Dit handboek is voor iedereen die wil leren portretschilderen in olieverf, maar niet weet waar te beginnen… én voor degenen die al wat ervaring hebben maar zijn vastgelopen of graag gewoon nog meer willen weten.
Met de stap-voor-staplessen in dit boek lukt het wel! Portretschilder en docent Liesbeth van Keulen neemt je mee naar het schildersatelier en vertelt je alles over materiaal en geeft tips & trucs hoe te beginnen met portretschilderen. Daarna volgen de stap-voor-staplessen. Elke les heeft een foto als uitgangspunt. Je leert verschillende huidskleuren mengen, precies en gedetailleerd werken maar ook losse toetsen te gebruiken. Van zwart-witportret tot portret met bonte kleuren, en van kindertot volwassenenportret. Bij elke les leer je nieuwe vaardigheden. Volg de lessen in de juiste volgorde en je kunt je aan het einde van dit boek een veelzijdig portretschilder noemen.
Pak je schildersmaterialen en ga aan de slag!
Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen NUR 476
PORTRETSCHILDEREN IN OLIEVERF - DE BASIS -
Liesbeth van Keulen
www.kosmosuitgevers.nl
PORTRETSCHILDEREN IN OLIEVERF - DE BASIS -
Hét startersboek
Liesbeth van Keulen
KU02 Portretschilderen Omslag 225-10-225x280 def v4.indd All Pages
22/09/16 11:48
www.kosmosuitgevers.nl Fotografie en tekst: Liesbeth van Keulen Vormgeving omslag en binnenwerk: De Hazen Š 2016 voor de Nederlandse taal: Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen ISBN 978 90 4391 926 5 ISBN e-book 978 90 4391 92 7 2 NUR 476 Alle rechten voorbehouden / All rights reserved Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze en/of door welk ander medium ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Deze uitgave is met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld. Noch de maker, noch de uitgever stelt zich echter aansprakelijk voor eventuele schade als gevolg van eventuele onjuistheden en/of onvolledigheden in deze uitgave.
KU02 Portretschilderen binnenwerk 225x280 v12.indd 2
22/09/16 11:17
VOORWOORD/DANKWOORD
Vooraf een woord van dank Natuurlijk zijn er te veel mensen om allemaal te vermelden die me gestimuleerd hebben om dit boek te schrijven. Toch noem ik graag de volgende mensen. Mijn dank gaat uit naar Marike den Brok van Kosmos Uitgevers voor het in mij gestelde vertrouwen toen ik met een voorstel voor een boek kwam, naar Lunia Ries voor het redigeren van het ruwe materiaal en het coördineren van de vormgeving voor het boek. Verder bedank ik Willemijn Brinkman van Royal Talens die ogenblikkelijk enthousiast was en zonder enig voorbehoud de materialen voor het schilderen van de portretten in dit boek ter beschikking heeft gesteld, mijn modellen die geduldig in ontelbare houdingen hebben geposeerd net zolang totdat we de juiste foto hadden, mijn tante Anna van Keulen die de familiearchieven in is gedoken om foto’s van mijn grootmoeder op te snorren, mijn moeder Loek Stijlen voor haar immer praktische ondersteuning en kritische, nauwgezette blik op het manuscript en mijn leerlingen die míj oneindig veel hebben geleerd. Zonder de vraag van Cécile Tonnaer of ik niet eens een cursus portretschilderen kon geven op mijn atelier gaf ik nu misschien nog steeds uitsluitend stilleven schilderen. En als Kareem el Maarouf niet had opgemerkt dat je sommige dingen gewoon moet doen in je leven was het er allemaal misschien helemaal nooit van gekomen. Ik draag het boek op aan mijn lieve en bijzondere kinderen Mees en Aaf, opdat zij ook hun eigen talenten verder zullen ontdekken en ontplooien, een leven lang. Liesbeth van Keulen www.liesbethvankeulen.nl www.portretschoolamsterdam.nl
