn hart in precies hetzelfde ritme klopt als het jouwe, ook al ben je niet meer bij me. Maar ik loop op mezelf vooruit. Ik zal mijn uiterste best doen, liefje, om de emoties die mijn hoofd vullen de baas te blijven en je een begrijpelijke brief te schrijven.

Ik hoop dat je naam nog dezelfde is, want je bent vernoemd naar mijn mama, jouw grootmoeder. Ze is de dapperste, meest fantastische vrouw die ik ken, en ik bid elke dag dat ik je op een dag aan haar zal kunnen voorstellen. Ze wordt vast net zo dol op je als ik. Ebee was de bijnaam die je vader en ik je hebben gegeven op de dag dat je werd geboren.

Waarom ben ik vandaag aan de brieven begonnen? Omdat ik ben 9

Rachels verzet 1-320.indd 9

21-03-16 10:01

aangehouden. Ik moest met de gammele, oude fiets wat eten brengen naar het gezin waar Herr H. verborgen zit. Herr H. was de vioolleraar van mijn broer en ik weet nog dat ik altijd bang voor hem was omdat hij een erg strenge man was. Hij pakte mijn broer nogal stevig aan.

Maar nu begrijp ik dat hij dat deed omdat mijn broer zo veel talent had. Tegenwoordig is hij niet streng en hard meer. Hij huilt nu vaak en wil weten wat er gebeurt buiten het kleine, raamloze kamertje waar hij in woont.

Toen ik naar huis fietste, werd ik aangehouden door een Duitse soldaat. Hij wilde mijn papieren zien. Dat gebeurt soms als we pech hebben. Maar deze man was slimmer dan veel van die andere stomme kerels met uniformen en geweren, en hij nam me aandachtig op. Toen beschuldigde hij me er plotseling van dat ik Joods was. Volgens mij dacht hij dat ik het van schrik misschien wel gewoon zou toegeven. Ik deed alsof ik geschokt was en van het idee gruwelde. Ik zei tegen hem dat Joden vuile ratten zijn en dat ik er beslist niet een ben! ‘Mijn vader is Duits, maar mijn moeder is in Milaan geboren, en ik heet Francesca Albrecht. En ik ben hier geboren. Mijn vader vecht aan het front en ik ben een goed katholiek,’ zei ik.

Hij vernauwde achterdochtig zijn varkensoogjes, en dus begon ik het Weesgegroet op te zeggen: ‘Wees gegroet, Maria, vol van genade. De Heer is met u. Gij zijt de gezegende onder de vrouwen, en gezegend is Jezus, de Vrucht van Uw schoot.’ Hoewel ik de woorden niet geloof als ik ze opzeg, merk ik wel dat ze me in angstige tijden troosten.

Hij vroeg me hoeveel discipelen Jezus had en ik zei dat het er twaalf waren. Daarna vroeg hij hoeveel dagen Jezus in het graf had gelegen en ik zei drie. Ten slotte vroeg hij ook nog wat de derde zalig­ spreking was en toen raakte ik in paniek. Ik zei dat ik het niet wist en vroeg of het niet iets was over zuiver zijn en naar de hemel gaan?

Hij knikte en glimlachte en zei dat het was: ‘Gelukkig de zachtmoe­ digen, want zij zullen het land bezitten.’

Dat ik niet al zijn vragen had kunnen beantwoorden, scheen in zijn ogen te betekenen dat ik werkelijk katholiek was en geen Jood die deed alsof ze een echte gelovige was. Hij zei dat ik snel moest door­ fietsen en dat ik moest uitkijken, omdat er veel dieven en hongerige 10

Rachels verzet 1-320.indd 10

21-03-16 10:01

mensen op straat waren die me misschien kwaad zouden willen doen.

Ik racete zo hard ik kon naar huis.

Het scheelde niet veel. Met één verkeerd antwoord had ik me een ramp op de hals kunnen halen. We leven voortdurend met de nukken en grillen van die soldaten en ik heb ze op straat mensen zien dood­ schieten die opstandig waren of te bang om een vraag te beantwoorden.

Ik vind het vreselijk om mijn geloof en afkomst te verloochenen. Dat voelt alsof ik alles waarin ik ben opgevoed verraad. Maar als hij me niet had geloofd, als hij me had gearresteerd, me rechtstreeks naar het treinstation had gebracht en me op een van die gevreesde treinen had gezet, zou jij nooit weten wie ik was en dat ik je niet heb weggegeven.

Het feit dat je hier niet bij me bent, breekt mijn hart en verscheurt elke dag opnieuw mijn ziel.

Dus zit ik met een kostbaar, blanco vel papier voor me in de kelder van het huis in Charlottenburg, waar ik woon. Ik heb besloten erop te schrijven en het op een veilige plek in de muur te verbergen. Over­ al in deze ruimte zijn losse bakstenen met gaten erachter, en ik zal mijn brieven in verschillende gaten stoppen, zodat de kans minder groot is dat ze allemaal worden gevonden. En ik zal schrijven in de taal van mijn geloof, de taal die ik als jong kind heb geleerd, zodat ze alleen gelezen kunnen worden door mensen die begrijpen wat ik doe.

Als ik klaar ben, neem ik ze mee naar Meme en zal ik haar vragen ze aan het echtpaar te geven dat voor jou zorgt. Het is te gevaarlijk om je hier bij ons te hebben, dus zijn zij jouw net-alsof-papa-enmama tot deze hel voorbij is. Ik denk voortdurend aan je en stel me voor dat je op een veilige plek woont, met dieren, vers voedsel en zonneschijn. Als de slechte Führer is verslagen, komen je papa en ik je halen. Dan gaan we in een prachtig huis bij een meer wonen. We zullen dan gaan zeilen en zwemmen en zullen in vrede bij elkaar leven, ver van deze beangstigende stad. En dan lachen we vaak en zullen we je opvoeden in mijn geloof.

Maar wie ben ik eigenlijk? Ik heet Ruby. Ik zou je graag mijn echte naam vertellen, maar als deze brief wordt ontdekt, zou hij voor ons allemaal de dood kunnen betekenen. Voorlopig zullen we het dus 11

Rachels verzet 1-320.indd 11

21-03-16 10:01

met schuilnamen moeten doen. Ik ben je mama. Vier maanden geleden heb ik je boven in een slaapkamer het leven geschonken. Mijn beste vriendin fungeerde als vroedvrouw en ook een dokter en een tandarts – die allebei bij onze groep horen – stonden me bij. Je papa ijsbeerde door de zitkamer en wachtte. Hij is erg ongeduldig, dus dat was moei­ lijk voor hem. Maar we werden allebei direct verliefd op je: je was zo’n lieve baby!

Ik wil je zo veel over je papa vertellen. Hij is erg intelligent en grap­ pig en zachtaardig en vriendelijk. Toen jij nog heel klein was, wiegde hij je in zijn armen en zong hij Pruisische volksliedjes voor je. Hij heeft sterke handen en kleine krulletjes die plat tegen zijn nek liggen.

Ook heeft hij prachtige, blauwe ogen. Hij is de liefde van mijn leven en geeft me het gevoel dat ik veilig ben terwijl de hele wereld zichzelf lijkt te verscheuren. Zonder hem zou ik zijn gestorven van eenzaam­ heid en het verdriet om mijn familie, die ik zo mis. Maar voordat ik je meer over hem en ons leven vertel, moet ik je over mijn familie – jouw familie – vertellen en over alle fijne mensen bij wie ik ben opgegroeid.

