Przegląd Wschodni 45 by sew_uw

PRZEGLĄD WSCHODN I

Tom XII-ty Zeszyt 1 (45) Kwartalnik RADA „PRZEGLĄDU WSCHODNIEGO”:

Andrzej Ajnenkiel, Warszawa Stanisław Alexandrowicz, Toruń † Juliusz Bardach, Warszawa Daniel Beauvois, Paryż Alfredas Bumblauskas, Wilno Andrzej Ciechanowiecki, Londyn Norman Davies, Oksford Roman Dzwonkowski SAC, Lublin Piotr Eberhardt, Warszawa † Jarosław Isajewycz, Lwów Mieczysław Jackiewicz, Olsztyn Natalia Jakowenko, Kijów Zbigniew Jasiewicz, Poznań Adolf Juzwenko, Wrocław Algis Kalėda, Wilno Andrzej Kamiński, Waszyngton Jerzy Kłoczowski, Lublin Stefan Kozak, Warszawa Antoni Kuczyński, Wrocław Natalia Lebiediewa, Moskwa Piotr Łossowski, Warszawa Adam Maldzis, Mińsk Stanisław Mossakowski, Warszawa Stanisław Nicieja, Opole † Bohdan Osadczuk, Berlin Jan Ostrowski, Kraków Jarosław Pelenski, Filadelfia Wojciech Roszkowski, Warszawa Władysław Serczyk, Rzeszów Elżbieta Smułkowa, Warszawa Bolesław Szostakowicz, Irkuck Roman Szporluk, Cambridge, Mass. Wiktoria Śliwowska, Warszawa Piotr Wandycz, New Haven Henryk Wisner, Warszawa Zbigniew Wójcik, Warszawa

REDAKCJA: Jan Malicki (redaktor) Jolanta Sikorska-Kulesza (sekretarz)

Przegląd Wschodni № 45 Adiustacja, korekty: Zespół Okładka, opracowanie edytorskie i graficzne: J.M. Tłumaczenia: Turinys (Studium – Ana Romančuk), Зьмест і Содержание (Studium – Aleksandra Zielińska), Зміст (Studium – Khelena Hierowska), Contents (Ilona Duchnowicz)

Administracja: Inga Kotańska, abonament i sprzedaż: Joanna Łukaszuk II Zeszyt zamknięto xii/2010, wydano drukiem iv/2011, ISSN 0867-5929 Skład – „Tyrsa” Druk – „Duo-Studio” 45

SPIS RZECZY A r t yku ł y Tomasz Stryjek, Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz (Mychajło Tyszkewycz) 1857–1930 – życie, działalność, przekonania . . . . . . . . . . 21 Henryka Ilgiewicz, Stowarzyszenie Popierania Pracy Społecznej w Wilnie (1908–1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Małgorzata Gmurczyk-Wrońska, Gospodarka w cieniu dyplomacji. Rokowania Stanisława Patka o polsko-sowiecki traktat handlowy w latach 1928– –1930 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Ewa Korpysz, Uwagi o nagrobku Katarzyny Ramułtowej w Drohobyczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 D O K U M E N T Y I M a t eria ł y Roman Jurkowski, Współpraca polskich ziemian i rosyjskich posiadaczy ziemskich w wyborach do II Dumy Państwowej na Podolu w 1907 roku. Z archiwum Polskiego Podolskiego Gubernialnego Komitetu Wyborczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Zbigniew J. Wójcik, Jerzego Róziewicza polono-rossica z historii nauki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 * Mowa Księcia Adama Jerzego Czartoryskiego w 64. rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 maja 1791 r. (Wstęp Janusz Pezda) . . . . . . . . 193

recenzje Arkadiusz Janicki, Kurlandia w latach 1795–1915. Z dziejów guberni i jej polskiej mniejszości, Gdańsk 2011 (Andrzej Szwarc) . . . . 209 „Historia Academica. Studia i Materiały”, z. 1, 2, Towarzystwo Tradycji Akademickiej, Warszawa 2009, 2010 (Jolanta sikorska-kulesza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

ksią ż ki nades ł ane

221

TURINYS

STRAIPSNIAI Tomasz Stryjek, Tapatybė ir naujoviškumas: grafas Michalas Tiškevičius (Mychajło Tyszkewycz) 1857–1930 – gyvenimas, veikla, įsitikinimai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Henryka Ilgiewicz, Vilniaus Visuomeninio darbo palaikymo draugija (1908–1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Małgorzata Gmurczyk-Wrońska, Ekonomika diplomatijos šešėlyje. Stanisławo Pateko derybos dėl lenkų-sovietų prekybinio kontrakto 1928–1930 metais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Ewa Korpysz, Pastabos apie Katarzynos Ramułtowos Drohobyče antkapį . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

D O K U M E N TA I I R M E D Ž I A G A Roman Jurkowski, Lenkų dvarininkų ir rusų žemvaldžių bendradarbiavimas rinkimuose į II Valstybės Dūmą Podolėje 1907 metais. Iš Lenkijos Podolės gubernijos rinkimų komiteto archyvo . . . 145 Zbigniew J. Wójcik, Jerzy’o Róziewicziaus polono-rossica mokslo istorijoje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 * Kunigaikščio Adamo Čartoryskio kalba per 64-ąsias 1791 m. gegužės 3 Konstitucijos metines (Janusz Pezda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

recenzijos Arkadiusz Janicki, Kuršas 1795–1915 metais. Iš gubernijos ir jos lenkų mažumos istorijos, Gdanskas 2011 (Andrzej Szwarc) . . . . 209 „Historia Academica. Studijos ir medžiaga”, 1, 2 d. Akademinių tradicijų draugija, Varšuva 2009, 2010 (Jolanta Sikorska-Kulesza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

a t si ų s t os knygos

221

ЗЬМЕСТ

А Р Т Ы К УЛ Ы Томаш Стрыек, Асоба перад сучаснасцю: граф Міхаіл Тышкевіч (Михайло Тишкевич) 1857–1930 – жыццё, дзейнасць, перакананні . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Хэнрыка Ілгевіч, Таварыства Падтрымкі Сацыяльнай Працы ў Вільні (1908–1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Маўгажата Гмурчык-Вроньска, Гаспадарка ў цяні дыпламатыі. Перамовы Станіслава Патка пра польскасавецкі гандлёвы трактат ў 1928–1930 гадах . . . . . . . . . . . . . . . 99 Эва Корпыш, Заўвагі пра надмагільны помнік Катажыны Рамултовай у Драгабычу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

Д А К У М Е Н Т Ы І М АТ Э Р Ы Я Л Ы Раман Юркоўскі, Супрацоўніцтва польскіх памешчыкаў і расійскіх землеўладальнікаў падчас выбараў у ІІ Дзяржаўную Думу на Падоллі ў 1907 годзе. З архіва Польскага Падольскага Губернскага Выбарчага Камітэта . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Збігнеў Вуйцік: Ежы Рузевіча polono-rossica з гісторыі навукі . . . 181 * Прамова князя Адама Юрыя Чартарыйскага ў 64-ю гадавіну прыняцця Канстытуцыі 3 мая 1791 г. (Януш Пэзда) . . . . . . . 193

Р э ц энзіі Аркадыюш Яніцкі, Курляндыя ў 1795–1915 гадах. З гісторыі губерніі і яе польскай меншасці, Гданьск 2011 (Анджэй Шварц) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 „Historia Academica. Навучанне і матэрыялы”, т. 1, 2, Таварыства акадэміцкай традыцыі, Варшава 2009, 2010 (Ёланта Сікорска-Кулеша) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

п рысланыя кні г і

221

ЗМІСТ

С Т АТ Т І Томаш Стриєк, Тотожність проти сучасності: граф Михайло Тишкевич 1857–1930 – життя, діяльність, переконання . . . . 21 Генрика Ільгевич, Товариство Підтримки Суспільної Праці в Вільні (1908–1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Малгожата Гмурчик-Вроньська, Економіка в тіні дипломатії. Переговори Станіслава Патка в зв’язку з польсько-радянським торгівельним трактатом в 1928–1930 роках . . . . 99 Ева Корпиш, Замітки про нагробок Катажини Рамултової в Дрогобичі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

Д О К У М Е Н Т И Т А М АТ Е Р І А Л И Роман Юрковські, Співпраця польських поміщиків і російських землевласників підчас виборів до II Державної Думи на Поділлі в 1907 році. З архіву Польського подільського губернського виборчого комітету . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Збігнєв Вуйчік, Polono-rossica з історії науки Єжи Ружевіча . . . 181

* Промова князя Адама Єжи Чарторийського в 64. річницю ухвалення Конституції 3 Травня 1791 р. (Януш Пезда) . . . . . 193

ре ц ензі ї Аркадіуш Яніцкі, Куряндія в 1795–1915 роках. З історії губернії та її польської меншини, Гданьськ 2011 (Анджей Шварц) . . . 209 „Historia Academica. Праці та матеріали”, т. 1, 2, Товариство академічної традиції, Варшава 2009, 2010 (Йоланта Сікорська-Кулеша) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

надіслані кни ж ки

221

СОДЕРЖАНИЕ

С Т АТ Ь И Томаш Стрыек, Личность перед современностью: граф Михаил Тишкевич (Михайло Тишкевич) 1857–1930 – жизнь, деятельность, убеждения . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Хенрыка Илгевич, Общество поддержки социальных работ в Вильнюсе (1908–1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Малгожата Гмурчык-Вроньска, Экономика в тени дипломатии. Переговоры Станислава Патка о польско-советском торговом трактате в 1928–1930 годах . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Эва Корпыш, Замечания по поводу надгробия Катажины Рамултовой в Дрогобыче . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

Д О К У М Е Н Т Ы И М АТ Е Р И А Л Ы Роман Юрковски, Сотрудничество польских помещиков и российских землевладельцев во время выборов во II Государственную Думу на Подолье в 1907 году. Из архива Польского Подольского Губернского Изберательного Комитета . . . . . . . 145 Збигнев Вуйтик, Ежи Рузевича polono-rossica из истории науки . . . 181

* Речь князя Адама Юрия Чарторийского в 64-ю годовщину принятия Конституции 3 мая 1791 г. (Януш Пэзда) . . . . . . . . . . 193

ре ц енз И И Аркадиуш Яницки, Kурляндия в 1795–1915 годах. Из истории губернии и ее польского меньшинства, Гданьск 2011 (Анджей Шварц) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 „Historia Academica. Изучения и материалы”, т. 1, 2, Товарищество академической традиции, Варшава 2009, 2010 (Йоланта Сикорска-Кулеша) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

