monica wesseling
Dit boek is gepubliceerd door Tirion Uitgevers Postbus 13288 3507 LG Utrecht www.tirion.nl Omslagontwerp, vormgeving binnenwerk: Femke den Hertog Illustraties: Elwin van der Kolk ISBN 978 90 5210 9190 NUR 435 Š 2013 Tirion Uitgevers, Utrecht Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form by print, photocopy, microfilm or any other means without prior written permission from the publisher. De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten van derden zo goed mogelijk te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich tot de uitgever wenden.
waarom krijgt een specht geen koppijn? nieuwsgierig naar vogels
monica wesseling
Dit boek is gepubliceerd door Tirion Uitgevers Postbus 13288 3507 LG Utrecht www.tirion.nl Omslagontwerp, vormgeving binnenwerk: Femke den Hertog Illustraties: Elwin van der Kolk ISBN 978 90 5210 9190 NUR 435 Š 2013 Tirion Uitgevers, Utrecht Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form by print, photocopy, microfilm or any other means without prior written permission from the publisher. De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten van derden zo goed mogelijk te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich tot de uitgever wenden.
waarom krijgt een specht geen koppijn? nieuwsgierig naar vogels
Vogels: gewoon én geheimzinnig Je ziet ze elke dag, denkt ze te kennen, maar dan verrassen ze je toch weer. Ze vertonen rare trekjes, halen ongekende krachttoeren uit en zijn opeens ‘viezerikken’. Jouw roodborst blijkt een vreemdeling, de koolmees Friessprekend en de merelman ontrouw. Het zijn vreemde kornuiten, die vogels van rondom; ze doen het hoofd tollen van de vragen. Mijn hoofd tenminste wel en wie weet ook dat van u. Honderd van die vragen worden in dit boekje beantwoord. Niet logisch gerubriceerd, want een hoofd werkt immers ook niet zo. Voor hen die wel van orde houden is er een trefwoordenlijst. Geniet, verwonder en ga naar buiten. Op zoek naar die heerlijke wonderlijke wezens; geheimzinnig en gewoon. Heel graag wil ik Vogelbescherming Nederland danken voor de inspirerende en – zoals altijd – heel aangename samenwerking. In het bijzonder Gerald Derksen, hoofd van het Vogelinformatiecentrum. Hij heeft in zijn vrije tijd mijn antwoorden met een glimlach van commentaar voorzien. Monica wesseling
7
Vogels: gewoon én geheimzinnig Je ziet ze elke dag, denkt ze te kennen, maar dan verrassen ze je toch weer. Ze vertonen rare trekjes, halen ongekende krachttoeren uit en zijn opeens ‘viezerikken’. Jouw roodborst blijkt een vreemdeling, de koolmees Friessprekend en de merelman ontrouw. Het zijn vreemde kornuiten, die vogels van rondom; ze doen het hoofd tollen van de vragen. Mijn hoofd tenminste wel en wie weet ook dat van u. Honderd van die vragen worden in dit boekje beantwoord. Niet logisch gerubriceerd, want een hoofd werkt immers ook niet zo. Voor hen die wel van orde houden is er een trefwoordenlijst. Geniet, verwonder en ga naar buiten. Op zoek naar die heerlijke wonderlijke wezens; geheimzinnig en gewoon. Heel graag wil ik Vogelbescherming Nederland danken voor de inspirerende en – zoals altijd – heel aangename samenwerking. In het bijzonder Gerald Derksen, hoofd van het Vogelinformatiecentrum. Hij heeft in zijn vrije tijd mijn antwoorden met een glimlach van commentaar voorzien. Monica wesseling
7
1. Waarom krijgt een specht geen koppijn? 2. Hebben vogels ook een piemel? 3. Knobbelzwanen lijken te treuren bij het verlies van hun partner. Kennen vogels ook verdriet? 4. Vliegt een vogel wel eens achteruit? 5. Gaat een huismus wel eens vreemd? 6. Is een winterkoning echt winterhard? 7. Kan een vogel ruiken? 8. Waarom trillen vogels met hun vleugels? 9. Zijn de roodborst en merel in mijn tuin het hele jaar dezelfde? 10. Wat gebeurt er met de andere jongen als er een koekoeksjong is? 11. Hoe snel vliegt een gierzwaluw? 12. Beginnen winterkoningen en andere zangvogels meteen na het eerste eitje te broeden? 13. Hoe hoog vliegt een vogel? 14. Waarom ‘dansen’ spreeuwenzwermen? 15. Kan een merel dronken worden? 16. Lummelen vogels wel eens? 17. Verkrachten woerden hun vrouwtjes? 18. Waarom krijsen meeuwen zo? 19. Hoe slapen vogels? 20. Hoe voorkomt een gaai dat zijn eikels door een ander worden gejat?