Dr. Kobi Voight liet de brief op zijn buik vallen en keek naar het plafond. Dus dit stond er nu op dat vreemde vel papier met het onleesbare schrift en de prachtige potloodschetsen.

De schrijfster, Ruby, was Duits, net als zijn moeder, en had geleefd in de Tweede Wereldoorlog, net als zijn moeder. Het leek erop dat ze een enorm offer had gebracht en haar pasgeboren dochtertje had afgestaan. Waarom? Als ze ondergedoken Joden eten had gebracht, werkte ze misschien wel voor het verzet. Een heldin, een moedige, jonge vrouw die weerstand had geboden aan het naziregime. Hoe was het met haar afgelopen?

En hoe waren deze brieven bij zijn grootmoeder en vervolgens in het bezit van zijn moeder gekomen? Zijn moeder dacht dat oma Gunther ze vanwege de mooie tekeningen op een braderie had gekocht; ze kon ze niet lezen, omdat ze in het Hebreeuws waren geschreven.

Zijn moeder was in Berlijn geboren, maar de familie was 12

Rachels verzet 1-320.indd 12

21-03-16 10:01

naar Melbourne gekomen toen zij acht jaar oud was; de ouders van zijn vader kwamen oorspronkelijk uit München. Daarom had Kobi zich in zijn jeugd soms ‘Duits’ gevoeld. Maar de laatste tijd had hij het gevoel gekregen dat een groot deel van zijn wezen ontbrak. Zijn grootouders van zijn vaders kant waren overleden, maar de herinneringen waren nog helder. Nu was hij hier in Berlijn en op de een of andere manier had hij het gevoel dat hij iemands familie ­bespioneerde.

Hij pakte de brief weer op.

Mijn eerste herinnering is een tekenles. Mijn tekenlerares heette Ma­ dame St. Claire. Mama vertelde me dat ze Frans was en dat ze voor de Eerste Wereldoorlog met een Duitser was getrouwd. Die man was omgekomen toen hij in de slag aan de Somme tegen de Fransen en de Engelsen vocht. Ze was bij zijn ouders in Berlijn blijven wonen en had voor hen gezorgd terwijl ze wachtte tot hij thuis zou komen. En toen dat niet gebeurde, was ze bij hen gebleven. Ik begreep toen niet hoe moeilijk het moet zijn geweest om Française te zijn en tijdens die oorlog in Berlijn te wonen. In die tijd nam ik alles als vanzelfspre­ kend aan, dacht ik dat mensen altijd aardig zouden zijn, en kwam het geen moment bij me op dat ze ‘verschillend’ konden zijn.

Ik weet nog dat ik onze lessen het liefst in de zitkamer wilde volgen.

De jongens kregen hun muzieklessen in de muziekkamer, dus waarom zou ik mijn lessen niet in de zitkamer mogen hebben? Maar mama zei dat ik dan misschien op haar mooie tapijt zou knoeien, dus tekende ik aan de grote, houten tafel in de keuken. Madame St. Claire droeg altijd parfum en ze rook naar de geurige zomerbloemen in onze tuin. Haar haren waren rood en ze droeg ze opgestoken in een knot boven op haar hoofd. Haar handen waren ruw, waarschijnlijk omdat ze het huis van haar schoonouders moest schoonmaken. Maar ze kon prachtig mensen tekenen. Ze leerde me hoe ik cirkels kon tekenen en waar ik dan de oren, ogen, neus en mond moest plaatsen. Ook liet ze me handschriften kopiëren, zodat ik prachtige letters kon schrijven. Ze zal nooit weten hoe die vaardigheid me de afgelopen twee jaar van pas is gekomen!

Op een dag maakte ik een cadeautje voor haar. Ik tekende haar 13

Rachels verzet 1-320.indd 13

21-03-16 10:01

ogen. Ze had de droevigste ogen die ik ooit had gezien en ik probeerde ze in mijn tekening te vangen. Toen ik mijn cadeau aan haar gaf, huilde ze, trok me tegen zich aan en noemde me haar ‘Jolie petite chose’. Maar ze zei er wel meteen bij dat ze huilde omdat mijn teke­ ning haar zo blij had gemaakt. Ik geloofde dat toen en ik wil dat jij het nu ook gelooft.

Het enige waar ik nog meer van hield dan van tekenen, waren de sterren in de nacht. Soms ging ik uit bed en sloop ik de achterdeur uit.

Dan ging ik in de tuin staan en keek ik naar de hemel. Een keer vond papa me, bracht hij me een deken en keken we samen naar de lucht.

Hij vertelde me wat de sterrenbeelden waren en hoe ver weg ze ston­ den. En hij zei dat ik, waar ik later als volwassene ook zou zijn, altijd naar de lucht kon kijken, in de wetenschap dat hij er dan ook naar zou kijken en we dan dus toch nog samen zouden zijn. Hij was een sentimentele man, papa, met een groot hart. Ik kijk nu vaak om­ hoog naar de sterren en vraag me dan af of hij er ook naar kijkt.

En waar woonden we? In een heel groot huis niet ver van de Bran­ denburger Tor. Boven waren veel slaapkamers en badkamers, en bene­ den waren een paar prachtige ontvangstkamers. In mijn slaapkamer stonden een bed, een klerenkast, een ladekast en een bureau waar ik mijn huiswerk aan kon maken.

Mama had een zijden sprei voor mijn bed geborduurd met in het midden de davidsster, een dreidel, een menora, een Thora en mijn naam in het Hebreeuws. Al mijn poppen zaten of stonden op de brede vensterbank en ik trok ze kleertjes aan die in een klein kleren­ kastje hingen dat mijn oom voor me had gemaakt.

Hij had voor Dee ook een kastje gemaakt waar hij zijn dreidels in kon bewaren. Dee was heel trots op zijn verzameling tollen. Soms vergeet ik dat jij niet zult weten wat die woorden betekenen. Een dreidel is een tol met vier vlakken, met op elk vlak een Hebreeuwse letter. Je speelt het spel met Chanoeka. Dee speelde graag om een pot met geld, maar papa liet hem meestal om snoepjes spelen. Het is een kansspel en afhankelijk van de letter waar de dreidel op blijft liggen, krijg je de hele pot op het midden van de tafel, de halve pot, niets of moet je iets in de pot stoppen.

14

Rachels verzet 1-320.indd 14

21-03-16 10:01

Papa bezocht kunstgalerieën als hij in andere steden in Duitsland was en bracht dan reproducties van bekende schilderijen voor me mee, die ik in mijn kamer kon hangen. Ik hield het meest van da Vinci’s Portret van een Muzikant, van Rafaels Dame met de Eenhoorn en van de schilderijen van Albrecht Dürer, en dan vooral Haas en De Grote Graszode. In de hal bij onze voordeur hing een origineel schilderij van Dürer; het was een portret van een voorouder van mijn moeder, en zij lijkt ook wel op hem. Hij had krullen die tot aan zijn schouders reikten en lichtbruine ogen die bijna groen waren, net als die van mama. Dee zei dat hij heel trots was en op ons neerkeek, maar hij leek mij wel vriendelijk en hij droeg prachtige kleren; hij was vast heel rijk geweest.

