leesfragment Nehemia - dr. H. Jagersma

HEBREEUWSE BIJBEL

Uitgangspunt is de benadering van de tekst in de eindvorm. In een korte inleiding komen eventuele vragen over de ontstaans- en tekstgeschiedenis aan de orde. De serie is bedoeld voor theologen, predikanten, pastores, catecheten, deelnemers aan leerhuizen en andere geïnteresseerden. Voor Bijbelstudie, onderwijs en prediking.

VERKLARING VAN DE

HEBREEUWSE BIJBEL Nehemia DR. H. JAGERSMA

DR. H. JAGERSMA

D

Commentaar voor Bijbelstudie, onderwijs en prediking

ISBN 978 90 435 2298 4 NUR 700

UITGEVERIJ KOK

eze commentaar op Nehemia verschijnt in de serie ‘Verklaring van de Hebreeuwse Bijbel’, onder redactie van Dr. K.A.D. Smelik en Dr. K. Spronk. Gedetailleerde wetenschappelijke discussie en vaktaal worden vermeden, zodat deze serie behalve voor theologen ook voor een brede lezerskring toegankelijk is. De auteurs schenken veel aandacht aan de literaire techniek en de theologische relevantie van de tekst. In dit kader worden – indien mogelijk – ook verbanden met onder andere het Nieuwe Testament en de Rabbijnse literatuur zichtbaar.

Nehemia

Nehemia

VERKLARING VAN DE HEBREEUWSE BIJBEL

VERKLARING VAN DE

UITGEVERIJ KOK

In de serie ‘Verklaring van de Hebreeuwse Bijbel’, die onder redactie staat van dr. K.A.D. Smelik en dr. K. Spronk, verschenen: Dr. H. Jagersma, Genesis deel 1 (ISBN 978 90 266 0363 1) Dr. H. Jagersma, Genesis deel 2 (ISBN 978 90 266 0877 3) Dr. H. Jagersma, Exodus deel 1 (ISBN 978 90 435 0071 5) Dr. H. Jagersma, Exodus deel 2 (ISBN 978 90 435 0572 7) Dr. A. Jobsen, Numeri deel 1 (ISBN 978 90 435 1522 1) Dr. A. Jobsen, Numeri deel 2 (ISBN 978 90 435 1873 4) Dr. K.A.D. Smelik, Ruth (ISBN 978 90 435 0236 8) Dr. K.A.D. Smelik, 1 Samuël deel 1 (ISBN 978 90 435 0573 4) Dr. H. Jagersma, 1 Koningen deel 1 (ISBN 978 90 435 1027 1) Dr. H. Jagersma, 1 Koningen deel 2 (ISBN 978 90 435 1290 9) Dr. H. Jagersma, 2 Koningen deel 1 (ISBN 978 90 435 1521 4) Dr. H. Jagersma, 2 Koningen deel 2 (ISBN 978 90 435 1874 1) Dr. P.C. Beentjes, 1 Kronieken (ISBN 978 90 435 0574 1) Dr. P.C. Beentjes, 2 Kronieken (ISBN 978 90 435 1296 1) Dr. H. Jagersma, Ezra (ISBN 978 90 435 1425 5) Dr. H. Jagersma, Nehemia (ISBN 978 90 435 2298 4) Dr. J. Siebert-Hommes, Esther (ISBN 978 90 266 0367 9) Dr. A. Jobsen, Ezechiël deel 1 (ISBN 978 90 435 2309 7) Dr. K.A. Deurloo, Jona (ISBN 978 90 266 0365 5) Andere delen zijn in voorbereiding.

Nehemia nw CS5.indd 2

06-01-14 09:09

Dr. H. Jagersma

Nehemia

Nehemia nw CS5.indd 3

06-01-14 09:09

TranscripTie Hebreeuwse woorden worden in een vereenvoudigde transcriptie weergegeven: Medeklinkers: abBgdhv zxu ykKlmg ci pPj q r s w t ’ v b g d h w z ch th j kh k l m n s ‘ f p ts q r ś sj t Klinkers: patach a, qāmèts ā, segōl è, tsērē ē, sjūrèq ū, qibbūts u, qāmèts chāthūf o, chōlèm ō en chīrèq ī.

Andere schrifttekens: sjewā mobile e, chātēf patach a, chātēf segōl è, chātēf qāmèts o, patach furtivum a, en h met mappīq h.

Een dāgēsj forte wordt aangegeven door verdubbeling van de desbetreffende medeklinker.

Met uitzondering van de ’ālēf worden matres lectionis niet weergegeven.

Maqqēf en dāgēsj forte conjunctivum worden verwaarloosd.

© 2014 Uitgeverij Kok Postbus 13288, 3507 LG Utrecht www.kok.nl Omslag Twin Design Vormgeving Stampwerk ISBN 978 90 435 2298 4 NUR 700 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Nehemia nw CS5.indd 4

06-01-14 09:09

Inhoud Inleiding 9 Nehemia richt zich tot God, 1:1-11

27

Nehemia keert terug naar Jeruzalem, 2:1-9

34

Nehemia’s aankomst en eerste inspecties in Jeruzalem, 2:10-18 38 Het versterken van de muren en poorten van de stad Jeruzalem, 2:19-3:32

42

Verzet tegen de herbouw van de muur, 3:33-35 (vert. 4:1-3)

52

De herbouw van de muur wordt voortgezet, 3:36-38 (vert. 4:4-6)

54

Nieuw verzet tegen de herbouw van de muren van Jeruzalem, 4:1-8 (Vert. 4:7-15)

56

Intensief verdergaan met bouwen ondanks het verzet, 4:9-5:19 (vert. 4:16-5:19) 60 Samenzweringen tegen Nehemia, 6:1-13

69

Het werk aan de muur wordt voltooid, 6:14-15

74

De samen met Tobia na de voltooiing van de muren gevoerde oppositie van aanzienlijke burgers in Jeruzalem tegen Nehemia, 6:16-7:5

76

Nehemia nw CS5.indd 5

06-01-14 09:09

Opsomming van de namen van teruggekeerde leken onder de ballingen, 7:6-38

80

Lijst met de namen van teruggekeerde priesters, 7:39-42 84 Overzicht met de namen van teruggekeerde Levieten en overige cultusdienaren, 7:43-60

86

Aantal teruggekeerde ballingen van wie niet zeker is dat zij tot IsraĂŤl behoren, 7:61-71

88

De presentatie van de Tora aan het volk, 7:72-8:4 (vert. 7:72-8:5)

90

De uitleg van de Tora aan het volk en de voorbereidingen voor het vieren van het loofhuttenfeest, 8:5-15 (vert. 8:6-16)

94

De viering van het loofhuttenfeest, 8:16-18 (vert. 8:17-19)

100

Introductie tot een boeteliturgie, 9:1-3

102

De functie van de Tora in het dagelijks leven, Neh. 9:4-37

104

Het verbond met God bekrachtigd,10:1-11:2

115

Lijst met de namen van hoofden die zich in Jeruzalem en op andere plaatsen hebben gevestigd, 11:3-9 122 Overzicht met de namen van de priesters en de Levieten die na de ballingschap in Jeruzalem en in overige plaatsen werkzaam waren, 11:10-18

Nehemia nw CS5.indd 6

125

06-01-14 09:09

Register met de namen van poortwachters die zich in Jeruzalem en in overige plaatsen hebben gevestigd, 11:19-36 128 Overzicht van door de koning benoemde ambtenaren en van steden in Juda en Benjamin, 11:22-36 130 Lijst met de namen van de uit de ballingschap teruggekeerde priesters, 12:1-7

135

Lijsten met de namen van teruggekeerde Levieten en priesters, 12:8-22

138

Lijst met de namen van de familiehoofden der Levieten, 12:23-26

141

De inwijding van de herstelde stadsmuren, 12:27-47 143 Het optreden tegen vreemde invloeden in Jeruzalem, 13:1-13 149 Problemen in verband met het vieren van de sabbat, 13:14-18 154 Maatregelen tegen het schenden van de sabbat, 13:19-22 157 Het optreden tegen gemengde relaties (huwelijken), 13:23-31 160 Afkortingen 165

Nehemia nw CS5.indd 7

06-01-14 09:09

Inleiding Naam, plaats en functie in de Hebreeuwse Bijbel Evenals bij 1 en 2 Samuël, 1 en 2 Koningen en 1 en 2 Kronieken bevindt er zich ook tussen Ezra en Nehemia in de Hebreeuwse Bijbel geen spatie. Met het oog daarop kan het boek Nehemia dus als één geheel met dat van Ezra worden beschouwd. Een gegeven dat ook in de Talmoed naar voren komt (zie bTalm. 14b).

Deze visie impliceert dat er in veel commentaren en literatuur aspecten uit deze beide ‘boeken’ aan de orde kunnen komen.

Over de samenhang tussen deze twee werken bestaan overigens nog al wat meningsverschillen. Zo wordt op basis van onder meer theologische motieven wel verondersteld dat we bij Ezra en Nehemia met tijdgenoten hebben te maken. Bij de uitleg van Neh. 1:1-11 zal blijken dat dit niet geheel opgaat.

Wat de plaats van het boek Nehemia betreft, behoort dit in de Hebreeuwse Bijbel tot de Geschriften en staat daarin als zodanig tussen Ezra en 1 en 2 Kronieken. Verder wordt het boek Nehemia in de meeste vertalingen vaak geheel ten onrechte als een historisch boek getypeerd. Dit laatste gegeven heeft onder andere niet alleen duidelijk consequenties voor de volgorde van deze Bijbelboeken, maar vooral ook voor de interpretatie van de inhoud van al deze werken. Zo wordt door de plaats van Nehemia tussen de volgens veel vertalingen zogenaamde historische boeken van het OT ten onrechte gesuggereerd dat we bij dit boek met een soort historisch verslag te maken zouden hebben. De plaats daarvan aan het slot van de Hebreeuwse Bijbel bij de ‘Geschriften’ leidt echter tot een totaal andere conclusie. Zoals gebruikelijk in de ‘Geschriften’ grijpt ook het boek Nehemia terug op aspecten van en geeft het inhoudelijk nadere interpretaties van de Tora en de vroege en late profeten. Bij de uitleg zullen we zien dat dit wat de Tora betreft onder meer vooral ook betrekking heeft op het boek Exodus in relatie met de uittocht uit Egypte. Zo presenteert 9 Nehemia nw CS5.indd 9

06-01-14 09:09

de inhoud van het boek Nehemia de terugkeer van de ballingschap uit Babel wel in de zin van een midrasj op de in Exodus beschreven uittocht. Wat de vroege profeten betreft, kunnen we wijzen op een verband tussen de beschrijving van de tempel in het boek Nehemia en het verhaal in 1 Koningen met het oog op de bouw van de eerste tempel in de tijd van Salomo.