8
14 15
16 17 18 19 20 21 22 23 24
25 26 27 28 29 30 31 32 33
21. Hoe weten we dat de zwaluwen, lepelaars en nachtegalen in Afrika ‘onze’ vogels zijn? 22. Komt travestie voor bij vogels? 23. Zingt een koolmees in Groningen hetzelfde als een in Limburg? 24. Waarom vertrekken vogels in de herfst? 25. Waarom zie je mussen en merels bij warm weer met geopende snavels zitten? 26. Hoeveel weegt het eitje van bijvoorbeeld een pimpelmees, merel of gans? 27. Waarom trappelen onder meer meeuwen op het gras? 28. Hebben merels, uilen, koolmezen en andere vogels een karakter? 29. Doen eenden en ijsvogels hun ogen dicht onder water? 30. Waarom staan ooievaars, eenden, lepelaars en reigers vaak op één poot? 31. Hoe bereidt een nachtegaal of andere langeafstandstrekker zich voor op zijn trek naar het zuiden? 32. Welke vogel is het slimst? 33. Hoeveel soorten vogels broeden er in Nederland? 34. Hoe oud wordt een merel? En een winterkoninkje? 35. Hoe weten we via welke route boerenzwaluwen, lepelaars, ganzen en al die andere vogels trekken? 36. Hoe komt het dat kraaien en merels soms een paar witte veren hebben? Zijn ze ziek? 37. Hoe onthoudt een gaai waar hij zijn eikels heeft verstopt?
34 36 37 38 40 41 42 43 44 45
46 47 48 49
50 51 52 9
1. Waarom krijgt een specht geen koppijn? 2. Hebben vogels ook een piemel? 3. Knobbelzwanen lijken te treuren bij het verlies van hun partner. Kennen vogels ook verdriet? 4. Vliegt een vogel wel eens achteruit? 5. Gaat een huismus wel eens vreemd? 6. Is een winterkoning echt winterhard? 7. Kan een vogel ruiken? 8. Waarom trillen vogels met hun vleugels? 9. Zijn de roodborst en merel in mijn tuin het hele jaar dezelfde? 10. Wat gebeurt er met de andere jongen als er een koekoeksjong is? 11. Hoe snel vliegt een gierzwaluw? 12. Beginnen winterkoningen en andere zangvogels meteen na het eerste eitje te broeden? 13. Hoe hoog vliegt een vogel? 14. Waarom ‘dansen’ spreeuwenzwermen? 15. Kan een merel dronken worden? 16. Lummelen vogels wel eens? 17. Verkrachten woerden hun vrouwtjes? 18. Waarom krijsen meeuwen zo? 19. Hoe slapen vogels? 20. Hoe voorkomt een gaai dat zijn eikels door een ander worden gejat?
8
14 15
16 17 18 19 20 21 22 23 24
25 26 27 28 29 30 31 32 33
21. Hoe weten we dat de zwaluwen, lepelaars en nachtegalen in Afrika ‘onze’ vogels zijn? 22. Komt travestie voor bij vogels? 23. Zingt een koolmees in Groningen hetzelfde als een in Limburg? 24. Waarom vertrekken vogels in de herfst? 25. Waarom zie je mussen en merels bij warm weer met geopende snavels zitten? 26. Hoeveel weegt het eitje van bijvoorbeeld een pimpelmees, merel of gans? 27. Waarom trappelen onder meer meeuwen op het gras? 28. Hebben merels, uilen, koolmezen en andere vogels een karakter? 29. Doen eenden en ijsvogels hun ogen dicht onder water? 30. Waarom staan ooievaars, eenden, lepelaars en reigers vaak op één poot? 31. Hoe bereidt een nachtegaal of andere langeafstandstrekker zich voor op zijn trek naar het zuiden? 32. Welke vogel is het slimst? 33. Hoeveel soorten vogels broeden er in Nederland? 34. Hoe oud wordt een merel? En een winterkoninkje? 35. Hoe weten we via welke route boerenzwaluwen, lepelaars, ganzen en al die andere vogels trekken? 36. Hoe komt het dat kraaien en merels soms een paar witte veren hebben? Zijn ze ziek? 37. Hoe onthoudt een gaai waar hij zijn eikels heeft verstopt?