De mooiste kamer van het huis was de officiële ontvangstkamer.

Als gezin zaten we altijd in de zitkamer, maar de officiële ontvangst­ kamer was voor gasten. Daar had mama haar fraaiste schatten uitge­ stald: de robijnrode schalen van Venetiaans glas en haar twee Fabergé-­ eieren. Ach, wat hield ik van die eieren! De buitenkant was bedekt met email in de kleur zee en gras, om het midden zaten piepkleine diamantjes en op de bovenkant van het ene ei zat een grote smaragd!

Als ik lief was geweest, haalde mama er een uit de vitrine en mocht ik het aanraken en openmaken om het minuscule gouden, met dia­ mantjes bezette koetsje dat erin zat, te bekijken.

Ik gebruikte een pauwenveer om de kleine, porseleinen beeldjes van mensen te kriebelen, want die mensjes stonden vast in hun mooie hou­ dingen en konden zich niet krabben als ze jeuk hadden! En de ivoren sculpturen voelden ’s winters zo koud aan. Er was een marmeren sokkel met de buste van een Grieks politicus erop; op een dag danste ik ertegenaan en stootte hem om, maar de buste was zo zwaar dat hij niet brak.

Op de lange eettafel stonden enorme, zilveren tafelstukken met een heleboel glanzende, gegraveerde druiventrossen erop. Dee en ik deden soms alsof we ervan aten. We hadden zo veel schitterende voorwerpen en dat vond ik heel normaal.

We hadden vooral schilderijen! In de zitkamer hing een Madonna van Sandro Botticelli. Ze had een heel blanke huid en lang, blond 15

Rachels verzet 1-320.indd 15

21-03-16 10:01

haar en ze droeg een helderblauwe mantel. De kleur van haar ogen kon je niet zien, omdat ze naar de mollige, roze baby in haar armen keek. Papa zei altijd dat ze er niet bepaald Midden-Oosters of zelfs maar Italiaans uitzag, maar ik vond haar erg mooi.

Mama zei tegen me dat een van de redenen dat ze het heerlijk vond een meisje te hebben, was dat ze daardoor met haar juwelen kon pronken. Als ik klaar was met mijn huiswerk en de jongens met hun muziek bezig waren, liep ik achter haar aan naar haar kleedkamer.

Dan gingen we op haar chaise longue zitten en pakte ze haar grote, zilveren sieradendoos.

O, wat was ik dol op die doos! Hij was zwaar, min of meer ovaal, had geribbelde zijkanten en er waren grote, zwierige krullen op gegra­ veerd. Op het midden van de bovenkant stonden haar initialen: zij was ERH en ik REH. Ik besloot dat het niet gaf dat de letters in de verkeerde volgorde stonden als ik hem later zou krijgen. Als ze de deksel opendeed, leek het wel of ze de doos van Pandora opendeed.

Het eerste wat ik er altijd uit haalde, waren haar parels, een dubbel snoer roomkleurige bolletjes licht, met een knoopje tussen elk ervan.

Daarna pakte ik de diamanten broche in de vorm van een viool die me tegemoet schitterde, haar prachtige, saffieren ring, de tiara die ze met haar bruidssluier had gedragen en een armband met robijnen en diamanten die een cadeau van haar schoonmoeder was geweest.

Ik deed alles om wat maar paste, danste ermee door de kamer en draaide pirouettes als een ballerina, tot ze zei dat ik moest ophouden omdat ik iets zou kunnen verliezen. Ze moest er niet aan denken dat het dan zoek zou raken tussen de zijde en organza van haar kleding.

Mama gaf me het gevoel dat ik een prinses was en ik geloofde dat die mooie dingen op een dag allemaal van mij zouden zijn. Ik had geen idee. Ik vraag me af waar alles nu is. Loopt de dikke vrouw van een of andere nazigeneraal ermee rond?

Om die vraag glimlachte Kobi. Hij kon zich voorstellen dat deze mensen heel verbitterd waren geworden. Zo veel schitterende bezittingen die in de handen van de nazi’s waren gevallen. Hij schudde zijn hoofd om de kracht van het toeval. Hij 16

Rachels verzet 1-320.indd 16

21-03-16 10:01

was kunstenaar en doceerde kunstgeschiedenis aan de universiteit van Melbourne. Zijn passie was het werk van Dürer en dit gezin had een originele Dürer in huis gehad! Hij had in de verste verte niet verwacht dat deze vreemde, oude brieven die hij uit pure nieuwsgierigheid had laten vertalen, over een origineel schilderij van Dürer zouden gaan. Natuurlijk, het was een vermogend, Duits gezin geweest en Dürer was een Duitse kunstenaar, maar toch! Het leek wel een geschenk van God, een goedkeuring voor het project waar Kobi aan wilde beginnen.

Uit de beschrijving van het meisje herkende hij het schilderij niet, en hij had het sterke vermoeden dat naziplunderaars ermee aan de haal waren gegaan. Of het Rode Leger, dat veel kunstschatten als oorlogsbuit mee terug naar Moskou had genomen… Maar toch, een Dürer!

Het Berlijn van mijn jeugd was een fantastische stad. Ik herinner me majestueuze, betonnen gebouwen en monumenten, brede boulevards en veel trams. Soms namen papa en mama ons mee naar een open­ luchtcafé en mochten we daar warme chocolademelk drinken en de verrukkelijkste taartjes uitkiezen. Dan keken we hoe onze ouders samen met andere echtparen op de muziek van een orkest dansten.

Foxtrottend en walsend zwierden ze over het plein! ’s Zomers kon­ den we naar het strand bij de Wannsee om zandkastelen te bouwen en te zwemmen. Of we gingen picknicken in de Tiergarten. En ’s winters konden we schaatsen. ’s Avonds kwamen er mensen naar ons huis om muziek te maken, te zingen en te kaarten. Als ik dan in bed lag te luisteren, bedacht ik dat er geen enkel ander meisje op de wereld zo veel geluk had als ik.

Papa, jouw opa. Hij was bankier. Doordeweeks ging hij elke dag naar zijn werk bij de bank van de familie, totdat de nazi’s hem die afnamen. Hij is niet zo lang en hij is rond. Hij zei vaak dat hij overal van terug kon stuiteren, omdat hij de vorm van een bal had.

Hij heeft een prachtige borstelsnor en zijn ogen zijn donker en twin­ kelen alsof er altijd iets is wat hem amuseert. De violen waren zijn lievelingsvoorwerpen in ons huis. Die bewaarde hij in glazen vitrines 17

Rachels verzet 1-320.indd 17

21-03-16 10:01

in de muziekkamer. Ze waren heel oud en kostbaar en hadden een schitterende klank. Mijn broer vertelde me dat ik ze nooit mocht op­ pakken, omdat ik ze zou kunnen laten vallen. Maar dat wilde ik ook helemaal niet. Ik mocht er wel een keer een aanraken, zijn lievelings­ viool, omdat ik er voor hem een tekening van had gemaakt. Daarna tekende ik hem terwijl hij erop aan het spelen was en die tekening deed ik voor zijn verjaardag in een houten lijstje. Hoe dan ook, terug naar papa. Ik herinner me vooral zijn mooie, lage stem als hij op de sabbat de gebeden zong, en zijn lach. Hij heeft een volle lach, gul en luid, en als hij voluit lacht, schudt zijn hele lichaam.