п рисланные кни ж ки

221

CONTENTS Tomasz Stryjek, Identity vs. Modernity: Count Michał Tysz kiewicz (Mykhailo Tyshkevych) 1857–1930. His Life, Activity and Beliefs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 This publication includes an outline biography and an analysis of changes in the identity and beliefs of Count Michał Tyszkiewicz (1857–1930), an aristocrat originating from Kiev Region, not to mention a painter, philanthropist, publicist, politician and diplomat. His achievements and the evolution of his identification with the Polish-Lithuanian Commonwealth and the tradition of his family (dating back to the 15th century) towards identification with the Ukrainian people, have not been the subject of comprehensive research in Poland before. They form an interesting example of a response to the challenges of the modern era by a man whose personality in his early days was formed in a multicultural, pre-modern world in the Ukrainian part of the former Polish-Lithuanian Commonwealth. This article consists of three parts. In the first part, the author explains the terms which were introduced into academic use by Antonina Kłoskowska, concerning the two aspects of a person’s identity – national identification and appropriation of national culture. The second part has a typically biographical character – the author presents the roles the protagonist played in his life and the fields of Tyszkiewicz’s activity which he was able to research. The third and final part contains an analysis of transformation in the identity of Tyszkiewicz, using the categories developed by Kłoskowska. Michał Tyszkiewicz was born in Andruszówka, Kiev Governorate (presently in Ukraine) on 20 April 1857. Between 1864 and 1873 (or 1874), he received his education in Warsaw and Vilna (high school), and then (not later than 1879) he graduated from the painting department at the Saint Petersburg Academy of Arts. He inherited the Andruszówka estate, which he was managing and thus earned a living from for his family until 1909, when he left to settle in Western Europe. Over the course of nearly thirty years of living as a landowner, he financially backed numerous educational and creative initiatives concerning the popularisation of both Ruthenian (Ukrainian) and Polish culture. At the turn of the century, he published several articles on the history of the Polish-Lithuanian Commonwealth, mainly with the intention of defending the magnates against the accusation of having brought the country to collapse. His beliefs about the past were influenced on the one hand by historians from the Kraków school, and on the other by then contemporary researchers of Ruthenian history; both Poles and Ukrainians. In 1906, he unsuccessfully sought election to the State Council in Saint Petersburg as a representative of Kiev Governorate. He was among the founding fathers of the Polish National Party in Russia in 1907 and a co-author of its manifesto. At the time he presented

conservative and loyalist views in the press and argued for the preservation of social relations and strengthening the influence of Latin and Polish culture. He also argued against nationalist propaganda, both Russian and Polish, as well as against projects envisaging radical changes in land ownership. Between 1909 and 1921, he lived in Switzerland (Lausanne), Italy and France. He remained in touch with the leaders of the Ukrainian movement in Kiev and Lviv, from both the left and right of the political arena. He kept correspondence with the Greek-Catholic Metropolitan of Lviv, Andriy Sheptytsky, and was an advisor to the Vatican on the development of the Uniate Church in the Russian Empire. During World War I, he supported the Entente. In 1914–1917 (following the February Revolution) in his correspondence with the Russian Ministry of Foreign Affairs, he tried to convince the government to support the idea of separating Ukrainian lands from Russia, and actively propagated knowledge of Ukraine in the French and British press. In 1918–1919, on his own initiative, he made efforts to represent the government of the Ukrainian People’s Republic (UNR) to the French government. Between February and July 1919, as an official representative of the UNR’s Directorate in the Vatican, he attempted – ultimately unsuccessfully – to gain recognition of the Ukrainian state. From mid-1919, for more than a year, he performed the function of chairman of the UNR’s delegation at the Paris Peace Conference. The goal of this mission, the recognition of the Ukrainian state by France, was also not achieved in this case. He was attacked by part of the representatives of the Ukrainian and Russian emigration circles for his conservative and Catholic views on the one hand, and for his consistent support for the Ukrainian-Polish alliance in the struggle against Russia on the other. He remained loyal to the head of the UNR’s Directorate, Symon Petliura. His status in Paris between September 1920 (when the UNR’s government formally liquidated its delegation) and February 1921 (when he ended his mission in France) remains unclear. Tyszkiewicz spent the last years of his life in Bydgoszcz and Żydowo in westcentral Poland, where his wife’s family preserved their estate. He cooperated with Ukrainian social organisations and publishing houses. He died on 3 May 1930 and was buried at the cemetery in Żydowo. The main source used for analysis of his identity is the memoir which he wrote at the end of his life and published in Poland in the “Literaturno-Naukovyi Vistnyk” magazine (in Ukrainian language) in 1928–1930. In the memoir, the identity of Tyszkiewicz is presented as if it did not undergo any essential changes for more than fifty years. Count Tyszkiewicz implied in them that he already identified himself with the Ukrainian nation as an adolescent. However, in the author’s opinion, the choice of this identity was still impossible during this period of Tyszkiewicz’s life (the 1870s). The Ukrainian ideology and culture was still in the process of emer-

CONTENTS gence, which only achieved a breakthrough in the first decade of the 20th century. At the same time, the elites in Volhynia, Podolia, Kiev Region and Eastern Galicia were gradually disassociating their identity from that of the Polish-Lithuanian Commonwealth. Their representatives had to choose between two modern national identities: either Polish or Ukrainian. In fact, Tyszkiewicz identified himself for quite a long time (until his emigration in 1909) with the Polish-Lithuanian Commonwealth – Poland in its pre-modern meaning. This was expressed in both his historical works (as well as one other devoted to the history of his family) and his political activity before the revolution of 1905–1907. He chose Ukrainian identity between 1909 and 1914, and remained faithful to it until the end of his days. However, according to the knowledge revealed by research to date, he never entirely disassociated himself from the Polish nation. Thus, finally, Tyszkiewicz’s identity evolved from that of an integral type, with a community of a pre-modern nature (which still could not be referred to as a nation) towards a double identity, with a stronger bond felt towards the Ukrainian rather than the Polish nation. In turn, in the author’s opinion, Tyszkiewicz defined his appropriation of the national culture in the self-analysis of his identity in quite a credible way. Like many representatives of 19th century aristocratic families, Count Tyszkiewicz was exposed to the influence of various cultures from a very young age; he was wellversed not only in Polish and Ruthenian (Ukrainian) culture but also possessed a profound knowledge of Ancient, French and Italian culture. All sources (not only his memoir) indicate that the former two were especially appreciated by him throughout his entire life. Tyszkiewicz’s memoir is also a good source for research concerning the life of landowners in Ukraine under the Tsar’s rule as well as the development of the Ukrainian national movement in the late 19th and early 20th centuries. The author also analysed the memoir in terms of Count Tyszkiewicz’s socio-political views. It appears that the most deeply set element of his views was conservatism based on the Catholic socio-cultural foundation. Thus, Tyszkiewicz held primarily right-wing views. However, as a young man he also believed in the ideals of organic work and even sympathised with socialist ideology. In turn, at a mature age, he clearly supported the national ideology. The constant element in his view of the world – orientation towards community values – also allowed him to be able to communicate with people from the political left throughout his entire life. Yet, Tyszkiewicz was critical about liberal democracy. This view was strengthened by the conclusions drawn from his personal experience in French politics from 1919–1921. In his opinion, the French system of government created perfect conditions for the rise of what he saw as the harmful activity of Freemasons, to which group many of his opponents belonged – both within Ukrainian emigration circles and among French politicians.

CONTENTS Henryka Ilgiewicz, The Association for the Promotion of So cial Work in Vilna (Wilno) (1908–1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 The Association for the Promotion of Social Work was established in Vilna (Wilno) in 1908, by two brothers – Józef and Stanisław Monwiłł. It was active for more than thirty years (1908–1939), though ceasing operation during World War I and the Polish-Soviet War. The Association’s main goal was to encourage and support Polish education, science, culture and charity through various organisations and institutions. The territorial scope of the Association’s activity varied, depending on the political situation and border changes. Before World War I, it covered three gubernyas of the Russian Empire: Vilna, Kovno and Grodno. When Wilno and Wilno Land became part of the Second Polish Republic (1922), the Association’s activity extended to the following voivodeships: Wileńskie, Białostockie, Nowogródzkie and Poleskie. However, the main area of its activity was always Wilno. During the inter-war period Association’s offices were located at Adama Mickiewicza Street (which is now called Gedimino gatve). The Association, which later became the Stanisław and Józef Montwiłł Foundation, appointed life-time curators and temporary curators to support the development of private and public charity institutions. The curators were landowners and representatives of the Polish intelligentsia, and its activists included individuals with legal or economic backgrounds as well as Catholic priests engaged in charity work. The life and temporary curators elected the Council and the Revision Committee at a general assembly, while members of the Board elected the president, vice-president, treasurer and secretary from amongst themselves. Presidents of the Association’s Board included: Józef Montwiłł (1908–1911), Józef’s brother Stanisław Montwiłł Sr. (1911–1912), Count Józef O’Rourke (1913–1915) and Stanisław Montwiłł Jr, a relative of the founders Józef and Stanisław Montwiłł Sr. (1921–1928), who kept the post of President when the Association was transformed into the Foundation (1928–1938). Ludwik Ostrejko was the president of the Foundation Board in its last two years of operation (1938–1939). The Association’s financial base was the initial capital collected owing to contributions from its founders, which could not be used for its current expenses. The money contributed for this purpose was deposited in a bank, and the interest was used to increase the initial capital (by 10%), to pay for the current expenses of the Association itself and to support other Polish charity associations and institutions. The Foundation took over the entire assets of the Association in 1928. The Foundation’s funds gradually increased owing to the interest on the initial capital and incomes from the use of the houses at Adama Mickiewicza Street and Witebska Street in Wilno.

CONTENTS Owing to this solid financial base, the Association could successfully develop its own activity and support other Polish associations and institutions. The Association backed other associations and institutions with between 3000 and 4,500 roubles annually from 1909–1911 and between 7,500 and 12,500 roubles annually from 1912–1915. The Foundation allocated between 6,700 and 10,500 zlotys each year to support other associations and institutions from 1928–1939. The most frequent and largest sums in both the first and second periods of its existence were offered to charity associations and institutions, such as: Towarzystwo Opieki nad Dziećmi, Dom Dzieciątka Jezus, Dom Opieki Matki Bożej Miłosierdzia, Dom Opieki Św. Józefa dla Nieuleczalnie Chorych, Kuratorium Nad Ociemniałymi and Towarzystwo Pań Miłosierdzia Św. Wincentego a Paulo. Financial assistance was also offered to associations and institutions to do with education and science, such as: Polska Macierz Szkolna, Szkoła Organistów im. Józefa Montwiłła at Wileńskie Towarzystwo Muzyczne „Lutnia”, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Wilnie, Towarzystwo Pomocy w Samokształceniu im. Tomasza Zana, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie and many others. The Association’s activity targeted at supporting other associations and institutions was very important because it enabled the development and survival of social organisations dedicated to education, culture, science and charity during a critical period. Thus it contributed to easing social tension and developing education, science and culture in Vilna and Vilna Land.

Małgorzata Gmurczyk-Wrońska, The Economy Overshad owed by Politics. Stanisław Patek’s Negotiations of the Polish-Soviet Trade Treaty in 1928–1930 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 The Treaty of Riga (1921) provided that Poland and the USSR would embark on negotiations concerning a trade agreement “no later than six weeks from the date of ratification of the Treaty”. However, this did not happen. This was mainly due to resistance on the Soviet side, who did not want a possible trade agreement to include any references to the arrangements of the Treaty of Riga and provisions establishing the free transit of goods. They also disliked Polish economic policy which had not always been consistent regarding forms of co-operation with the USSR. However, we do not have full knowledge of Moscow’s actual stance on the conclusion of the trade treaty with Poland. No trade treaty was concluded throughout the entire inter-war period, despite at times quite well-developing trade and activity of well-known associations and institutions. A treaty of this kind was signed as late as February 1939. Stanisław Patek (Polish lawyer and diplomat), upon his arrival in Moscow as a Polish envoy, was critical about the possibilities of economic co-operation with

CONTENTS the USSR. However, later his opinion changed and he started encouraging the Polish leadership to initiate Polish-Soviet economic talks and sign adequate agreements to that effect. In late 1927 and early 1928, Poland prepared a draft of an interim trade agreement. August Zaleski, the Polish Minister of Foreign Affairs, supported its being signed and above all the sending of Polish delegates to Moscow. Tadeusz Hołówko and Mieczysław Sokołowski went to Moscow on 26 January 1928. Jointly with Stanisław Patek, who was nominated chairman, they were to form the Polish delegation dedicated to negotiating a trade treaty with the Soviet Union. However, such talks were not even initiated, and Hołówko and Sokołowski left Moscow for Warsaw on 30 January 1928. In historiography, the failure of this idea is linked precisely to Stanisław Patek, who – most likely on the instructions of Józef Piłsudski – blocked these talks from moving forward. The reason for this decision was reportedly the trial of Teofil Skalski which was on-going at that time; a priest who was charged with spying and counter-revolutionary activity in the USSR. The Soviet authorities accused Skalski of collaboration with the Polish government and hostile activity towards the USSR. Without rejecting the hypothesis presented above, I believe that the reasons for which Patek prevented the Polish-Soviet talks from being initiated were more complex. As it has been already mentioned, Patek was for initiating such talks. However, when he found out about the trial of Skalski, he attempted to intervene, requesting the adjournment of the trial. He argued that the Soviets had grossly disregarded Poland in the case. Patek was familiar with the content of the indictment brought against Skalski and saw this trial as a demonstration of the Soviet attitude towards Poland. His dramatic talks with Boris Stomonyakov, a member of the Committee of the People’s Commissariat for Foreign Affairs, and later with the Soviet Minister for Foreign Affairs, Georgy Chicherin, proved how much he cared about the trade treaty with Moscow and at the same time showed his categorical resistance to Moscow’s tactics aimed at humiliating Poland. It can be presumed that it was Poland who wanted talks with Moscow to be initiated at that time. In response to the nervous, but also unusually courageous stance taken by the Polish envoy –which also resulted from the Polish raison d’état – the Soviet government deemed it necessary to ridicule him and criticised his behaviour. Both in this case and in many others linked to bilateral agreements at that time, the Soviet government did everything to demonstrate to Poland that any talks and agreements could only be conducted and concluded on terms dictated by the USSR. This is most likely the reason why all subsequent proposals from Poland presented by Patek were rejected and any serious talks concerning the trade treaty later totally ceased. In this context, it is probably worth examining the sudden interest Moscow showed in this area in the second half of 1938 (in the wake

CONTENTS of the Munich agreement) and the signing of the treaty in late February 1939. From the Soviet point of view this was primarily a political decision aimed at concealing the real intentions of the Soviet Union with regard to Poland. It was also intended to demonstrate to Germany that mutual co-operation with Poland did exist.

