Preektijgers pastores pioniers.9789023953197

Preektijgers, pastores, pioniers.qxp_Preektijgers, pastores, pioniers-omslag 16-02-18 12:44 Pagina 1

In deze boeiende verzameling portretten, gesprekken en reflecties komen zoveel mogelijk de predikanten zelf aan het woord. Daarnaast wordt het thema belicht door Jos Aarnoudse, directeur van de Verening voor Kerkrentmeesterlijk Beheer, tekenaar Len Munnik, en Stripmaker des Vaderlands Margreet de Heer.

Dit boek stond onder redactie van Jasja Nottelman (studentenpredikant en academiepastor), Rein Brouwer (universitair docent praktische theologie), Sjaak Verwijs (directeur BNP) en Liuwe Westra (freelance onderzoeker en universitair docent Nieuwe Testament).

NUR 695 ISBN 978 90 239 5319 7

www.uitgeverijboekencentrum.nl

9 789023 953197

PREEKTIJGERS, PASTORES, PIONIERS

Dominees zijn er in soorten en maten. Deze bundel, uitgegeven ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van de Bond van Nederlandse Predikanten (BNP), wil de huidige diversiteit aan predikanten in beeld brengen en een schets geven van de ontwikkelingen in de 21ste eeuw.

Vragen die voorbij komen, zijn: Hoe wordt het predikantschap beleefd? Wie zijn die mobiliteitspoolers, predikant-pioniers en tent making ministers eigenlijk? En wat vinden ze zelf van de nieuwste ontwikkelingen?

Preektijgers pastores pioniers

Preektijgers, pastores, pioniers.qxp_Preektijgers, pastores, pioniers-binnenwerk 19-02-18 15:16 Pagina 1

Preektijgers pastores pioniers predikantschap in de 21ste eeuw

Onder redactie van Rein Brouwer, Jasja Nottelman, Sjaak Verwijs, Liuwe H. Westra Eindredactie Liuwe H. Westra

Uitgeverij Boekencentrum, Utrecht

Preektijgers, pastores, pioniers.qxp_Preektijgers, pastores, pioniers-binnenwerk 19-02-18 15:16 Pagina 4

Bestuur en medewerkers van de Bond van Nederlandse Predikanten voor het Bondsbureau, november 2017.

V.l.n.r. boven: Lennart Aangeenbrug, Marius van Duijn, Sjaak Verwijs, Susanne Freytag, Menne Menninga; midden: Nienke van Andel, Margriet van Bruggen, Laura van Asselt, Wim Bisschop; onder: Liuwe Westra, Jasja Nottelman, Pieter Huiser, Leendert Plug; ontbrekend: Arie van der Maas.

Preektijgers, pastores, pioniers.qxp_Preektijgers, pastores, pioniers-binnenwerk 19-02-18 15:16 Pagina 5

Voorwoord Zielzorgers die preken zijn er al meer dan 1000 jaar in Nederland.

Predikanten in de traditie van de Reformatie bijna 500. De laatste 100 jaar zijn zij georganiseerd in een Bond.

De Bond verenigt predikanten van verschillende kerken en liggingen om de gemeenschappelijke belangen van de hele beroepsgroep te behartigen, in de overtuiging dat dat zowel voor de predikanten zelf als voor de kerken een goede zaak is.

Eerdere jubileumuitgaven hadden meer het karakter van geschiedschrijving en documentatie van het werk van de Bond. Het doel van deze bundel is veeleer de combinatie van een dwarsdoorsnede en een doordenking van het predikantschap zelf. Hoe beleven mensen het predikantschap? Wie zijn die mobiliteitspoolers, predikant-pioniers en tent making ministers? En wat moeten we vinden van de nieuwste ontwikkelingen?

We laten in deze bundel zoveel mogelijk de predikanten zelf aan het woord. Daarbij hebben we gekozen voor een gevarieerde opzet.

De ruggengraat wordt gevormd door een aantal groepsgesprekken en geschreven zelfportretten. Daarnaast zijn er overzichten van de allereerste en van de meer recente activiteiten van de Bond en een aantal beschouwende opstellen.

Heel blij zijn we met de creatieve en spiegelende bijdragen vanaf de zijlijn: een cartoonist, een striptekenaar en de directeur van de Vereniging voor Kerkrentmeesterlijk Beheer.

Graag wensen we als redactie alle lezers, predikanten en niet-predikanten, veel leesplezier met deze bundel. We hopen dat het een goede bijdrage is aan het doorgaande gesprek over het wondere ambt.

Rein Brouwer Jasja Nottelman Sjaak Verwijs Liuwe Westra (eindredactie)

5

VISIE

Preektijgers, pastores, pioniers.qxp_Preektijgers, pastores, pioniers-binnenwerk 19-02-18 15:16 Pagina 6

Hoe ontstond de Bond van Nederlandse Predikanten, en wat gebeurde er precies in die eerste roerige jaren? Wat was daarbij de rol van de toen nog niet heel bekende Oepke Noordmans?