3
KU02 Portretschilderen binnenwerk 225x280 v12.indd 3
22/09/16 11:17
INHOUDSOPGAVE detail uit les 2
detail uit les 3
detail uit les 4
detail uit les 5
detail uit les 6
detail uit les 7
4
KU02 Portretschilderen binnenwerk 225x280 v12.indd 4
22/09/16 11:17
pagina 6
1. En dan... aan de slag!
pagina 11
2. Je beeldmateriaal
pagina 18
3. Leer je kleuren kennen! Les 1
pagina 29
4. Licht en donker geven je de ruimte: Les 2
pagina 33
5. Het vierkleurenpalet uit Fayoum: Les 3
pagina 46
6. Glad huidje in een beperkt modern palet: Les 4
pagina 61
7. Toetsen in een uitgebreid palet: Les 5
pagina 75
8. Leeftijdsstudie: Les 6
pagina 89
9. Helemaal los met kleur: Les 7
pagina 105
10. Veelvoorkomende problemen en hoe ze op te lossen
pagina 116
11. Afwerken en ophangen!
pagina 120
Verklarende woordenlijst
pagina 125
Meer over Liesbeth van Keulen
pagina 128
INHOUDSOPGAVE
Inleiding
5
KU02 Portretschilderen binnenwerk 225x280 v12.indd 5
22/09/16 11:17
INLEIDING
Inleiding Wij mensen kijken graag naar mensen. Naar anderen en soms naar onszelf. Wat we zien, willen we vastleggen want we houden van die andere mens. We bewonderen hem of haar, vinden haar mooi of interessant. Met onze smartphones leggen we elkaar miljoenen keren per dag vast. Dat gebeurt elke keer in een fractie van een seconde. Wat zou er gebeuren als je eens niet slechts tien seconden besteedt aan het maken van een snapshot maar bijvoorbeeld dertig uur? Wat zou je dan zien in je model? Wordt je liefde dieper, vind je je model nog mooier? En zie je dingen die je nooit ontdekt zou hebben als je er niet rustig voor was gaan zitten? De portretschilder kent de antwoorden.
Voor wie heb ik dit boek gemaakt? Dit boek is geschikt voor jou als je nauwelijks ooit een penseel hebt aangeraakt en bijvoorbeeld je eerste set traditionele of watervermengbare olieverf hebt gekregen. Maar ook als je al wat ervaring hebt met (portret)schilderen zul je veel van je gading kunnen vinden. Iedereen doet namelijk de lessen op zijn of haar eigen niveau! Vanuit mijn ruime ervaring als portretschilder en docent portretschilderen aan Portretschool Amsterdam weet ik hoeveel bevrediging het geeft om je dierbaren te vereeuwigen in een geschilderd portret. Ook het plezier van werken met olieverf is een belangrijk positief aspect van het portretschilderen. Het is echter nog best lastig om te weten hoe je moet beginnen. Portretschilderen is ĂŠĂŠn van de lastigste onderwerpen in de schilderkunst. Om goed met olieverf te werken is niet altijd eenvoudig.
6
KU02 Portretschilderen binnenwerk 225x280 v12.indd 6
22/09/16 11:17
en voor nieuwe werkwijzen open staat, kun je prachtige portretten leren maken die onmiskenbaar van jouw hand zullen zijn.
INLEIDING
En nu dan maar die penselen aan de wilgen hangen? Nee hoor! Als je de juiste instructies krijgt
Een van de ongeschreven regels in de portretschilderkunst is dat je foto’s niet klakkeloos mag naschilderen. Daar trekken we ons helemaal niets van aan want foto’s bieden je ongekende mogelijkheden om goed te leren portretschilderen. Natuurlijk is het fantastisch om naar een levend model te werken. Het portret zal zeker anders worden dan wanneer je op basis van een foto werkt. Misschien levendiger, maar vaker rommelig en slecht gelijkend. Wil je dit voorkomen, dan zul je nu eenmaal goed moeten kunnen tekenen. Het is zeer de moeite waard dat te leren maar het kost behoorlijk wat tijd. Moet je dan wachten voordat je je eerste portret kunt schilderen? Natuurlijk niet! Er is ook een andere manier om met portretschilderen bezig te zijn. Een manier vol plezier, ontdekkingen en fraaie resultaten. We laten het tekenen voor wat het is en gebruiken foto’s als direct uitgangspunt. De gelijkenis van een portret neemt meteen enorm toe. Al je aandacht kun je gebruiken voor het schilderen. Kleuren mengen en opbrengen leer je door het te doen, niet door erover te theoretiseren. En al schilderend leer je toch ook veel over vorm.
