De goddelijke dans.Richard Rohr.9789043528276

‘De drie-eenheid geeft ieders leven een goddelijke dimensie, Richard Rohr laat ons het hart van het christelijk geloof zien.’

– Gerard Mathijsen, abt Abdij van Egmond De vroege christenen gebruikten voor de goddelijke drie-eenheid het woord perichoresis, dat je zou kunnen vertalen als dansen. Aan de hand van Bijbelteksten, theologie en inzichten van filosofen en mystici laat Rohr zien dat alles wat in God gebeurt lijkt op een flow, een dans. Maar God is niet de danser: hij is de dans zelf, en hij nodigt jou uit om onderdeel te zijn van deze dans.

De goddelijke dans is een inspirerende herdefiniëring van het christelijk geloof, die aansluit bij recente ontwikkelingen in de wetenschap, bij oude inzichten uit de mystiek en noties uit andere religies. Richard Rohr schrijft meeslepend en is in staat zijn lezers in beweging te krijgen en opnieuw vreugde te doen vinden in het geloof.

De franciscaan Richard Rohr is een geliefde auteur die kloosterspiritualiteit en mystiek verbindt met grote thema’s.

Hij heeft in zijn boeken aandacht voor contemplatie en wil ons bewegen tot radicale compassie, in het bijzonder voor mensen in nood. Met een voorwoord van W. Paul Young.

‘Dit boek is beslist een aanrader voor wie zoekt naar bevrijding uit een knellende theologie en naar een echte godservaring verlangt.’

– Margrietha Reinders

ISBN 9789043528276 NUR 708

‘Een prachtige choreografie voor een gloedvol leven’ WWW.KOK.NL

BONO

Richard Rohr met Mike Morrell

De goddelijke dans

De goddelijke dans 1-288.indd 3

05-07-17 07:47

© Uitgeverij Kok – Utrecht, 2017 Postbus 13288, 3507 LG Utrecht www.kok.nl © Richard Rohr met Mike Morrell, 2016 Originally published in English under the title The Divine Dance.

Published by Whitaker House, 1030 Hunt Valley Circle, New Kensington, PA 15068, USA. All rights reserved.

Nederlandse vertaling Ernst Bergboer Ontwerp omslag Cocon Marketing Opmaak binnenwerk ZetSpiegel, Best ISBN 978 90 435 2827 6 ISBN e-book 978 90 435 2828 3 NUR 708 Bijbelcitaten in deze uitgave zijn overgenomen uit de NBV, tenzij anders vermeld.

NBG – NBG-vertaling, 1951 LuV – Lutherse Vertaling SV – Statenvertaling HTB – Het Boek Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior written permission of the publisher.

De goddelijke dans 1-288.indd 4

05-07-17 07:47

De mensheid, zo stelt Richard Rohr, is een volmaakt rijm voor wat het christendom, in een poging woorden te vinden voor wat onuitsprekelijk is, de heilige drie-eenheid noemt. De dans van de mensheid, waarin wij allemaal meedoen, is de afspiegeling van een raadselachtige goddelijke dans waarvan wij soms, als we op ons best zijn, iets opvangen. In De goddelijke dans zoekt Rohr die stille plek waar moderne wetenschap en oeroude mystiek, theologie en poÍzie elkaar ontmoeten en schetst daarmee een prachtige choreografie voor een betekenisvol bestaan, in onze vreugde en in onze pijn. Waarachtig bestaan is altijd relationeel, een stroom, een dans. (Zoals het ook altijd is bedoeld.) – Bono, U2

De goddelijke dans 1-288.indd 5

05-07-17 07:47

De goddelijke dans 1-288.indd 6

05-07-17 07:47

INHOUD

Voorwoord 11 Introductie 17 ‘Pasen en Pinksteren op een dag’ 17 Drievuldigheid: vermist in actie 18 Plaats aan Gods tafel 21 Een leemte in God 24 Deel I Gezocht: Trinitaire Revolutie Een spirituele paradigmaverschuiving Een gedurfde doctrine uit de mottenballen Wiskundige problemen Relatie is het voertuig De metaforen over u!

Een gespiegeld universum Kwetsbaarheid Zwakke wijsheid De zegen van diversiteit De wereld in een woord

27 29 36 38 41 46 48 58 60 63 67 7

De goddelijke dans 1-288.indd 7

05-07-17 07:47

de goddelijke dans

Ons beeld bijgeschaafd 70 Atoombanden 73 Schepper en vernietiger van werelden 75 Aristoteles en Boëthius: de prijs van een zelfstandig naamwoord 80 Scotus en Merton: ver-werkwoorden 82 De volmaakte vrijheid van God 83 Creatieve voortgang 86 Verloren paradigma’s 88 Onderscheiden eenheid 92 Omo in de supermarkt 96 Houden van foute mensen 98 Alleen leegte kan gevuld worden 101 Hoe de wet van drie alles anders maakt 104 Drievuldigheid – is dat nou een jongetje of een meisje?

105 De kracht van concentrische cirkels 107 Richard van Sint Victor en de hoogste vreugde 112 De paradox van rusteloosheid en tevredenheid 116 Lichaamskennis 120 De menigte behoort de ene 124 Nadering van het goddelijke krachtenveld 128 Altijd ‘anders’ scheppen 131 Vervolgens 135 Deel II Waarom de drievuldigheid? Waarom nu?

Drie redenen voor herstel De waarachtige spirituele ervaring: wat houdt ons tegen?

Twee manieren van doorbraak De verrassende levenskracht van lijden

137 139 141 144 148

8

De goddelijke dans 1-288.indd 8

05-07-17 07:47

inhoud

Ver-zoen-ing En Gods toorn dan?