Jan Dirk Wassenaar, kerkhistoricus en kenner van de biografie van Noordmans bij uitstek, belicht hier nog eens ter gelegenheid van het 100-jarig jubileum het prille begin van de Bond.

Jan Dirk Wassenaar (1960) studeerde in Utrecht en werd in 1985 predikant in Oudega (gemeente Wymbritseradiel) c.a. Daarna volgden de gemeenten te Leeuwarden-Huizum (1990), Workum-It Heidenskip (1996) en Hellendoorn (2004).

In 1999 promoveerde hij op het proefschrift Noordmans in Friesland. Bijdrage tot de biografie van een kerkvader. In 2005 verscheen van zijn hand de monografie “Om te zien, hoe het hun gaat�. Een historisch onderzoek naar bedoeling en werkwijze van de kerkvisitatie. Hij publiceert regelmatig op het gebied van de Nederlandse kerkgeschiedenis.

Eerste notulenboek BNP.

6

Foto: Sjaak Verwijs

Preektijgers, pastores, pioniers.qxp_Preektijgers, pastores, pioniers-binnenwerk 19-02-18 15:16 Pagina 7

jan dirk wassenaar, hellendoorn

‘Een predikant moet ruimte om zich heen hebben’ de eerste jaren van de bond van nederlandse predikanten en de betekenis van oepke noordmans Het is niet eenvoudig de voorgeschiedenis van de Bond van Nederlandse Predikanten exact te traceren.1 Tijdens de laatste jaren van de Eerste Wereldoorlog begon het idee van een eigen vakorganisatie onder predikanten te leven. De slechte salariëring maakte hen daarvoor ontvankelijk.2 Door de inflatie was het leven veel duurder geworden. Veel predikanten zaten nog met een vooroorlogs traktement, waarvan in de meeste gevallen het leeuwendeel door het rijkstraktement gevormd werd. Veel kleine, arme gemeenten konden met geen mogelijkheid zelf voor een redelijk traktement zorgen. Er moest dus iets gebeuren om een einde te maken aan deze ‘onhoudbare’ situatie – aldus een kwalificatie tijdens de oprichtingsvergadering van de Vereniging van Kerkvoogdijen op 9 juni 1920.3 Aan verschillende kanten van de kerk kwam beweging. Daarbij ging het vooral om twee zaken: ten eerste om verhoging van de traktementen, en ten tweede om een centraal geregelde salariëring.

1

2

3

Tenzij anders vermeld, is de informatie over de eerste jaren van de Bond van Nederlandse Predikanten ontleend aan: De armoe der Predikanten. Een uitweg! Voorstel door den Bond van Nederlandsche Predikanten ingediend bij de Algemeene Synode der Nederlandsche Hervormde Kerk. Z.p., z.j. (1919); J. Reitsma en J. Lindeboom, Geschiedenis van de Hervorming en de Hervormde Kerk der Nederlanden.

Utrecht, 19334, pag. 566-570; Veertig jaar Bondsgeschiedenis. Bond van Nederlandse Predikanten. Z.p., z.j. (1958); L. de Liefde, ‘Vijfenzeventig jaar beroepsorganisatie’, in: Beroep: predikant. Een uitgave ter gelegenheid van het vijfenzeventigjarig jubileum van de Bond van Nederlandse Predikanten. Zoetermeer, 1993, pag. 9-22; Rein Brouwer, Pastor tussen macht en onmacht. Een studie naar de professionalisering van het hervormde predikantschap. Zoetermeer, 1995, pag. 64.

Zie In dienst van de Kerk. 75 jaar Vereniging van Kerkvoogdijen in de Nederlandse Hervormde Kerk 19201995. Utrecht, 1995, pag. 10.

In dienst van de Kerk, pag. 16.

7

Preektijgers, pastores, pioniers.qxp_Preektijgers, pastores, pioniers-binnenwerk 19-02-18 15:16 Pagina 8

In oktober 1917 werd in een groot deel van de kerkelijke bladen een oproep gedaan tot sympathiebetuiging met betrekking tot het oprichten van een predikantenbond. Ongeveer 80 predikanten gaven daaraan gehoor. In het voorjaar van 1918 werd een voorlopig comité gevormd. Op 9 april 1918, tijdens de eerste bijeenkomst van dit comité, werd besloten de Bond van Nederlandse Predikanten op te richten. Als doelstelling werd geformuleerd: ‘de behartiging van al die belangen, welke betrekking hebben op de maatschappelijke en materiëele positie van den Nederlandschen predikant in zijn ambt’. De aanwezigen besloten dat de predikantenbond zich allereerst moest inzetten voor traktements- en pensioenregelingen en voor de verzorging van weduwen en wezen.