Mama, jouw oma. Ze is heel knap en heel zacht. Ze heeft zachte handen en een zachte kus. Als je haar wang kust, voelt haar huid zacht aan. Ze is lang en heeft een smalle taille (waar ze heel trots op is!), een kaarsrechte rug en een lange hals. Ik denk graag aan haar zoals ze was toen ik klein was, voordat de nazi’s kwamen, en ze leek te stralen. Ze had een groenzijden jurk die glansde in het licht, en ze droeg parels en diamanten. Als ze liep, ruisten haar kleren. Als ze ’s avonds uitging, bracht ze een chocolaatje voor me mee. Als ik dan wakker werd en de chocola naast mijn bed zag liggen, wist ik dat ze weer veilig thuis was. Ze nam me mee uit winkelen en dan glimlach­ ten de mensen en knikten ze even naar ons. ‘Guten Tag, Frau H.,’ zeiden ze dan. Ik vond het fijn om naar de grote winkels te gaan waar iedereen zijn best deed om haar van dienst te zijn.

Lee, je oom. Hij is mijn oudste broer en hij woont nu in Londen.

Als de oorlog voorbij is, ga ik hem zoeken. En als ik hem heb gevon­ den, druk ik hem heel lang stijf in mijn armen. Hij speelde elke dag piano. Dat was wat hij wilde: pianospelen in een nachtclub. Maar papa zei nee, dus besloot hij prachtige meubels te gaan maken. Toen hij niet naar de universiteit kon (omdat ze daar geen Joden meer toe­ lieten), werkte hij voor papa bij de bank. Hij is een tenor en als ik aan de gebeden denk die we altijd samen zongen, kan ik zijn stem nog horen. Hij is een jaar voor het begin van de oorlog van huis ver­ trokken. Toen heb ik hem een gedicht meegegeven en een tekening waarop hij piano aan het spelen was. Ik kan haast niet geloven dat dat al drieënhalf jaar geleden is. Er is zo veel gebeurd sindsdien.

18

Rachels verzet 1-320.indd 18

21-03-16 10:01

Cee, je oom. Hij is mijn middelste broer en hij is bij Dee. Als ik aan Cee denk, denk ik altijd aan zijn viool. Het lijkt wel of ze in mijn gedachten verbonden zijn. Hij lijkt op papa, heel klein en ste­ vig, en hij heeft donker haar en bruine ogen. Hij las me altijd verha­ len voor en ik sloop vaak zijn kamer in om zijn boeken te ‘lenen’.

Hij is een serieuze jongeman en nadat Lee was vertrokken, nam hij zijn taak als ‘oudste jongen thuis’ heel serieus op. Hij is ook ontzet­ tend moedig. Toen de nazi’s kwamen en ons huis in beslag namen, begon Cee met hen te vechten en sloeg hij een van die vreselijke nazi’s een bloedneus! Ik weet niet waarom hij die officier sloeg, maar ik vermoed dat het iets te maken had met zijn dierbare violen in de mu­ ziekkamer. Ze sloegen hem met een wapenstok op zijn hand en hij deed zijn best om niet te schreeuwen toen ze hem in de vrachtwagen duwden. Het laatste wat hij naar ons riep, was dat we naar Meme moesten gaan, omdat zij ons zou kunnen helpen. Zelfs toen dacht hij nog aan ons.

Dee. Hij is mijn tweelingbroer. Hij vindt het heerlijk om op ver­ kenningstocht te gaan, kaarten te maken en een kompas af te lezen.

Verder voetbalt en pingpongt hij en houdt hij van katten. Ik kreeg hem aan het giechelen als ik hem tijdens de sabbatsgebeden kietelde.

Ik heb het jarenlang als vanzelfsprekend beschouwd dat hij er was. Ik ergerde me aan hem en we maakten ruzie, maar dat was maar spel.

Hij speelde altijd de baas en dan wenste ik dat hij er niet was, zodat ik mijn eigen beslissingen kon nemen. Nu kan ik me dat niet meer voorstellen. Ik heb hem al tweeënhalf jaar niet gezien en heb het ge­ voel dat ik de helft van mezelf kwijt ben. Ik zou er alles voor overheb­ ben om zijn maffe, lachende gezicht te zien en hem te horen zeggen dat alles goed komt, omdat hij altijd voor me zal zorgen.

Ik zou graag geloven dat Lee veilig in Londen zit, maar de waar­ heid is dat we nooit hebben gehoord of hij daar ook echt is aangeko­ men. Papa heeft een jaar lang geprobeerd om erachter te komen, maar het enige wat de autoriteiten hem konden vertellen, was dat Lee de grens met Zwitserland had bereikt. Vorig jaar is mama naar hem toe gegaan. Ze had ondergedoken gezeten bij een katholiek gezin en daar als privélerares voor de kinderen gewerkt. Ze had ook valse papieren 19

Rachels verzet 1-320.indd 19

21-03-16 10:01

en ik dacht dat ze zo veilig was als in deze krankzinnige omstandig­ heden maar mogelijk was. Maar ze besloot dat ze naar Lee wilde. Ik geloof dat ook zij het heeft gehaald en dat ik hen op een dag allebei zal terugzien. Ik heb haar niet verteld dat ik zwanger was, want dan zou ze zijn gebleven om voor me te zorgen. En wie weet wat er allemaal nog gaat gebeuren. Onze situatie wordt met de maand gevaarlijker.

Over papa, Cee en Dee weet ik alleen dat ze met de trein naar het werkkamp in Dachau zijn gebracht. Net als mijn oom. Meme heeft nog geprobeerd hen vrij te krijgen, maar het was al te laat: de oorlog was uitgebroken en haar vrienden konden niets voor hen doen.

Door wat ik weet over wat er daarna is gebeurd, denk ik dat ze dood zijn, misschien, mogelijk, waarschijnlijk. We weten van de wreedheden die de nazi’s in ‘het oosten’ begaan en horen afschuwelijke geruchten over de kampen. Maar mijn hart kan het maar moeilijk aanvaarden.

Het zijn zulke goede mensen en ze hebben niets verkeerd gedaan.

Misschien hoor ik bij de gelukkigen en zal G-d mijn familie bewaren, zodat we weer allemaal bij elkaar kunnen zijn. Ondertussen bid ik elke dag en doe ik wat ik doe omwille van hen, uit respect voor hen en om ervoor te zorgen dat ze, als ze omgekomen zijn, niet voor niets zijn gestorven. Ik bid ook dat jij het zult begrijpen en dat je in de komende jaren zult inzien waarom ik mijn keuzes heb gemaakt, en dat uiteindelijk, als we hebben gewonnen, zal blijken dat het allemaal zin heeft gehad.

Je liefhebbende mama

20

Rachels verzet 1-320.indd 20

21-03-16 10:01

2 Melbourne Juli 2013 De avond voordat Kobi Voight naar Berlijn vertrok voor een sabbatical van drie maanden, kwam zijn moeder hem opzoeken in zijn appartement in de stad. Ze was nu weduwe, maar woonde nog steeds in het huis waar ze vroeger als gezin hadden gewoond. Kobi was zijn koffer aan het inpakken.

‘Zou je geen hemd meenemen, gewoon voor het geval dat?’ vroeg ze.