Ewa Korpysz, Notes on the Tombstone of Katarzyna Ramuł towa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 The monument to Katarzyna Ramułtowa, in a parish church in Drohobycz (presently Drohobych in Western Ukraine), is one of the most interesting, well-preserved monuments of Renaissance sculpture in and around Lwów (Lemberg Land). This is the only work, signed and dated 1572, by Sebastian Czeszek, a sculptor from Kraków who was working in Lwów (Lviv). Czeszek, who arrived in Lwów around 1570, has been recognised as one of the most outstanding late Renaissance sculptors of this city. Ramułtowa’s wall tombstone now stands in the nave, but until the late 17th century it was housed in the chancel. The monument is made of black marble and multicoloured alabaster. It is 5.5 metres high and 3 metres wide. The tombstone is in the form of a spacious and deep niche, typical of Renaissance tomb monuments. It is placed on top of a high plinth, with pilasters on both sides, which support the beams with a prominent gable. The finial is a rectangular cartouche frame with acanthine scroll edges, crowned with leaf-shaped scrollwork with a cross. A fragment of the plaque has been preserved in the plinth. The most important element of the tombstone is the sculpture of the deceased placed inside the niche. The lean-board, with a brown alabaster figure, reaches to about two thirds of the niche’s height. The high-relief figure of Katarzyna Ramułtowa is resting on a pillow, propped up on her right elbow. The position of the figure as a whole is unnatural, and the figure itself is modelled in a somewhat schematic and sharp manner. However, the correct proportions and the shape prove that this is a work of a skilled craftsman and good observer. Only the woman’s face (which is deprived of features) and palms were sculpted with less skill. Ramułtowa’s statue might be modelled on the sculpture of Urszula Leżeńska, from her tombstone in Brzeziny, carved in 1563-1568 by Jan Michałowicz of Urzędów. These two figures have similar poses, although the pose of the lying figure in Brzeziny is more natural, and the work is of a higher artistic quality. Czeszek could have used this model directly, probably owing to his contacts with Michałowicz during his stay in Kraków, or through drawings. More or less at the same time, around 1570, a very similar sculpture of Anna Czarnkowska nee Opalińska was placed on a several-layer tombstone in Czarnków. This sculpture was made by Jan Zaremba, who also originated from Kraków. The figures of Katarzyna and Anna are reclining in the same pose.

This group also includes the statue of Helena Ramszowa from the tombstone in Oleszyce, which was made by an unknown artist in the mid 16th century. The work of the master from Kraków could be the direct model for all these sculptures. The architecture of the outer body of Katarzyna Ramułtowa’s tombstone is characterised by classical temperance. Simple forms predominate in the tomb, and only the finial adds briskness to the work. In turn, the decoration, adapted to the architecture, is rich and diverse, proving that the artist was familiar with various models, not just Italian. The tombstone is embellished with an engraved and bas-relief arabesque decoration, which can be seen on the pilasters, in the niche, on the finial and the plinth part. The front parts of the pilasters are filled with light-yellow panels, which contrast with the dark facing of the niche. The panels are covered with bas-relief floral tendril in a candelabrum composition. The plinth walls on both sides of the plaque are embellished with floral-form arabesques. The tendril on Ramułtowa’s monument is of the floral ornament variety occurring in different variants. This was popular in Lwów around the second half of the 16th century. Similar art motifs had been used earlier in Kraków. The decoration of the tombstone’s plinth very strongly resembles the ornaments on the monument to Bishop Zebrzydowski in the Kraków Cathedral, which was made by Jan Michałowicz of Urzędów in 1562–1563. The niche of Ramułtowa’s tombstone is clad with black stone. It is embellished with flat, engraved ornamentation with smoothly polished leave motifs which contrast with the rough, grained background. Here, Czeszek used the technique which had been introduced in Lwów shortly before and soon became quite widespread. This original way of decorating the surface of alabaster panels was later recognised as a specialty of Lwów art. However, in a slightly different form, it was also used in Kraków. The engraved decoration of the niche of Ramułtowa’s tombstone is rich and characterised by the non-classical horror vacui. This is further proof that Czeszek was familiar with art forms outside of Italy. This unusual decorativeness could have been inspired by Michałowicz’s works, in which all’antica elements were sometimes used in a way that could not be met in Italian art or co-existed with motifs typical of the Dutch Renaissance. Another interesting detail in the decoration of the tombstone’s niche in Drohobych is the light alabaster rosettes in caissons on the inner ceiling. This motif began appearing in Kraków tombstone sculpture from the early 16th century. Rosettes in caissons in arcade inner ceilings were also used by Jan Michałowicz of Urzędów. A similar motif can be found in the tomb of Benedykt Izdbieński in the Poznań Cathedral (built after 1553). The decorative finial, framed with scrolls and topped with cymae, stands out in the construction of Katarzyna Ramułtowa’s tombstone. Its form is similar to that of

the finial of the already mentioned monument to Urszula Leżeńska: it has the same scheme and similar proportions. The finial from Brzeziny could have been used as a model for Czeszek’s work, which was created soon after. An engraving with the name of the author of this work (Sebastian Czeszek) and the date of its creation (1572) has been preserved in the finial of Ramułtowa’s tombstone. The tombstone of Katarzyna Ramułtowa in Drohobych is certainly one of the earliest works of this artist. This monument indicates that its creator was well acquainted with the Kraków art scene and especially the works of Jan Michałowicz of Urzędów. This is a good quality work, with well thought out construction, good proportions and precise architectural details.

Roman Jurkowski, The Cooperation of Polish Landed Gentry and Russian Landowners in the Elections to the Second State Duma in Podolia in 1907. From the Archives of the Polish Elec tion Committee of Podolia Governorate . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 The cooperation of Polish landed gentry and Russian landowners in the elections to the Second State Duma in Podolia Governorate (which was even confirmed with a mutually signed agreement) was a unique example of relations between ethnic Poles and Russians from the so-called Stolen Lands (“Western Krai”) in 1863–1914. Although occasional alliances were forged in other governorates as well (for example, in Grodno, Vitebsk and Mogilev Governorates), they were temporary (‘numerical’ as they were then called) and were only instituted in voting rooms during MP elections. The very idea of an agreement was neither obvious nor likeable to Poles, since most Russian landowners were state officials who had become rich as a consequence of having taken over properties confiscated from Poles after the January Uprising (1863) and then selling them to Russian settlers at lowered prices. However, during the elections to the Second State Duma in 1907, the interests of these two national groups turned out – albeit for a short time – common enough to result in the election of Wincenty Lisowski. He was the only MP of Polish descent from the Podolia Governorate in the history of the State Duma of the Russian Empire. The fragments of documents presented here originate from the collection of Kalikst Dunin-Borkowski’s Library in Klimaszówka (presently Klymashivka in Ukraine, Khmelnytskyi Oblast). The last owner of Klimaszówka was the secretary of the Polish Election Committee of Podolia Governorate in 1907. It is due to his passion as a collector that a significant part of the documentation illustrating the activity of this committee has been preserved to this day.

Zbigniew J. Wójcik, Polish-Russian Ties in the History of Sci ence as Reflected in the Writings of Jerzy Róziewicz . . . . . . . 193 Professor Jerzy Róziewicz (1939–2009) was an outstanding science historian and bibliographer. He was an academic worker at the Institute for the History of Science Polish Academy of Sciences in 1965–2009 (from 1992 with the title of Professor). He was the author (and co-author) of over two hundred publications, including the books: Polish-Russian Scientific Relations in 1918–1939, Seventy Years of Polish-Russian Scientific Contacts 1913–1988 (1988 and 1939), PolishRussian Scientific Connections (1725–1918) (1984), The Scientific, Teaching and Socio-Political Activity of Jan Niecisław Baudouin de Courtenay in Russia (editor and co-author) and other works. His scientific interests were vast, and he satisfied them by going through archives in the USSR, Poland, Czechoslovakia and other countries. They were mainly focused on the participation of Poles in the scientific life of Russia and the activity of Russians on Polish lands. He spent time researching the history of scientific relations between Slavonic countries. He published source materials linked to the activity of many scientists (including M. Skłodowska-Curie, D. Mendeleev, and V. Vernadsky) and handled bibliographical topics with great passion. Polish-Russian (and later Polish-Soviet) relations were full of tension. Despite this, many Poles were professors at Russian universities and members of the Russian Academy of Sciences in the Russian Empire. Many Russians were members of Polish scientific organisations (including the Academy of Arts and Sciences in Kraków) and taught as professors at the Russian universities in Warsaw and Puławy in 1869–1915. These relations were significantly restricted in the inter-war period. The research undertaken by Róziewicz indicated that even then these relations were fruitful, especially in the areas of mathematics, exact sciences and earth sciences. The works mentioned above (and dozens of others) revealed the positive influence scientists from Russia (later the USSR) and Poland had on the progress of knowledge in many areas. The picture presented in the works of Róziewicz would have been much richer if not for the restrictions imposed by the censor in Communist Poland.

Prince Adam Jerzy Czartoryski’s Speech on the 64th Anniversary of the Adoption of the Constitution of 3 May 1791 (Janusz Pezda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 In 1855 in Paris, Prince Adam Jerzy Czartoryski prepared a speech on the occasion of the 64th anniversary of the announcement of the constitution of 3 May 1791.

This took place amidst the agitated diplomatic activity linked to the Crimean War which was being fought at the time. A notebook with a rough draft of the speech, featuring numerous comments and amendments made by Adam Jerzy Czartoryski, proof of his hard work on the text, has been preserved in the collection of the Home Archive of the XX Czartoryski Library. The official meeting was held on Thursday, 3 May 1855. The enactment of the constitution was mentioned for the first time in the newly purchased building of the Polish Library at 6 Quai d’Orléans in Paris. The speech was copied and prepared for printing. Both Polish and French copies have been preserved. A rule that was always adhered to was that all the prince’s speeches were published in two languages, both Polish and French. However, the speech printed in 1855 differed from his earlier speeches in that there was also a copy published in Ukrainian, written using the Latin alphabet.