Wat functie betreft, staat in het boek Nehemia, evenals in dat van Ezra, het ontstaan van het Jodendom bijzonder sterk op de voorgrond. In dit opzicht speelt in deze beide boeken de periode van de tweede tempel een heel belangrijke rol. Daarbij neemt met name de presentie van God in ‘het huis van God’ in de stad Jeruzalem en het daarmee gepaard gaande werk van de priesters een bijzonder grote plaats in. Dit laatste aspect geldt trouwens in veel opzichten evenzeer voor Ezra en de beide boeken van de Kronieken.

Achtergrond en karakter Het boek Nehemia bestaat voor een groot deel uit verhalen. Vrij algemeen wordt aangenomen dat zowel deze als ook de andere verhalen in de Bijbel literair en artistiek kwalitatief tot de allerbelangrijkste voortbrengselen van de antieke wereldliteratuur behoren. Voor een goed verstaan van de bij de uitleg in deze commentaar gevolgde methode is het daarom nodig bijzondere aandacht aan de betekenis, de functie en de structuur van al deze verhalen te besteden.

Voordat we daartoe overgaan, is het nodig eerst nog op twee andere aspecten van de in de Bijbel voorkomende verhalen te wijzen. In de eerste plaats dat al deze verhalen hun oorsprong in de oude oosterse wereld hebben en verder dat deze in eerste instantie waren bestemd voor een publiek dat noch lezen noch schrijven kon.

Wat die oude oosterse achtergrond aangaat, moet vooral worden gewezen op de grote rol die verhalen in de Oudheid als parenetische (vermanende) en didactische hulpmiddel speelden. Deze 10 Nehemia nw CS5.indd 10

06-01-14 09:09

verhalen dienden namelijk als een leidraad voor het leven. Zo worden daarin dikwijls allerlei (levens)vragen door middel van een al of niet aan de werkelijkheid ontleend verhaal beantwoord.

Vooral de vorm van een dialoog, zoals we die onder meer in Neh. 2:17-18 tussen Nehemia en de overheden aantreffen, wordt daarvoor vaak graag gekozen. Wanneer latere generaties deze verhalen dan hoorden of lazen, vonden zij daarin heel vaak iets van zichzelf terug. Evenals op andere plaatsen in de Bijbel hoorden zij ook in het boek Nehemia dus niet zozeer een verslag over het leven van hun vroege voorouders, maar in de allereerste plaats iets van hun eigen levensverhaal. Het is ook hun en onze eigen geschiedenis die in de verhalen aangaande het leven en de gebeurtenissen in de tijd van Nehemia wordt overgeleverd. Bovendien zijn veel van deze verhalen architectonisch zo knap geredigeerd dat het alleen al om die reden moeilijk denkbaar is dat deze als voornaamste doel zouden hebben gehad om een soort historisch verslag weer te geven.

Behalve dit alles bestond er in het oude Nabije Oosten, in tegenstelling tot onze westerse wereld, een sterke neiging tot aanschouwelijkheid en concrete voorstelling. Zo worden bijvoorbeeld ontmoetingen tussen God en mensen en tussen mensen onderling niet, zoals dat bij ons meestal gebruikelijk is, in abstracte zin maar zo beeldend en kleurrijk mogelijk onder woorden gebracht.

Een heel goed voorbeeld daarvan vinden we onder meer in het verhaal van Neh. 6:1vv. waarin sprake is van een discussie en een twistgesprek tussen Nehemia en de tegenstanders over de herbouw van de muren van de stad Jeruzalem.

Dit beeldende en kleurrijke aspect is natuurlijk ook van groot belang voor degenen voor wie deze verhalen in eerste instantie waren bedoeld, namelijk voor de talloze mensen in de Oudheid, die niet konden lezen. In een dergelijke situatie is het duidelijk dat naast het horen vooral het (in)zien bij de weergave van verhalen heel sterk op de voorgrond staat. Verhalen werden daarom op een zodanige manier weergegeven dat mensen datgene wat daarin werd verteld, zich als het ware voor hun eigen ogen zagen 11 Nehemia nw CS5.indd 11

06-01-14 09:09

a­fspelen. Om deze reden kunnen we een in de Bijbel voorkomend verhaal zelfs het beste met een uit één of meer scènes opgebouwd toneelstuk vergelijken.

Om dit alles nog beter voor ogen te krijgen dient onze aandacht vooral te worden gericht op de betekenis, functie en structuur van de in de Bijbel en dus ook op de in het boek Nehemia weergegeven verhalen. Een belangrijke plaats is daarin voorbehouden aan een (anonieme) verteller. Wat de handelende figuren in een verhaal doen, zien of horen, komen wij alleen via de ogen en oren van deze verteller(s) te weten. Dit houdt in dat deze verteller dus ook bepaalt vanuit welk gezichtspunt wij de in een verhaal beschreven gebeurtenissen en personen horen en zien. Verder blijkt die verteller bijvoorbeeld zelfs in staat te zijn ons deelgenoot te maken van in het verborgen begane handelingen, zoals onder meer als die in Neh. 2:11vv. waarin wordt gezegd dat Nehemia in de nacht een onderzoek doet naar de muren van Jeruzalem. Deze verteller laat ons ook getuige zijn van dat wat er zich precies afspeelt bij datgene wat Nehemia in 1:4 in de afzondering aan God laat horen. Naast dit alles blijkt deze verteller ook nog in staat ons op de hoogte te stellen van bepaalde gevoelens en emoties bij handelende figuren (zie Neh. 4:4) en zelfs van dat wat God doet.

Een goed voorbeeld van dit laatste aspect is Neh. 1:11a, waar de HEER wordt opgeroepen om de Perzische koning barmhartigheid jegens hem (Nehemia) te laten betonen.

Ook wat de in de verhalen optredende figuren aangaat, dient met nadruk te worden onderstreept dat wij deze personen enkel en alleen kennen op de manier, waarop zij door de verteller in de desbetreffende verhalen aan ons worden gepresenteerd. Wij weten niet of deze wijze van presentatie een ‘historisch’ juiste beschrijving van een bepaalde persoon geeft. Enkel de rol die deze figuur in een verhaal speelt, is bekend en alleen in die functie is de desbetreffende persoon ook voor het verstaan van dat verhaal van belang.

De activiteiten die de handelende figuren ontplooien, zijn sterk bepalend voor de plot van een verhaal. De plot is opgebouwd uit 12 Nehemia nw CS5.indd 12

06-01-14 09:09

een reeks onderling met elkaar verband houdende gebeurtenissen en geeft aan hoe een verhaal zich ontwikkelt. Tussen een duidelijk begin en slot voltrekt de plot zich volgens een bepaald patroon.

Veel verhalen verlopen daarbij volgens een klassiek piramide patroon. Daarbij gaat het verhaal geleidelijk van een vreedzaam begin naar een beslissende climax om vervolgens weer naar een situatie van rust terug te keren. Een heel markant voorbeeld daarvan biedt ons onder andere het verhaal in Neh. 3:33vv. (vert. 4:1vv.), waarbij ondanks vijandig verzet de herbouw van de muur van de stad Jeruzalem wordt voortgezet.

Verhalen hebben ook in tweeërlei opzicht een relatie met de tijd: de verteltijd en de vertelde tijd. De verteltijd kan vrij eenvoudig worden bepaald door het aantal woorden, regels of pagina’s van het desbetreffende verhaal te tellen. Ten aanzien van de vertelde tijd (de tijd van handeling) zijn we vooral aangewezen op twee in de verhalen voorkomende soorten van uitdrukkingen, namelijk die welke de duur en die welke een tijdstip van een handeling of gebeurtenis aangeven. Wel dient in dit verband met nadruk te worden opgemerkt dat zowel bij het aangeven van de duur als het tijdstip van een bepaalde handeling lang niet altijd een exacte tijdsduur is bedoeld. Onder dit voorbehoud kunnen we als voorbeeld onder andere verwijzen naar Neh. 1:6-7, waar Nehemia spreekt over een belijdenis van zonden die hij ‘heden’ en zelfs ‘dag en nacht’ ten behoeve van de Israëlieten laat horen. Als tweede voorbeeld kunnen we Neh. 2:11 noemen, waar wordt verteld dat Nehemia ‘drie dagen’ in Jeruzalem was. Voor het aanduiden van een tijdstip bestaan er veel vaste uitdrukkingen, zoals onder meer ‘tot op die dag’ in Neh. 4:22.

Wat de plaats van handeling betreft, worden wij soms zelfs binnen een enkel verhaal van het ene naar het andere moment naar de meest uiteenlopende landen, streken en plaatsen gevoerd. Zo is Nehemia aan het slot van Neh. 2:9-10 nog in het gebied ‘aan de overzijde van de rivier’ en wordt in het volgende vers al in de stad Jeruzalem. In een groot aantal gevallen speelt een verhaal zich echter ook wel nagenoeg steeds op dezelfde plaats af, zoals 13 Nehemia nw CS5.indd 13

06-01-14 09:09

in het verhaal over het nachtelijke bezoek van Nehemia aan de poorten van Jeruzalem in Neh. 2:13vv.

Meestal worden wij in een verhaal naar de plaats gebracht, waar de daarin verhaalde gebeurtenis zich afspeelt. Op deze manier worden wij dan door de verteller(s) in staat gesteld om zelf op de desbetreffende plek te zien wat daar plaatsvindt. Verder noemen veel verhalen ook alleen de plaats vanwaar de handelende figuren vertrekken of arriveren, zonder ook maar enigszins stil te staan bij de lange en gevaarlijke tochten die daarbij dikwijls moeten worden afgelegd. Zo wordt bijvoorbeeld de vrij lange tocht van Nehemia van Babel naar Jeruzalem aan het begin van Neh. 2:11 kort afgedaan met de uiterst summiere mededeling: ‘Ik kwam aan in Jeruzalem’. Nauwkeurige beschrijvingen van een plaats ontbreken nagenoeg altijd. Waar het in alle verhalen om gaat, is voor alles de ontwikkeling van de plot. De ruimte in plaats en tijd waarbinnen alle gebeurtenissen zich afspelen, is daarbij in werkelijkheid slechts van ondergeschikt belang.