Hoe kun je dit boek gebruiken? Het boek is primair bedoeld om er thuis zelfstandig mee aan de slag te gaan. Ik kan me ook voorstellen dat je dit boek gebruikt in cursusverband. Als je de inhoudsopgave hebt bekeken kun je aan de titels van de hoofdstukken al een beetje zien wat er in dit boek staat. De hoofdstukken 1, 2, 10 en 11 bevatten algemene of technische informatie. De hoofdstukken 3 tot en met 9 bevatten elk een les. In zo’n les word je aan de hand meegenomen en leer je wat je nodig hebt aan materialen, hoe je het moet doen, wat de valkuilen zijn en hoe je er nog meer uit kan halen. Elke les bevat stap-voor-stapfoto’s van het wordingsproces van het portret uit die les. Achterin het boek is een verklarende woordenlijst opgenomen. Het is verleidelijk om te beginnen bij de les die je het meest aanspreekt, maar dat raad ik je met klem af! De lesvolgorde is niet willekeurig. Elke les borduurt voort op de vorige. Dus begin gewoon vooraan voor een solide opbouw van je kennis en schildertechniek. Dat wil zeggen, je schaft de juiste materialen aan (hoofdstuk 1) en je richt een prettige werkplek in. Zorg vervolgens dat je goede foto’s als uitgangspunt kiest (hoofdstuk 2). Pas dan begin je aan les 1 (hoofdstuk 3). Dat is een voor bereidende les die je misschien wilt overslaan omdat je zo graag met het echte werk wilt beginnen. Niet doen!!! Doe les 1 met toewijding en je zult er je héle schilderende leven profijt van hebben. Daarna begin je met les 2 enzovoort. Het verdient aanbeveling om de lessen een aantal keren te doen om je de technieken echt eigen te maken. Als je een andere foto als uitgangspunt neemt of de verdiepingssuggestie aan het eind van elk hoofdstuk opvolgt, zal het nooit een herhaling van zetten zijn maar telkens een nieuw avontuur.
7
KU02 Portretschilderen binnenwerk 225x280 v12.indd 7
22/09/16 11:17
KU02 Portretschilderen binnenwerk 225x280 v12.indd 28
22/09/16 11:18
Je materialen staan klaar en je weet misschien al wie je zou willen portretteren; kun je nu echt beginnen met schilderen? We gaan nu wel met de verf aan het werk, maar je moet nu eerst greep krijgen op het materiaal en op kleur anders heb je geen basis om de verdere lessen tot een goed einde te brengen. Er zijn heel veel kleur- en mengtheorieën. Het voert in het bestek van dit boek te ver om daar
HOOFDSTUK 3 Les 1 Leer je kleuren kennen!
3
Leer je kleuren kennen!
Les 1
dieper op in te gaan. Wij houden het praktisch, daarmee zul je uitstekend uit de voeten kunnen. Je kunt onmogelijk alle kleurcombinaties in je hoofd opslaan. Daarom maak je een eigen referentiekaart. Als je deze les met toewijding uitvoert dan heb je daar je hele schilderende leven veel profijt van! Hang je zelfgemaakte referentiekaart op in je schilderhoek, dan kun je in één oogopslag zien hoe je bepaalde kleuren mengt.
Wat leer je in deze les? Je leert je beschikbare kleuren optimaal kennen; met een basisset kun je werkelijk alle kanten uit. Hoe je je verf schoonhoudt. Hoe je je palet geordend houdt.
Het belang van werken met schone penselen.. Het verschil tussen transparante en dekkende kleuren. Je kleurmengingen opslaan en ervan leren.
Benodigde materialen 1 groot vel (50 x 65 cm) olieverfpapier (ik
(afscheur)palet
heb uitstekende ervaringen met het
platte rechte penselen
papiertype Figueras van Canson)
paletmes
tekenplank van ongeveer 61 x 81 cm afplaktape potlood (HB of 4B)
terpentine (of water als je met watervermengbare olieverf werkt) schone lappen of papier op een rol
liniaal
om je penselen en paletmes aan
al je kleuren olieverf (zie hoofdstuk 1)
af te vegen
29
KU02 Portretschilderen binnenwerk 225x280 v12.indd 29
22/09/16 11:18
HOOFDSTUK 3 Les 1 Leer je kleuren kennen!