Voorbij onze eigen horizon Stilte: Vader De levende manifestatie: de Christus De dynamiek binnenin en ertussen: heilige Geest Het drievuldigheidstekort Vader: absent Zoon: heb je me gezien?

De onstuitbare drive van de geest Bidden van binnenuit Oergebed Transcendentiegebrek Interreligieuze vriendschap Moeten we het over zonde hebben?

Door een andere deur naar binnen Er zijn Een wonderbaarlijke ‘scala naturae’ Drie-eenheid in de voorbije eeuwigheid De meest woeste golf ooit Werkelijk aanwezig zijn Zijn en worden Extase in essentie Te mooi om waar te zijn?

De incarnatie is het evangelie Bloeden en verdragen Grote aantrekkingskracht

154 160 165 167 171 172 174 176 177 178 180 183 185 187 191 193 195 196 197 200 203 204 205 208 210 213 216

9

De goddelijke dans 1-288.indd 9

05-07-17 07:47

de goddelijke dans

Deel III De heilige Geest 221 Volledige verzoening 223 De goddelijke energie 224 Alles is heilig 229 Dankbetuigingen 237 Appendix 241 Over de auteurs 265 Noten 267

10

De goddelijke dans 1-288.indd 10

05-07-17 07:47

INTRODUCTIE

‘Pasen en Pinksteren op een dag’ De Gezegende drievuldigheid wordt beschouwd als de centrale – zelfs beslissende – fundamentele doctrine van heel ons christelijke geloofssysteem. Toch is ons altijd voorgehouden – mij als jonge knaap in Kansas in elk geval wel – dat we niet moeten proberen het te begrijpen.

‘Je moet het geloven, anders niet!’ was de aansporing. Verder kwam het niet. Zuster Ephrem, onze uit Ierland afkomstige onderwijzeres, hield een klaverblad omhoog en daarmee moesten we het doen. Meer hadden wij in groep vijf ook niet nodig, ons vertrouwen was volkomen. Natuurlijk vertrouwden we, was het niet in de drievuldigheid dan toch zeker in haar ongeveinsde Ierse geloof.

(En wellicht is dat ook precies de manier waarop de goddelijke stroom op gang komt: met het delen van wat oprecht en intrinsiek goed is.)

Maar het was er niet minder een mysterie om. Een soort wiskundig vraagstuk dat ons vermogen te geloven in het onmogelijke op de proef stelde. Je zou haast denken dat het doel van mijn katholieke educatie van voor het Tweede Vaticaanse Concilie was 17

De goddelijke dans 1-288.indd 17

05-07-17 07:47

de goddelijke dans

me te laten geloven dat Pasen en Pinksteren ooit op een dag zouden vallen. Later kwam ik erachter dat mijn protestantse vrienden geloof al nauwelijks anders benaderden; ook dat behelsde altijd een aantal verschillende onmogelijkheden, meestal gebeurtenissen die in de Bijbel beschreven zijn. En ook zij leken geen overdreven belangstelling voor innerlijke ervaringen te hebben.

Nu, zestig jaar later, ga ik een poging doen om tot dit ondoorgrondelijke mysterie door te dringen. Zullen we de sprong wagen?

Dat is, vermoed ik, de enige manier om deel te nemen aan de dans…

Drievuldigheid: vermist in actie Laten we beginnen met de wat verontrustende en vaak geciteerde gedachte van Karl Rahner, de Duitse jezuïet die zoveel invloed op het Tweede Vaticaans Concilie heeft gehad. In zijn klassiek geworden studie Der dreifaltige Gott als transzendenter Urgrund der Heilsgeschichte schrijft hij: ‘In de praktijk zijn christenen zo goed als monotheïst. Als we eerlijk zijn moeten we erkennen dat, mocht ooit blijken dat de doctrine van de drievuldigheid onjuist is, het leeuwendeel van de religieuze literatuur vrijwel onveranderd blijft.’1 Toegegeven, daar schuilt een grote kern van waarheid in: de drievuldigheid was nauwelijks een thema. Tot William Paul Young in het afgelopen decennium zijn besteller De uitnodiging schreef.2 Voor het eerst sinds de vierde eeuw, toen in Cappadocië, was de drie-eenheid weer een boeiend gespreksthema, een onderwerp waarover levendig werd gedebatteerd bij mensen thuis en in restaurants. En dat is nog steeds gaande!

Maar hoe is het mogelijk dat de drie-eenheid zeventien eeuwen lang vermist is geweest in actie? Zou die absentie dan misschien ook een aanwijzing zijn dat het christendom de zuigelingenstaat nog niet 18

De goddelijke dans 1-288.indd 18

05-07-17 07:47

introductie

ontgroeid is? En zou dat kunnen verklaren waarom we in grote delen van de christelijke wereld maar zo weinig effect en verandering zien? Als de kern uit het lood staat, is het hele bouwwerk wankel.

Als drievuldigheid als beschrijving van het wezen van God voor ons bestaan amper praktische of pastorale betekenis heeft, als we het morgen zouden kunnen laten vallen alsof het een inwisselbare leerstelling is, als iets wat we snel vergeten, dan is het ofwel een onwaarheid ofwel we begrijpen het niet!

Jij bent dit boek aan het lezen. Daarom neem ik gemakshalve maar even aan dat jij ergens gelooft dat de leerstelling van de drieeenheid op de een of andere manier waar zal zijn. In de komende pagina’s maak ik omtrekkende bewegingen rond deze uiterst paradoxale idee van het wezen van God. Dat cirkelen is eigenlijk een heel passende metafoor: ik probeer een mysterie te doorgronden.

En een mysterie kun je alleen naar waarde schatten als je het op zo’n manier benadert.

Bedenk dat een mysterie niet iets onbegrijpelijks is; het is iets wat je eindeloos kunt begrijpen. Er komt nooit een punt waarop je zult zeggen: ‘Nu vat ik het!’ Het mysterie vat jou, altijd en eeuwig.