Opbouw en indeling van het boek Nehemia Afgezien van een drietal lijsten, namelijk in Neh. 7:4-72, 11:1-36 en 12:1-26, bestaat het boek Nehemia geheel uit verhalen. De eerste lijst bevat een opsomming met de namen van de teruggekeerde ballingen onder leiding van Zerubbabel (vgl. ook Ezra 2:1-70).

De tweede biedt een register met de namen van de inwoners van Jeruzalem en de omgeving van deze stad. In de derde lijst vinden we een opsomming met een register van priesters en Levieten.

Het boek Nehemia bevat ook een aantal zogenaamde ‘gedenkschriften’ en wel in Neh. 1:1-7:5a, 12:31-32, 37-40 en 13:4-31.

Deze worden wel als de oudste bron van Ezra en Nehemia beschouwd. Het gebed van Nehemia in 1:5-11 wordt programmatisch wel als een begin daarvan gezien.

De eerste zeven hoofdstukken in Nehemia 1-7 doen in veel opzichten sterk denken aan Ezra 1-6. Terwijl echter in Ezra de herbouw van ‘het huis van God’ in Jeruzalem centraal staat, gaat het 14 Nehemia nw CS5.indd 14

06-01-14 09:09

in Nehemia vooral over het herstel van de muren in deze stad.

Het eerste hoofdstuk in Nehemia 1:1-11, waarin Nehemia zich nog aan het hof van de Perzische koning bevindt, functioneert als een soort introductie op het vervolg van dit Bijbelboek. In dit inleidende gedeelte staat in de verzen 5-11 een door Nehemia uitgesproken collectieve boetedoening. Een soortgelijke boetedoening vinden we later ook nog weer in Neh. 9:6-37.

In de volgende gedeelten van het boek Nehemia valt vooral grote nadruk op het optreden van Nehemia in Jeruzalem. Centraal staat daarbij in dit verband het herstel van de muren in deze stad en het verzet van tegenstanders daartegen. Een opvallend aspect in het geheel van dit Bijbelboek is verder dat Nehemia zich daarbij voortdurend in de ik-vorm laat horen.

Een tweede afgerond geheel treffen we aan in Neh. 8:1-12:47.

Daarin staat het herstel van de Tora in het vernieuwde Jeruzalem centraal.

Het laatste hoofdstuk van Nehemia in 13:1-31 handelt over de houding ten aanzien van niet-Joodse inwoners in de stad Jeruzalem en doet als zodanig sterk denken aan Ezra 10.

Ontstaan en datering Er kan zonder meer worden aangenomen dat de inhoud van het boek Nehemia, evenals dat van Ezra, is ontstaan in de periode na de ballingschap en de terugkeer van de ballingen. In dit verband wordt wel verondersteld dat Nehemia v贸贸r Ezra in Jeruzalem zou zijn gearriveerd. Het gaat hierbij om een tijdsbestek dat zich in de Perzische tijd gedurende de regering van enkele Perzische koningen heeft afgespeeld. Nadere informatie dienaangaande vinden we bij de uitleg van verschillende passages. Het ligt daarnaast voor de hand dat dit hele proces van ontstaan in een aantal fasen moet hebben plaatsgevonden. Het behoeft daarom helemaal geen verwondering te weken dat dit alles in de loop der tijd nogal wat discussie en meningsverschillen heeft opgeroepen. Over de vraag hoe dit zich allemaal heeft ontwikkeld, worden en werden 15 Nehemia nw CS5.indd 15

06-01-14 09:09

in de loop van de tijd dan ook verschillende theorieën en mogelijkheden gepresenteerd. De desbetreffende visies hangen ook heel nauw samen met de opvattingen over de verhouding tussen Nehemia en Ezra en Kronieken (zie hierover nader bij het hieronder volgende onderwerp).

De gehele inhoud van het boek Nehemia lijkt evenals eerder dat van Ezra heel globaal gedateerd te kunnen worden in de derde eeuw voor het begin van onze jaartelling. Al wordt ook wel aan een iets latere periode gedacht. In de Joodse traditie wordt in dit opzicht doorgaans aan het jaar 450 vóór het begin van deze jaartelling gedacht. In zijn totaliteit lijkt het bij alles wat er dan gebeurt, om een vrij lang tijdsbestek te gaan, waarbij wel aan ongeveer zeventig jaar wordt gedacht. Dat zou dan de tijd van de bouwactiviteiten in de stad Jeruzalem en de daarmee gepaard gaande centralisatie van de cultus in deze plaats en die van het gehele omliggende gebied zijn geweest. Hetzelfde geldt ten opzichte van de in Nehemia en Ezra voorkomende negatieve houding tegenover de positie van vreemdelingen in de gemeenschap.

Voorts lijkt ook vooral het hierboven eerder genoemde verzet tegen gemengde relaties (‘huwelijken’) uit omstreeks diezelfde tijd afkomstig te zijn, al staat dit aspect in Nehemia toch wel iets minder sterk op de voorgrond dan eerder in het boek Ezra (zie de uitleg bij Neh. 13:23-31). De met het oog op al deze aspecten weergegeven datering kan als vrij realistisch worden gewaardeerd.

Historische achtergrond Over de historische achtergrond van het boek Nehemia bestaat weinig zekerheid. Het lijkt er op dat bepaalde historische aspecten in Perzische documenten terug te vinden zouden zijn. Verder is na alles wat over de historiciteit bekend is, na dat wat daarover in de vorige paragraaf reeds zijdelings werd vermeld, nog nauwelijks iets toe te voegen. Bovendien zullen de in dit opzicht meest relevante zaken hierna ook nog bij de bespreking van de relatie tussen Ezra, Nehemia en Kronieken ter sprake komen.

16 Nehemia nw CS5.indd 16

06-01-14 09:09

Waar in dit opzicht wel opgewezen dient te worden, is dat de Perzische documenten, waar in verschillende passages in het boek Nehemia soms naar wordt verwezen, vaak wel in zekere mate als authentiek kunnen worden beschouwd.

Belangrijker dan de vraag naar het historische karakter is echter ons terdege te realiseren dat datgene wat er in de Bijbel en dus ook in het boek Nehemia, wordt verhaald, zich in alle tijden in de relatie tussen God en mensen afspeelt. In plaats van naar historische feiten uit het verleden te vragen, is het daarom veel beter de vraag te stellen: ‘gebeurt dit echt?’. Een heel goed voorbeeld daarvan biedt de in Neh. 2:6b (zie bij de uitleg daarvan) weergegeven uitspraak en de daarop volgende handelwijze van de Perzische koning Artachsasta.

Verhouding tussen Ezra, Nehemia en Kronieken In de Hebreeuwse Bijbel vormen Ezra, Nehemia en Kronieken in deze volgorde de drie laatste boeken. In de Joodse traditie (zie B. Batra 15a) wordt echter soms ook wel vaak verondersteld dat deze drie boeken van één en dezelfde auteur afkomstig zouden zijn. Een soortgelijke visie komt ook buiten de Joodse traditie voor. Daarnaast wordt eveneens geponeerd dat Ezra en Nehemia literair onafhankelijk zijn. In dit opzicht wordt er wel op gewezen dat Ezra een werk van de priesters is en dat Nehemia de Tora als het brandpunt van het heilige ziet. Verder kunnen we constateren dat er in Ezra-Nehemia twee generaties op de voorgrond treden, namelijk de generatie van het herstel en de opbouw van de tempel onder leiding van Zerubbabel en Jesua (Ezra 1-6) en die van Nehemia aangaande het herstel van de muren in de stad Jeruzalem (Neh. 2:11vv.).

Het is in elk geval zonder meer duidelijk dat er zeker sterke overeenkomsten aanwijsbaar zijn tussen Nehemia en Ezra en in mindere mate met Kronieken. Veelzeggend in dit verband is dat de naam Ezra regelmatig in de boeken Ezra en Nehemia voorkomt, maar slechts één keer in Kronieken (en wel in 1 Kron. 4:17). De 17 Nehemia nw CS5.indd 17

06-01-14 09:09

naam Nehemia komt zelfs helemaal niet in Kronieken voor. Verder komen er in Ezra en Nehemia in overeenkomstige verhalen veel herhalingen en een afwisseling van de eerste en derde persoon voor. Toch lijkt de missie van Ezra duidelijk aan die van Nehemia vooraf te gaan (zie daarover nader bij de uitleg van Neh. 2:1vv.).

Wat de bevolkingspolitiek aangaat, zijn er tussen Ezra en Nehemia veel overeenkomsten te signaleren. Zo zijn deze beide boeken onder andere bekend door een afwijzende politiek ten aanzien van vreemdelingen.

De taal van het boek Nehemia In een groot deel van boek Nehemia komen veel gedeelten voor die in de eerste plaats in het Hebreeuws zijn overgeleverd. Daarnaast komen hierin eveneens enkele uitspraken van Perzische koningen voor, die in het Aramees zijn weergegeven. Aramees was de officiële taal van de Perzische diplomatie, maar daarnaast werd deze taal in de tijd van Nehemia in de Joodse gemeenschap vrij algemeen gebruikt.

Theologie Een centraal theologisch gegeven in Nehemia is dat de HEER regeert over de koninkrijken van de wereld en dat zijn Tora de sleutel is om de HEER (jhwh) te leren kennen en zijn gunst te verwerven. Daarbij staat dan op de voorgrond dat God degenen die hem gehoorzamen en in reinheid leven, zegent. Ten aanzien van het woord ‘wet’, (beter ‘aanwijzing’) dient verder echter wel opgemerkt te worden dat deze term lang niet altijd identiek is met Tora en dat geldt dan vooral wanneer deze term soms in relatie met Perzische koningen wordt gehanteerd. In dit verband wordt echter ook betoogd dat de verhouding tot de Perzische machthebbers als verre van dankbaar of warm kan worden beschouwd (zie bijv. ook de uitleg bij Neh. 9:36-37).