34 36 37 38 40 41 42 43 44 45
46 47 48 49
50 51 52 9
58. 59. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54.
55. 56. 57.
10
Waarschuwen vogels elkaar voor gevaar? Broeden alle vogels even lang? Hoe vinden vogels de weg tijdens de trek? Waar zijn de gierzwaluwen als het ’s zomers regent? Waarom baden vogels? Plassen vogels nooit? Is een roodborst echt zo ijdel? Waar zitten de oren van een vogel? Hoe komt een veer aan zijn kleuren? Kan een ijsvogel echt goed tegen ijs? Hoe leren vogels zingen? Hoeveel veren heeft een vogel? Hoe lang kan een fuut onder water blijven? Waarom valt een vogel niet van zijn tak als hij slaapt? Hoeveel liedjes kent een koolmees? Hoe goed zien vogels kleuren? Waarom starten en landen knobbelzwanen met zo veel kabaal en vliegen ze zelfs luidruchtig? Wat is de grootste en zwaarste vogel van ons land? Waarom frummelt een vogel met zijn snavel tussen zijn veren? Nestkasten moeten ‘op het (noord-)oosten’ worden opgehangen. Betekent dit aan
53 54 55
60. 61. 62.
56 57 58 59 60 61 62 63 64
63. 64. 65. 66.
67.
65 66 67 68
68. 69. 70. 71.
69 70 71
72. 73. 74. 75. 76.
een (noord-)oostmuur of met de opening naar het (noord-)oosten gericht? Waarom draagt een fuut zijn jongen wel op zijn rug en een eend niet? Eten vogels tijdens de grote trek naar het zuiden? Zijn er ook homofiele vogels? Gaan vogels in de winter ook in bad? Waarom valt een koekoek niet door de mand? Hebben vogels ook stembanden? Worden vogels niet lui als je ze zomers voert? Wat is de talrijkste broedvogel in Nederland? Hoe kunnen een winterkoning, boerenzwaluw, vink en zelfs lepelaar (relatief) zo licht zijn? Waarom zie je ’s avonds vaak grote groepen ganzen en halsbandparkieten in de lucht? Hebben vogels eigenlijk een tong? Hoe drinken een vink, zwaluw en duif? Waarom staan bij veel vogels de ogen nogal opzij van de kop? Hoe krijgt een kuiken de stevige eischaal kapot? Veren zorgen voor isolatie. Hoe kan een vogel dan toch broeden? Waarom botsen spreeuwen niet? Hoe leren jonge vogels trekken? Waar zijn de zwaluwen en nachtegalen ’s winters? Hoeveel weegt de lichtste vogel?
72 73 74 75 76 77 78 79 80
81
82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 11
77. Waarom houdt een merel op het gras zijn kop vaak scheef? Kan hij regenwormen horen? 78. Voor vogels is de stad een onnatuurlijk omgeving. Zingen en zijn ze daarom daar ook anders? 79. Zijn mannen en vrouwen even bont en gekleurd? 80. Waarom zie je gierzwaluwen alleen hoog in de lucht? 81. Waarom kijken vogels altijd zo strak vooruit? 82. Hoeveel vogels telt Nederland? 83. Knikken de knieÍn van vogels naar achteren? 84. Waarom zitten aalscholvers vaak met gespreide vleugels? 85. Hoeveel eieren leggen vogels? 86. Is vogelbescherming nog wel nodig? 87. Waarom heeft een lepelaar zo’n onhandig grote snavel? 88. Welke vogel legt jaarlijks de grootste afstand af? 89. Broeden mannelijke vogels ook? 90. Hoe kan een roofvogel vanaf grote hoogte zijn prooien zien? 91. Hoe kauwen vogels hun voedsel? 92. Hebben kuikens onderling nooit bonje? 12
92
93 94 95
93. Waarom zie je vogels nooit met hun ogen knipperen? 94. Wanneer vliegen jonge vogels uit? 95. Er ligt een jong vogeltje op de grond. Wat is er mis? 96. Krijgen eenden geen koude poten op het ijs? Vriest hij niet vast? 97. Waar laat een specht zijn 10 centimeter lange tong? 98. Waarom vliegen sommige vogels in zwermen en hoe kan het dat ze nooit botsen? 99. Gaan de ganzen, net als veel van onze broedvogels, ook naar het zuiden? 100. Worden er, net als bij mensen, ongeveer even veel mannetjes als vrouwtjes geboren?