PRZEGLĄD WSCHODNI № 45

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 1 (45), s. 21–75, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2012

Tomasz Stryjek Warszawa

Tożsamość wobec nowoczesności hrabia Michał Tyszkiewicz (Mychajło Tyszkewycz) 1857–1930 – życie, działalność, przekonania*

elem publikacji jest przedstawienie życia oraz analiza przemian tożsamościowych i przekonań Michała hrabiego Tyszkiewicza (1857–1930), arystokraty wywodzącego się z ukraińskich ziem dawnej Rzeczypospolitej, malarza, filantropa, publicysty, polityka i dyplomaty. Szczególnym wyzwaniem, które tu podejmuję jest próba dotarcia do źródeł wyboru hrabiego między polską a ukraińską identyfikacją narodową. Działalność tego potomka rodziny magnackiej, w XIX w. szeroko rozgałęzionej na Litwie, Białorusi i Ukrainie, nie stała się jak dotąd przedmiotem pogłębionych badań. W historiografii ukraińskiej po 1991 r. występuje zainteresowanie Tyszkiewiczem, uwaga autorów koncentruje się jednak głównie na jego misji dyplomatycznej na rzecz uznania Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL) przez Stolicę Apostolską i mocarstwa ententy w latach 1918–1921. Zaangażowanie w budowę niepodległego państwa ukraińskiego członka rodziny, której pozostali przedstawiciele opowiedzieli się za polskością, badacze ukraińscy wyjaśniają przeważnie tym, iż miał on pochodzić ze „starego rodu ukraińskiego”. Jego wybór ukraińskiej identyfikacji narodowej lwowska historyczka Liliana Hentosz datuje na lata młodości i przedstawia jako skutek zer wania „związków ze spolszczoną rodziną” oraz „powrót do ukraińskich

* Artykuł jest rozszerzoną wersją referatu wygłoszonego na międzynarodowej konferencji naukowej „Hrabia Michał Tyszkiewicz-Łohojski (1857–1930). Życie i działalność na niwie polsko-ukraińskiej”, która odbyła się 25 maja 2007 r. w Gnieźnie w 150. rocznicę urodzin bohatera. Chciałbym serdecznie podziękować współorganizatorom konferencji, potomkom hrabiego Stanisławowi i Michałowi Tyszkiewiczom za zaproszenie do udziału i pomoc w przygotowaniu wystąpienia.

Tomasz Stryjek

korzeni” . Z kolei w Polsce o postaci tej wspominają w swych pracach badacze polskiego życia społeczno-kulturalnego na Ukrainie przed 1914 r. Zdaniem Tadeusza Epszteina Tyszkiewicz był przedstawicielem grupy ziemian, którzy „w sympatiach dla ukraińskiego ruchu narodowego widzieli powrót do własnych korzeni”, a także filantropem, który „poświęcał się działalności służącej zbliżeniu obu narodów” . W ich ocenie jest to postać godna wzmianki, ale mało reprezentatywna dla polskich środowisk na Ukrainie. Więcej uwagi Tyszkiewiczowi poświęcają natomiast polscy historycy zajmujący się ukraińskimi zmaganiami niepodległościowymi 1917–1921, emigracją ukraińską w latach 20. i polskoukraińskimi stosunkami politycznymi okresu międzywojennego . Z ich punktu widzenia Tyszkiewicz był przede wszystkim ukraińskim politykiem. Kwestię jego tożsamości i identyfikacji narodowej rozwiązują oni przez nazwanie go „Ukraińcem polskiej kultury” . W ujęciach historyków z obu krajów przeważają zatem schematyczne odpowiedzi na pytanie, kim był Michał Tyszkiewicz. Jest to o tyle zrozumiałe, że nikt nie poświęcił jeszcze uwagi tej postaci integralnie. Przedmiotem badań były głównie poszczególne epizody jego działalności społecznej i politycznej, to zaś nie pociągało za sobą potrzeby analizy tożsamościowej. Problem jednak pozostaje i jawi się jako interesujący nie tylko w perspektywie historii stosunków polsko-ruskich i polsko-ukraińskich, ale także w wymiarze teoretycznym. Czasem przywoływane w odniesieniu do takich postaci określenie „ludzie pogranicza” – metafora, która ma uchwycić cechy osób funkcjonujących na styku dwu lub więcej kultur narodowych – niewiele wyjaśnia, zwłaszcza wtedy, gdy – jak na przełomie XIX i XX w. – kultury te nie znajdowały się w równorzędnej L. H e n t o s z, Łysty Symona Petlury do hrafa Mychajła Tyszkewycza (www.franko.lviv.ua/Subdivisions/um/um1/Dokumenty/4-hentosh%20liliana.html) (dalej: Hentosz I). T. E p s z t e i n, Polacy na Ukrainie a wydarzenia lat 1905–1907, [w:] Rewolucja 1905–1907 w Królestwie Polskim i w Rosji, M. Przeniosło, S. Wiech (red.), Kielce 2005, s. 205. J.J. B r u s k i, Petlurowcy. Centrum Państwowe Ukraińskiej Republiki Ludowej na wychodźstwie (1919–1924), Kraków 2000, J. P i s u l i ń s k i, Nie tylko Petlura. Kwestia ukraińska w polskiej polityce zagranicznej w latach 1918–1939, Wrocław 2004. Postać tę dostrzegają także badacze polityki papiestwa w stosunku do rewolucji i zmian terytorialnych w Europie Wschodniej za pontyfikatu Benedykta XV (1914–1922). Zob. M. M r ó z, W kręgu dyplomacji watykańskiej. Rosja, Polska, Ukraina w dyplomacji watykańskiej w latach 1917–1926, Toruń 2004, A.A. Z i ę b a, Watykan i Ukraina po I wojnie światowej, [w:] Ukraińskie Zeszyty Ukrainoznawcze, Warszawa 1994, t. 2, s. 87–95. Przedstawicieli grupki ziemian – sympatyków ruchu ukraińskiego przed 1914 Jan Jacek Bruski opisuje w następujący sposób: „swego rodzaju gente Poloni, natione Ukraini, godzący swą polskojęzyczność i wyznanie rzymskokatolickie z ukraińskim patriotyzmem”. Obok Michała Tyszkiewicza zalicza do niej Jana Tokarzewskiego-Karaszewicza (Iwana Tokarzewskiego-Karaszewycza), Wacława Lipińskiego (Wiaczesława Łypynskiego) oraz rodzinę Antonowyczów – J.J. B r u s k i, op.cit., s. 26.

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

sytuacji. Kultura ukraińska kształtowała wtedy swój kanon, zaś jej twórcy dążyli do wytyczenia granic wobec innych kultur. Natomiast przedstawiciele kultury polskiej starali się oprzeć kanon kultury narodowej na dziedzictwie dawnej Rzeczypospolitej. Przeważnie prowadziło to do traktowania Rusinów/Ukraińców jako części narodu polskiego. Publikacja składa się z trzech części. W pierwszej części przybliżam instrumentarium pojęciowe odnośnie do tożsamości jednostki, którym będę się dalej posługiwał. W drugiej przedstawiam te informacje biograficzne o bohaterze, które udało mi się zgromadzić. Część trzecia jest wprost poświęcona analizie przekonań i narodowego aspektu tożsamości postaci. Zarys biografii Tyszkiewicza nie jest oparty na systematycznej kwerendzie archiwalnej. Poszukiwania na temat działalności politycznej hrabiego należałoby prowadzić w archiwach i w prasie we Lwowie, Kijowie, Petersburgu, Moskwie, Rzymie i Paryżu, a być może też w Berlinie i Wiedniu, najprawdopodobniej byłyby one jednak, zapewne w niejednym z tych miejsc, bezowocne. Inicjatyw podejmowanych przez hrabiego było wiele, ponieważ jednak niewiele przyniosło konkretne wyniki, ich ślady są nieliczne i rozproszone. Interesujący się Tyszkiewiczem historycy ukraińscy i polscy sięgali z reguły do łatwo dostępnego zbioru lwowskiego, który składa się z papierów zdeponowanych przez niego samego na krótko przed śmiercią w 1930 r. Są to przede wszystkim fragmenty korespondencji urzędowej hrabiego jako przewodniczącego misji URL przy Stolicy Apostolskiej i paryskiej konferencji pokojowej w latach 1919–1920, m.in. z Symonem Petlurą, oraz korespondencja osobista z różnymi osobami. Źródła z tego zbioru, mające formę drukowaną, zostały już wykorzystane. Warto byłoby natomiast wykorzystać jeszcze zachowane tam odręczne listy Tyszkiewicza do metropolity Andrzeja Szeptyckiego z lat 1913–1930. Sądzę wszakże, że nie zawierają one informacji, które naruszyłyby interpretację przemian tożsamościowych Tyszkiewicza zaproponowaną w trzeciej części artykułu. Analizę narodowego aspektu tożsamości Tyszkiewicza prowadzę zatem przede wszystkim na podstawie fragmentów jego wspomnień, powstałych u schyłku życia, tj. już po odegraniu przez niego roli politycznej w latach 1918–1921 . Do tego tematu dysponuję także źródłami innego typu – publikacjami historycznymi z lat 1899–1904 i z roku 1919 i wypowiedziami na łamach prasy z lat 1906–1909, mają one jednak mniejszą wartość, nie dają bowiem bezpośredniego Tyszkiewicz oddał te dokumenty Ukraińskiemu Muzeum Narodowemu we Lwowie, obecnie znajdują się w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy w tym mieście (CDIA Ukrainy we Lwowie). Jest tam także korespondencja między nim a Petlurą, którą opublikowała L. Hentosz (zob. przyp. 1). M. Ty s z k e w y c z, Urywky z spohadiw, „Literaturno-Naukowyj Wistnyk”, 1928 nr 3, s. 229–241, nr 5, s. 29–36, nr 7–8, s. 250–260, nr 9, s. 52–58, 1929 nr 3, s. 224–230, nr 9, s. 760, 777–785.

Tomasz Stryjek

wglądu w osobiste odczucia i przekonania. Wydaje się, iż okresami najintensywniejszych przemian w tożsamości naszego bohatera były lata dojrzewania (ok. 1873–1875) oraz lata poprzedzające bezpośrednio wybuch I wojny światowej, gdy przychylił się on wyraźnie ku ukraińskiej identyfikacji narodowej. Muszę zastrzec, iż moje dociekania będą miały charakter hipotetyczny. Należy potraktować je jako wprowadzenie do dalszych badań nad tą nader interesującą postacią z dziejów Polski i Ukrainy. I. Dwa wymiary tożsamości jednostki Metodę analizy tożsamościowej czerpię od Antoniny Kłoskowskiej. W jej przekonaniu tożsamość stanowi wyraz samowiedzy jednostki, integrujący w całość różne identyfikacje, odnoszące się m. in. do płci, grupy społecznej, kategorii zawodowej, uczestnictwa w kulturze, stosunku do polityki i przynależności narodowej. Socjolożka ta rozumiała zatem tożsamość jako wyraz dążeń jednostki do indywidualnej syntezy, powstającej wskutek wiązania cech osobistych ze światem otaczającej kultury. Uważała też, iż tożsamość, choć charakteryzuje się dużym stopniem trwałości, w życiu jednostki ulega zmianom, które bywają źródłem wewnętrznych napięć i kryzysów. Najbardziej intensywny okres zmian, w czasie którego dokonuje się krystalizacja lub dyfuzja tożsamości, to zdaniem tej socjolog okres młodości. To wówczas – sądziła Kłoskowska – następuje w człowieku nie tylko „dojrzewanie syntetyzujących funkcji ego w sensie psychoanalitycznym, ale także zbliżenie do historii, uznanie związków osobistej biografii z procesem społecznym i kulturą” . Toteż optymalną strategią w badaniach tożsamości była – w przekonaniu autorki – analiza materiałów autobiograficznych wytworzonych przez ludzi między 20. a 30. rokiem życia. W przypadku Tyszkiewicza dysponujemy relacją autobiograficzną spisaną najprawdopodobniej między 65. a 70. rokiem życia, zawierającą jednak sporo informacji na temat okresu młodzieńczego. W analizie narodowego aspektu tożsamości jednostki autorka posługiwała się dwoma kategoriami. Obok poczucia przynależności do narodu, określanego mianem identyfikacji narodowej, wyróżniła ona także przyswojenie kultury narodowej i uniwersalnej, nazwane walencją kulturową. Kategorie te traktowała Kłoskowska jako dwa wymiary tożsamości właściwe ludziom żyjącym od XIX w. po czasy współczesne, pozostające dla nich ważnymi punktami odniesienia. Celem jej badań było zatem ustalenie, jakie miejsce identyfikacja narodowa i walencja kulturowa zajmują w tożsamości ludzi. W dociekaniu tego brała pod uwagę różnice pochodzenia etnicznego, społecznego i regionalnego oraz doświadczeń A. K ł o s k o w s k a, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996, s. 105–106.