18 Nehemia nw CS5.indd 18

06-01-14 09:09

Theologisch beschouwd biedt het boek Nehemia ons een soort geloofsysteem overeenkomstig de bestaande culturele antropologie en als een hermeneutisch concept dat kan helpen een wereldvisie van de gemeenschap te ontdekken. Dit systeem accentueert de in Nehemia beschreven gemeenschap als een correct vervolg van de voor-exilische Judees/Israëlitische gemeenschap. In dit kader is een bevrijding nodig van de niet in ballingschap geweest zijnde Judeese-Samaritaanse bevolking. In dit licht bezien, wordt de in Nehemia 8 nog aanwezige bevolking vergeleken met de teruggekeerde ballingen. Aldus biedt het boek Nehemia ons een vrij eenzijdig verhaal over de ballingschap, waarin de latere Joodse cultus en politieke houding worden verdedigd. Daarbij geeft het in Nehemia voorkomende verslag over geweld en de gaven een goed beeld van hun exil en herstel van de gemeenschap en wordt de terugkeer van de ballingschap uit Babel in de zin van een midrasj op Exodus weergegeven.

Literatuur a. Commentaren P. Abadie, Le Livre de Esdras et de Néhemie (Cahiers Evangile), Parijs 1996.

P.R. Ackroyd, 1&2 Chronicles, Ezra, Nehemiah (Torch Commentary), Londen 1973.

J. Becker, Esra-Nehemia (NEB), Würzburg 1990.

J. Blenkinsopp, Ezra-Nehemiah (OTL), Londen 1989.

M. Breneman, Ezra, Nehemiah, Esther, (The New American Commentary 10), Nashville 1993.

L.H. Brockington, Ezra, Nehemiah and Esther (NCBC), Londen 1969.

D.J.A. Clines, Ezra,Nehemia, Esther (NCBC), Grand Rapids, Londen 1984.

R.J. Coggins, Ezra and Nehemiah (CBC), Cambridge 1976.

F.C. Fensham, The Books of Ezra and Nehemia (NICOT), Grand Rapids 1982.

19 Nehemia nw CS5.indd 19

06-01-14 09:09

J. de Fraine, Esdras en Nehemias (BOT V/2), Roermond-Maaseik 1961.

L.L. Grabbe, Ezra-Nehemiah (OTR), 1998.

H.H. Grosheide, Ezra-Nehemia: I. Ezra (COT), Kampen 1963.

A.H.J. Gunneweg, Nehemia (KAT), Gütersloh 1987.

T. Hieke, Die Bücher Esra und Nehemia (Neuer Stuttgarter Kommentar Altes Testament), Stuttgart 2005.

E.C. Holgren, Israel Alive Again: A Commentary on the Books of Ezra and Nehemiah (ITC), Grand Rapids, Edinburgh 1987.

H. Jagersma, Ezra (VHB), Utrecht 2012.

A. Jobsen, Ezra en Nehemia (T&T), Kampen 1997.

F.D. Kidner, Ezra and Nehemiah (TOTC), Leicester 1979.

M. Levering, Ezra & Nehemiah (Brazos Theological Commentary on the Bible), Grand Rapids 2007.

C. Mangan, 1-2 Chronicles, Ezra, Nehemiah (Old Testament Message 13), Wilmington 1982.

J.G. McConville, Ezra, Nehemiah and Esther (The Daily Study Bible), Edinburgh, Philadelphia 1985.

E. Michaeli, Les livres des chroniques d’Esdras et de Néhemie (CAT 16), Neuchâtel 1967.

J.M. Myers, Ezra, Nehemiah (AB 14), New York 1965.

A.J. Rosenberg, Daniel-Ezra-Nehemiah (Translation of Text and Commentary Rashi), New York 1991.

P. Schelling, Ezra-Nehemia (Verklaring van een Bijbelgedeelte), Kampen 1997.

K.D. Schunck, Nehemia (BKAT XXIII / 2,1-6), Neukirchen-­ Vluyn 1998-2009.

J.J. Slotki, Daniel-Ezra-Nehemiah (Soncino Press), Londen, Jeruzalem, New York 19922.

A.E. Steinmann, Ezra and Nehemiah (Concordia Commentary), St. Louis 2010.

M.A. Throntveit, Ezra-Nehemia (Interpretation), Louisville 1992.

H.G.M. Williamson, Ezra, Nehemiah (WBC), Waco, Texas 1985.

H.G.M. Williamson, Ezra, Nehemiah (OTG 8), Sheffield 1987.

20 Nehemia nw CS5.indd 20

06-01-14 09:09

b. Algemeen (Detailstudies zullen aan het slot van de uitleg van de desbetreffende perikopen worden gegeven).

P.R. Ackroyd, Israel under Babylon and Persia (New Clarendon Bible), Oxford 1970.

P.R. Ackroyd, ‘Chronicles-Ezra-Nehemiah: The Concept of ­Unity’, ZAW 100 (1988), 89-201.

R. Albertz, ‘Ethnische und Kultische Konzepte in der Politik Nehemias’, in: F.L. Hossfeld, L. Schwienhorst-Schönberger (eds.), Das Manna fällt auch heute noch: Beiträge zur Geschichte und Theologie des Alten Testaments (Fs. E. Zenger), Freiburg, ­Basel, Vienna 2004,13-32.

Sh. Bar-Efrat, ‘Some observations on the analysis of structure in Biblical Narrative’, VT 30 (1980), 154-173.

Sh. Bar-Efrat, Narrative Art in the Bible (JSOTSup 70), Sheffield 1989.

Sh. Bar-Efrat, De Bijbel vertelt: Literaire kunst in Oudtestamen­ tische verhalen, Kampen 2008.

R.J. Bautch, ‘The Function of Covenant Across Ezra-­Nehemiah’ in: M.J. Boda, P.L. Reddditt (eds.), Unity and Disunity in Ezra-Nehemiah: Redaction, Rhetoric and Reader, Sheffield ­ 2008, 8-24.

P.R. Bedford, ‘Diaspora: Homeland Relations in Ezra-­Nehemiah’, VT 52 (2002), 147-165.

J. Blenkinsopp, ‘A Theological Reading of Ezra-Nehemia’, PIBA 12 (1989), 26-36.

J. Blenkinsopp, ‘Ezra-Nehemiah: Unity of Disunity’, in: M.J. Boda, P.L. Redditt (eds.), a.w., 306-314.

J. Blenkinsopp, Judaism, The First Phase/ The Place of Ezra and Nehemiah in the Origin of Judaism, Grand Rapids 2009.

D. Böhler, ‘Das Gottesvolk als Altargemeinschaft: Die Bedeutung des Tempels für die Konstituierung kollektiver Identität nach Esra-Nehemia’, in: O. Keel, E. Zenger (eds.), Gottesstadt und Gottesgarten: Zur Geschichte und Theologie des Jerusalemer Tempels, Freiburg, Basel, Vienna 2002, 207-230.

21 Nehemia nw CS5.indd 21

06-01-14 09:09

R.L. Braun, ‘Chronicles, Ezra, Nehemiah: Theology and Literary History’, in: J.A. Emerton (ed.), Studies in the Historical Books of the Old Testament (VTSup 30), Leiden 1979, 52-64.

A.P. Brown, ‘Nehemiah and Narrative Order in the Book of Ezra’, BS 162 (2005), 175-194.

R. Brown, The Message of Nehemiah: God’s Servant in a time of change, Leicester 1998.

R.P. Carroll, ‘Coopting the Prophets: Nehemia and Noadiah’, in: E. Ulrich e.a. (eds.), Priests, Prophets and Scribes (Fs. J. Blenkinsopp), (JSOTSup 149), Sheffield 1992, 87-99.

A. Demsky, ‘Who Came First, Ezra or Nehemiah?’, HUCA 65 (1994), 1-19.

L. Dequeker, ‘Nehemiah and the Restoration of the Temple after the Exile’, in: M. Vervenne, J. Lust (eds.), Deuteronomy and Deuteronomic Literature (Fs. C.H.W. Brekelmans), Leuven 1997, 547-567.

R. Dulin, ‘Leaders in the Restoration’, TBT 24 (1986), 287-291.

W.J. Dumbrel, ‘The Theological Intention of Ezra-Nehemiah’, RTR (1986), 65-72.

T.C. Eskenazi, ‘The Structure of Ezra-Nehemiah and the Integrity of the Book’, JBL 107 (1988), 641-656.

T.C. Eskenazi, An Age of Prose: A Literary Approach to Ezra-­ Nehemia, Atlanta 1988.

T.C. Eskenazi, ‘Revisiting the Composition of Ezra-Nehemiah’, in: F.R. Ames, Ch.W. Miller (eds.), Foster Biblical Scholarship (Fs. K.H. Richards), Atlanta 2010, 215-234.

Ph.E. Esler, ‘Ezra-Nehemiah as a Narrative of (Re-Invented) Israe­lite Identity’, BibInt 11 (2003), 413-426.

E. Eynikel, ‘Kronieken en Ezra-Nehemia’, in: H. Jagersma, M. Vervenne (eds.), Inleiding in het Oude Testament, Kampen 20063, 313-321.

E. Farisanu, ‘The Composition and Date of Ezra-Nehemiah’, OTE 17 (2004), 208-230.

L.H. Feldman, ‘Josephus Portrait of Nehemiah’, JJS 43 (1992), 187-202.

22 Nehemia nw CS5.indd 22

06-01-14 09:09

F.C. Fensham, ‘Some Theological and Religious Aspects in Ezra and Nehemiah’, JNSL 11 (1983), 59-68.

I. Finkelstein, ‘Jerusalem in the Persian (and Early Hellenistic) Period and the Wall of Nehemiah’, JSOT 32 (2008), 501-520.

L.S. Fried, ‘Who Wrote Ezra-Nehemiah – and Why Did They?’, in: M.J. Boda, P.L. Redditt (eds.), a.w., 75-97.

A.R.W. Green, ‘The Date of Nehemiah: A Reexamination’, AUSS 28 (1990), 195-209.