108 109 110 111 112
113 114
115
96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 13
12
Beginnen winterkoningen en andere zangvogels meteen na het eerste eitje te broeden? Vogels leggen nooit alle eieren in één keer, maar een ei per dag of om de twee, drie dagen. De eieren worden ook stuk voor stuk in het vogellijf geproduceerd (afgerijpt). Zangvogels leggen elke dag een eitje. Het vrouwtje begint pas met broeden zodra ze vindt dat het nest compleet is. Bij een koolmees kan dat dus na twaalf dagen (en twaalf eieren) zijn terwijl de winterkoning na vijf tot zeven dagen en evenzoveel eieren gaat zitten. Door met broeden te wachten, voorkomt de vogel dat de eieren ongelijk uitkomen. De jongen zijn dus even oud en hebben in principe even veel kans om vliegvlug te worden.
26
13
Hoe hoog vliegt een vogel? Dat ligt eraan. In het ‘dagelijks leven’ slechts enkele meters (roodborst) tot tientallen (kraai, gans) of zelfs honderden meters (gierzwaluw, buizerd) hoog. Op trek vliegen vogels veel hoger. De vlieghoogte is onder meer afhankelijk van het tijdstip van vliegen, de manier (wel of niet zweven op thermiek), het weer en de soort. Zo vliegen vogels liever niet door de wolken. Deze ontnemen het zicht en maken het hen moeilijk het tijdens het vliegen geproduceerde vocht kwijt te raken. Wind is het meest bepalend. Dicht bij de grond is de wind minder dan hoog erboven, maar ook de richting is veelal anders. Onder meer dankzij radarwaarnemingen is bekend dat Indische ganzen absolute kampioenen hoogvliegen zijn. Op hun tocht tussen hun broedgebieden in Centraal-Azië en hun overwinteringsgebieden in India vliegen ze op 8000 meter hoogte over de Himalaya heen. Wilde eenden zijn wel op 6000 meter hoogte gezien, net als rosse grutto’s; ooievaars bereiken wel eens 5000 meter hoogte. Kieviten op trek zijn waargenomen op bijna 4000 meter, kramsvogels op ruim 3000 meter terwijl gierzwaluwen het meestal bij een vlucht op 2000 meter hoogte houden. Zangvogels vliegen over het algemeen relatief dicht bij de grond. Hun optimale energieverbruik – onder meer afhankelijk van lichaamsgrootte en gewicht – ligt bij windstil weer bij een snelheid van 40 kilometer per uur. Ze mogen dus niet te veel tegenwind hebben om nog vooruit te komen. Ze vliegen daarom vrijwel altijd minder dan 500 meter hoog.
27
33
Hoeveel soorten vogels broeden er in Nederland? Veel, heel veel gezien de bescheiden grootte van ons land. Rond de eeuwwisseling brachten in ons land 236 soorten vogels jongen groot. Wereldwijd zijn er ongeveer 10.000 vogelsoorten. Van die 236 zijn er zeker 29 exoot; dat betekent dat alle exemplaren van die soort uit gevangenschap ontsnapte en verwilderde exemplaren zijn, danwel dat hun voorouders uit gevangenschap ontsnapten. De meeste soorten komen maar in een bepaald deel van het land of in een bepaald landschap voor. Zo vind je veldleeuweriken alleen in open landschappen zoals de weide, heide en het duin en is een raaf gebonden aan bossen. Opvallend genoeg is de witte kwikstaart het wijdst verspreid.