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

życiowych. Autorka empirycznie potwierdziła występowanie różnego rodzaju związków między identyfikacją narodową i walencją kulturową. Okazało się, iż identyfikacja narodowa jednostki najczęściej jest integralna, może być jednak także podwójna, niepewna lub świadomie niewybrana – kosmopolityczna. Z kolei walencja kulturowa także może być pojedyncza (uniwalencja) lub podwójna (biwalencja i ambiwalencja), może również odnosić się do większej liczby kultur narodowych oraz kultury uniwersalnej (poliwalencja). Aby zbadać miejsce zajmowane przez poczucie przynależności narodowej i przyswojenie kultury narodowej w tożsamości, a także związki zachodzące między nimi, Kłoskowska skoncentrowała się przede wszystkim na wydobyciu tzw. wartości ogniskującej jednostki oraz ustaleniu, jakie są jej inne wartości naczelne. Jej badania, prowadzone wobec młodych ludzi w Polsce w latach 90. XX w., pokazały całą gamę możliwych relacji między identyfikacją narodową a walencją kulturową jednostek. W poniższej tabeli, obrazującej wyniki tych badań, kombinacje oznaczone ** zostały potwierdzone empirycznie, oznaczone * pozostały hipotetycznymi, natomiast pola oznaczone wyłącznie cyframi okazały się być najprawdopodobniej kategoriami możliwymi jedynie teoretycznie . Walencja kulturowa Identyfikacja narodowa Integralna Podwójna Niepewna Kosmopolityzm

Uniwalencja 1 ** 5 9 ** 13

Biwalencja Ambiwalencja Poliwalencja 2 ** 6 ** 10 * 14 **

3 7 ** 11 * 15 *

4 ** 8* 12 * 16 *

Obok przypadków łączenia integralnej (jednolitej) identyfikacji z walencją nie tylko własnej, ale także innych kultur narodowych (np. Polacy, którzy poza kulturą polską przyswoili elementy kultury żydowskiej, niemieckiej czy ukraińskiej – poz. 2 lub 3) oraz kultury europejskiej (poz. 4), Kłoskowska napotkała także przypadki identyfikacji podwójnej, reprezentowane przez osoby, które czy to potrafiły uzgodnić w sobie pozytywne wartościowanie dwu kultur narodowych (biwalencja – poz. 6), czy to – z uwagi na historyczne konflikty oraz uprzedzenia między dwoma narodami – zmagały się z problemem swego stosunku do jednej lub obu z nich (ambiwalencja – poz. 7). Natomiast w badaniach tożsamości postaci historycznych u Kłoskowskiej pojawiła się także kwestia konwersji narodowej, którym to mianem określała ona „całkowitą przemianę” identyfikacji narodowej

Ibidem, s. 129.

Tomasz Stryjek

w ciągu życia jednostki . Analizując takie źródła, jak m. in. pamiętniki i utwory poetyckie, Kłoskowska zaproponowała metodę badania identyfikacji i walencji osób nieżyjących, polegającą na konfrontowaniu autoanaliz pochodzących od nich samych z danymi „zewnętrznymi”. Uznając materiał autobiograficzny za najlepsze źródło w badaniach narodowego aspektu tożsamości jednostek, autorka ta przestrzegła jednak historyków przed zbytnim zawierzeniem wyjaśnieniom samych bohaterów, zwłaszcza wtedy, gdy ci ostatni adresowali swe wspomnienia do publicznego odbioru oraz dokonywali rekapitulacji swych przekonań z odległej perspektywy czasowej. Wskazówki te mają bezpośrednie zastosowanie w analizie fragmentów wspomnień Tyszkiewicza, powstałych – jak już wspomniałem – u schyłku jego życia. W świetle tego źródła tożsamość hrabiego jawi się jako przypadek połączenia integralnej ukraińskiej identyfikacji narodowej z poliwalencją kulturową, który to stan autor przypisał całemu swojemu życiu. Jeśli przyjęlibyśmy pełną wiarygodność tego obrazu, trudno byłoby mówić w życiu Tyszkiewicza o jakichkolwiek przemianach identyfikacji narodowej. Z całą pewnością jednak hrabia ewoluował od identyfikacji z dziedzictwem przedrozbiorowej Rzeczypospolitej ku ukraińskości. Z drugiej strony nic nie wskazuje na to, że kiedykolwiek zerwał całkowicie z polskością, która w drugiej połowie XIX i pierwszych dekadach XX w., a więc za jego życia, przechodziła proces modernizacji. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, iż w okresie pisania wspomnień zeszła ona u niego na drugi plan w stosunku do identyfikacji ukraińskiej, zachowując przednowoczesny i – co u starszego już wtedy człowieka psychologicznie zrozumiałe – „reminiscencyjny” charakter. Drugi z wymiarów tożsamości Tyszkiewicza, co dość charakterystyczne dla arystokraty, miał cechy poliwalentne, wynikał ze znajomości kilku języków europejskich i poczucia związku z dziedzictwem antycznym. We wczesnym okresie życia posiadł on zapewne kompetencje w zakresie kultury polskiej, aby następnie, w wieku dojrzałym, w związku z przemianą identyfikacyjną ku ukraińskości, systematycznie poszerzać znajomość kultury ukraińskiej (zatem jego przyswojenie tych dwu kultur w późnej fazie życia najprawdopodobniej nabrało cech biwalentnych). Przywołane wspomnienia kreują obraz tożsamości człowieka, które przez całe swe życie reprezentował przypadek „umieszczony” w powyższej tabeli w poz. 4 (ewentualnie w 2, jeśli uznamy, iż kultury polska i ukraińska były przez Tyszkiewicza szczególnie cenione). Konfrontacja z innymi źródłami i wiedzą na temat jego biografii wskazuje jednak raczej na przypadek oznaczony numerem 8 (ewentualnie 6), z tym że w czasie jego życia nastąpiła „zamiana miejsc” Ibidem, s. 141.

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

między dwoma identyfikacjami hrabiego. Nowoczesna ukraińska identyfikacja narodowa zastąpiła przednowoczesne poczucie przynależności do polskich elit i dziedziczenia tradycji dawnej Rzeczypospolitej. W tym miejscu warto jeszcze przywołać, niejednokrotnie w Polsce analizowany10, przypadek urodzonego w Prusach Wschodnich historyka i poety Alberta von Winklera/Wojciecha Kętrzyńskiego (1838–1918), potomka zgermanizowanej rodziny zbiedniałej szlachty, który w 1856 r. dokonał konwersji narodowej, tj. porzucenia niemieckiej i przyjęcia polskiej identyfikacji narodowej. Został on przez Kłoskowską zinterpretowany jako przykład zmiany jednej identyfikacji integralnej na drugą przy zachowaniu przez całe życie biwalencji kulturowej (polskiej i niemieckiej). Konwersję Kętrzyńskiego warto brać pod uwagę przy badaniu tożsamości Michała Tyszkiewicza. Sam kierunek zmiany – przejście od identyfikacji z narodem dominującym do utożsamienia z narodem podporządkowanym w związku z rozpoznaniem historycznych korzeni własnej rodziny – jest tu podobny, pozostają jednak poważne różnice. Wszystko wskazuje bowiem na to, iż na żadnym etapie życia hrabiego nie doszło do tak szybkiej i jednoznacznej, jak u Kętrzyńskiego, zmiany identyfikacji narodowej. II. Życie i działalność publiczna A. Młodość, sprawy rodzinne Michał hrabia Tyszkiewicz urodził się 20 kwietnia 1857 r. w Andruszówce w powiecie lipowieckim guberni kijowskiej. Jego przodek Wasyl Tyszkiewicz, wojewoda podlaski, wywodzący się z bojarów miejscowych, już w połowie XVI w. tytułował się dziedzicem na Łohojsku i Berdyczowie. Za czasów pradziadka Michała Jerzego (1768–1831) Łohojsk przeszedł w ręce przedstawiciela jednej z litewskich gałęzi rodu, zaś na Ukrainie Tyszkiewiczom pozostały jedynie dobra z centrum w Oczeretnej. Po śmierci Jerzego otrzymał je jego syn Henryk. Michał był wnukiem Henryka, marszałka szlachty guberni kijowskiej (zmarłego w 1854) oraz synem Stanisława (zmarłego w 1869). Jego matka Helena była z kolei córką generała Benedykta Kołyszki, uczestnika insurekcji kościuszkowskiej. W jego życiu, obok matki, wyraźnie zaznaczyły się postacie dwu starszych braci: Henryka (ur. 1846) i Benedykta (ur. 1849). W latach poprzedzających powstanie styczniowe rodzina Michała prosperowała dobrze. Stanisław połączył zarząd nad dobrami żony (Andruszówka) i własnymi (m.in. Czerniawka), inwestował w fabrykę cukrowniczą w Pliskowie. Zob. Ibidem, s. 147–163, N. B o ń c z a - T o m a s z e w s k i, Źródła narodowości. Powstanie i rozwój polskiej świadomości narodowej w II połowie XIX i na początku XX wieku, Wrocław 2006, s. 25–140 (tam też dalsza literatura).

Tomasz Stryjek

Łącznie gospodarował na ok. 15 tysiącach dziesięcin ziemi. Załamanie przyszło w latach 60., gdy na skutek różnych okoliczności wszyscy członkowie rodziny opuścili na dłużej ojczyste strony. Najpierw Henryk i Benedykt zostali wysłani do szkół w Warszawie. Następnie wybuch powstania skłonił rodziców, przeciwnych udziałowi w walce, do podjęcia decyzji o wyjeździe z Andruszówki matki z najmłodszym synem. Droga Heleny i Michała wiodła w latach 1863–1864 przez Odessę i Kraków do Warszawy. Andruszówka ucierpiała w czasie działań powstańczych, według relacji członków rodziny bardziej rujnującymi okazały się jednak późniejsze rządy dzierżawców i administratorów, dbałych bardziej o interesy własne niż właścicieli11. Stanisław, stale w następnych latach podróżujący między Warszawą a dobrami rodzinnymi, nie zdołał przed śmiercią odratować całego majątku rodziny. Znaczną część posiadłości rodzina utraciła lub musiała sprzedać – zostało jej ok. 3000 dziesięcin ziemi12. Starsi bracia otrzymali wykształcenie w Warszawie. Matka, nie całkiem zadowolona ze szkół warszawskich, dla Michała, gdy osiągnął trzynasty rok życia, wybrała gimnazjum w Wilnie. Po ukończeniu dwu lat nauki, w roku 1873 lub 1874, powrócił on z matką do rodzinnej Andruszówki, która w międzyczasie pod okiem Benedykta podniosła się z najgłębszego upadku. We wspomnieniach Michał określił to wydarzenie jako powrót do ojczyzny (wbrew jego sugestiom nie można jednak uznać, iż to wówczas dokonał się jego jednoznaczny wybór na rzecz ukraińskiej identyfikacji narodowej)13. W świetle relacji Benedykta Michał, ulubieniec matki, od szóstego roku życia zdradzał talent malarski, sporządzał szkice pejzaży oraz scen inspirowanych tematyką biblijną. Gdy przyszło decydować o wyborze miejsca studiów, matka i syn – chcąc pozostać w częstym kontakcie ze sobą oraz gniazdem rodowym – odrzucili propozycję Benedykta, aby Michał studiował za granicą, w Krakowie. Ostatecznie wybrali Petersburg14. Michał ukończył Akademię Sztuk Pięknych w stolicy imperium ze srebrnym medalem, później (ok. 1905) doskonalił swe umiejętności u znanych malarzy w Paryżu, twórczość ta nie zdominowała jednak jego dorosłego życia, usunięta na dalszy plan przez powinności rodzinne, społeczne, w końcu także działalność polityczną.