A.H.J. Gunneweg, ‘Zur Interpretation der Bücher Esra-Nehemia, zugleich ein Beitrag zur Methode der Exegese’, in: J.A. Emerton (ed.), Congress Volume Vienna (VTSup 32), Leiden 1980, 146-161.

H.K. Harrington, ‘Holiness and Purity in Ezra-Nehemiah’, in: M.J. Boda, P.L. Redditt (eds.), a.w., 98-116.

M. Hutter, ‘Iranisches Sprachgut in den hebräischen Namenslisten der Bücher Esra und Nehemia’, KUSATU 10 (2009), 8395.

H. Jagersma, Geschiedenis van Israël in het oudtestamentische tijdvak, Kampen 19984.

H. Jagersma, De Bijbel lezen – hoe kun je dat? (Aan het Woord), Dordrecht 20063.

H. Jagersma, De onbekende rijkdom van de Bijbel, Vught 20102.

D. Janzen, ‘The Cries of Jerusalem: Ethnic, Cultic, Legal, and Geographic in Ezra-Nehemiah’, in: M.J. Boda, P.L. Redditt (eds.), a.w., 117-135.

S. Japhet, ‘The Supposed Common Authorship of Chronicles and Ezra-Nehemiah Investigated Anew’, VT 18 (1968), 330371.

S. Japhet, ‘The Relationship between Chronicles and Ezra-­ Nehemiah’, in: J.A. Emerton (ed.), Congress Volume Leuven 1989 (VTSup 43), Leiden 1991, 298-313 S. Japhet, ‘The Temple in the Restoration Period: Reality and Ideology’, USQR 44 (1991), 5-251.

S. Japhet, ‘Composition and Chronology in the Book of Ezra-­ Nehemiah’, in: T.C. Eskenazy, K.H. Richards (eds.), Second 23 Nehemia nw CS5.indd 23

06-01-14 09:09

Temple Studies II: Temple and Community in the Persian Period (JSOTSup175), Sheffield 1994, 189-216.

Ch. Karrer, Ringen um die Verfassung Judas: Eine Studie zu den theologisch-politischen Vorstellungen im Ezra-Nehemia-Buch (BZAW 308), Berlijn, New York 2001.

Ch. Karrer-Grube, ‘Scrutinizing the Conceptual Unity of Ezra and Nehemiah’, in: M.J. Boda, P.L. Redditt (eds.), a.w., 136159.

U. Kellermann, ‘Anmerkungen zum Verständnis der Tora in den chronistischen Schriften’, BN 42 (1988), 49-92.

D. Kraemer, ‘On the Relationship of Ezra and Nehemiah’, JSOT 59 (1993), 73-92.

Kyung-jin Min, Levitical Authorship of Ezra-Nehemiah (JSOTSup 409), Sheffield 2004.

Kyung-jin Min, ‘Nehemiah without Ezra’, in: M.J. Boda, P.L. Redditt (eds.), a.w., 169-175.

P.H.W. Lau, ‘Gentile Incorporation into Israel in Ezra-­Nehemia?’, Bib 90 (2009), 356-373.

M. LeFebvre, Collections Codes and Torah: The Re-Characterization of Israel’s Written Law, New York, Londen 2006.

J. Maciariello, ‘Lessons in Leadership and Management from ­Nehemiah’, Theology Today 60 (2003), 397-407.

D. Marcus, ‘Is the Book of Nehemiah a Translation from Aramaic?’, in: M. Lubetski, e.a. (eds.), Boundaries of the Ancient Near Eastern World: A Tribute to C.H. Gordon (JSOTSup 273), Sheffield 1998, 103-110.

D. Marcus (ed.), Ezra und Nehemiah (Biblia Hebraica Quinta), Stuttgart 2006.

R. Mason, ‘Some Chronistic Themes in the Speeches in Ezra and Nehemiah’, ExpTim 101 (1989), 72-76.

J.G. McConville, ‘Ezra-Nehemiah and the Fulfilment of Pro­ phecy’, VT 36 (1986), 205-224.

S.E. McEvenue, ‘The Political Structure in Judah from Cyrus tot Nehemia’, CBQ 43 (1981), 353-364.

D.J.E. Nykolaishen, ‘The Restoration of Israel by God’s Word in 24 Nehemia nw CS5.indd 24

06-01-14 09:09

Three Episodes from Ezra-Nehemiah’, in: M.J. Boda, P.L. Redditt (eds.), a.w., 176-199.

J. Pakkala, ‘The Disunity of Ezra-Nehemiah’, in: M.J. Boda, P.L. Redditt (eds.), a.w., 200-215.

K.F. Pohlmann, ‘Zur Frage von Korrespondenzen und Divergenzen zwischen den Chronikbüchern und den Ezra/NehemiaBuch’, in: J.A. Emerton (ed.), Congress Volume (VTSup 43), Leiden 1991, 314-330.

R. Polzin, ‘Linguistic Analysis and the Question of Authorship in Chronicles, Ezra and Nehemiah’, VT 32 (1982), 201-216.

P.L. Redditt, ‘The Dependance on Ezra-Nehemiah on 1 and 2 Chronicles’, M.J. Boda, P.L. Redditt (eds.), a.w., 216-240.

T. Reinmuth, Der Bericht Nehemias: Zur literarischen Eigenart, traditionsgeschichtlichen Prägung und innerbiblischen Rezeption des Ich-Berichts Nehemias (OBO 183), Freiburg, Göttingen 2002.

J.R. Shaver, ‘Ezra and Nehemiah: On the Theological Signi­ficance of Making them Contemporaries’, in: E. Ulrich e.a. (eds.), Priests, Pophets and Scribes: Essays on the Formation and Heritage of Second Temple Judaism (Fs. J. Blenkinsopp), (JSOTSup 149), Sheffield 1992, 76-86.

A. Siedlecki, ‘Contextualisation of Ezra-Nehemiah’, in: M.J. Boda, P.L. Redditt (eds.), a.w., 263-276.

D.L. Smith-Christopher, A Biblical Theology of Exile, Minne­ apolis 2002.

D.A. Talshir, ‘A Reinvestigation of the Chronicles and Ezra-­ Nehemiah, VT 38 (1988), 165-193.

M.A. Throntveit, ‘Linguistic Analysis and the Question of Author­ship in Chronicles, Ezra and Nehemiah’, VT 32 (1982), 201-216.

C.G. Tuland, ‘Ezra-Nehemiah or Nehemiah-Ezra?’, AUSS 12 (1974), 47-62.

E.O. Usue, ‘The Place of Non-Jews/Foreigners in the Early Postexilic Jewish Community in Ezra and Nehemiah’, OTE 17 (2004), 294-314.

25 Nehemia nw CS5.indd 25

06-01-14 09:09

E.O. Usue, ‘Theological perspectives on the concept of “Yahweh’s People” in Ezra and Nehemiah during the early Post-exilic ­period (539-350 BC) – Part I’, OTE 18 (2005), 826-846.

E.O. Usue, ‘Theological perspectives on the concept of “Yahweh’s People” in Ezra and Nehemiah during the early Post-exilic ­period (539-350 BC) – Part II’, OTE 19 (2006), 205-215.

E.O. Usue, ‘Restoration or Deportation in Ezra and Nehemiah?

Implications for Africa’, OTE 20 (2007), 830-846.

W. Vischer, ‘Nehemia, der Sonderbeauftragte und Statthalter des Königs: Die Bedeutung des Befestigung Jerusalems für die ­biblische Geschichte und Theologie’, in: H.W. Wolff (ed.), Probleme biblischer Theologie (Fs. G. von Rad), München 1971, 603-610.

J.Th. Willi, ‘Zwei Jahrzehnte Forschung an Chronik und Esra-­ Nehemia’, ThR 67 (2002), 61-104.

J.Th. Willi, ‘Reformen in Jehud 5. Jahrhundert v. Chr. – Esra oder Nehemia?’, in: E.J. Waschke (ed.), Reformen in Alten ­Orient und der Antike (Orientalische Religionen in der Antike 2), Tübingen 2009, 151-174.

H.G.M. Williamson, ‘The Belief System in the Book of ­Nehemiah’, in: B. Becking, M.C.A. Korpel (eds.), The Crisis of Israe­lite Religion in Exilic and Post-Exilic Times (OTS 42), Leiden 1999, 276-287.

J.L. Wright, Finding and Writing in Ezra-Nehemiah’, in: M.J. Boda, P.L. Redditt (eds.), a.w., 277-304.

J.L. Wright, ‘A New Model for the Composition of Ezra-Nehemiah’, in: O. J.L. Lipschits e.a. (eds.), Judah and the Judeans in the Fourth Century B.C.E., Winona Lake 2007, 333-348.

E.M. Yamauchi, ‘The reverse order of Ezra/Nehemiah reconsidered’, Them 5 (1980), 7-13.

R. Zadok, ‘Remarks on Ezra and Nehemiah’, ZAW 94 (1982), 296-298.

26 Nehemia nw CS5.indd 26

06-01-14 09:09

Nehemia richt zich tot God 1:1-11 Het hier in Nehemia 1 voor ons liggende hoofdstuk is zowel inhoudelijk als ook op grond van de indeling in de Hebreeuwse Bijbel duidelijk als een eenheid te herkennen.

Dit in Neh.1:1-11 voorkomende Bijbelgedeelte is een onderdeel van Neh. 1:1-7:5 dat samen met 12:31-43 en 13:4-31 behoort tot de zogenaamde ‘gedenkschriften’ van Nehemia. Kenmerkend in deze gedeelten is dat Nehemia daarin steeds in de eerste persoon op de voorgrond treedt (zie over deze materie nader bij de inleiding).

De plot van het in Neh. 1:1-11 voorkomende verhaal schetst ons een overzicht over het optreden van Nehemia tijdens zijn presentie in de burcht Susan, de winterresidentie van de Perzische koningen. Dezelfde burcht wordt als zodanig ten aanzien van een Perzische koning ook in Ester 1 en in Dan. 8:2-16 genoemd.