Voorbereiding Zet al je schilderspullen zo klaar dat je overal goed bij kunt. Zie foto 3.01.
Foto 3.01
Plak het vel olieverfpapier op je tekenplank met afplaktape. Let goed op dat de juiste zijde aan de buitenkant zit. Dat kun je zien doordat deze kant van het papier iets meer reliëf heeft, een soort linnenstructuur. Teken vakjes op het vel met potlood en liniaal zoals in het schema van foto 3.02. Maak de vakjes niet kleiner dan 3 x 3 cm. Laat tussen elk vakje een centimeter ruimte over. Zorg dat je evenveel hokjes als kleuren hebt, zowel verticaal als horizontaal. Waarschijnlijk heb je 12 kleuren dus zul je 144 vakjes in het vierkant op je vel krijgen. Zet de vakjes zodanig op je vel dat er aan de buitenkant nog ruimte is om een streep pure kleur te zetten. Zie foto 3.02. Zet nummers bij de vakjes zoals in het schema van foto 3.02.
30
KU02 Portretschilderen binnenwerk 225x280 v12.indd 30
22/09/16 11:18
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
1 2 3 4
HOOFDSTUK 3 Les 1 Leer je kleuren kennen!
I
5 6 7 8 9 10 11 Foto 3.02
31
KU02 Portretschilderen binnenwerk 225x280 v12.indd 31
22/09/16 11:18
HOOFDSTUK 5  Les 3  Het vierkleurenpalet uit Fayoum
12
Het oogwit pak ik ook gelijk mee nu ik er nog goed bij kan. Het oogwit is middengrijs met op sommige plekken iets meer Sienna gebrand erin. Alleen het oogwit aan de linkerkant van de ogen is iets lichter maar zeker geen wit! De iris is aan de bovenkant donkerbruin, aan de onderkant Sienna gebrand. Donkere plekken geef ik verder aan in de plooi boven de ogen, de binnenkant van de bovenste oogleden en de rechterzijkant van de mond. Zie foto 5.08.
Foto 5.08
54
KU02 Portretschilderen binnenwerk 225x280 v12.indd 54
22/09/16 11:19
Omdat het de bedoeling is de encaustiek-stijl te imiteren brengen we de verf aan in kleine toetsjes. Hierna schilder ik allerlei vrij lichte middentonen en pure gele oker op de lichtere partijen. Ik zet nog donkerbruin aan de zijkant van de neus en de zijkant van de kin, onder de neus rechts. Ook nog wat donkerbruin in het overgangsgebied van de huid naar het haar. Zie foto 5.09.
HOOFDSTUK 5  Les 3  Het vierkleurenpalet uit Fayoum
13
Foto 5.09
55
KU02 Portretschilderen binnenwerk 225x280 v12.indd 55
22/09/16 11:19
Dit handboek is voor iedereen die wil leren portretschilderen in olieverf, maar niet weet waar te beginnen… én voor degenen die al wat ervaring hebben maar zijn vastgelopen of graag gewoon nog meer willen weten.
Met de stap-voor-staplessen in dit boek lukt het wel! Portretschilder en docent Liesbeth van Keulen neemt je mee naar het schildersatelier en vertelt je alles over materiaal en geeft tips & trucs hoe te beginnen met portretschilderen. Daarna volgen de stap-voor-staplessen. Elke les heeft een foto als uitgangspunt. Je leert verschillende huidskleuren mengen, precies en gedetailleerd werken maar ook losse toetsen te gebruiken. Van zwart-witportret tot portret met bonte kleuren, en van kindertot volwassenenportret. Bij elke les leer je nieuwe vaardigheden. Volg de lessen in de juiste volgorde en je kunt je aan het einde van dit boek een veelzijdig portretschilder noemen.
Pak je schildersmaterialen en ga aan de slag!
Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen NUR 476
PORTRETSCHILDEREN IN OLIEVERF - DE BASIS -
Liesbeth van Keulen
www.kosmosuitgevers.nl
PORTRETSCHILDEREN IN OLIEVERF - DE BASIS -
Hét startersboek
Liesbeth van Keulen
KU02 Portretschilderen Omslag 225-10-225x280 def v4.indd All Pages
22/09/16 11:48