Op 3 oktober 1918 werd de eerste algemene vergadering van de Bond van Nederlandse Predikanten gehouden, te Utrecht. Toen werden de statuten en het reglement vastgesteld. Tevens werd een hoofdbestuur gekozen, met M.J.A. de Vrijer te Odijk als voorzitter en D. Boer te Grootebroek als secretaris. Laatstgenoemde had bij de voorbereiding van de beide genoemde bijeenkomsten een belangrijke rol gespeeld. Het feit dat hij in conflict met de kerkvoogdij van zijn gemeente verkeerde, zal hem gemotiveerd hebben.4 Het ledental groeide snel, ook emeriti en studenten gaven zich op.

De leden kwamen uit allerlei kerken en richtingen; alleen predikanten uit de Gereformeerde Kerken in Nederland sloten zich niet aan.

Twee jaar na de oprichting waren er al meer dan 1200 leden. Anderzijds bleven veel predikanten zich afzijdig houden, vanwege bezwaren als ‘hoge contributie, te materialistisch, geen vak, dan geen vakvereniging, strijdig met het geestelijk karakter van het ambt, vrees voor staken e.t.q.’.5

het ‘reglement op de predikantstraktementen’ De eerste jaren van de BNP werden gekenmerkt door de strijd voor verbetering van de traktementen, met name in de Hervormde Kerk.

4

5

8

Zie brief 317 (O. Noordmans aan D. Boer, 6 september 1920), in: Verzamelde Werken (voortaan VW) dl. 9A. Kampen, 1999. Vgl. brief 333 (O. Noordmans aan D. Boer, 10 oktober 1921).

Veertig jaar Bondsgeschiedenis, pag. 5-6.

Preektijgers, pastores, pioniers.qxp_Preektijgers, pastores, pioniers-binnenwerk 19-02-18 15:16 Pagina 9

In de classicale vergaderingen van juni 1919 kwam een door het hoofdbestuur van de predikantenbond aan de algemene synode gerichte motie aan de orde. In de memorie van toelichting wordt vermeld dat een drietal grondgedachten het bondsontwerp beheerst: ‘a. de evangeliedienaar moet met zijn gezin uit het ambt kunnen leven; b. de predikantsbezoldiging is een zaak van algemeen kerkelijk belang, waarvan de verzorging niet mag worden overgelaten aan de afzonderlijke gemeenten, maar de behartiging vraagt door de geheele kerk; c. de daarvoor noodige gelden moeten worden opgebracht door de kerk in haar geheel, niet alleen uit de kerkelijke fondsen, maar ook uit de bijdragen diergenen, die tot de kerk behooren’.

De classicale vergaderingen spraken zich voor ingrijpende maatregelen uit. De synode wilde echter niet verder gaan dan het instellen van een commissie. Ondertussen werd voor veel predikanten de nood alleen maar hoger door de toenemende inflatie. Zelfs de overheid besloot tot een tegemoetkoming: in 1919 nam de Tweede Kamer een wetsontwerp tot toekenning van een ‘duurtetoeslag’ aan, waardoor alle predikanten die rijkstraktement genoten, ƒ 100 ontvingen.6 Op 21 april 1920 kwam de traktementskwestie in een buitengewone synodevergadering aan de orde7, waarna een synodaal ontwerp-Reglement op de predikantstraktementen door de classicale vergaderingen en de provinciale kerkbesturen werd besproken. Het werd overwegend gunstig beoordeeld, maar met name de voorgestelde hoofdelijke omslag over de gemeenteleden stuitte op weerstand. Met het oog hierop organiseerde de Bond op 15 juni 1920 in Utrecht een vergadering, waarop met vertegenwoordigers van de diverse richtingen uit de kerk, van het Algemeen College van Toezicht en van de pas opgerichte Vereniging van Kerkvoogdijen allerlei bedenkingen werden besproken. Hier kon de tegenstand vanuit de richtingen worden weggenomen, en de synode nam het reglement op 18 augustus 1920 aan, zij het na ingrijpende wijzigingen. De belangrijkste hiervan was, dat de gemeenten voor bijdragen in een centrale kas naar draagkracht aangeslagen zouden worden. Voorts

6 7

Zie O. Noordmans, VW dl. 5. Kampen 1994, pag. 47-48, n. 11.

Zie voor de hoofdlijnen van het ontwerp van deze commissie O. Noordmans, VW dl. 5, pag. 33, n. 1.