De voornaamste handelende figuur die in deze verzen optreedt, is Nehemia, een naam met de veelzeggende betekenis ‘de HEER troost’. Als plaats van handeling functioneert in dit gedeelte de hierboven zojuist genoemde burcht Susan. Aangaande de tijd van handeling in dit tekstgedeelte kunnen we naar het twintigste regeringsjaar van Artachsasta en de maand Kislew verwijzen. Er wordt wel verondersteld dat de aanduiding van een jaar in verband met een koning soms enigszins kan afwijken met het oog op een burgerlijk jaar. Met de zojuist genoemde Perzische koning is waarschijnlijk Artachsasta/Artaxerxes I bedoeld, wat zou betekenen dat Nehemia ongeveer dertien jaar na Ezra (vgl. ook Ezra 7:8) naar Jeruzalem zou zijn vertrokken.

De weergave van het verslag over de inhoud van dit tekstgedeelte wordt ons in een tweetal scènes onder woorden gebracht, namelijk achtereenvolgens in vss. 1-4 en 5-11.

27 Nehemia nw CS5.indd 27

06-01-14 09:09

De eerste scène (vss. 1-4) begint in vs. 1 met een korte introductie ten aanzien van de persoon van Nehemia en het onderzoek dat hij verricht. Allereerst wordt het in dit verband volgende verhaal ingeleid met de korte uitspraak: divrē nechémjā (‘De woorden van Nehemia’).

Behalve aan de ‘woorden’ kunnen we hier bij deze zin, zoals vaker in de Bijbel het geval is, ook aan de’daden’ van Nehemia denken.

Rasji beschouwt deze uitdrukking als een duidelijke aanwijzing dat het hierna volgende gedeelte, zowel als een weergave van de woorden als het werk van Nehemia moet worden beschouwd.

Afgezien van de naam van zijn vader (Chakalja) wordt er behalve over een datering en plaats maar weinig over de achtergrond van Nehemia vermeld. Over de verder ook nog later weer in Neh. 10:2 genoemde vader van Nehemia valt in feite helemaal niets concreet en nader te zeggen.

Vers 2 stelt ons op de hoogte van het feit dat Nehemia zich wendt tot Chanani (zie ook Neh. 7:2) die hier als een ’āch (‘broeder’) wordt aangeduid. Met deze term is hier, evenals in Neh. 7:2 en vaker in de Bijbel het geval is, echter geen familiebetrekking maar een onderlinge verhouding weergegeven. De laatstgenoemde persoon Chanani komt volgens het hier nu voor ons liggende vers samen met een aantal andere mannen uit Juda naar Perzië om Nehemia daar te bezoeken. Nehemia vraagt hun dan naar de situatie onder de Joden, die aan de ballingschap in Babel waren ontkomen. De laatmiddeleeuwse Joodse commentator Malbim stelt met de blik op deze vraag van Nehemia dat er twee groepen Joden in het land Juda waren, namelijk die uit de ballingschap waren teruggekeerd en die na de ondergang van de tempel in het land Juda waren gebleven. De vraag van Nehemia naar de situatie en de personen in de stad Jeruzalem toont hier al meteen een bijzonder sterke verbondenheid van Nehemia met deze stad (zie ook vs. 4) en haar inwoners.

Volgens vs. 3 wordt Nehemia door Chanani en de bij deze behorende groep op de hoogte gesteld van de situatie in Jeruzalem. Anders dan in vs. 2 wordt hier nu in plaats van Juda over 28 Nehemia nw CS5.indd 28

06-01-14 09:09

hammedīnā (‘het gewest’) gesproken. Centraal staat daarbij in dit gesprek de mededeling aangaande afgebroken muren van deze stad. De weergave van deze breuk door middel van een participium (mepōrātsè; ‘verscheurd’) onderstreept, hoe slecht de bestaande situatie van deze muren is. Ditzelfde aspect geldt ook voor de verbrande poorten in deze muren. Volgens Rasji wordt met de in dit vers door de uit Juda afkomstige personen weergegeven omstandigheden ten aanzien van de muur en poorten van Jeruzalem een beschrijving vermeld, die in feite al sinds de val van deze stad in 586 voor het begin van onze jaartelling bestond.

Ingeleid met wajehī (‘en het geschiedde’) biedt vs. 4 een soort introductie op de straks in de volgende verzen vermelde reactie van Nehemia op datgene wat hij zojuist heeft gehoord. Allereerst gaat Nehemia zitten (vgl. ook Ezra 9:3). Volgens de middeleeuwse Joodse commentator Ibn Ezra hield dit een ‘op de grond zitten’ in (zie ook Ps. 137:1 en Job 2:13). Het ‘wenen’ van Nehemia geeft aan dat wat hij zojuist heeft gehoord blijkbaar totaal onverwacht kwam. Deze hele houding van Nehemia duurt jāmīm (‘dagen’), zonder dat het aantal daarvan nader wordt gepreciseerd. Wat Nehemia dan daarop doet, is vasten. De aan het slot van dit vers voorkomende uitdrukking ’èlohē hasjāmājim (‘god van de hemel’) vinden we onder meer ook in Ezra 1:2 en is duidelijk aan de Perzische godsdienst ontleend. Deze aanduiding wordt hier en in officiële Perzische documenten dus ook wel met het oog op jhwh (de ‘HEER’) gebruikt.

In de tweede scène (vss. 5-11) volgt een weergave van een door Nehemia naar aanleiding van de vorige vermelde gebeurtenissen uitgesproken gebed. Een gebed dat hier functioneert als een collectieve boetedoening en tegelijk ook als een begin van het optreden van Nehemia. Een soortgelijk gebed vinden we verder ook nog in Ps. 106, Dan. 9:4-19, Ezra 9:6-15 en Neh. 9:6-37.

In dit opzicht dient met nadruk te worden onderstreept dat er in de Bijbel in tegenstelling tot wat er bij ons gebeurt, slechts uiterst zelden door personen wordt gebeden. Nehemia begint dit gebed volgens vs. 5 heel nadrukkelijk met het uitspreken van de 29 Nehemia nw CS5.indd 29

06-01-14 09:09

Godsnaam jhwh (‘HEER’) die pas daarna wordt gevolgd door de aan de Perzische liturgie ontleende aanduiding ‘god van de hemel’ (zie de uitleg bij het vorige vers). Deze Godsnaam wordt behalve hier in dit vers verder alleen nog gebruikt in Neh. 5:13.

Daarbij aansluitend laat Nehemia hier in vs. 5 een lofprijzing horen, waarin de trouw van God wordt onderstreept. De in deze context voorkomende aanduiding gādōl wenōrā’ (‘groot en ontzagwekkend’) ten aanzien van het verbond en de trouw van God doet denken aan Deut. 7:21 en 10:17. De uitspraak ‘groot en ontzagwekkend’ komt ook voor in het Achttiengebed dat in de Joodse traditie de kern vormt van de dagelijkse gebeden.

Na de voorgaande lofprijzing volgt in vs. 6 een schuldbelijdenis. Een volgorde die in het Joodse gebed gebruikelijk is. Deze schuldbelijdenis wordt hier nu door Nehemia ingeleid met de woorden: ‘laat uw oor opmerkzaam zijn en uw ogen open om te horen naar het gebed van uw knecht’. De uitspraak ten opzichte van de ‘open ogen’ wordt in 1 Kon. 8:52 ook door Salomo in de mond genomen. In dit geheel worden ook de Israëlieten door Nehemia als knechten van de HEER aangeduid. Bij de aan het slot van dit vers genoemde zonden van de Israëlieten betrekt Nehemia ook zichzelf als hij daar laat horen: ‘Wij hebben gezondigd tegen U’. Met het ‘wij’ in deze zin identificeert Nehemia zich met de zonde van zijn volk. Dit laatste doet denken aan dat wat Mozes doet bij het voorval met het gouden kalf (zie Ex. 34:9). Wat deze zonden inhouden, wordt in de hierna volgende verzen nog nader toegelicht. In dit verband blijkt dat bidden in de Bijbel niet enkel een kwestie van woorden is, maar vooral ook het doen van bepaalde handelingen inhoudt. Opvallend is dat Nehemia zichzelf nu in dit vers als de knecht en de Israëlieten als de knechten van God aanduidt. Het lijkt er op dat Nehemia de teruggekeerde ballingen op deze wijze een nieuwe identiteit toekent die met een trouw aan de Tora van Mozes gepaard gaat.

In vs. 7 worden de hier zojuist in het vorige vers genoemde zonden van het volk als een zeer chavōl (‘boosaardig’) handelen tegen de HEER God getypeerd. Deze zonden zijn allemaal ontstaan als 30 Nehemia nw CS5.indd 30

06-01-14 09:09

een gevolg van het zich niet houden aan de via Mozes door de HEER God gegeven aanwijzingen, inzettingen en rechtsregels.

Het feit dat Mozes hier ten aanzien van God als ‘avdāchā (‘uw knecht’) wordt aangeduid is heel erg gebruikelijk en toepasselijk in de Bijbel.

De oproep van Nehemia aan de HEER God in vs. 8 in geleid met: zechār (‘gedenk’) het woord dat U aan Mozes heeft opgedragen, wordt hier niet nader gepreciseerd. Waarschijnlijk moeten we hier bij deze uitspraak van Nehemia vooral denken aan uitspraken in passages, zoals onder andere in Lev. 26:33, Deut.

4:27. 29, 28:64 en 30:4-5 voorkomen. In elk geval houden deze in dat ontrouw van het volk een verstrooien onder de volken, dus een ballingschap tot gevolg zal hebben. Iets wat dus inderdaad ook is gebeurd.

Ingeleid met we (‘en’) laat Nehemia in vs. 9 weten dat wanneer het volk zich nu weer op de HEER richt door de aanwijzingen van de HEER in gedachten te houden (vgl. Gen. 37:11) en deze te doen, het ook weer naar de door God bepaalde plaats zal terugkeren. De als synoniemen fungerende werkwoorden ‘houden’ en ‘doen’, onderstrepen met bijzondere nadruk het in dit opzicht bedoelde optreden van de HEER. Het bij deze uitspraak voorkomende woord māqōm (‘plaats’) kan hier zeer waarschijnlijk nader worden geïdentificeerd met de stad Jeruzalem (zie ook Ezra 6:12).

Het in dit vers bedoelde terugkeren zou zelfs ook gerealiseerd worden als het volk tot aan het einde van de hemel verdreven zou zijn (vgl. ook Deut. 30:4).