‘Ik ben daar in juli, augustus en september, mama. Ik denk niet dat ik dan een hemd nodig heb. En mocht het toch zo zijn, dan koop ik er wel een. Wist u dat het grootste warenhuis van Europa in Berlijn staat?’

Ze glimlachte naar hem.

‘Dat weet ik toevallig, ja. Zeg, ik ben hier niet alleen naartoe gekomen om afscheid te nemen. Ik heb iets voor je.’

Hij ging rechtop staan en gooide een overhemd in de geopende koffer op het bed.

‘O, ja? Wat dan?’

‘Iets wat je kunt meenemen.’

Kobi werd nieuwsgierig. Hij verwachtte niet dat het iets uit haar jeugd zou zijn, want daar sprak ze zelden over. Terwijl hij toekeek, liep ze naar haar handtas, die ze op zijn ladekast had laten staan, en haalde er een zwarte plastic tas uit.

‘Deze heb ik in je grootmoeders bureau gevonden toen ik na de begrafenis haar spullen opruimde. Ik vermoed dat ze ze heeft bewaard vanwege de prachtige tekeningen en ik dacht dat je ze misschien wel wilde meenemen.’

21

Rachels verzet 1-320.indd 21

21-03-16 10:01

Ze gaf hem de tas. Hij deed hem open en haalde er een stapel brieven uit waar een smoezelig, oud, roze lint omheen was gebonden.

‘Wat zijn dit?’ vroeg hij.

‘Brieven.’

‘Aan oma Gunther?’

Ze schudde haar hoofd.

‘Nee, ik denk niet dat ze iets met haar te maken hebben. Ik weet niet waar ze ze vandaan had, maar ik vermoed dat ze de brieven op een of andere bazaar of in een curiosawinkel heeft gekocht. Volgens mij zijn ze in het Hebreeuws geschreven, hoewel sommige woorden Duits zijn. Nu jij voor de eerste keer naar Duitsland gaat, dacht ik dat je het leuk zou vinden om ze te bekijken. Het interessantste eraan zijn de mooie illustraties. Als de kunstenaar Duits is, wil je er misschien wel onderzoek naar doen.’

‘Illustraties? Wat voor illustraties?’

‘Vooral potloodtekeningen en een paar pentekeningen. Ik heb het idee dat de brieven lang geleden zijn geschreven. Misschien wel tijdens de oorlog; er zitten wat kaarten en schema’s bij en tekeningen van mensen die een muziekinstrument bespelen.’

Kobi stopte ze terug in de plastic zak en legde die in zijn koffer. Hij boog zich voorover en kuste zijn moeder op haar wang.

‘Dank u wel, mama. Dat is een cadeautje waar ik nieuwsgierig van word. Als ik tijdens een lange zomeravond achter een biertje zit, zal ik ze eens bekijken.’

Het gebaar verraste hem echt. Het was erg ongebruikelijk dat zijn moeder hem iets gaf wat met haar geboorteland te maken had; het was zijn hele leven een onderwerp geweest dat door geheimen was omgeven.

Al van jongs af aan hield Kobi Voight van geheimen. Hij was heel anders dan zijn oudere broer Andrew, die serieus was, 22

Rachels verzet 1-320.indd 22

21-03-16 10:01

hard werkte en zijn geld in een kangoeroespaarpot bewaarde.

Zijn kleine zusje Lisle leek meer op hem; zij hield ervan om dingen te maken, naar rommelmarkten te gaan en onder de douche te zingen.

De ouders van zijn vader waren als jong stel naar Australië geëmigreerd. In hun voorkamer stonden kleine bierpulletjes op de planken en aan de muur hing een koekoeksklok. Als er niemand in de buurt was, verzette Kobi de wijzers van de klok altijd stiekem om de vogeltjes naar buiten te laten komen en te laten fluiten.

Als hij met zijn broer en zus vanuit Melbourne de trein naar het noorden nam, wist hij dat ze hun Australische identiteit zouden afleggen en ere-Duitsers zouden zijn zolang ze bij Greta en Karl Voight senior logeerden. Lisle was dol op de traditionele kleren die haar oma in de kast had hangen en droeg haar klederdracht vol trots als hun opa en oma hen voor schnitzel, spätzle en goed, Duits bier meenamen naar de plaatselijke Duitse vereniging, waar ze ook gingen dansen.

Maar dat was maar een klein deel van hun leven, iets wat ze voor hun ouders verzwegen. Hun vader Karl zou er geen punt van hebben gemaakt. Die zou het stiekem zelfs wel leuk hebben gevonden. Maar Elizabeth, hun moeder, zou woest zijn geweest en hun reisjes naar het noorden verder hebben verboden. Dus het laatste wat de kinderen deden als ze op de terugweg weer uit de trein stapten, was elkaar eraan herinneren dat het grootste deel van hun vakantie geheim moest blijven.

Kobi had op de kleuterschool kleurpotloden gepakt en er zijn moeders kleren mee nagetekend. Zijn juffrouwen hadden zich zo over zijn talent en de keuze van zijn onderwerp verbaasd dat ze zijn ouders hadden gebeld en hadden gevraagd of ze wilden langskomen voor een gesprek.

‘Het is niet gewoon dat kleine jongens hun moeders kleren tekenen, mevrouw Voight,’ zei de onderwijzeres terwijl ze het vel papier vol kleuren voor haar omhooghield. ‘En kijk eens 23

Rachels verzet 1-320.indd 23

21-03-16 10:01

naar die details. Het houtsnijwerk op de klerenkast en de ceintuurs, de knopen en de schoenen. De meeste kinderen tekenen nog stokpoppetjes.’ Onderweg naar huis vroeg Karl zijn vrouw of ze zich zorgen moesten maken over Kobi’s liefde voor haar kleding.

‘Welnee, lieverd. Misschien wordt hij kledingontwerper. De besten zijn allemaal mannen,’ zei ze blij.

Kobi hield wel van geweren, wedstrijdjes hardlopen, tikkertje en verstoppertje, maar hij keek ook graag naar zijn zusje en haar vriendinnen als ze zich verkleedden met Elizabeths kleren.

‘Mag ik niet meedoen?’ vroeg hij op een dag.

Lisle lachte hem uit.

‘Hoe vaak moet ik het nu nog zeggen? Nee! Ga jij nou maar op het bed zitten en kijk naar ons.’

‘Ik weet iets!’ zei hij, en hij sprong overeind en pakte zijn moeders haarborstel. ‘Jullie houden een modeshow en ik zal verslaggever zijn.’

Dat vonden ze een prachtig idee en de rest van de middag paradeerden de meisjes door de kamer terwijl Kobi met de haarbostel voor zijn mond op het bed stond.

‘En daar hebben we Kylie in een prachtige, zeegroene, polyester japon met bijpassende sandalen. Haar lange oorbellen zijn van haarzelf.’

Kobi had ook een gevoelige kant en begon snel te huilen als Elizabeth verdrietige boeken voorlas of als ze naar een trieste film keken. Een van haar dierbaarste herinneringen was die aan een gesprek tussen hen nadat hij een woedeaanval had gehad. Hij was kwaad geworden omdat hij niet nog een k­ oekje had gemogen. De situatie was erop uitgedraaid dat ze hem naar zijn kamer had gestuurd. Hij lag op zijn bed en keek naar de gekleurde regenboog op zijn plafond.

‘Voel je je al beter, mannetje?’ vroeg ze hem, terwijl ze ging zitten.