9

Preektijgers, pastores, pioniers.qxp_Preektijgers, pastores, pioniers-binnenwerk 19-02-18 15:16 Pagina 10

werden de uitkeringen aan pensioengerechtigden en de bijdragen in de pensioenstortingen geschrapt. Om toch iets te doen aan de nood van de emeriti predikanten en predikantsweduwen en -wezen, riep de Bond datzelfde jaar nog de oudejaarscollecte in het leven.8 De nieuwe regeling inzake de predikantstraktementen trad op 15 januari 1921 in werking. De gemeenten werden nu verplicht voortaan een minimum-aanvangstraktement uit te keren van ƒ 2500, ƒ 3000 of ƒ 3500.9 Dat betekende een flinke stijging. De betaling van de bijdragen aan de kas voor de predikantstraktementen en van de uitkeringen daaruit nam een aanvang in 1922. Op 1 januari 1926 trad een reglement met betrekking tot de predikantspensioenen in werking.10

de raad van beheer Na de invoering van het Reglement op de predikantstraktementen werd het reilen en zeilen van de BNP voor een groot deel bepaald door de frictie met de Raad van Beheer, waaraan de uitvoering van het reglement was toevertrouwd. Deze Raad had ook de bevoegdheid toestemming te verlenen om minder dan de hierboven genoemde bedragen uit te keren.11 Bij de samenstelling van de Raad was geen overleg met de Bond gepleegd. Bovendien hadden de kerkvoogden de meerderheid verkregen. Ten slotte speelden persoonlijke wrijvingen tussen de secretaris van de Bond en die van de Raad, C.J. Bartels, een rol.12 Die spanningen hadden hun weerslag op het klimaat binnen de Bond, die hierdoor wel eens verwijten kreeg van een ‘oorlogsof klassestrijdmoraal zonder tevredenheid’. Op zeker moment

8

9

10

11

12

10

Vgl. O. Noordmans, VW dl. 5, pag. 50, n. 4; brief 320 (O. Noordmans aan D. Boer, 27 december 1920).

Vgl. O. Noordmans, VW dl. 5, pag. 34, n. 14. Vgl. O. Noordmans, ‘Sociale mogelijkheid en algemeen sociaal ideaal’, in: VW dl. 5, pag. 35-38; J.J.H. Post, Een sikkel in een vreemde oogst? De juridische verhouding tussen hervormde gemeenten en de Nederlandse Hervormde Kerk in het bijzonder bij kerkfusie.

Heerenveen, 2003.

Zie: J.R. Slotemaker de Bruïne, Nederlandsch Hervormd Kerkrecht. ’s-Gravenhage, 19392, pag. 81; vgl.

O. Noordmans, VW dl. 5, pag. 62, n. 1.

Vgl. O. Noordmans, VW dl. 5, p. 34, n. 14; p. 67, n. 4; brief 336 (O. Noordmans aan D. Boer, 15 mei 1922); In dienst van de Kerk, pag. 11-22.

Vgl. brief 331 (O. Noordmans aan D. Boer, 24 september 1921).

Preektijgers, pastores, pioniers.qxp_Preektijgers, pastores, pioniers-binnenwerk 19-02-18 15:16 Pagina 11

verbrak de Bond zelfs het contact niet alleen met de Raad van Beheer maar ook met de synode van de Hervormde Kerk.13 Het grootste probleem bij de uitvoering van het reglement was uiteraard, dat veel kerkvoogdijen er weinig voor voelden gelden af te dragen aan een centrale kas – ze wilden niet onder curatele staan.

Dientengevolge bleven de uitkeringen in het algemeen beneden wat reglementair vastgesteld was. Niettemin zijn de traktementen niet onbelangrijk gestegen. In dit verband moet worden opgemerkt dat de Bond ook wel aan persoonlijke financiële ondersteuning deed of daarbij betrokken was.

Overigens: de weigerachtige gemeenten bleven bij vertrek van een predikant automatisch vacant, doordat de classis niet meewerkte aan het opstarten van de beroepingsprocedure.

noordmans als bestuurslid14 In de hoofdbestuursvergadering van de BNP van 24 en 25 februari 1921 wordt Noordmans als kandidaat-hoofdbestuurslid genoemd.

Hij is dan in ieder geval voor Boer geen vreemde meer: vanaf het voorjaar van 1920 had hij met de secretaris van de predikantenbond gecorrespondeerd15; de briefwisseling gaat vooral over Noordmans’ conflicten met de kerkvoogdij (en de kerkenraad) van Suameer.

Noordmans waardeerde Boers inzet bijzonder, getuige wat hij hem op 21 mei 1920 schrijft: ‘Laat mij van de gelegenheid gebruik mogen maken om u persoonlijk hulde te brengen voor de krachtige wijze waarop gij de zaken van de Bond bevordert.’16 Zoals hij in een brief van eind 1920 opmerkt: ‘Het bestaan van de Bond geeft reeds veel morele steun.’17 In de brief van 21 mei merkt Noordmans nog op: ‘Ik houd van mensen waar nog eens een vonk uit kan schieten. Op de bekende lijzige kerkelijke manier zullen deze dingen zeker niet in orde komen. Er ligt nog geweldig veel of eigenlijk alles voor de boeg.’