Bij de aan het begin van vs. 10 (zie ook Deut. 9:29) weergeven zin: ‘Zij zijn uw knechten (zie ook vs. 6) en uw volk’, wordt bij de term ‘zij’ door de laatmiddeleeuwse Joodse commentator Malbim terecht verwezen naar de door God gegeven bevrijding van het volk Israël uit de slavernij in Egypte (zie ook Ex. 20:2). Vanaf dat moment is er voor altijd sprake van het volk van God. Het volk is zo op het eerste oog naar hun land teruggekeerd dankzij de gunst van de Perzische koning, maar in wezen is deze bevrijding ook nu weer uitsluitend aan God te danken.

31 Nehemia nw CS5.indd 31

06-01-14 09:09

Met de aan het slot van vs. 11a voorkomende uitdrukking ‘deze man’ verwijst Nehemia naar de Perzische koning. In dit verband roept hij deze koning op om hem racham (‘barmhartigheid’) te betonen. Door deze laatste figuur aan te duiden als hā’īsj hazzè (‘deze man’) laat Nehemia zien dat het bij deze koning om een sterfelijk wezen gaat. De mededeling in vs. 11b: ‘Ik was schenker van de koning’ wordt in de Joodse traditie (Metsudat David) wel gezien als een inleiding op datgene wat straks in het volgende hoofdstuk wordt verteld. Hoe dit ook mag zijn, het is duidelijk dat iemand met een dergelijke functie blijkbaar vaak een heel grote invloed in het paleis en bij de koning kon uitoefenen (vgl. bijv. Gen. 40:1 en 1 Kon. 10:5). In bepaalde Griekse teksten wordt Nehemia met het oog op deze positie ook wel als een eunuch gezien. Zeker is dit overigens allerminst (zie ook de uitleg bij Neh. 6:13). Wel is er ten opzichte van Nehemia nergens echt sprake van een relatie met een vrouw, maar dat is beslist niet zo uitzonderlijk.

Literatuur S.E. Ballentine, ‘I Was Ready to Be Sought Out by Those Who Did Not Ask’, in: M.J. Boda e.a.(eds.), Seeking the Favor of God, I: The Origins of Penitential Prayer in Second Temple Judaism, Atlanta 2006, 1-20.

J. Becker, Der Ich-Bericht des Nehemiabuches als chronistische Gestaltung, Würzburg 1998.

E.J. Bickerman, ‘En marge de l’Ecriture’, RB 88 (1981), 19-41.

M.J. Boda, ‘Confession as Theological Expression: Ideological Origins of Penitential Prayer’, in: Boda, a.w., 21-50.

F.C. Fensham, ‘Mědînâ in Ezra and Nehemiah’, VT 25 (1975), 795-797.

L.L. Grabbe, ‘“Mind the Gaps”: Ezra, Nehemiah and the Judean Restoration’, in: J.M. Scott (ed.), Restoration: Old Testament, Jewish and Christian Perspectives (JSOTSup 72), Londen 2001, 83-104.

32 Nehemia nw CS5.indd 32

06-01-14 09:09

C. Karrer, Ringen um die Verfassung Judas: Ein Studie zu den theologisch-politischen Vorstellungen im Esra-Nehemia-Buch (BZAW 308), Berlijn, New York 2001.

R. Kessler, ‘Das kollektive Schuldbekenntnis im Alten Testament’, EvT 56 (1996), 29-43.

G. Klingbeil, Ch.J. Klingbeil, ‘“Eyes to Hear”: Nehemiah 1,6 from a Pragmatics and Ritual Theory Perspective’, Bib 91 (2010), 91-102.

J.C.H. Laughlin, ‘Nehemiah: His Life and Times’, Biblical Illustrator 14,4 (1988), 37-39.

H.P. Mathys, Dichter und Beter: Theologen aus spätalttestament­ licher Zeit (OBO 132), Freiburg, Göttingen 1994.

T. Reinmuth, Der Bericht Nehemias: Zur literarischen Eigenart, traditionsgeschichtlichen Prägung und innerbiblischen Rezeption des Ich-Berichts-Nehemias (OBO 183), Freiburg, Göttingen 2002.

R.J. Saley, ‘The Date of Nehemiah Reconsidered’, in: G.A. Tuttle (ed.), Biblical and Near Eastern Studies (Fs. W. Sanford Lasor), Grand Rapids 1978, 151-165.

E.M. Yamauchi, ‘Was Nehemiah the Cupbearer a Eunuch?’, ZAW 92 (1980), 132-142.

33 Nehemia nw CS5.indd 33

06-01-14 09:09

Nehemia keert terug naar Jeruzalem 2:1-9 Het hier in Neh. 2:1-9 voor ons liggende tekstgedeelte is niet alleen inhoudelijk, maar ook met het oog op de indeling in de Hebreeuwse Bijbel duidelijk als een eenheid te herkennen.

De plot van dit verhaal laat ons zien, hoe Nehemia de toestemming van de Perzische koning Artachsasta weet te verwerven voor een terugkeer naar Judea en de stad Jeruzalem om in deze laatste plaats herstelwerkzaamheden uit te laten voeren.

Als tijd van handeling wordt in deze passage verwezen naar de maand Nisan in het twintigste jaar van Artachsasta. De plaats van handeling omvat het paleis van deze koning en ‘het gebied aan de overzijde van de Rivier’. Als de belangrijkste handelende figuren kunnen we in deze verzen verwijzen naar de Perzische koning en Nehemia.

Het verslag in dit gedeelte wordt in twee scènes onder woorden gebracht, die we daarin achtereenvolgens in vss. 1-8 en vs. 9 aantreffen.

De eerste scène (vss. 1-8) laat ons zien dat en hoe Nehemia toestemming van de Perzische koning weet te verwerven om naar Jeruzalem te gaan. Ingeleid met wajehī (‘en het geschiedde’) wordt in vs. 1 aangekondigd dat deze ontwikkeling zich begint te voltrekken op het moment dat de wijn voor de koning gereed staat.

Rasji interpreteert deze mededeling als het tijdstip dat de wijn door Nehemia voor de koning wordt neergezet. De functie van Nehemia aan het hof houdt in dat deze de desbetreffende wijn persoonlijk voor de koning neerzet. Nehemia bekleedt dus als schenker een hoge positie aan het hof. Als zodanig heeft hij hier een soortgelijke positie als de schenker in het verhaal van Jozef in het paleis van Farao in Egypte (zie Gen. 40:1vv.). Het blijkt dan dat Nehemia zich bij de zojuist genoemde procedure niet weet te beheersen, als hij de wijn voor de koning neerzet. Heel ongebrui34 Nehemia nw CS5.indd 34

06-01-14 09:09

kelijk vertoont hij daarbij dan voor de ogen van de koning ook nog een treurig gezicht.

In vs. 2 vernemen we dat de Perzische koning onmiddellijk op deze houding van Nehemia reageert. Hij vraagt aan Nehemia: ‘Waarom staat jouw gezicht zo treurig?’. Volgens deze koning kan er immers geen sprake van zijn dat Nehemia ziek zou zijn. Deze reactie van de koning boezemt Nehemia grote vrees in. Volgens de interpretatie van Rasji laat deze vrees zien dat een dergelijke houding als die Nehemia hier tegen een autoritaire vorst aanneemt, zijn leven in gevaar brengt.

Ingeleid met een onder andere ook in 1 Kon. 1:31 en Dan. 2:4 voorkomende klassieke formulering: ‘De koning leve in eeuwigheid’ richt Nehemia zich nu in vs. 3 direct tot de koning om deze een verklaring voor zijn droefheid te geven. Als motief geeft hij daarvoor aan dat de plaats waar zijn voorouders begraven liggen, geheel is verwoest en met vuur is verbrand. Hij vermijdt nadrukkelijk om de naam Jeruzalem te noemen, omdat deze stad een slechte naam had aan het hof van de koning (vgl. Ezra 4:1920). Deze beschrijving lijkt sterk op die, welke Nehemia eerder in Neh. 1:3 en die hij later op grond van zijn eigen waarneming ook weer in Neh. 2:17 laat horen.

De uitspraak van de koning in vs. 4: ‘Wat verzoek je in deze zaak?’, houdt volgens Rasji reeds bij voorbaat in dat de koning zal voldoen aan dat wat Nehemia hem nu zal vragen. De aan het slot van dit vers voorkomende mededeling dat Nehemia tot God bad, geeft een herhaaldelijk bij Nehemia voorkomende handeling weer (zie ook bij vs. 11, 4:3, 5:19, 6:14 en 13:14).

In de verzen 5, 6 en 7 functioneert de aanduiding thōv (‘goed’) als een heel belangrijk sleutelwoord. Bij de in vs. 5 weergegeven zin: ‘Als het de koning behaagt’, stuiten we verder op een beleefdheidsvorm, die als een soort introductie op een vraag op de voorgrond treedt (zie bijv. ook Est. 1:19, 3:19 en 9:13). De hier in dit vers gestelde vraag houdt het verzoek van Nehemia in om naar Juda en Jeruzalem te mogen gaan om aldaar tot herbouw van de daar aanwezige ruïnes over te kunnen gaan.

35 Nehemia nw CS5.indd 35

06-01-14 09:09

Volgens vs. 6 geeft de koning in het bijzijn van de koningin daarvoor toestemming. Het feit dat de koningin hier aanwezig is, betekent dat zij vergeleken met andere vrouwen aan het hof een zeer bevoorrechte positie inneemt. De toestemming die de koning in dit vers aan Nehemia geeft, gaat echter wel gepaard met een restrictie aangaande de duur van het verblijf aldaar. Aan dit laatste verzoek geeft Nehemia enkel gehoor door over een termijn te spreken, zonder daarbij echter een bepaald tijdsbestek aan te geven. Gelet op Neh. 5:14 heeft dit verblijf in Jeruzalem echter minstens twaalf jaar geduurd. Het getal twaalf heeft in de Bijbel vaak een symbolische betekenis en geeft als zodanig een geheel aan of dat iets compleet is. Het is goed denkbaar dat deze laatste betekenis ook in verband met het zojuist genoemde getal aangaande het verblijf van Nehemia in Jeruzalem geldt.