We draaien eromheen. Meer kunnen we niet. Ons spreken over God is een tasten naar vergelijkingen, analogieën en metaforen.

Alle theologische taal is een benadering, gehanteerd op de tast en vol ontzag. Tot meer is mensentaal niet in staat. We kunnen zeggen: ‘Het is als… het lijkt op…’ maar nooit: ‘Het is…’, want we bevinden ons in het domein van het andere, het transcendente, het mysterie. En tegenover het Grote Mysterie moeten we – en dat is een absoluut moeten – een fundamentele houding van deemoedigheid aannemen. Doen we dat niet, dan is religie niets anders dan dienst aan zichzelf en zijn verordeningen, maar niet het aanbidden van God. 19

De goddelijke dans 1-288.indd 19

05-07-17 07:47

de goddelijke dans

De Cappadocische kerkvaders, mystici uit het oostelijke deel van het Turkije van de vierde eeuw, ontwikkelden een goed onderbouwde lijn van denken over wat uiteindelijk de drie-eenheid werd genoemd. Ze hadden er drie eeuwen van reflecteren op de evangeliën voor nodig voor ze de moed hadden om die term te introduceren. Maar zij, net als Paulus van Tarsus voor hen en Mevlana Rumi van Konya na hen, cirkelden om de beste metafoor die zij er uiteindelijk voor vonden: Wat er ook in God gaande is, het is een stroom, een volmaakte gemeenschap van Drie – een rondedans van liefde.

Maar God is niet alleen een danser, hij is de dans zelf. Hou die gedachte een moment vast. Dit is niet een of andere nieuwe, trendy theologie die uit Amerika komt overwaaien: dit is zo traditioneel als wat. Dit is hoe broeder Elias Marechal het verwoordt, een monnik van de Abdij van de Heilige Geest in Conyers, Georgië: De oude Griekse kerkvaders omschrijven de drie-eenheid als een Rondedans: een gebeurtenis die al zesduizend en zesmaal zesduizend jaar duurt, voorbij de tijd dat mensen weet hadden van tijd. Een oneindige en onophoudelijke stroom van liefde, naar en van, naar en van, naar en van: van de Vader naar de Zoon, terug naar de Vader, in een eeuwigdurende, tijdloze uitwisseling. Deze circulaire stroom van drievuldige liefde gaat dag en nacht door… Het geordende en regelmatige proces van ronddraaiende subatomaire deeltjes, rond en rond, met duizelingwekkende snelheid, is een afspiegeling van die dynamiek.3

Dit is waar het om gaat: de rondedans van de drie-eenheid is een door en door traditionele notie. Toch: als ik vandaag de dag een dergelijk gewaagde en theatrale omschrijving zou kiezen, werd ik 20

De goddelijke dans 1-288.indd 20

05-07-17 07:47

introductie

vermoedelijk New Age genoemd, esoterisch, zweverig. Of een ketter.

God is zelf de dans, dat beweerden zij!

Plaats aan Gods tafel Laten we deze goddelijke dans eens bekijken vanuit het perspectief van een raadselachtig verhaal uit het allereerste boek van de heilige teksten die wij Bijbel noemen.

De Heer verscheen opnieuw aan Abraham, bij de eiken van Mamre. Op het heetst van de dag zat Abraham in de ingang van zijn tent. Toen hij opkeek, zag hij even verderop plotseling drie mannen staan. Onmiddellijk snelde hij de tent uit, naar hen toe.

Hij boog diep en zei: ‘Heer, wees toch zo goed uw dienaar niet voorbij te gaan. Ik zal wat water voor u laten halen zodat u uw voeten kunt wassen, maak het u hier onder de boom intussen gemakkelijk. Ik zal u ook iets te eten brengen, zodat u weer op krachten kunt komen voordat u verdergaat. Daarvoor bent u immers bij uw dienaar langsgekomen?’ Zij antwoordden: ‘Wij nemen uw uitnodiging graag aan.’

Abraham haastte zich naar de tent, naar Sara. ‘Vlug,’ zei hij, ‘drie schepel fijn meel! Maak deeg en bak brood.’ Daarna snelde hij naar de kudde, zocht een mooi kalf uit dat er mals uitzag, en gaf dat aan een knecht, die het onmiddellijk klaarmaakte. Hij haalde boter en melk, nam het gebraden kalf en zette alles aan zijn gasten voor. Terwijl zij aten, bleef hij bij hen staan onder de boom.4

Je kunt je tanden stukbijten op dit verhaal. De set-up van deze scène is die van de Heer die verschijnt aan Abraham, binnen de 21

De goddelijke dans 1-288.indd 21

05-07-17 07:47

de goddelijke dans

grenzen van het domein waar vorm kan worden onderscheiden, en wat hem verschijnt ziet hij als ‘drie mannen’.

In de eeuwen van onderzoek, nadenken, theologie bedrijven en her-vertellen na dit oorspronkelijke verhaal, is er meestal van uitgegaan dat het hier om drie engelen ging, misschien iets meer.

Abraham lijkt dat ‘meer’ intuïtief aan te voelen; hij buigt zich diep en nodigt hen voor een maaltijd en rust. Zelf neemt hij niet aan de maaltijd deel maar blijft op een afstandje, onder een boom, staan kijken. Een plek aan Gods tafel is iets wat zijn voorstellingsvermogen te boven gaat.

Het lijkt erop dat Abraham en Sara in die drie aanwezigen de Heilige zien. Hun eerste ingeving is hen gastvrijheid te bieden en een plaats waar gegeten en gedronken kan worden. Hier is het nog altijd het mensdom dat God voedt; het duurt lang voordat dat in het menselijk voorstellingsvermogen wordt omgekeerd. ‘Dit is een geheiligde tafel’, veronderstellen zij. ‘Daaraan zijn wij natuurlijk niet genodigd.’