Tak przedstawił główną przyczynę strat w swych pamiętnikach Benedykt Tyszkiewicz – B. hr. T y s z k i e w i c z, Dumy i dumki czyli prawdziwa opowieść, Warszawa 2006, s. 96–119. We wspomnieniach Michała znajdujemy potwierdzenie tej interpretacji, dowiadujemy się jednak także, że w 1863 powstańcy podpalili zbiory we dworze oraz żądali podziału ziemi, a także, iż przyczyną pozbycia się części majątku po powstaniu była decyzja władz carskich o zakazie brania kredytów bankowych pod zastaw ziemi – M. T y s z k e w y c z, Urywky z spohadiw, 1928 nr 5, s. 31, nr 7–8, s. 251. 12 Ibidem, 1928 nr 3, s. 241, nr 5, s. 29. 13 Ibidem, 1928 nr 7–8, s. 254. 14 B. T y s z k i e w i c z, op.cit., s. 515.

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

Okres młodzieńczy zakończył doświadczeniem ocenianym później z dystansem – w latach 1879–1880 odbył on sześciomiesięczną służbę wojskową15. Michał, najsilniej z braci związany z matką, osiadł ostatecznie przy niej w andruszowieckim dworze i tu założył rodzinę16. W 1884 r. ożenił się z Zofią Chełmicką z wielkopolskiego Żydowa17. Małżeństwo, którego owocem było dwu synów – Jerzy i Stanisław, okazało się być związkiem odpornym na przeciwieństwa losu. Treścią następnych paru dekad w życiu hrabiego stało się przede wszystkim zarządzanie stosunkowo niewielkim – w porównaniu z przedstawicielami innych gałęzi tego rodu – majątkiem. Andruszówka osiągnęła dobre wyniki w produkcji zbożowej i sadownictwie, a to dzięki wprowadzeniu praktyki konsekwentnego nawożenia ziemi. Korzyści czerpane z majątku pozwoliły Michałowi nie tylko na rozbudowę i upiększenie rodzinnego pałacu, ale także pokrywanie kosztów wyjazdów rodziny za granicę. Nie jest całkiem jasne, ile dokładnie lat przeżył on, dzieląc czas między zajęcia gospodarskie, pobyty zagranicą oraz działania na forum publicznym – sam pisał o około trzydziestu. Nie ulega natomiast wątpliwości, iż okres ów zakończył się najpóźniej w 1909 r., gdy wyjechał z kraju na stałe18. B. Fundator inicjatyw życia publicznego (do 1914) Aż do 1914 r. Tyszkiewicz brał udział w przedsięwzięciach w kręgu tak ukraińskiego, jak polskiego życia społecznego, kulturalnego i naukowego. On sam nie widział w tym sprzeczności i chętnie wspierał inicjatywy symbolizujące związki dwu kultur narodowych. Ten aspekt jego działalności stanowi doskonały przykład na jego biwalencję kulturową. Według jego przekonania M. T y s z k e w y c z, Urywky z spohadiw, 1928 nr 9, s. 52. Jak sugeruje Benedykt, dotychczasowy gospodarz majątku, to, że ustąpił bratu, wynikało z preferowania „beniaminka” przez matkę. Oceniał on jej stosunek do Michała krytycznie, nie sprzeciwił się jednak jej woli – B. T y s z k i e w i c z, op.cit., s. 537. Ostatecznie, po założeniu rodziny, Benedykt wybudował własną rezydencję w przypadającej mu części Andruszówki. 17 M. T y s z k e w y c z, Urywky z spohadiw, 1928 nr 9, s. 52. 18 Niestety, autor nie uporządkował chronologicznie swej autobiografii. W okresie studiów Jerzego w paryskiej Ecole de Sciences Politiques (1904–1907) rodzice kilkakrotnie odwiedzali stolicę Francji. Jednak i wtedy Michał nie zaprzestał aktywności politycznej i publicystycznej w Kijowie, bywał też w Galicji – Ibidem, 1929 nr 3, s. 228, 1929 nr 9, s. 780. Najpóźniej w roku ostatecznego wyjazdu Michała za granicę zarząd Andruszówką przejął Jerzy, który przyczynił się do tego, że areał majątku w okresie przed 1914 został wyraźnie powiększony. We wspomnieniach hrabia podkreślił znaczenie ponoszenia osobistej odpowiedzialności za utrzymanie rodziny. Oceniał on swą rolę zarządcy majątku nie jako realizację życiowego powołania, lecz jako ofiarę z własnych potrzeb twórczych. Wprost narzekał, iż wskutek tego obciążenia w pewnych okresach prawie całkiem zarzucił malowanie. Biorąc pod uwagę utratę całego majątku w czasie rewolucji bolszewickiej, wyraził żal, iż w młodości nie obrał innej drogi życiowej i „nie wyrobił się na poważnego malarza”. W takim przypadku mógłby bowiem zgromadzić środki, które zapewne po 1917 ocalałyby, byłyby bowiem ulokowane za granicą – Ibidem, 1928 nr 9, s. 53. 15 16

Tomasz Stryjek

do rewolucji lat 1905–1907, w przeciwieństwie do Galicji Wschodniej, w części Ukrainy pozostającej pod władzą Rosji nie było politycznego konfliktu polsko-ukraińskiego19, zaś dystanse społeczne, wyznaniowe, i językowe między dworem a wsią mogły zostać przekroczone drogą, którą on sam starał się realizować – ofiarności ziemian na rzecz podniesienia oświaty, kultury i materialnego poziomu życia chłopów. W okresie do 1905 r. nic nie wiemy o prowadzeniu przez niego na terenie Rosji działalności politycznej. W biogramach Tyszkiewicza autorów ukraińskich podkreśla się wczesny wpływ, jaki wywarł na niego Wołodymyr Antonowycz20. W istocie są przesłanki, aby odnajdywać podobieństwa przemian identyfikacyjnych tych dwu postaci. Motywy skierowania się Tyszkiewicza ku ukraińskości – wprawdzie o tyle innego typu, że, jak u autora Mojej spowiedzi21, nie mającego charakteru nagłego zwrotu – były rzeczywiście podobne. Wynikały bowiem w dużej mierze z potrzeby odnalezienia osobistego powołania w pracy na rzecz ludu. Jednak ich oceny historyczne i poglądy polityczne nie były tożsame. Tyszkiewicz przywołał postać kijowskiego profesora we wspomnieniach parokrotnie. Do ich poznania się doszło, gdy Michał prowadził poszukiwania w kijowskim archiwum, podległym Antonowyczowi. To dzięki przyjaźni z nim poznał innych działaczy ruchu ukraińskiego w Kijowie oraz wszedł w stosunki z lwowskim towarzystwem oświatowym Proswita22. Jeśli chodzi o badania dziejów Rusi, Tyszkiewicz bardziej niż Antonowycza cenił wtedy niektórych polskich historyków, a najbardziej Aleksandra Jabłonowskiego, którego poznał zresztą dzięki pośrednictwu ukraińskiego uczonego23. Doceniając wielką rolę Ibidem, 1929 nr 3, s. 224. Zob. np. O. K o l a n c z u k, Hraf – dypłomat, [w:] Ukrajinśkyj prawnyczyj almanach, J. Doroszenko (red.), Kyjiw 2002, s. 212. 21 Wołodmyr Antonowycz (1834–1908), urodzony w zbiedniałej rodzinie szlacheckiej na Kijowszczyźniej, zwrotu ku ukraińskości dokonał u schyłku lat 50. pod wpływem studiów historycznych i wrażliwości na społeczne poniżenie chłopstwa. Na zarzuty ze strony polskiej o wiązanie się z ruchem przeciwnym odbudowie Rzeczypospolitej, odpowiedział w 1861 pamfletem Moja spowid’ (Moja spowiedź), w którym z satysfakcją przyznał się do „odszczepieństwa”, zaś przed szlachtą na Ukrainie postawił wybór – pójść jego drogą lub wyjechać z kraju. Zatem w tym przypadku, jak u Kętrzyńskiego, można byłoby mówić o konwersji narodowej. 22 Michał Tyszkiewicz pisał o Antonowyczu: „To był mały, skromny, cichy człowiek, w jego oczach błyskał ogień, a na ustach pojawiał się gorzki uśmiech. Bardzo mocno pokochał Ukrainę i wiele za nią wycierpiał. Nasze stosunki, z początku chłodne, szybko ociepliły się. Coś mnie ciągnęło do niego i, każdego razu kiedy byłem w Kijowie, wieczór w jego domu, na ulicy Żyliańskiej, był dla mnie największą przyjemnością” – M. T y s z k e w y c z, Urywky z spohadiw, 1928 nr 9, s. 55. 23 O Jabłonowskim, który, choć mieszkał w Warszawie, niejednokrotnie gościł u niego w Andruszówce, napisał we wspomnieniach: „Z Jabłonowskim zbliżyłem się jeszcze bardziej [autor miał na myśli porównanie swych relacji z Antonowyczem – przyp. T.S.]. [...] Trzeba przyznać, że choć to był zawzięty polski patriota, a w niektórych poglądach na Ukrainę nawet szowinista, w czym się z nim nie zgadzałem, nauka i bezstronne poszukiwanie prawdy mimo wszystko brały u niego 19

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

Antonowycza w rozwoju ruchu ukraińskiego, wstrzemięźliwie oceniał efekty jego pracy badawczej. Zauważył, iż jego „zapalczywa miłość do Ukrainy” ważyła na jego ocenach jej wrogów w tym stopniu, że tracił na tym „obiektywizm niezbędny w pracach o charakterze czysto naukowym”24. Działania Tyszkiewicza na rzecz rozwoju kultury ukraińskiej i jej popularyzacji w Europie obejmowały m.in.: ufundowanie w 1888 (lub 1887) roku nagrody przy lwowskim oddziale Proswity dla autorów najlepszego historycznego dramatu lub powieści o ukraińskim charakterze patriotycznym (tzw. Mychajłowa premija)25, przekazanie 3000 franków dla uniwersytetu w Louvain w Belgii celem ustanowienia katedry ukrainoznawstwa (jego syn Stanisław, jezuita, studiował tu teologię), a także w 1914 r. 20000 rubli dla Ukraińskiego Towarzystwa Naukowego w Kijowie z okazji setnej rocznicy urodzin Tarasa Szewczenki26. Inaczej niż z działaczami społeczno-politycznymi, literatami i uczonymi, nic nie wiemy o utrzymywaniu przez niego stałych kontaktów z malarzami ukraińskimi. Wiemy jedynie, iż w 1911 r. przeznaczył swą kompozycję Sen Ukrainy do ekspozycji na wystawie sztuki ukraińskiej w Kijowie27. W swych publikacjach Tyszkiewicz wysoko ocenił pisarzy zafascynowanych historią i kulturą Ukrainy: Bohdana Zaleskiego, Seweryna Goszczyńskiego, Leonarda Sowińskiego i Aleksandra Grozę28. Wspomagał finansowo różne inicjatywy literackie, największym szacunkiem otaczał jednak wieszczy narodowych. W 1908 r. sfinansował wydanie w Kijowie dwujęzycznego Noworocznika literackiego polskoukraińskiego, zawierającego utwory autorów obu narodowości. Dochód ze sprzedaży publikacji był przeznaczony na sprowadzenie zwłok Juliusza Słowackiego

górę. Udowodnił to w ostatniej swojej pracy Historja Rusi, w której choć spoglądał na Ukrainę bardziej jak na prowincję Polski, to jednak w głównych punktach trzymał się prawdy.” – Ibidem, 1928 nr 9, s. 55–56. 24 M. T y s z k i e w i c z, La litterature ukrainienne, Berne 1919, s. 112. 25 O. K o l a n c z u k, op.cit., s. 212. Z kolei dziennik Jewhena Czykałenki pod datą 10 I 1910 zawiera informację, iż przedstawiciel Tyszkiewicza powiadomił kijowską Proswitę, iż jego mocodawca zamierza przekazać towarzystwu 200 dziesięcin ziemi celem założenia i utrzymania ukraińskiej szkoły – J. C z y k a ł e n k o, Szczodennyk, t. I, Kyjiw 2004, s. 83. 26 Zob. T. E p s z t e i n (op.cit., s. 205–206) za wzmianką w kijowskich „Kłosach ukraińskich” (nr 7–8, 1914, s. 32). Autor tej notatki prasowej informował, iż ofiarodawca przeznaczy specjalną sumę na „zapomogi i pożyczki dla włościan, którzy trzymają się języka ukraińskiego, ubiorów i obyczajów”. Ukraińskie Towarzystwa Naukowe powołał w 1907 w Kijowie, po przeniesieniu się na stałe do tego miasta, Mychajło Hruszewski. Wzorowało się ono na Naukowym Towarzystwie im T. Szewczenki (NTSz) we Lwowie, głównej placówce ówczesnej nauki ukraińskiej, której Hruszewski przewodniczył od 1897. Tyszkiewicz był już wtedy członkiem honorowym NTSz. 27 Ostatecznie jej pokazu zakazała jednak carska cenzura – L. Hentosz I. 28 M. T y s z k e w y c z, Urywky z spohadiw, 1928 nr 5, s. 34.