In vs. 7 horen we dat Nehemia de koning vraagt om hem brieven voor de landvoogden in het gebied aan de ‘ēvèr hannāhār (‘overzijde van de rivier’, zie ook bij vs. 9 en Ezra 4:10) mee te geven.

Bij dit gebied hebben we met een soort provincie te maken, waartoe in deze periode ook Jeruzalem en de wijde omgeving daarvan behoorde. De bedoeling van de zojuist genoemde brieven is om Nehemia in staat te stellen ongehinderd in Jeruzalem te kunnen arriveren. Nehemia is dus blijkbaar goed op de hoogte van de politieke situatie. De desbetreffende landvoogden hebben namelijk beslist geen belang bij de overkomst van een belangrijke Perzische functionaris naar Judea.

Verder krijgt Nehemia, zo horen we in vs. 8, nog een brief mee, die is bestemd voor Asaf. Het gaat hierbij om een Hebreeuwse naam en om die reden hebben we als zodanig bij deze persoon vermoedelijk met een Jood te maken. Deze Asaf wordt hier voorgesteld als de bewaarder van de aan de koning toebehorende pardēs (‘tuin’, ‘domein’, zie ook Pred. 2:5), wat in de LXX zelf met ‘paradijs’ wordt vertaald. De bedoeling is dat deze Asaf er voor zal zorgen dat Nehemia de beschikking krijgt over het hout dat nodig is voor de door hem in Jeruzalem te verrichten herstelwerkzaamheden. Uiteindelijk is in dit geheel de jad ’èlōhē (‘goede 36 Nehemia nw CS5.indd 36

06-01-14 09:09

hand van God’, zie ook bij Ezra 7:8) van beslissende betekenis.

Bij het verder in dit vers en ook in Neh. 7:2 voorkomende woord bīrā zullen we aan een soort ‘burcht’ moeten denken.

In de negende scène (vs. 9) horen we dat Nehemia de in vs. 7 vermelde brieven van de Perzische koning aan de landvoogden van het gebied aan ‘de overzijde van de rivier’ overhandigt. Uit dit vers blijkt tegelijk ook het machtsvertoon, waarmee Nehemia gedurende zijn tocht naar Jeruzalem is omringd. De koning heeft namelijk śārīm (‘oversten’) van het leger en ruiters met het gevolg van Nehemia mee gestuurd. Dit is zeker een heel grote tegenstelling met de manier, waarop Ezra volgens Ezra 8:22 indertijd zijn reis had ondernomen.

Literatuuur P.A.H. de Boer, ‘Vive le roi!’, VT 5 (1955), 225-231.

J. Cataldo, ‘Persian Policy and the Yehud Community During Nehemiah’, JSOT 28 (2003), 40-252.

Th.B. Dozeman, ‘Geography and History in Herodotus and in Ezra-Nehemiah’, JBL 122 (2003), 449-466.

F.W. Golka, ‘Die figura etymologica im Alten Testament’, in: Wünschet Jerusalem Frieden: Collected Communications to the XIIth Congress of the International Organization for the Study of the Old Testament, Jeruzalem 1986, 415-424.

M. Hutter, ‘Adam als Gartner and König (Gen. 2,8.15)’, BZ 30 (1986), 258-262.

J. Schartz, ‘The Temple in Jerusalem: Bitah and Baris in Archaeology and Literature’, in: M. Poorthuis and Ch. Safrai (eds.), The Centrality of Jerusalem: Historical Perspectives, Kampen 1996, 29-49.

Zie ook bij de vorige perikoop.

37 Nehemia nw CS5.indd 37

06-01-14 09:09

Afkortingen AB ABR ACEBT

The Anchor Bible Australian Biblical Review Amsterdamse Cahiers voor Exegese van de Bijbel en zijn tradities AJBA Australian Journal of Biblical Archaeology AJBI Annual of the Japanese Biblical Institute ANET J.B. Pritchard (ed.), Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament, Princeton 19693.

AOAT Alter Orient und Altes Testament ASTI Annual of the Swedish Theological Institute ATANT Abhandlungen zur Theologie des Alten und Neuen Testaments ATD Das Alte Testament Deutsch AUSS Andrews University Seminary Studies B Babylonische Talmoed BA The Biblical Archaeologist BAIAS Bulletin of the Anglo-IsraeL Archeological Society BBB Bonner Biblische Beiträge BBS Bulletin of Biblical Studies BCPE Bulletin du Centre Protestant d’Etudes BETL Bibliotheca ephemeridum theologicarum lovaniensium BHH Biblisch-Historisches Handwörterbuch BHS Biblia Hebraica Stuttgartensia Bib Biblica BibInt Biblical Interpretation BibLeb Bibel und Leben BK Bibel und Kirche BKAT Biblische Kommentar Altes Testament BN Biblische Notizen BOT De Boeken van het Oude Testament BR Biblical Research 165 Nehemia nw CS5.indd 165

06-01-14 09:09

BRev Bsac BT BTB BurH BV BWANT

Bible Review Bibliotheca Sacra The Bible Translator Biblical Theology Bulletin Buried History Biblical Vieuwpoint Beiträge zur Wissenschaft vom Alten und Neuen Testament Bijdr Bijdragen BZ Biblische Zeitschrift BZAW Beihefte zur Zeitschrift für die Alttestamentliche Wissenschaft CAT Commentaire de l’Ancien Testament CB The Century Bible CBC The Cambridge Bible Commentary CBQ Catholic Biblical Quarterly CBQMS Catholic Biblical Quarterly – Monograph Series CC Cross Currents Coll Collationes COT Commentaar op het Oude Testament CR:BS Currents in Research: Biblical Studies CurTM Currents in Theology and Mission DBAT Dielheimer Blätter zum Alten Testament und seiner Rezeption in der Alten Kirche DD Dor le Dor ETR Études in Religion/Sciences Religieuses ETL Ephemerides theologicae lovanienses EvTh Evangelische Theologie ExpTim Expository Times FRLANT Forschungen zur Religion und Literatur des Alten und Neuen Testaments Fs. Feestbundel, Festschrift GTT Gereformeerd Theologisch Tijdschrift Hen Henoch HAR Hebrew Annual Review 166 Nehemia nw CS5.indd 166

06-01-14 09:09

HS HTR HTS HUCA IBS ICC Int ITC ITS JANES JBL JCS JETS JJS JNSL JEOL JQR JSJ

Hebrew Studies Harvard Theological Review Hervormde Teologiese Studies Hebrew Union College Annual Irish Biblical Studies International Critical Commentary Interpretation International Theological Commentary Indian Theological Studies The Journal of the Ancient Near Eastern Society Journal of Biblical Literature Journal of Cuneiform Studies Journal of the Evangelical Theological Society Journal of Jewish Studies Journal of Northwest Semitic Languages Jaarbericht Ex Oriente Lux Jewish Quarterly Review Journal for the Study of Judaism in the Persian, Hellenistic and Roman Periods JSOT Journal for the Study of the Old Testament JSOTSup Journal for the Study of the Old Testament.

Supplement Series JSS Journal of Semitic Studies JTS Journal of Theological Studies Jud Judaism KAI H. Donner & W. Röllig, Kanaanäische und aramäische Inschriften I, Wiesbaden 1971.

KAT Kommentar zum Alten Testament KD Kerygma und Dogma LTJ Lutheran Theological Journal MDB Le Monde de la Bible MSJ The Master’s Seminary Journal MT Masoretische Tekst MTZ Münchener theologische Zeitschrift NAC The New American Commentary 167 Nehemia nw CS5.indd 167

06-01-14 09:09

NBG

Vertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap uit 1951 NCBC New Century Bible Commentary NEB Neue Echter Bibel NTT Nederlands Theologisch Tijdschrift NICOT The New International Commentary on the Old Testament NRT La nouvelle revue théologique NT Nieuwe Testament NTS New Testament Studies OBO Orbis Biblicus et Orientalis OT Oude Testament OTG Old Testament Guides OTL Old Testament Library OTR Old Testament Readings OTS Oudtestamentische Studiën PEQ Palestine Exploration Quarterly Pers Perspectives in Religious Studies PIBA Proceedings of the Irish Biblical Association POT De Prediking van het Oude Testament PRS Perspectives in Religious Studies RA Revue d’Assyriologie RB Revue Biblique REJ Revue des Étude Juives RSO Revista de degli Studi Orientali RTL Revue Théologique de Louvain RTP Revue de théologie et de philosophie RTR Reformed Theological Review SB Sources Bibliques SBS Stuttgarter Bibelstudien SBT Studies in Biblical Theology Scr Scripture Sem Semitica SJT Scottish Journal of Theology SJOT Scandinavian Journal of the Old Testament 168 Nehemia nw CS5.indd 168

06-01-14 09:09

SSN Studia Semitica Neerlandica SV Statenvertaling TB Tyndale Bulletin TBT The Bible Today T&T Tekst en Toelichting TGUOS Transactions oft he Glasgow University Oriental Society THAT Theologisches Handwörterbuch zum Alten Testament ThWNT Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament ThWAT Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament ThZ Theologische Zeitschrift TJ Trinity Journal TLZ Theologische Literaturzeitung TNB The New Blackfriars TOTC Tyndale Old Testament Commentaries TQ Theologische Quartalschrift TvT Tijdschrift voor Theologie USQR Union Seminary Quarterly Review VB Verklaring van een Bijbelgedeelte VD Verbum Domini VE Vox Evangelica VF Verkündigung und Forschung VHB Verklaring van de Hebreeuwse Bijbel vs. vers vss. verzen VT Vetus Testamentum VTSup Vetus Testamentum Supplements W&D Wort und Dienst WBC Word Biblical Commentary WMANT Wissenschaftliche Monographien zum Alten und Neuen Testament WO Die Welt des Orients WStB Wuppertaler Studienbibel 169 Nehemia nw CS5.indd 169

06-01-14 09:09

WTJ ZABR ZAH ZAR ZAW ZDPV ZRGG ZTK

Westminster Theological Journal Zeitschrift für Altorientalische und Biblische Rechtsgeschichte Zeitschrift für Althebraistik Zeitschrift für altorientalisch und biblische Rechtsgeschichte Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft Zeitschrift des deutschen Palästina-Vereins Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte Zeitschrift für Theologie und Kirche

170 Nehemia nw CS5.indd 170

06-01-14 09:09