Dit unieke verhaal met zijn vele facetten vormde de inspiratie voor een even uniek als veelzijdig, gewijd kunstwerk met de titel De gastvrijheid van Abraham, ook wel eenvoudigweg (om redenen waar we nog op in zullen gaan) De drie-eenheid genoemd.

Ik geloof dat alle oprechte kunst gewijd is. In pretentieuze ‘relikunst’ ligt het er vaak veel te dik bovenop, waardoor het verwordt tot sentimentele kitsch. Maar deze specifieke artistieke uiting, het icoon De drie-eenheid, hoort bij de verzameling van pogingen om te wijzen naar iets wat ons ontstijgt en wekt in wie er naar kijkt een besef van het Andere, van de communie die in ons midden plaatsvindt.

De drie-eenheid is een werk van de vijftiende-eeuwse Russische icoonschilder Andrei Rublev, voor velen een icoon der iconen. Toe22

De goddelijke dans 1-288.indd 22

05-07-17 07:47

introductie

gankelijker dan de meeste andere bovendien, zoals ik pas jaren nadat ik het voor het eerst zag ontdekte. Wat mij betreft is het het meest volmaakte religieuze kunstwerk dat er is; ik heb er al heel lang een reproductie van aan de muur hangen. Het origineel bevindt zich in de Tretjakovgalerij in Moskou.

Het verhaal gaat dat er ooit een kunstenaar is geweest die een tijdlang naar dit icoon gekeken had en vervolgens een volgeling van Jezus werd. Hij schijnt daarbij te hebben uitgroepen: ‘Als dit het wezen van God is, dan ben ik een gelovige.’ Ik begrijp dat volkomen.

De voornaamste kleuren in Rublevs icoon zijn goud, blauw en groen. Deze kleuren laten de verschillende facetten zien van de Heilige, die Drie is.

Rublev beschouwde goud als de kleur van de Vader: volmaaktheid, volheid, heelheid, de uiteindelijke bron.

Blauw was voor hem de kleur van de mens – de zee en de lucht die elkaar weerspiegelen – en daarmee van God die in Christus de wereld, de mensheid op zich nam. Rublev beeldt de Christus af in blauw en toont daarbij twee vingers waarmee hij laat zien dat hij geest en materie, het goddelijke en het menselijke in zich verenigd heeft – ook voor ons!

Ten slotte gebruikt hij groen, dat zich makkelijk laat raden als een typering van de Geest. Hildegard van Bingen, de Duitse Benedictijnse abdis, componist, schrijver, filosoof, mysticus en visionair, die drie eeuwen voor Rublev leefde, noemde de eindeloze vruchtbaarheid en creativiteit van de Geest veriditas, de goddelijke eigenschap die alles laat bloeien en groeien in een eindeloze variëteit van groentinten.

Hildegard is daarbij vermoedelijk geïnspireerd door de lommerrijke omgeving van haar abdij in het Rijnland, die ik onlangs 23

De goddelijke dans 1-288.indd 23

05-07-17 07:47

de goddelijke dans

heb kunnen bezoeken. Rublev, met een soortgelijke verwijzing naar de natuur, koos groen als de representatie van de goddelijke fotosynthese, zo je wilt, van waaruit alles wordt voortgebracht door licht te veranderen in licht, precies het werk van de Geest.

Is dat mooi of niet?

De Heilige in de vorm van Drie, die eet en drinkt, eindeloos gastvrij en eindeloos genietend van elkaar. Als we de beeltenis van God in De drie-eenheid serieus nemen, moeten we concluderen: ‘In den beginne was relatie.’

Hoe langer je naar dit icoon kijkt, hoe meer vrucht hij opbrengt. Over ieder onderdeel ervan is overduidelijk aandachtig gemediteerd: de blik waarmee de figuren elkaar aankijken, het diepe onderlinge respect waarmee ze delen uit dezelfde kom.

En let dan ook op de hand van de Geest, die wijst naar de open plaats, de vierde plek, aan de tafel! Nodigt de heilige Geest hier uit? Biedt hij plek, maakt hij plaats? En als dat zo is, waarvoor dan?

Een leemte in God Hoe magnifiek dit icoon ook is – en deze communie – toch ontbreekt er iets.

De Drie zitten rond een tafel. Als je naar de voorzijde van de tafel kijkt, zie je dat daar een rechthoekige lege plek is geschilderd.

De meeste mensen kijken eroverheen, maar kunsthistorici denken dat de lijmresten die daar te vinden zijn erop duiden dat er een spiegeltje aan de voorzijde van de tafel heeft gezeten.

Dat lijkt misschien niet zo bijzonder, zeker als je geen orthodoxe, katholieke of anglicaanse achtergrond hebt, maar je moet weten dat dat een heel ongewone versiering van een icoon is. Normaal gesproken zou er op een gewijd icoon nooit een spiegeltje beves24

De goddelijke dans 1-288.indd 24

05-07-17 07:47

introductie

tigd zijn. Als dat vermoeden klopt, dan zou dat een absoluut unicum zijn, heel stoutmoedig ook.

Het kan Rublevs laatste aanvulling op het werk geweest zijn of het is later toegevoegd, dat weten we niet zeker.

Maar kun jij bedenken wat het te betekenen heeft?

Als je daarover nadenkt kom je tot een verbijsterende ontdekking: aan deze tafel was plaats voor een vierde.

De toeschouwer.

Jij! In de kern van de christelijke openbaring is God niet een afstandelijke, statische vorst maar – zoals we nog verder zullen verkennen – een goddelijke rondedans, zoals de vroege kerkvaders dat durfden noemen (perichoresis in het Grieks, waar ons woord choreografie van afstamt). God is de Heilige, aanwezig in de dynamiek en de liefdevolle interactie van Drie.