13 14

15

16 17

Zie Rein Brouwer, a.w., pag. 67.

Tenzij anders vermeld, is de informatie over Noordmans’ betrokkenheid bij de Bond van Nederlandse Predikanten ontleend aan notulenboeken van de hoofdbestuursvergaderingen.

Zie brieven 315, 316, 317, 319, 320, 321, 322 en 323 (O. Noordmans aan D. Boer, 21 mei, 30 augustus, 6 september, 13, 27 en 28 december 1920, 31 januari en 25 februari 1921).

Brief 315 (O. Noordmans aan D. Boer, 21 mei 1920).

Brief 321 (O. Noordmans aan D. Boer, 28 december 1920).

11

Preektijgers, pastores, pioniers.qxp_Preektijgers, pastores, pioniers-binnenwerk 19-02-18 15:16 Pagina 12

Naast de correspondentie met Boer waren er twee artikelen in Het Orgaan, het blad van de BNP, die Noordmans enige bekendheid bij de hoofdbestuursleden gegeven zullen hebben.18 In een brief van 1 maart 1921 aan Boer verklaart Noordmans zich bereid een eventuele benoeming als hoofdbestuurslid te aanvaarden.19 In de (vierde) ledenvergadering van 4 april 1921 wordt Noordmans in het hoofdbestuur gekozen. Op Noordmans’ eerste bestuursvergadering is een belangrijk agendapunt of er pogingen ondernomen zullen worden om de secretaris vrijgesteld te krijgen.20 Een eerste circulaire onder de leden had daartoe onvoldoende financiële middelen opgeleverd. Noordmans is echter een groot voorstander.

Op 18 juli 1921 schrijft hij aan Boer: ‘De uitslag van het rondschrijven is bedroevend. Gij hebt gelijk, wanneer gij weigert te traineren. Mijn advies is, dat we in september de leden van de Bond provinciaal oproepen en desnoods ringsgewijs. Dat laatste is misschien nog beter.

Wij moeten dan de kabinetskwestie stellen. Wil men niet over de brug komen, dan zal het bestuur moeten zeggen: Doe het zelf ... De kogel moet nu door de kerk.’21 In hoofdbestuursverband wordt besloten dat Noordmans een tweede circulaire om tot vrijstelling te komen zal opstellen. Deze tweede circulaire levert meer op dan de eerste, en in de vergadering van 29 en 30 september 1921 besluit men tot vrijstelling over te gaan.22 Noordmans schrijft in 1940: ‘De nachtelijke vergadering, waarop Boer “vrijgesteld” werd, herinner ik mij nog levendig.’23 Boer kwam dus volledig in dienst van de Bond; het bondsbureau werd in Den Haag gevestigd.

Noordmans zag een grote taak voor de Bond weggelegd. Vlak na de vrijstelling van Boer schreef hij namens het hoofdbestuur het artikel ‘Bondsorganisatie’. Het was de bedoeling dat voor elke hervormde classis een correspondent aangesteld zou worden. Deze zou geregeld contact moeten onderhouden met het bureau. Dat zou als 18

19 20 21 22

23

12

Zie O. Noordmans, ‘Sociale mogelijkheid en algemeen sociaal ideaal’, in: VW dl. 5, pag. 35-38, en ‘Isolement’, in: VW dl. 5, pag. 39-48.

Zie brief 324 (O. Noordmans aan D. Boer, 1 maart 1921).

Vgl. D. Boer, ‘Het Bureau’, in: Het Orgaan 3 (1921) nr. 6.

Ongepubliceerde brief van O. Noordmans aan D. Boer, 18 juli 1921.

Vgl. B.K.W., ‘De finantieele fundeering van het Bondsbureau’ en M.J.A. de Vrijer, ‘De secretaris’, in: Het Orgaan 3 (1921) nr. 7, en M.J.A. de Vrijer, ‘Het secretariaat’, ibid., nr. 8.

O. Noordmans, ‘Kroniek februari 1940’, in: VW dl. 4 (Kampen 1988), pag. 275.

Preektijgers, pastores, pioniers.qxp_Preektijgers, pastores, pioniers-binnenwerk 19-02-18 15:16 Pagina 13

‘een centrum van beraad en actie’ moeten functioneren. Ook werd gedacht aan het organiseren van plaatselijke ledenvergaderingen.