24

Rachels verzet 1-320.indd 24

21-03-16 10:01

‘Nee.’ ‘Wat kan ik doen om het weer goed te maken?’

Hij keek naar haar en zijn wangen waren nat van de tranen.

‘U hebt mijn gevoelens helemaal verscheurd, als een stuk krantenpapier.’

‘O, jongen! Nou, dan kunnen we die stukken maar beter weer aan elkaar lijmen. Zou wat muziek daarbij helpen? Of wat dacht je van een puzzel?’

Zodra haar kinderen vijf werden, zorgde Elizabeth er altijd voor dat ze les kregen van een plaatselijke pianoleraar. Ze voedde hen op met klassieke muziek op de achtergrond – een liefde die ze van haar vader had meegekregen – en ze was er trots op dat haar kinderen de componisten en zangers van opnames herkenden. Zij hield van de tenors oude stijl: Giuseppe Di Stefano, Carlo Bergonzi, Nicolai Gedda en Richard Crooks.

Lisle en Kobi hielden meer van de nieuwere zangers: Luciano Pavarotti en Plácido Domingo.

Andrew hield het een half jaar vol en zei toen tegen zijn moeder dat hij niet meer naar muziekles ging. Hij zag het nut van pianospelen niet in en wilde liever extra rekenles. Lisle voelde zich achter de piano als een vis in het water en wilde moderne muziek en folk aan haar repertoire toevoegen. Kobi kreeg de grondbeginselen heel snel onder de knie en legde een uitvoeringsgen en een latente zwier aan de dag waarvan hij niet had geweten dat hij ze bezat. Zijn ouders gaven hem voor zijn dertiende verjaardag een gitaar. Hij had gezegd dat hij wel viool wilde leren spelen, maar zijn vader had een stokje voor dat idee gestoken door tegen zijn moeder te zeggen dat ze kon kiezen tussen een vioolspelende zoon of een echtgenoot.

Kobi ging naar dezelfde middelbare school als zijn oudere broer, een scholengemeenschap voor alleen jongens. Het onderwijs was er van hoog niveau en er werd veel gesport. Kobi voelde zich er een vreemde eend in de bijt.

25

Rachels verzet 1-320.indd 25

21-03-16 10:01

‘Zeg, Voight, hoe kom je aan je Duitse naam?’ De oudere jongens duwden hem tegen de kluisjes en keken hem dreigend aan.

‘Mijn vader is hier geboren en ik ook!’ had hij verwijtend geantwoord.

‘Maar je moeder is toch een mof?’

In een poging erbij te horen, deed hij alsof hij dol was op cricket. Hij was goed op het veld, snel bij de bal, een behendige vanger en een uitstekend slagman met een techniek die hij met zijn vader in de achtertuin had verfijnd. Maar zijn concentratie liet hem vaak in de steek als zijn aandacht werd getrokken door iets wat aan de zijlijn gebeurde, en dan werd hij gebowld. Tijdens zijn jaren op de middelbare school bleef kunst zijn grote liefde en toen de tijd die hij in het atelier op school doorbracht door het cricket in het gedrang kwam, slaakte hij dan ook een inwendige zucht van opluchting en stopte hij met de sport.

‘Waarvoor kom jij naar school, Voight?’ vroeg zijn klassenleraar hem vaak geërgerd.

‘Voor de lunch en om te schilderen, meneer,’ antwoordde hij dan met een uitgestreken gezicht. Het antwoord leverde hem een paar meppen met een Spaans riet op. Maar hij zag dat de leraar zijn best moest doen om niet te lachen en dat deed hem zo veel plezier dat het de pijn wel waard was.

Toen hij veertien was, stierf zijn grootvader aan kanker en een half jaar later kreeg zijn grootmoeder een zware hartaanval.

Ze overleed na een week op de intensive care te hebben gelegen. Het gezin was voor beide sterfgevallen naar Sydney gereisd en de traditionele Duitse begrafenissen waren zijn moeder zwaar gevallen. Kobi vond het besef dat hun ‘Duitse’ bezoeken aan Sydney nu voorbij waren het moeilijkste. Bij de begrafenis van zijn oma had Andrew gevraagd of hij iets mocht zeggen. Kobi had dat heel dapper gevonden. Het was pas de tweede begrafenis die hij had meegemaakt en de katholieke 26

Rachels verzet 1-320.indd 26

21-03-16 10:01

kerk en alle decoraties daar waren prachtig geweest, maar ook intimiderend. Andrew vouwde zijn briefje met aantekeningen open en bleef even stil op de preekstoel staan om zich voor te bereiden.

‘Mijn grootouders waren Duits. Ze hebben jaren in A ­ ustralië gewoond, maar zijn altijd heel Duits gebleven. Vanaf de tijd dat ik nog een klein jongetje was, ging ik al met mijn broer en zus met de trein naar Sydney om bij hen te logeren. Ze leerden ons eenvoudige Duitse woorden voor alledaagse voorwerpen en we aten veel Duits eten. Mijn oma heeft een keer toegekeken terwijl ik een hele pot haring leegat. We gingen naar de plaatselijke Duitse verenigingen en dansten daar en aten schnitzel. Ik herinner me nog dat ik voor het eerst een slokje bier uit de pul van mijn opa mocht proberen. Ik vond het lekker, dus schonk hij een klein beetje voor me in. Als we thuiskwamen, zwegen we over al die dingen. We zeiden tegen onze ouders dat opa en oma hun wensen hadden gerespecteerd en dat ze de Duitse cultuur niet op ons hadden overgebracht. Dat was een leugen. Onze grootouders vonden dat we, als het erop aankwam, meer Duits dan Australisch waren.’

Kobi keek op naar zijn moeder, die naast hem zat. Ze verfrommelde een zakdoekje tussen haar vingers. Haar gezicht was bleek en weggetrokken en aan het fonkelen van haar blauwe ogen zag hij dat ze woedend was.

Tijdens zijn laatste schooljaar volgde Kobi kunstgeschiedenis als vak waarvoor hij een beurs hoopte te krijgen, want eerder was dat niet mogelijk geweest. Zijn lerares was een jonge vrouw die lange rokken droeg en haar donkere haren vlocht.

Hij had haar ook voor tekenen en schilderen en ze stond versteld van zijn talent. In de loop van het jaar stelde hij een portfolio samen van schilderijen en etsen. Ook werd hij beïnvloed door een aantal van de boeken die hij las.

‘Wat is dit?’ vroeg zijn lerares toen ze zijn laatste schilderij bekeek. Zwarte gebouwen, schijnwerpers en prikkeldraad 27

Rachels verzet 1-320.indd 27

21-03-16 10:01

waren met bloed vermengd tot een abstracte weergave van onderdrukking.

‘Oost-Duitsland,’ zei hij. ‘De muur en de onderdrukkende staat en de Stasi. Mensen die proberen te ontsnappen.’

‘Komt je moeder uit Oost-Duitsland?’

Hij knikte.

‘Maar mijn grootouders hebben haar hier mee naartoe genomen voordat de muur werd gebouwd. Ze heeft er een paar jaar gewoond.’

‘Heeft ze je over deze dingen verteld?’

‘Nee, ze praat er niet over, maar ik heb wel wat boeken gelezen.’

Ze schudde langzaam haar hoofd.