Maar zelfs deze drievuldigheid eet niet graag alleen. Deze uitnodiging aan de godstafel is waarschijnlijk de eerste vingerwijzing naar wat wij uiteindelijk redding noemen.

Jezus komt voort uit deze Eeuwige Volheid en houdt ons een spiegel voor waarin we onszelf als tafelgenoot zien, een deelnemer aan de maaltijd en een partner in Gods eeuwige dans van liefde en communie.

Die spiegel is in de loop der eeuwen verloren gegaan, zowel in dat icoon als in ons begrijpen van wie God is, en dus in ons begrip over wie wijzelf zijn, geschapen naar Gods beeld en gelijkenis.5 Het is mijn innigste hoop dat deze pagina’s jou in de spiegel van goddelijke vriendschap een nieuwe positie zullen wijzen, een plaats aan de tafel.

Hou dit beeld vast terwijl je verder leest. Onderken dat deze Tafel niet gereserveerd is voor het exclusieve gezelschap van Drie, 25

De goddelijke dans 1-288.indd 25

05-07-17 07:47

de goddelijke dans

net zo min als de goddelijke rondedans een gesloten cirkel is: wij zijn allemaal genodigden. De hele schepping is uitgenodigd, en dat is de bevrijding zoals God die van meet af aan heeft bedoeld.

Deze goddelijke bedoeling – deze stoutmoedige uitnodiging – ligt besloten in de schepping zelf;6 later wordt dat concreet, persoonlijk en tastbaar in Jezus.7 Met andere woorden: goddelijke inclusie – opnieuw, dat wat wij terecht redding noemen – was plan A, niet plan B! Onze uiteindelijke bestemming, de vereniging met God, ligt vast in de schepping zelf en daarmee ook de unieke schepping van onszelf.8 Dat was al een fundamentele waarde en leerstelling in mijn vorming als franciscaner frater.9 Ons beginpunt is altijd oer-goedheid geweest,10 niet oerzonde. Daarmee bezit ook ons eindpunt – en alles daartussenin – een inherente kwaliteit voor het goede, het ware en het schone.

Redding is geen bijzondere aangelegenheid die gebonden is aan een specifiek moment of een interventie die later is bedacht, maar Gods ultieme bedoeling vanaf het allereerste begin. Het staat zelfs in ons hart geschreven.11 Ben jij er klaar voor om je plaats aan die bijzondere tafel in te nemen? Zie jij jezelf al meedansen?

Laten we gaan kijken naar het hoe en waarom.

26

De goddelijke dans 1-288.indd 26

05-07-17 07:47

DEEL I Gezocht: Trinitaire Revolutie

De goddelijke dans 1-288.indd 27

05-07-17 07:47

Een spirituele paradigmaverschuiving God heeft zijn Zoon niet naar de wereld gestuurd om een oordeel over haar te vellen, maar om de wereld door hem te redden.1 Mijn Vader werkt aan één stuk door, en daarom doe ik dat ook.2 Later zal… de heilige Geest… jullie alles duidelijk maken en alles in herinnering brengen wat ik tegen jullie gezegd heb.3

Laat me proberen uit te leggen waarom ik dit gedeelte begin met deze drie citaten over een betrokken en actieve God, voor je zelf een poging waagt dat uit te zoeken. Proberen, dat is het beste dat ik doen kan.

Het was Thomas Kuhn die in zijn boek De structuur van wetenschappelijke revoluties het begrip paradigmaverschuiving gangbaar maakte.4 Hij liet zien dat een paradigmaverschuiving in de wereld van wetenschap het equivalent is van wat in de wereld van religie vaak een ingrijpende bekering wordt genoemd. Beide ko29

De goddelijke dans 1-288.indd 29

05-07-17 07:47

de goddelijke dans

men even weinig voor! Voor een werkelijke transformatie van de kijk op de werkelijkheid is het noodzakelijk om het bekende pad te verlaten. De koerswijziging die dat vergt is zo ingrijpend dat degenen die vasthouden aan het oude paradigma vaak eerst uit moeten sterven voordat een nieuw paradigma echt vorm kan krijgen en breed wordt aanvaard. Schokkender nog is Kuhns conclusie dat zo’n paradigmaverschuiving niet zoveel te maken heeft met logica of bewijzen, maar vooral met een inzicht dat alles op zijn kop zet en een doorbraak onafwendbaar maakt. De Duitse mysticus Meester Eckhart noemde dit fenomeen ‘koken’!5 Op het risico af dat dit nogal overtrokken klinkt, maar ik denk dat het algemene beeld dat christenen hebben van God, ondanks Jezus, nog altijd grotendeels heidens is (niet dat heidenen slechte mensen zijn, overigens!) en in essentie onveranderd.

Wat bedoel ik daarmee? Er bestaat al heel lang een imperialistisch en statisch beeld van God. In dat beeld is God een Almachtige Monarch die zijn tijd grotendeels doorbrengt in glorieuze afzondering van zijn schepping – en in dit beeld is God altijd en uitsluitend mannelijk. Deze God is vooral een Kritische Toeschouwer (en zijn volgelingen doen heel erg hun best hun Schepper in dat opzicht te volgen).

Je wordt wat je ziet, altijd. De manier waarop we aanwezigheid praktiseren maakt verschil. Daarom is er dringend behoefte aan een paradigmaverschuiving in het christelijke bewustzijn over hoe we ons verhouden tot God. Er is al geruime tijd een verschuiving gaande, subtiel maar ingrijpend en duidelijk zichtbaar voor wie het wil zien: de openbaring van God als drie-eenheid, zoals wij dat altijd al wel genoemd hebben maar amper begrepen (in den beginne was Relatie).