Noordmans schrijft: ‘Een dergelijke regeling houdt het midden tussen de toestand waarin we thans verkeren en waarbij de Bond bestaat uit 1200 leden plus een bestuur en een volledige organisatie met afdelingen en onderafdelingen met vaste besturen, waarvoor de geest in de Bond misschien nog niet rijp is.’24 In een uit 1922 daterende brief aan Boer spreekt Noordmans met het oog op ‘de classicale correspondentie’ en ‘de inrichting van de inlichtingendienst’ over ‘ons plan de campagne’ en ‘ons program van actie’.25 Zover is het echter, zoals bekend, nooit gekomen.

‘de grote ideoloog’ Noordmans is wel ‘de grote ideoloog’ van de Bond van Nederlandse Predikanten genoemd. Dat heeft ongetwijfeld niet alleen te maken met zijn werk als bestuurslid, maar ook met zijn publicaties over de aard en de problemen van het predikantschap in die jaren. Verschillende scherpe artikelen van zijn hand verschenen in Het Orgaan en in de Nieuwe Rotterdamsche Courant. Later zou Noordmans schrijven over de ‘parrhesia’ van die tijd en over ‘de geest van “verzet” uit de puberteitsperiode van de Bond’ en ‘de Sturm und Drang-periode’ in het hoofdbestuur.26 Het bestuur van de Bond zelf heeft zich overigens nooit theologisch of inhoudelijk over de aard van het ambt uitgesproken.27 Noordmans’ belangrijkste pennenvruchten in dit verband dateren uit de jaren van 1920 tot 1924. Ze omvatten twee lezingen, twaalf artikelen in Het Orgaan en vijf ingezonden stukken in de Nieuwe Rotterdamsche Courant, waarvan het meeste is opgenomen in deel 5 van de Verzamelde Werken. Vrijwel alles wat Noordmans over het predikant24 25

26

27

O. Noordmans, ‘Bondsorganisatie’, in: VW dl. 5, pag. 54-57, citaten op pag. 56.

Brief 336 (O. Noordmans aan D. Boer, 15 mei 1922); vgl. brief 338 (O. Noordmans aan D. Boer, 18 mei 1922).

O. Noordmans, ‘Kerk of beweging’, in: VW dl. 5, pag. 520-525, citaat op pag. 520; brief 801 (O. Noordmans aan H.C.J. van Deelen, 28 november 1947). Vgl. ook M.J.A. de Vrijer, ‘Boer en ik’, in: Het Orgaan 23 (1946) nr. 1: ‘Trouwens ook onze kerkvader Noordmans kon in die dagen (hij zat in ’t H.B.) qualificaties geven, die wij nù ook niet meer zoo zouden uiten.’

Zie Rein Brouwer, a.w., pag. 67 en 80.

13

Preektijgers, pastores, pioniers.qxp_Preektijgers, pastores, pioniers-binnenwerk 19-02-18 15:16 Pagina 14

14

Preektijgers, pastores, pioniers.qxp_Preektijgers, pastores, pioniers-binnenwerk 19-02-18 15:16 Pagina 15

schap geschreven heeft, houdt in mindere of meerdere mate verband met zijn activiteiten voor de BNP. De lezing ‘De tegenwoordige positie van de predikant’, rond 1920 te Meppel gehouden in het kader van de propaganda voor de Bond, is de meest fundamentele bijdrage over de onderhavige problematiek.28 De spreker besluit met de woorden: ‘Wat in het algemeen tot de arbeiders is gesproken, dat geldt ook voor de geestelijke werkers: Arbeiders, organiseert u.’29 Eerder had Noordmans al voor het Fries Godgeleerd Gezelschap de stelling verdedigd: ‘Het predikantsambt moet worden geseculariseerd.’30

secularisatie van het ambt Wat beoogde Noordmans in dit verband precies met de term ‘secularisatie’? In zijn lezing over de positie van de predikant stelt Noordmans: ‘Het ambt is als een gescheurde klok die zijn gave metaalklank verloren heeft en door eigen geluid een fatale barst verraadt.’31 De valse klank wordt volgens de spreker veroorzaakt door de spanning tussen ‘twee rijken’. Aan de ene kant gaat het bij het predikantschap om een geestelijk ambt ‘(...) dat, hoe men het ook wendt of keert, te midden van andere ambten en beroepen als een eenling staat. Het is met niets te vergelijken. Het staat in direct verband met het Godsrijk op aarde, zodat het niet bepaald in het kader van wereldse dingen behoeft te passen.’32 Noordmans ziet in de verbinding van dit kerkelijk ambt met een character indelebilis enerzijds met het even eerwaardige ambt van huisvader anderzijds, de oorzaak van de scheur. De predikant is lid van een priesterlijke orde: als heilig man is hij afgezonderd van de we-

28 29 30

31

32

O. Noordmans, ‘De tegenwoordige positie van de predikant’, in: VW dl. 5, pag. 24-35.

Zie: O Noordmans, VW dl. 5, pag. 33, n. 1 en 3.