‘Het is goed, Kobi. Heel krachtig. En ik vind de manier waarop je het witte licht hebt gebruikt om het prikkeldraad en de geweren te laten uitkomen heel sterk.’

Ze konden bij kunstgeschiedenis uit twee dingen kiezen. Er was een lijst met namen waaruit ze één belangrijke schilder konden kiezen en nog een tweede, die ze minder intensief zouden bestuderen. Of hun beide keuzes op hun examen aan bod zouden komen, was een kwestie van geluk. Na veel nadenken besloot Kobi Raffaello Sanzio de Urbino als zijn tweede schilder te kiezen in plaats van Leonardo da Vinci. Over wie zijn hoofdonderwerp zou worden, had hij nooit getwijfeld: Albrecht Dürer.

Dürer stond bekend als de belangrijkste Noord-Duitse kunstenaar van de vroege renaissance en hij had niet alleen aquarellen en olieverfschilderijen gemaakt, maar ook een aantal van ’s werelds bekendste gravures en houtsneden. Kobi was in de zevende hemel en hij gebruikte het grootste deel van dat jaar om boeken en reproducties te bestuderen en om met potlood de gravures van de meester na te tekenen. Zijn ijver werd beloond.

Er was een essayvraag over Dürer en doordat die hem een 9,4 opleverde, lukte het hem een beurs voor de universiteit in de wacht te slepen. Een levenslange hartstocht was geboren.

28

Rachels verzet 1-320.indd 28

21-03-16 10:01

Het was ook het jaar dat hij zich werkelijk anders begon te voelen dan de andere jongens. De vrienden die hij om zich heen had, kregen vriendinnen en verkenden de wereld van het andere geslacht. Terwijl het jaar verstreek, wachtte hij op een vonk die zou overslaan als hij een meisje ontmoette, iemand die hij zou willen uitnodigen voor koffie en een film, maar het gebeurde niet. Hij voelde zich veel plezieriger in het gezelschap van zijn vrienden en een aantal van hun oudere broers.

Als hij al iets voelde, was dat voor de aantrekkelijke, Italiaanse jongen die als ober in het plaatselijke cafĂŠ werkte. Wat betekende dat?

De jaren na de middelbare school vlogen voorbij. Zijn ­oudere broer was aangenomen als accountant en werkte bij een financieringsbank in de stad. Lisle studeerde grafische vormgeving aan de kunstacademie, maar wilde eigenlijk keramiek maken. Kobi ging ook naar de kunstacademie en leefde van een studentenlening. Hij deelde een flat met een paar andere jongens, met wie hij af en toe een biertje dronk. Maar hij was het gelukkigst als hij in zijn atelier aan zijn portfolio werkte.

Zijn eerste seksuele ervaring had hij met iemand die hij op een feestje had ontmoet, en hij vond het een afschuwelijke ervaring. Daarna verloor hij zijn hart aan een oudere man, die een paar weken bleef, het toen voor gezien hield en met de noorderzon vertrok. Kobi was er kapot van en trok de conclusie dat relaties ingewikkeld waren en alleen maar verdriet brachten. Hij kon zich dus maar beter op zijn studie concentreren. Schitterende kunst maakte hem gelukkig en kon hem niet kwetsen.

Nadat hij zich had gespecialiseerd in kunst uit de vroege, Duitse renaissance behaalde hij zijn doctorstitel en werd hij op zijn dertigste universitair docent aan de universiteit van Melbourne. In 2013 had hij zich ontwikkeld tot de vreemde combinatie van creatief en academisch: hij was zowel kunstenaar als docent.

29

Rachels verzet 1-320.indd 29

21-03-16 10:01

Zijn persoonlijkheid had ook meerdere kanten; hij had een helder verstand, was welbespraakt en vriendelijk, maar daarachter school de verlegenheid die de basis van zijn karakter vormde. Zijn vrienden hadden geen idee dat hij het moeilijk vond om een kamer vol mensen binnen te gaan en zich in een gesprek te mengen. Fysiek leek hij op zijn moeder: lang, slank, met een lange rug, magere ledematen en lange vingers. Zijn korte haar en sikje hadden een diepe kastanjebruine kleur, doorschoten met het eerste grijs. Hij was niet getrouwd, had geen kinderen en was het liefste alleen, maar hij observeerde mensen wel en had een goed ontwikkelde intu誰tie. Hij beschouwde alle menselijke wezens als een mogelijk onderwerp.

Nu hij twaalf jaar voor de universiteit werkte, had hij recht op betaald studieverlof en had hij de kans om tijdens zijn sabbatical in Duitsland de werken van Albrecht D端rer te bestuderen met twee handen aangegrepen.

30

Rachels verzet 1-320.indd 30

21-03-16 10:01

3 Berlijn Juli 2013 Kobi had alle brieven meegenomen naar Berlijn en ze bij de eerste de beste gelegenheid naar mensen gebracht van wie hij dacht dat ze ze in het Engels zouden kunnen vertalen. Dat was de eerste stap in het proces om erachter te komen wat voor brieven het waren en te beslissen wat hij ermee wilde doen.

Aan de keukenmuur schoot de rode koekoek uit de witte, houten klok en kondigde het nieuwe uur aan. Vier verdiepingen onder zijn raam hoorde hij zacht het razen van het verkeer en het geluid van wegwerkzaamheden aan de Auguststraße. Hij lag op een zwartleren bank in de zitkamer van zijn flat in Berlijn. Hij was daar nu twee weken en vond het nog steeds bijzonder om over zijn kamers als over ‘zijn flat in Berlijn’ te spreken. Hij had nog maar een van de in het Engels vertaalde brieven gelezen en had nu al vragen voor Ruby.

Was ze ooit naar een dienst in de prachtige Nieuwe Synagoge geweest en zo ja, hoeveel indruk had die ervaring dan op haar gemaakt?

Juist die ochtend was hij de hele Auguststraße afgelopen tot de plaats waar hij uitkwam op de Oranienburger Straße. Hij was logge, grijze gebouwen gepasseerd, duidelijk in de stijl van het Oost-Berlijn uit de Sovjettijd, afgewisseld met modernere flatgebouwen, waarvan sommige zo waren ontworpen dat ze op de voorname huizen uit de periode van voor de oorlog leken. Op de begane grond waren winkels, cafés en betere restaurants. De stoepen waren bestraat en hij moest er 31

Rachels verzet 1-320.indd 31

21-03-16 10:01

nog steeds aan wennen om rechts te houden in plaats van links. Als hij op het fietspad liep, kwam er af een toe een fietser achter hem rijden, die dan begon te bellen.

Bij de T-splitsing sloeg hij linksaf en na een paar meter bereikte hij de Nieuwe Synagoge. Drie politieagenten stonden voor het gebouw op wacht. Toen hij naar hen knikte, keken ze zonder te reageren terug. Hij liep dus door de opening in het ijzeren hek het pad naar de zware voordeur op, waar hij door de beveiliging werd gecontroleerd: zijn rugzak moest door een röntgenscanner en hijzelf door een metaaldetector.

‘Guten Morgen,’ zei hij tegen de bewaker, die knikte ten antwoord. Hij pakte aan de andere kant zijn tas weer op.

‘Danke,’ zei hij.

‘Bitte sehr,’ zei de bewaker.

Hij ging het winkeltje binnen. De jongeman achter de toonbank herkende hem en glimlachte breed.