De mist rond die openbaring trekt langzaam op en dat zou ons 30

De goddelijke dans 1-288.indd 30

05-07-17 07:47

gezocht: trinitaire revolutie

beeld van God drastisch moeten veranderen, maar dat is nog maar nauwelijks gebeurd. De oude bedrading is nooit verwijderd. Deze verschuiving is al tweeduizend jaar gaande, maar er is snelheid geboden; de geschiedenis, ons mentale welzijn, talloze negatieve en boze christenen, de kosmologie en kwantumfysica nopen ons daartoe.

Kuhn stelt dat paradigmaverschuivingen noodzakelijk worden wanneer de plausibiliteit en de structuren van het voorgaande paradigma zo vol gaten en noodreparaties zitten dat de enige redding een volledige revisie lijkt, die aanvankelijk nog heel bedreigend was.

Als het om de beelden die wij van God hebben gaat, meen ik dat we precies op zo’n moment in de geschiedenis leven. De drie-eenheid is altijd een ondoorgrondelijk en abstract begrip geweest, maar het kon wel eens het antwoord zijn op het fundamentele probleem waar de westerse spiritualiteit mee kampt.

God blijkt niet de Eeuwig Dreigende te zijn maar de Ultieme Participant – in alles, het goede en het pijnlijke.

Ik zal proberen de twee paradigma’s scherp tegenover elkaar te zetten.

Laten we in plaats van die voorstelling van een Alomtegenwoordige Vorst eens kijken naar wat de drie-eenheid ons voorhoudt over de onvoorstelbare Goddelijke Werkelijkheid, zoals die ook vorm krijgt in ons6 en in de hele rijkdom van de schepping.7 Stel je God voor die op een afstandje naar het leven kijkt en er een oordeel over velt… of God die inherent is aan het leven zelf.

God die de Levenskracht is achter alles wat is.

Stel je God voor als een Object als ieder ander object… of God als de Levensenergie tussen ieder en elk object (wat wij gewoonlijk Liefde of Geest noemen).

31

De goddelijke dans 1-288.indd 31

05-07-17 07:47

de goddelijke dans

God kan in dat laatste geval ineens veel groter zijn, op zijn minst samenvallen met het almaar uitdijende universum zoals wij dat aan het verkennen zijn, volledig inclusief. Wat zou een God die het waard is zo genoemd te worden ook anders kunnen zijn?

In plaats van de kleine god waar we in het huidige (afbrokkelende) paradigma mee opgescheept lijken te zitten, eentje die druk is met buitensluiten, laat de Revolutie van de drievuldigheid God zien als altijd en in alles, in heel het bestaan, tegenwoordig, in plaats van staand aan de zijlijn, kritisch op wat wel en niet behoort.

De Trinitaire Revolutie toont God als altijd betrokken in plaats van als een godheid die aan- en afvliegt en het overgrote deel van de mensheid telkens weer beduusd en verweesd achterlaat.8 In theologische zin krijgt genade met deze transitie natuurlijk een andere positie, namelijk als inherent aan de schepping en niet langer als een toevoeging die bepaalde mensen zo nu en dan wordt toebedeeld.

Als de kenmerken van deze revolutie altijd al aanwezig zijn geweest, als gist in het deeg van onze rijzende spiritualiteit, kan dat ons allicht helpen de theologieën over adoptie en erfenis van Paulus9 en de vroege Oosterse kerkvaders beter te begrijpen: hoop­ brengende en positieve leerstellingen, in tegenstelling tot de latere beelden over een straffende God die de westerse kerk hebben gedomineerd.

Dat gaat over de God die wij de drie-eenheid hebben genoemd, de stroom die van meet af aan door alles – zonder uitzondering – heen stroomt.

Dan – als je dat gaat zien – is dus alles geheiligd.

De implicaties van deze spirituele paradigmaverschuiving, deze revolutie van de drievuldigheid, zijn enorm: iedere waardevolle ingeving, alles wat ons verder brengt, elk creatief momentum, iedere 32

De goddelijke dans 1-288.indd 32

05-07-17 07:47

gezocht: trinitaire revolutie

liefdesuiting, elke poging schoonheid na te jagen, de zoektocht naar waarheid, de vreugde om een simpele blijk van goedheid, elk beetje ambitie ten behoeve van de mensheid of de planeet, voor heelheid en heiligheid, elke ĂŠlan vital, zoals de Fransen dat uitdrukken, is die eeuwige stroom van leven van de Drievuldige God. Of je dat nou doorhebt of niet.

Dit is geen appel of iets waar je het al dan niet mee eens kunt zijn, dit is een beschrijving van een realiteit, van iets wat plaatsvindt in God zelf en in alles wat naar zijn beeld en gelijkenis geschapen is.

Deze drievuldige God biedt je de gelegenheid, nodigt je uit, voor een gemakkelijke omgang met hem, overal en altijd; een relatie die je kunt vinden in een uitbottende plant, de glimlach van de hovenier, de opwinding van een tiener over zijn nieuwe vriendin; in de onvermoeibare vastberadenheid van een onderzoeker, de trots van een monteur over zijn verborgen werk onder de motorkap; in twee paarden die hun neuzen tegen elkaar wrijven, de zorg waarmee arenden hun jongen voeden, in het klaterende spel van elke bergbeek.

Je vindt deze God zelfs in het lijden en sterven van al deze dingen. Want hoe zou dat niet de levensenergie van God kunnen zijn?

Wat is het anders? Als de definitie van het leven zoveel omvat, dan sluit het ook de dood in, dat kan niet anders. Niets van wat wij doen, is vergeefs.10 In het tjilpen van iedere vogel die de dageraad begroet, in de hardheid van elke rotsklip, in de voldoening van een geslaagde klus, in de passie van seks, zelfs in het beleefdheidsglimlachje van de caissière in de supermarkt of de passiviteit van het ziekenhuisbed: ‘wereld, leven of dood, heden of toekomst, alles is van u; maar 33

De goddelijke dans 1-288.indd 33

05-07-17 07:47

de goddelijke dans

u bent van Christus en Christus is van God,’ zoals de apostel Paulus het uitdrukt.11 Het is een Trinitaire stroom, vanaf het begin.