O. Noordmans, ‘Stelling: het predikantsambt moet worden geseculariseerd’, in: VW dl. 10. Kampen, 2004, pag. 27-30, citaat op pag. 29-30.

O. Noordmans, ‘De tegenwoordige positie van de predikant’, in: VW dl. 5, pag. 24-35, citaat op pag. 32. De gedachten die Noordmans in deze lezing ontwikkelt, komen in de meeste bijdragen over het predikantschap terug. In de artikelen ‘Bondsorganisatie’ (ibid., pag. 54-57) en ‘Pastorale ethiek’ (pag. 57-60) heeft hij grote stukken uit de lezing overgenomen. Zie voor een aantal kanttekeningen bij de lezing J.D.Th. Wassenaar, Noordmans in Friesland. Bijdrage tot de biografie van een kerkvader. Zoetermeer, 1999, pag. 282-307.

Noordmans sluit hier aan bij een destijds spraakmakende brochure van A.R. Rutgers, Karakter en bezwaren van het predikantschap. Amsterdam, 1914.

15

Preektijgers, pastores, pioniers.qxp_Preektijgers, pastores, pioniers-binnenwerk 19-02-18 15:16 Pagina 16

reld en als Godsman gaat hij door de gemeente. Maar hij is ook deel van de maatschappij, onder andere door huwelijk en gezinsleven.

Hij acht het onmogelijk deze tweeërlei dienst tegelijkertijd met volle kracht uit te oefenen: of het een of het ander lijdt schade. Maar de gemeente houdt aan haar eisen vast. Noordmans zegt: ‘Zij denkt ten opzichte van de predikant in de categorieën van de bergrede en de uitzendingsrede. Zij vindt goud, zilver en kopergeld in zijn gordel onnodig (...)’33 Noordmans vraagt zich vervolgens af, of de geïsoleerde, ambtelijke positie van de predikant op den duur houdbaar is. Hij stelt: ‘Die positie veronderstelt een gerede schat van uitdeelbare goederen, sacramentele en geestelijke. (...) De predikant is aangesteld als uitdeler van het heilsgoed.’34 In die optiek is de belangrijkste vraag of de predikant de sacramentele en geestelijke handelingen goed verricht.

Dat betekent: ‘Men kan een uitstekend predikant zijn, zonder ook maar enigszins georiënteerd te zijn in de eigenlijke geestelijke, zedelijke, maatschappelijke of politieke wereld.’ Duidelijk is, dat Noordmans juist dat laatste belangrijker vindt. Hij wil dat de predikant als een mens, en niet als een functionaris werkt.

Noordmans verwijt de kerkelijke besturen dat zij zich alleen met ‘de machinale functie van het ambt’ bemoeien: zij beoordelen het predikantswerk slechts naar de reglementen. Daarom roept hij zijn toehoorders op, zich te organiseren: om de autonomie van de beheerscolleges te breken en ervoor te zorgen dat het karakter van het werk de plaats van de predikant in het leven zal bepalen. De spreker beseft, dat velen moeite met dit idee hebben, maar de bezwaren daartegen moeten zijns inziens wijken voor de noodzaak ervan. Het ‘liberale’ van het predikantschap heeft zijn voordelen – waaraan Noordmans zelf ook gehecht is! – maar de grote schaduwzijde is volgens hem het gebrek aan solidariteit. Organisatie is volgens de spreker nodig om de predikant te ‘redden’. Hij zegt: ‘Wanneer we echter onze plaats in de samenleving op enkele bunders land willen blijven funderen, dan loopt de zaak ten einde.’35

33 34 35

16

O. Noordmans, a.w., pag. 26.

O. Noordmans, a.w., pag. 27.

O. Noordmans, a.w., pag. 32.

Preektijgers, pastores, pioniers.qxp_Preektijgers, pastores, pioniers-binnenwerk 19-02-18 15:16 Pagina 17

besluit De oprichting en het eerste werk van de Bond van Nederlandse Predikanten heeft geleid tot een belangrijke verbetering van de financiële situatie van vele predikanten, en niet te vergeten van weduwen en wezen van predikanten en van emeriti. Dit had misschien wel niemand verwacht, en is in ieder geval door velen met vreugde begroet.