Tomasz Stryjek

do kraju oraz budowę pomnika Tarasa Szewczenki w Kijowie29. W swej historii literatury ukraińskiej z 1919 r. wychwalał Szewczenkę jako najwybitniejszego poetę całej Słowiańszczyzny, przewyższającego talentem Puszkina i Mickiewicza30. Wkład finansowy wniósł jednak także w popularyzację dzieła mistrza Adama. Wyrazem tego było podarowanie w 1907 r. redakcji tygodnika „Kresy” w Kijowie 1000 egzemplarzy Pana Tadeusza z życzeniem rozlosowania 700 z nich wśród czytelników oraz rozesłania pozostałych 300, za pośrednictwem polskiego Towarzystwa „Oświata”, bibliotekom i czytelniom ludowym31. Inną inicjatywą, mającą w założeniu wzmocnić polskość na tamtych terenach, było sfinansowanie w latach 1907–1908 konkursu na napisanie „monografii o polskiej szlachcie zagrodowej na Rusi” oraz „komedyi popularnej” na ten sam temat32. Chyba największy wkład w rozwój polskiej kultury włożył Tyszkiewicz, przekazując warszawskiemu Towarzystwu Zachęty Sztuk Pięknych (tu także był honorowym członkiem) kapitał na zakup willi dla artystów. Za jego zgodą pieniądze te przeznaczono na inny cel – służyły przez kilkanaście lat jako fundusz stypendialny dla twórców33. Jak informowała polska prasa w Rosji małżeństwo Tyszkiewiczów prowadziło także działalność ściśle charytatywną. Już w 1887 r. petersburski „Kraj” donosił (za rosyjską prasą w Kijowie), iż hrabina Tyszkiewiczowa w Berdyczowie „oprócz stałych zapomóg pieniężnych dla ubogich miasta, kazała jeszcze wydawać dla nich co tydzień po 2000 bochenków chleba”34. W 1899 r. ten sam tygodnik przyniósł wiadomość o ufundowaniu przez Michała Tyszkiewicza domu wypoczynkowego dla księży, artystów i literatów35. C. Wobec historii Rzeczypospolitej i Ukrainy (do 1905) Potrzebą Tyszkiewicza od wczesnych lat życia było poznanie dziejów rodziny i kraju jej pochodzenia. Prowadził amatorskie badania, w czym bardzo pomogły mu kontakty ze wspomnianymi wyżej historykami. Opierając się bardziej na porównaniu różnych opracowań niż krytyce źródeł, przygotował trzytomowe dzieło na temat historii stosunku Polski do Ukrainy. Jak stwierdzał w 1928 r., praca, pozostawiona w majątku rodzinnym w rękopisie, przepadła zapewne „pod Noworocznik literacki autorów polskich i ukraińskich – Literaturnyj ricznyk ukrajinśkych i polskych autoriw, E. Ligocki, T. Michalski (red.), Kijów 1908. 30 M. T y s z k i e w i c z, La litterature ukrainienne, s. 79. 31 „Kresy”, 1907 nr 21, s. 21. 32 „Kresy”, 1907 nr 35, s. 1. 33 Na podstawie jego wspomnień trudno ustalić datę tego wydarzenia. Zapewne było to między 1908 a 1913. Decyzja o przekazaniu kapitału była votum dziękczynnym za wyleczenie we Włoszech żony i młodszego syna – M. T y s z k e w y c z, Urywky ze spohadiw, 1929 nr 9, s. 777. 34 „Kraj”, 1887 nr 10, s. 15. 35 „Kraj”, 1899 nr 44, s. 15. 29

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

bolszewickim reżimem”. Informował jednak, że w czasie swego pobytu w Polsce w latach 20. zdołał ją przygotować od nowa36. W latach 80. i 90. XIX w. zainteresowania hrabiego historią kształtowały się głównie pod wpływem polskich historyków i publicystów. W Kijowie prowadził poszukiwania śladów przeszłości swego rodu – ich owocem były publikacje poświęcone przodkom z XV i XVI w., szczególnie wspomnianemu Wasylowi Tyszkiewczowi37. Z perspektywy lat ówczesne życie naukowe w ziemiach Ukrainy oceniał autor jako mało interesujące. Toteż wyrywał się z Andruszówki do miejsc, w których mógł spotykać się z polskimi historykami, pisarzami, publicystami. Jedną zimę spędził w Warszawie, dwie w Zakopanem (gdzie zaprosił go Stanisław Witkiewicz). Z dużą atencją wspominał Bolesława Prusa – cenił jego pisarstwo, korespondował z nim, był na jego pogrzebie. Mimo, iż Trylogię uważał za dzieło „taniutkie”, pozostawał w dobrych stosunkach z Henrykiem Sienkiewiczem. Zetknął się z nim w Polsce, ale także w czasie I wojny światowej w Lozannie, gdy pisarz stanął w jego obronie przed endeckimi oskarżeniami, iż reprezentuje obce, ukraińskie, interesy narodowe38. Obok Aleksandra Jabłonowskiego we wspomnieniach hrabia wymienił też nazwiska czterech innych historyków, z którymi spotykał się w czasie pobytów w Warszawie: Szymona Askenazego, Adolfa Pawińskiego, Władysława Smoleńskiego i Pułaskiego39. Zapoznanie się z nimi i ich pracami nastąpiło w latach przełomu XIX i XX w., a więc w okresie przygotowywania przez niego dwu najobszerniejszych publikacji historycznych: Zaściankowe pojęcie o możnowładztwie naszem (1899) i Idea demokratyczna i jej krytycy w Rzeczypospolitej (1904)40. Lektura tych prac pokazuje, że tak w całościowych interpretacjach dziejów Polski, jak w ocenie poszczególnych zjawisk i wydarzeń nie kierował się jednak raczej przekonaniami tych historyków, lecz reprezentantów tzw. krakowskiej szkoły historycznej, a w szczególności Waleriana Kalinki, Józefa Szujskiego i Michała Bobrzyńskiego. Oprócz nich dużym autorytetem u Tyszkiewicza cieszył się także Julian Bartoszewicz. Warto zatrzymać się nad tymi publikacjami hrabiego, Ta wersja z kolei najprawdopodobniej przepadła w okresie okupacji hitlerowskiej. Być może znajdowała się między tymi dokumentami Michała, które, wedle oświadczenia jego wnuczki Marii Tyszkiewicz-Baehr, przekazanego historykowi Andrzejowi A. Ziębie, zaginęły w czasie wojny – A. Z i ę b a, op.cit., s. 88. 37 M. T y s z k i e w i c z, Monografia domu Tyszkiewiczów, t. I, Warszawa 1900, I d e m, Materyały historyczno-genealogiczne do monografii domu Tyszkiewiczów, t. I, Warszawa 1911. 38 Wsparli go wówczas także Szymon Askenazy i Ignacy Jan Paderewski – M. T y s z k e w y c z, Urywky z spohadiw, 1928 nr 9, s. 56–57. 39 Chodzi najprawdopodobniej o Kazimierza (1845–1926), historyka i heraldyka, m.in. autora Kroniki polskich rodów szlacheckich Podola, Wołynia i Ukrainy, t. I (1911). 40 M. T y s z k i e w i c z, Zaściankowe pojęcie o możnowładztwie naszem, Warszawa 1899, I d e m, Idea demokratyczna i jej krytycy w Rzeczypospolitej, Kraków 1904. 36

Tomasz Stryjek

obrazują one bowiem, jak ok. roku 1900 postrzegał rolę arystokracji w dziejach Polski, jak interpretował przyczyny upadku Rzeczypospolitej, a także z jakiej perspektywy oceniał historyczne stosunki polsko-ruskie. W pierwszej kwestii hrabia zajął zdecydowanie polemiczne stanowisko wobec tych ówczesnych publicystów, którzy przekonywali, iż „arystokracja zgubiła Polskę”. Tezę tę uznał za reprezentację myślenia „zaściankowego”, zręcznie podtrzymywanego przez wrogich Polsce propagandzistów rosyjskich i niemieckich. W dziejach Polski dostrzegał on stałe dążenie szlachty do pozbawienia arystokracji roli, do której została ona jego zdaniem powołana – sterowania, wraz z królem, nawą państwową. Występujące w średniowieczu, korzystne dla całego społeczeństwa, rządy tej elity uległy w jego przekonaniu zakończeniu wraz ze zwycięstwem demokracji szlacheckiej na początku XVI w. Polska epoki nowożytnej miała – w ujęciu Tyszkiewicza – charakter „pseudo-republiki rzymskiej”, opartej na błędnych zasadach wolnej elekcji, jednomyślności i związków konfederackich. Hrabia obwinił szlachtę (i tych arystokratów, którzy jak np. Jeremi Wiśniowiecki, nauczyli się jej schlebiać, manipulując instytucjami demokratycznymi) nie tylko o anarchizację państwa, ale także o całkowite zniewolenie chłopstwa. Kraj został zdominowany przez myślenie w kategoriach korzyści osobistych, czemu starali się przeciwdziałać reprezentanci poszczególnych rodów arystokratycznych, poświęcający swe umiejętności, majątki, a niejednokrotnie nawet życie, dla ratowania ojczyzny. Michał bronił też swej warstwy społecznej przed zarzutami o bogacenie się kosztem Rzeczypospolitej – przekonywał, iż wiele rodzin kresowych weszło w posiadanie ziemi drogą dziedziczenia po Rurykowiczach i Olgierdowiczach, nie zaś na skutek ogołocenia skarbu królewskiego. Ubolewał nad stopniowym ubożeniem arystokracji i utratą przez nią roli przewodniczki społeczeństwa. Jej przedstawicielom w XVIII w. przypisał patriotyzm i przygotowanie wielkich projektów reformatorskich, które – jeśli zostałyby wdrożone – mogły uratować państwo przed ostatecznym upadkiem41. W interpretacji przyczyn końca Rzeczypospolitej hrabia postępował wiernie za historykami krakowskimi – szlachta tworząc ustrój tak odmienny od „monarchicznej” Europy, sama zawiniła losowi swego państwa. W jego publikacjach pobrzmiewała koncepcja młodszości cywilizacyjnej Polski względem Europy Józefa Szujskiego42, przebijała się też krytyka „gminowładczej” i romantyczno-apologetycznej interpretacji dziejów Joachima Lelewela, przeprowadzona przez krakowskiego historyka43. Pozytywnym punktem odniesienia pozostawały u Tyszkiewicza państwa o ustroju „arystokratycznym”: Anglia, Niderlandy, I d e m, Zaściankowe pojęcia, s. 3–30. I d e m, Idea demokratyczna, s. 35. 43 I d e m, Zaściankowe pojęcia, s. 5–6. 41