‘Goedemorgen, dr. Voight. Komt u voor Frau Goldman?’

‘Ja, dank u,’ zei hij, en hij merkte dat hij het prettig vond dat iemand hem met zijn naam had begroet in een stad die nog zo onbekend voor hem was. De man pakte een telefoon.

‘Ik zal haar laten weten dat u hier bent. Kijkt u maar even rond. Ik weet zeker dat ze u wel weet te vinden.’ Hij wees naar de ingang. Kobi knikte.

‘Dat lijkt me leuk. Dank u.’

In de eerste ruimte hingen twee lange Thoragordijnen in een glazen vitrine, allebei verschoten, maar het borduursel was nog prachtig. Wat over was van de lamp met het eeuwige licht stond in een vitrine ernaast. Midden in de ruimte stonden wat resten die waren gerestaureerd tot ze op een preekstoel en een waskom leken. Aan de muur hingen bordjes met informatie in het Duits en Engels. Fragmenten uit een gekoesterd verleden, gerespecteerd en met zorg bewaard.

Deze synagoge was op Rosj Hasjana in 1866 ingewijd en was ooit het grootste, joodse gebedshuis in Duitsland geweest.

Kobi had vanaf de straat de enorme gouden koepel gezien en 32

Rachels verzet 1-320.indd 32

21-03-16 10:01

onwillekeurig gedacht dat die als een afwijkend baken in de skyline stond.

In de volgende ruimte waren delen van de originele glas-­inloodramen te zien en op de plafondbogen waren geschilderde taferelen zichtbaar. Ze zagen er kwetsbaar en breekbaar uit.

Hij liep naar de rij ramen en keek erdoor naar de enorme ruimte waar het auditorium was geweest, met ruimte voor drieduizend stoelen.

‘Lieve help, wat groot!’ zei hij in gedachten. Het was jarenlang het centrum van het joodse leven in Berlijn geweest. In 1940 was het door de Wehrmacht in beslag genomen en later bijna verwoest tijdens een bombardement door de geallieerden in 1943. De gedachte aan de vernielingen stemden hem verdrietig, maar ze waren de realiteit van een oorlog. Toen hij zijn rug naar de lege ruimte toe draaide, werd zijn blik getrokken door een grote zwart-witfoto. Vele rijen mannen zaten aandachtig te luisteren. Ze droegen hoeden en dassen en jassen, soms met bontkragen, en hadden hun handen in elkaar geklemd en hun benen over elkaar geslagen. Iets in hun gezichten boeide hem en hij liep naar de foto toe om ze nauwkeuriger te bekijken.

‘Vraagt u zich af waar ze naar luisteren?’

De vrouwenstem sloeg zijn dagdroom aan scherven. Hij draaide zich om en glimlachte naar Frau Goldman. Ze was een kleine vrouw in een dure rok en een colbertje. Haar blonde haren waren kortgeknipt en haar brillenglazen vergrootten haar grijze ogen.

‘Ja,’ zei hij. ‘Naar een rabbijn, denk ik.’

Ze knikte.

‘Waarschijnlijk wel. Ze zeggen dat ze een paar geweldige redenaars hadden.’

‘Ze hangen aan zijn lippen,’ zei hij.

‘De leukste informatie over dit gebouw vind ik dat ze met hun paardenkoetsen door de ingang van de Grote Hal naar binnen reden.’

33

Rachels verzet 1-320.indd 33

21-03-16 10:01

Hij schudde zijn hoofd. Wat een gebouw moest dit zijn geweest!

‘Er wordt zelfs gezegd dat de koepel al van kilometers ver te zien was.’

Ze reikte hem een plastic pakketje aan.

‘Dat is nog steeds zo. Hier is uw vertaling, dr. Voight, met de originele brieven. Ik moet zeggen dat het een boeiende klus was.’

Hij nam het van haar aan.

‘Heel hartelijk dank. Noemt u me alstublieft Kobi. Dr. Voight klinkt zo officieel, en alleen mijn moeder noemt me Jakob.’

Frau Goldman knikte naar de foto.

‘Hoeveel van hen denk je dat de verschrikkingen van het Derde Rijk hebben overleefd? Toen ik die brieven las, vroeg ik me af of er onder hen ook mensen waren die door de briefschrijfster zijn geholpen.’

‘O, ja?’

Haar woorden verrasten hem en hij aarzelde voordat hij achter haar aan de zaal uit liep. Ze praatte over haar schouder tegen hem.

‘Ja, ze was verzetsstrijdster in Berlijn aan het begin van de oorlog. Ze is voorzichtig met wat ze schrijft, maar ze was duidelijk een erg moedige vrouw.’

Ze kwamen bij de uitgang en hij haalde haar in.

‘En die schetsen?’

‘Die verwijzen naar mensen. Ze noemt geen enkele naam; dat zou gevaarlijk zijn geweest als de brieven in verkeerde handen waren gevallen. Ze gebruikt schuilnamen. Maar ze hield duidelijk van hen. Haar familie.’

Hij knikte bedachtzaam.

‘Dus er staan geen aanwijzingen in? Over wie ze was?’

‘Helaas niet, nee.’

‘Ik zie ernaar uit om ze te lezen. Nogmaals bedankt.’

Ze wees naar het pakketje toen hij het in zijn rugzak stopte.

34

Rachels verzet 1-320.indd 34

21-03-16 10:01

‘Graag gedaan. Weet je, Kobi, misschien moet je overwegen om de originelen aan een van de musea hier te doneren.

Er zijn er verschillende waarvoor ze relevant zijn. Ik stel voor dat je, als je ze hebt gelezen, het Herdenkingscentrum voor het Duitse Verzet in de Stauffenbergstraße bezoekt.’

35

Rachels verzet 1-320.indd 35

21-03-16 10:01

De Australische Kobi Voight, een docent kunstgeschiedenis, verruilt voor een zomer Melbourne met Berlijn. Vlak voor zijn vertrek krijgt hij van zijn moeder een pakketje met oude brieven uit de erfenis van zijn grootmoeder. Ze zijn geschreven in het Hebreeuws en bevatten prachtige tekeningen. Zijn nieuwsgierigheid is meteen gewekt en hij laat de brieven in Berlijn vertalen. Hij ontdekt dat ze samen een liefdesbrief vormen van een moeder aan haar kind, dat ze voor haar eigen bestwil heeft afgestaan.

Julie Thomas woont in Cambridge, Nieuw-Zeeland, en schrijft naast haar fulltime baan als scriptschrijver en filmproducer. Rachels verzet kan – maar hoeft niet! – gelezen worden als het vervolg op haar lovend ontvangen roman De jongen, de viool en de meester over de familie Horowitz.

nur 302

JULIE THOMAS

Rachels verzet

Rachels verzet

Wie is deze ‘Ruby’, de schrijfster van de brieven? En wat is er geworden van haar en haar kind? Terwijl Kobi al lezend ronddwaalt door Berlijn, bekruipt hem het gevoel dat hijzelf ook deel uitmaakt van deze geschiedenis – van het wonderlijke web dat zich uitstrekt van de holocaust tot nu en dat nieuw licht werpt op zijn familie en zijn eigen identiteit.

JULIE THOMAS

Rachels verzet

ISBN 978 90 297 2484 5

www.uitgeverijvoorhoeve.nl

Aan het begin van de oorlog staat een Joodse vrouw noodgedwongen haar baby af