Het is de moeite waard hier nogmaals Noordmans aan het woord te laten, wanneer hij in 1948 terugblikt: ‘Wij hadden in de eerste decade van deze eeuw nooit gedroomd, dat ons pensioen hoger zou komen te liggen dan wat toentertijd reeds als een flink traktement gold.’36 Het ging Noordmans en anderen echter om meer dan alleen de financiële kant van de zaak. Met name in het kader van de voorbereiding van de Hervormde Kerkorde van 1951 blijkt, dat Noordmans zich toen nog steeds bezighield met de integrale positie van de predikant in het kerkelijk leven.37 Ik sluit dan ook af met een citaat uit de notulen van de vergadering van 27 juni 1947 van de Commissie voor de Kerkorde: ‘Dr. Noordmans brengt allereerst zijn bezwaren naar voren tegen de bemoeiing en inperking van de predikant in het geheel van de ordinanties. Zijn charismatische begaafdheid komt hier in de knel. Hij wordt een ambtenaar met een bestuur om zich heen. Een predikant moet ruimte om zich heen hebben.’38

36 37

38

O. Noordmans, ‘Het emeritaat’, in: VW dl. 5, pag. 584.

Zie W. Balke, ‘De signalen van Noordmans’, in: W. Balke, A. van de Beek en J.D.Th. Wassenaar (red.), De kerk op orde? Vijftig jaar hervormd leven met de kerkorde van 1951. Zoetermeer, 2001, pag. 6789.

Zie W. Balke en H. Oostenbrink-Evers (red.), De Commissie voor de Kerkorde (1945-1950). Bouwplan, agendastukken en notulen van de vergaderingen ter voorbereiding van de nieuwe kerkorde (1951) van de Nederlandse Hervormde Kerk. Zoetermeer, 1993, pag. 505.

17

GESPREK

Preektijgers, pastores, pioniers.qxp_Preektijgers, pastores, pioniers-binnenwerk 19-02-18 15:16 Pagina 18

Vier jonge theologen aan tafel.

Foto: Jasja Nottelman

Hoe kijkt de jongste generatie predikanten tegen het ambt aan?

En wat verwachten zij van de toekomst? Een gesprek met vier beginnende collega’s, allemaal bevlogen op hun eigen manier. Alle vier hebben we ze ook gevraagd, aan beleidsmakers op het gebied van het predikantschap een boodschap mee te geven.

Lieke Weima (1992) is zevendejaars. Ze hoopt eind 2017 af te studeren, om dan begin 2018 colloquium te kunnen doen en zich beroepbaar te stellen. Ze werkt nu een aantal uren per week in de protestantse gemeente te Cothen en gaat regelmatig voor.

Gerard van Zanden (1986) heeft in Kampen gestudeerd. Hij was naast zijn parttime predikantschap in Pesse onderzoeker aan de PThU. Zijn onderzoek richt zich op de intellectuele nalatenschap van de Nederlandse theoloog en predikant Frans H. Breukelman. In 2017 is hij fulltime predikant geworden in de gereformeerde kerk op Urk. Douwe de Roest (1991) is zevendejaars en bezig met zijn scriptie, net als Lieke in Amsterdam. Hij liep stage in Leiderdorp en Rotterdam-Kralingen. Hij gaat regelmatig voor en hoopt ook in 2018 colloquium te doen en zich beroepbaar te stellen.

Evelien Plaisier (1990) heeft in Utrecht en Amsterdam gestudeerd.

Ten tijde van dit gesprek is zij net een blauwe maandag predikant in Uitgeest en Akersloot. Zij heeft een aanstelling van 60%. Na haar studie heeft ze eerst ter overbrugging een tijdje op het Landelijk Dienstencentrum in Utrecht gewerkt.

18

Preektijgers, pastores, pioniers.qxp_Preektijgers, pastores, pioniers-omslag 16-02-18 12:44 Pagina 1

In deze boeiende verzameling portretten, gesprekken en reflecties komen zoveel mogelijk de predikanten zelf aan het woord. Daarnaast wordt het thema belicht door Jos Aarnoudse, directeur van de Verening voor Kerkrentmeesterlijk Beheer, tekenaar Len Munnik, en Stripmaker des Vaderlands Margreet de Heer.

Dit boek stond onder redactie van Jasja Nottelman (studentenpredikant en academiepastor), Rein Brouwer (universitair docent praktische theologie), Sjaak Verwijs (directeur BNP) en Liuwe Westra (freelance onderzoeker en universitair docent Nieuwe Testament).

NUR 695 ISBN 978 90 239 5319 7

www.uitgeverijboekencentrum.nl

9 789023 953197

PREEKTIJGERS, PASTORES, PIONIERS

Dominees zijn er in soorten en maten. Deze bundel, uitgegeven ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van de Bond van Nederlandse Predikanten (BNP), wil de huidige diversiteit aan predikanten in beeld brengen en een schets geven van de ontwikkelingen in de 21ste eeuw.

Vragen die voorbij komen, zijn: Hoe wordt het predikantschap beleefd? Wie zijn die mobiliteitspoolers, predikant-pioniers en tent making ministers eigenlijk? En wat vinden ze zelf van de nieuwste ontwikkelingen?

Preektijgers pastores pioniers