Het is ondenkbaar dat God de wereld zou kunnen redden, tenzij Godzoekers een begin gaan maken met deze paradigmaverschuiving. Rechtszittingen en strafrecht inspireren niet en brengen de wereld geen verandering. De beelden die daarbij horen passen op geen enkele manier bij dat Goddelijke Banket en de uitnodiging, sterker: ze maken het bijna onmogelijk om je daar iets bij voor te kunnen stellen.

Het draait niet om uiterlijke en overduidelijke vroomheid. Dat hebben we eeuwenlang geprobeerd, zonder veel resultaat. Het draait om rust en vreugde en het samenspel12 met de ruimhartigheid van de hemel waarin alles met al het andere verbonden is.

Jawel, God is de wereld aan het redden. En hij blijft de hand aan de ploeg slaan, ook als wij daar geen acht op slaan, als wij daar de vruchten niet van weten te plukken, als wij dat niet doorgeven en er niet in slagen om dat ene leven dat we hebben ten volle te genieten. Als wij zijn geworden als de kleine god die we zo vaak hebben aanbeden en daarmee toeschouwers bij onze eigen begrafenis zijn geworden.

Maar als we dit nou eens voor ogen houden: ‌maar alles en in allen is Christus.13 Wanneer Christus, uw leven, zich openbaren zal, dan zult gij ook met Hem openbaar worden in heerlijkheid.14

Er is een revolutie gaande. De oude, verklarende structuren voor de godheid zijn aan het vervagen, veel religiositeit verkeert in een staat van rigor mortis. Zijn wij zover dat we los willen laten wat 34

De goddelijke dans 1-288.indd 34

05-07-17 07:47

gezocht: trinitaire revolutie

niet meer werkt en bereid zijn het paradigma te omarmen dat altijd al bestaan heeft, maar ons ook altijd teveel was? Sint Augustinus zei: ‘Deze God is aloud en altijd nieuw.’

Als mijn instincten kloppen, komt deze herontdekking van de drie-eenheid geen moment te vroeg. Ik ben er namelijk van overtuigd dat onder de verfoeilijke manifestaties van het kwaad in onze tijd – politieke corruptie, ecologische vernietiging, oorlog, haat vanwege ras, geslacht, geloof of seksuele voorkeur – een veel grotere kwaal schuilt die de mensheid zo woelig maakt: een fundamenteel en schrijnend gevoel van onthechting.

Onthecht van God, zonder twijfel, maar ook van onszelf (onze lijven), van elkaar en van de wereld.

Dat viervoudig isolement stort onze cultuur – en onze soort – in een maalstroom van steeds verdergaand destructief gedrag. Het is misschien niet zo somber gesteld met de wereld als degene die zich voedt met de gestage stroom nieuws van kabelnetwerken en social media geneigd is te denken, maar dat laat onverlet dat de omvang en complexiteit van deze onthechting fenomenaal zijn.

Ik kom tot de ontdekking dat de gave van de drievuldigheid – en de praktische, doorleefde ervaring ervan – een hernieuwde en stevige verbinding legt met God, het zelf, anderen en de wereld; een verbinding zoals conventionele religie en spiritualiteit en politiek niet tot stand kunnen brengen.

Een religie, een spiritualiteit en een politiek waarin spelletjes worden gespeeld over wie er wel en niet bij hoort, waarin muren worden gebouwd die anderen in- of uitsluiten, waar het draait om prestaties en beloning, zullen nooit de oplossing brengen; sterker: die zijn deel van het probleem. Maar de vreugdevolle openbaring van God als drie-eenheid kan zelfs de meest rigide obstructie wegruimen en een baken zijn naar een viervoudige 35

De goddelijke dans 1-288.indd 35

05-07-17 07:47

de goddelijke dans

hereniging van Geest, het zelf, de samenleving en een besef van ruimte.

Wil jij verkennen hoe een verschuiving van perspectief van de ‘onbewogen’ God naar God als ‘meest bewogen Beweger’15 die intiem betrokken is bij onophoudelijke cocreatie een dergelijke heuglijke hereniging mogelijk maakt?

Welkom bij De Hemelse Dans, in dat geval. Op deze pagina’s leer je de drie-eenheid kennen, en de transformatie van alle dingen, inclusief jijzelf.

Een gedurfde doctrine uit de mottenballen Laat me je iets vertellen over hoe ik meer betrokken raakte bij de hemelse dans. Een aantal jaren geleden heb ik de vastentijd in afzondering doorgebracht, in een stilteklooster ergens in Arizona.

Gedurende die periode hield ik me vooral bezig met aandachtig luisteren en het bijhouden van een dagboek. Toen het eind van mijn verblijf daar naderde, leek het me passend om dat dagboek terug te lezen en te zien of God me iets had geleerd; ik wilde zien of er een patroon te ontdekken viel in het verloop van die heerlijke dagen van kluizenaarschap.

Ik liep naar de bibliotheek, die een eindje bij het klooster zelf vandaan ligt, en vond daar op een tafel het fascinerende boek van de overleden Catherine Mowry LaCugna met de titel God for Us: The Trinity and Christian Life,16 een lijvig werk boordevol voetnoten dat er erg imposant uitzag. Toch voelde ik aandrang het op te pakken, al had ik me voorgenomen om tijdens deze stilteperiode niets anders te lezen dan de Bijbel.