48
34
Hoe oud wordt een merel? En een winterkoninkje? De gemiddelde en maximale leeftijd van een vogel zijn afhankelijk van de soort. Grote soorten leven over het algemeen langer. Ze leggen ook minder eieren. De sterfte onder wilde vogels is groot. Vooral in de nestfase en de eerste tijd na het vliegvlug worden, sneuvelen er veel door ondervoeding, onderkoeling en predatie, aanvallen door roofvogels, marters, vossen en andere vijanden. Onervarenheid speelt de jonge dieren parten. De afgelopen decennia is dankzij ringonderzoek veel duidelijk geworden over de levensverwachting van vogels. Zangvogels houden het gemiddeld slechts 1 tot 3 jaar uit. Steltlopers zoals de grutto 5 tot 10 jaar en meeuwen 10 tot 15 jaar. Albatrossen worden echt oud; 40 jaar is geen uitzondering. Dat zijn gemiddelden; de maxima liggen veel hoger. Zo werd een winterkoning 5 jaar oud, een pimpelmees en merel 10 jaar, een roodborst 13 jaar, merel, een spreeuw 20 jaar en een knobbelzwaan zelfs 28 jaar.
49
57
Nestkasten moeten ‘op het (noord-)oosten’ worden opgehangen. Betekent dit aan een (noord-)oostmuur of met de opening naar het (noord-)oosten gericht? Om inregenen en te felle zon op de kast te voorkomen, moet de opening ervan gericht zijn op het (noord-)oosten. Hang de kast op 1,5 tot 3 meter hoogte op en zorg voor een vrije aanvliegroute. Houd de kast wel schoon. Na het broedseizoen, als zeker is dat alle jongen zijn uitgevlogen, de kast uitborstelen en schoonmaken met kokend water. Sop is niet nodig.
72
58
Waarom draagt een fuut zijn jongen wel op zijn rug en een eend niet? Dat lijkt een kwestie van strategie. Jonge kuikens van watervogels lopen groot gevaar te worden opgegeten door reigers of roofvissen zoals de snoek. De fuut probeert dit te voorkomen door de jongen op de rug mee te nemen. Dat kost natuurlijk extra energie. Die energie wint de vogel door slechts drie tot vier eieren te leggen in plaats van de acht tot vijftien eieren van de wilde eend. De wilde eend investeert in eieren en minder in broedzorg; ze raakt daardoor dus meer jongen kwijt. Rugliften heeft dus niets met al dan niet kunnen zwemmen te maken.
73
61
62
Ja. Er is voor een vogel geen enkele reden om niet in bad te gaan. Juist in de wintermaanden is verenonderhoud belangrijk. Het verenpak is waterafstotend. Door het baden spoelen vuil en eventuele parasieten tussen en van de veren weg. De huid zelf wordt echter niet nat en zelfs in ijskoud water krijgt de vogel het niet koud. Na het baden worden door schudden en vooral veel peuteren met de snavel alle veren weer ‘in het gelid gelegd’. Door steeds met de snavel langs de vetklier aan de achterkant van het lijf te strijken en vervolgens over de veren, krijgen deze een nieuw waterafstotend laagje. Een bad aanbieden bij strenge vorst kan alleen met stromend water. Stilstaand water vriest te snel dicht. Suiker door het water mengen om zo het vriespunt te verlagen is goedbedoeld maar levensgevaarlijk: het suikerwater doet de veren verkleven. De vogel verliest vliegvermogen en isolatie. De gevolgen zijn desastreus…
Het lijkt nogal stom van de bedrogen vogel dat hij niet door heeft dat een koekoek een ei in zijn nest heeft gelegd. Het ene ei is immers het andere niet. Het lijkt nogal onnozel maar heus, de koekoek is een geraffineerd bedrieger. Elke koekoek is namelijk gespecialiseerd in het namaken van eieren van één bepaalde vogelsoort. Vooral kleine karekieten en heggenmussen zijn nogal eens de klos. De ‘karekiet-koekoek’ produceert dus eitjes die er precies hetzelfde uitzien als die van de karekiet en de koekoek die gespecialiseerd is in de rietzanger maakt ‘rietzanger-eitjes’. De koekoekseieren zijn groter en boller, maar hebben precies dezelfde kleur en tekening als de eieren van de gastmoeder. Die gastouders, bijvoorbeeld de kleine karekiet, heeft daardoor niets in de gaten. Tot het te laat is en het koekoeksjong uit het eitje kruipt. Als het jong een vrouwtje is, zal ook zij weer kleine-karekieteitjes produceren. Het specialisme gaat dus over van moeder op dochter.
Gaan vogels in de winter ook in bad?
76
Waarom valt een koekoek niet door de mand?
77