In plaats van mijn dagboek, ben ik in die laatste dagen dit wetenschappelijke werk gaan lezen. Ik begreep slechts flarden maar bleef ‘Ja, ja!’ fluisteren als ik nieuwe begrippen tegenkwam en 36

De goddelijke dans 1-288.indd 36

05-07-17 07:47

gezocht: trinitaire revolutie

ideeën die ik nog maar ten dele doorgrondde. Ik voelde dat ik dicht op de huid van een Grote Traditie zat die de auteur aan het uitwerken was en waarbij ze woorden gaf aan de innerlijke dynamiek die tijdens de voorbije dertig-en-nog-wat dagen in mijn binnenste was gegroeid. Dat was nu niet langer een abstract idee, een doctrine of een verankerde belijdenis, maar bijna een fenomenologie van mijn eigen innerlijke ervaring – met die van anderen – van God. Drie-eenheid was niet een belijdenis of een geloof, maar een volkomen objectieve aanduiding voor mijn eigen, diepe innerlijke beleving van het transcendente – van dat wat ik hier flow of stroom noem.

Deze keer was het een overtuiging die van binnen kwam; het had helemaal niets van instemmen met een idee dat van buiten wordt aangedragen. Hield ik mezelf voor de gek? Hoe kon iets wat zo objectief leek tegelijkertijd zo persoonlijk subjectief zijn, hoe kon dat in mijn binnenste zo moeiteloos samengaan?

Dit is het, dacht ik. Dit is de conclusie van wat ik tijdens deze dagen van afzondering heb ervaren, misschien mijn hele leven al.

Er resoneerde iets in dit dikke en soms oersaaie boek (dat ik je niet eens zou aanbevelen, tenzij je een behoorlijke theologische achtergrond hebt). Maar ik kon het nog niet helemaal pakken, totdat ik het boek uit had, op de laatste dag van mijn afzondering.

Ik had me niet aan de afspraak met mezelf gehouden om niet te lezen, maar dit voelde helemaal niet als lezen; het was alsof ik werd ingewijd in een geheim, het geheim dat ik zelf was.

Ik reed Arizona uit met een brede innerlijke grijns en zoog grif de frisse, schone woestijnlucht in mijn longen. Ik genoot met volle teugen van de flow om me heen, overal, waarvan ik me nu zoveel meer bewust was.

37

De goddelijke dans 1-288.indd 37

05-07-17 07:47

de goddelijke dans

Dit moet de ultieme pretentie zijn, daar ben ik van overtuigd: menen dat ik dit bestaan in de drie-eenheid zou kunnen begrijpen of er werkelijk iets zinnigs over te zeggen zou hebben. Tegelijkertijd vind ik dat we de ervaring en de taal die we hebben moeten gebruiken en niet moeten zwijgen.

Ik wil je vragen om je hierin af te laten zinken, als je dat kunt. In dat opzicht is dit boek wellicht meer een meditatief dan een wetenschappelijk werk.

Maar op een dieper niveau bid en hoop ik dat iets in dit werk, als jij dat toe kunt laten, de echo van jouw eigen ervaring is; dat je zult zeggen: ‘Dit ken ik, dit is zoals ik het ook beleef.’

Dat is namelijk dat grootse moment van alle godsopenbaring: als wonderschone concepten van het hoofd in het hart vallen, vanuit de wereld van het dogma in de wereld van de ervaring. Als het niet langer enkel iets is wat je gelooft, maar iets wat je in een heel waarachtige zin weet.

Dit is mijn gebed: dat de hemelse dans, Gods dans, iets is wat jij al kent en dat mijn woorden er geen belemmering voor zullen vormen.

Wiskundige problemen Ooit was het een vanzelfsprekendheid in de westerse beschaving, nu is ‘God’ een van de meest verwarrende en omstreden concepten geworden die we kennen. Er zijn verhitte debatten gevoerd, bittere oorlogen uitgevochten en harten gebroken om het gelijk, om de definitie ervan of zelfs hoe de omgang met dit wezen zou moeten zijn of als afrekening met de consequenties van het antwoord op de vraag naar het al dan niet bestaan ervan.

Misschien dat we de uitweg uit deze culturele impasse vinden door erin te duiken, figuurlijk.

38

De goddelijke dans 1-288.indd 38

05-07-17 07:47

‘De drie-eenheid geeft ieders leven een goddelijke dimensie, Richard Rohr laat ons het hart van het christelijk geloof zien.’

– Gerard Mathijsen, abt Abdij van Egmond De vroege christenen gebruikten voor de goddelijke drie-eenheid het woord perichoresis, dat je zou kunnen vertalen als dansen. Aan de hand van Bijbelteksten, theologie en inzichten van filosofen en mystici laat Rohr zien dat alles wat in God gebeurt lijkt op een flow, een dans. Maar God is niet de danser: hij is de dans zelf, en hij nodigt jou uit om onderdeel te zijn van deze dans.

De goddelijke dans is een inspirerende herdefiniëring van het christelijk geloof, die aansluit bij recente ontwikkelingen in de wetenschap, bij oude inzichten uit de mystiek en noties uit andere religies. Richard Rohr schrijft meeslepend en is in staat zijn lezers in beweging te krijgen en opnieuw vreugde te doen vinden in het geloof.

De franciscaan Richard Rohr is een geliefde auteur die kloosterspiritualiteit en mystiek verbindt met grote thema’s.

Hij heeft in zijn boeken aandacht voor contemplatie en wil ons bewegen tot radicale compassie, in het bijzonder voor mensen in nood. Met een voorwoord van W. Paul Young.

‘Dit boek is beslist een aanrader voor wie zoekt naar bevrijding uit een knellende theologie en naar een echte godservaring verlangt.’

– Margrietha Reinders

ISBN 9789043528276 NUR 708

‘Een prachtige choreografie voor een gloedvol leven’ WWW.KOK.NL

BONO