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

Wenecja44. Tryumf demokracji szlacheckiej oznaczał jego zdaniem przewagę „zasady socyalnej” (interesu jednej warstwy społecznej) nad „zasadą narodową” (interesem całego społeczeństwa)45. Hrabia prześledził dzieje polskiej myśli politycznej okresu nowożytnego, uwypuklając poglądy tych postaci, które przestrzegały przed uprzywilejowaną pozycją szlachty (Andrzej Frycz Modrzewski, Piotr Skarga)46 oraz wskazywały drogi naprawy (Stanisław Leszczyński, Stanisław Konarski, członkowie Familii47). Dobrze pisał o Stanisławie Auguście Poniatowskim, władcy oddanym dziełu reformy i oświecenia kraju48, o projekcie uszlachcenia warstw niższych poprzez służbę publiczną Stanisława Staszica (jako przejawie tradycji rodzimego, mądrego demokratyzmu)49, o Konstytucji 3 Maja, w której dostrzegał „słuszny zamach monarchiczny” i zwycięstwo „europejskiego, obcego nam duchem, oświeconego absolutyzmu nad republikanizmem prastarym naszym”. Akt ów uważał za dzieło patriotycznie usposobionej arystokracji, wspartej autorytetem króla50. Pozytywny sąd wyraził o Kościuszce jako o zwolenniku ustroju angielskiego i przywódcy zdecydowanym pokierować w insurekcji wysiłkiem całego narodu bez uciekania się do zbrodniczych metod, które napływały wówczas do Polski z rewolucyjnej Francji51 (za mąciciela, ateusza i zwolennika rewolucji miał natomiast Hugona Kołłątaja52). Interpretacja przyczyn upadku Rzeczypospolitej hrabiego miała do pewnego stopnia charakter fatalistyczny. Był on przekonany, iż na ustroju tego państwa zaważyły wszystkie negatywne cechy „rasy słowiańskiej”: brak zmysłu organizacyjnego, bierność, niezgoda, lekkomyślność, skłonność do bohaterskich zrywów. Wszak było to jego zdaniem w dziejach powszechnych „Jedyne samoistne czysto słowiańskie państwo”53. Publikacje te pokazują, jak głęboko czuł się on wówczas związany z tradycjami przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, aczkolwiek jednocześnie dostrzegał już kształtowanie się odmiennej niż polska, ukraińskiej, interpretacji dziejów tego państwa. Dążenia kozaczyzny do uniezależnienia w XVII w. interpretował nie jako skutek oddziaływania „pierwiastka narodowego”, lecz „pierwiastka religijnego” oraz efekt niedopuszczenia Kozaków przez szlachtę do „socyalnego I d e m, Idea demokratyczna, s. 69. Ibidem, s. 14. 46 Ibidem, s. 25, 37–47. 47 Ibidem, s. 72, 87–88, 101. 48 Ibidem, s. 112–118. 49 Ibidem, s. 13, 140. 50 Ibidem, s. 142–143 51 Ibidem, s. 166–167. 52 Ibidem, s. 173–174. 53 Ibidem, s. 179. Takie spojrzenie na demokrację szlachecką nie pozostało zapewne bez wpływu na jego ocenę demokracji współczesnych, szczególnie francuskiej (o czym w następnej części artykułu). 44 45

Tomasz Stryjek

braterstwa” (jednocześnie doceniał już znaczenie pamięci o wojnach kozackich dla współczesnego procesu kształtowania się narodu ukraińskiego). Powstania kozackie także stanowiły dla niego wyraz dominacji zasady „socyalnej” nad narodową, były wprost inspirowane demokratycznymi tendencjami szlachty Rzeczypospolitej. Państwo Bohdana Chmielnickiego za Szujskim nazwał Tyszkiewicz „Demokratyczną Rzeczypospolitą Kozacką”. Pisał: „Ideału narodowego trudno się dopatrzeć w nieświadomych wybuchach hydry kozackiej, łatwiej jednak, niż w kolonizacyjnej polityce, która je wywołała i zdławić się siliła”. Argumentował, iż w połowie XVII w. „w obu stronach nikomu nie chodzi o ojczyznę, a o najzwyklejszą prywatę, i dlatego, ani w Jeremim Wiśniowieckim, ani w Chmielnickim bohaterów lub patryotów widzieć nie możemy”54. Sformułowania, których używał hrabia przy charakterystyce ówczesnej kultury ruskiej przypominały oceny często spotykane w polskiej historiografii późnego XIX w. Tyszkiewicz utrzymywał, iż „Polska nie prześladowała Rusi. Obie strony podlegały wzajemnym i wzajemnie się neutralizującym wpływom rasowym i kulturalnym”. Na ziemiach ówczesnej Rusi doszło wówczas jego zdaniem do powstania kultury sarmackiej, w istocie reprezentującej typ kultury pogranicza. Jak oceniał, w dłuższej perspektywie nie była to tendencja korzystna dla Polski: „Typ szlachecki z czasem zwschodniał – nie wyszło mu to na dobre. W tej obczyźnie, gorszej od zachodniej, utonęło wiele najlepszych pierwiastków kultury polskiej” (i w tej jego ocenie można się dopatrzyć wpływu Szujskiego). Z ubolewaniem stwierdzał hrabia stan „ciemnoty” charakteryzujący „małoruskokozackie społeczeństwo”. Za Pantalejmonem Kuliszem wskazywał na zamknięcie się duchowieństwa prawosławnego przed wpływem kultury wyższej i pogrążanie się go w kulturze niepiśmiennego ludu. Hrabia wyciągnął wnioski z niepochlebnych opinii o ludzie ruskim francuskiego podróżnika de Beauplana (stwierdził m.in. brak „wyrobienia zmysłu politycznego, zadatków organizacji państwowej czy narodowej”). W jego przekonaniu „Rzeczpospolita kozacka była nieprzyznanym dzieckiem Rzeczypospolitej szlacheckiej. Istniała w grubej swej ciemnocie jako wyższy stopień anarchii, czystsza demokracja, smutny dowód do czego prowadziło urzeczywistnienie idei gminowładztwa słowiańskiego”. Toteż – zgodnie z jego rozumowaniem – nie przypadkiem obie one zostały dotknięte podobnym wyrokiem dziejów – przestały istnieć na skutek decyzji Katarzyny II (autor miał na myśli likwidację Siczy w 1775 i rozbiory RP). „Nikt bardziej od tej rozumnej monarchini nie zaznaczył tryumfu rasy germańskiej i idei absolutystycznej nad nieszczęsnym słowiańskim nierządem” – podsumował55. Choć hrabia pozostawał przekonany o swoistej wyższości kultury polskiej nad ruską w XVI–XVIII w., to Ibidem, s. 48–50. Ibidem, s. 50–53.

54 55

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

jednak już wtedy zwrócił uwagę na wspólnotę doświadczeń historycznych Polski i Ukrainy, od czego był już tylko krok ku stwierdzeniu wspólnoty ich politycznych interesów wobec Rosji w czasach mu współczesnych. D. Wobec wydarzeń w Galicji i w Rosji (1905–1908) Oprócz pracy publicystycznej w pierwszych latach XX w. Tyszkiewicz interesował się życiem społeczno-politycznym Galicji, obserwował konflikt ukraińsko-polski w prasie, szkolnictwie oraz na forum Sejmu Krajowego. Za pośrednictwem Askenazego poznał lwowskich działaczy ukraińskich – m.in. Kyryła Studynśkiego i Kostia Łewyćkiego, jednak największym autorytetem stał się dla niego metropolita Andrzej Szeptycki. Wybór identyfikacyjny tego potomka szlachty ruskiej, dokonany poprzez zmianę obrządku na greckokatolicki i przyjęcie nominacji na arcybiskupa we Lwowie, uznał Michał za przykład rezygnacji z ambicji osobistych i całkowitego oddania sprawom własnego narodu. Wszak, dowodził później we wspomnieniach, decyzja ta zamknęła przed Szeptyckim szansę uzyskania kapelusza kardynalskiego, co zapewne nastąpiłoby, gdyby pozostał przy obrządku rzymskim. Tyszkiewicz stawiał metropolitę za wzór całej tej części polskiej arystokracji, która mając ruskie pochodzenie, nie „powróciła jeszcze do swego ludu”. Najprawdopodobniej przed wyborami do Sejmu Krajowego w lutym 1908 r. włączył się do inicjatyw na rzecz pojednania polsko-ukraińskiego w Galicji i ustanowienia wspólnego frontu obu narodów przeciwko Rosji. Poparł tych konserwatystów krakowskich, którzy gotowi byli zrezygnować ze współpracy z galicyjskimi moskalofilami i – za cenę reformy ordynacji wyborczej, zwiększającej udział posłów ukraińskich w sejmie – zawrzeć ugodę z reprezentantami ukraińskiego obozu narodowego. Ku jego rozczarowaniu, misja pośrednictwa nie powiodła się. Hrabia napotkał brak zrozumienia wagi ukraińsko-polskiej współpracy u ks. Jerzego Czartoryskiego (liczył na jego ruskie pochodzenie i sympatie okazywane kulturze ukraińskiej), a także zdecydowany sprzeciw innych wpływowych postaci w polskich kręgach politycznych Galicji (m.in. arcybiskupa obrządku ormiańskiego Józefa Teodorowicza, z którym stoczył polemikę w tej sprawie na łamach francuskiej prasy)56. Na scenie politycznej rosyjskiej części Ukrainy wystąpił natomiast Tyszkiewicz w latach 1906–1907. Po latach pisał, iż głównym motywem jego zaangażowania było wówczas pragnienie przeciwstawienia się antyukraińskiej M. T y s z k e w y c z, Urywky z spohadiw, 1929 nr 3, s. 224–226. Okoliczności, które podaje autor wskazują na to, że było to przed wyborami 1908. Nie można wykluczyć, że wspomnienia dotyczą jednak jakichś rozmów polsko-ukraińskich prowadzonych niedługo po tych wyborach, gdyż Tyszkiewicz przywołuje też osobę namiestnika Galicji Michała Bobrzyńskiego (który sprzyjał zawarciu takiego porozumienia). Bobrzyński został namiestnikiem w kwietniu 1908 po śmierci Andrzeja Potockiego. 56

Tomasz Stryjek

propagandzie prowadzonej przez „czarnosecinną” prasę rosyjską oraz sprzyjające Narodowej Demokracji tytuły polskie. Oba te punkty widzenia uważał za obce Ukrainie nacjonalistyczne „przeszczepy”, pochodzące – w pierwszym przypadku z Petersburga, w drugim ze Lwowa i Warszawy. W tym okresie sporo publikował, tak w gazetach polskich (w Kijowie i Warszawie), jak rosyjskich (w Petersburgu). Organizacją powołaną w Kijowie w sierpniu 1907 r. w dużej mierze z jego inicjatywy było konserwatywne Polskie Stronnictwo Krajowe na Rusi (PSK), ugrupowanie mające reprezentować społeczeństwo polskie guberni kijowskiej, wołyńskiej i podolskiej z programem alternatywnym dla obozu narodowego. Stronnictwo zadeklarowało, iż nie prowadzi kampanii wyborczej do III Dumy, co oznaczało, iż nie rzuciło otwartego wyzwania endecji. Jednak jako konkurencja polityczna dla partii Romana Dmowskiego, pretendującej do reprezentowania wszystkich Polaków wobec władz Rosji, było przez nią zwalczane. Próba wyborcza samego Michała miała miejsce już w 1906 r., gdy carat pod naciskiem rewolucji przeprowadził wybory do I Dumy oraz do zreformowanej Rady Państwa, przeznaczając w tej ostatniej po jednym miejscu dla przedstawiciela każdej guberni. Na zebraniu ziemian z guberni kijowskiej Tyszkiewicz przegrał rywalizację o miejsce z kandydatem popieranym przez endecję Stanisławem Syroczyńskim57. Na podstawie ówczesnych wypowiedzi hrabiego, publikowanych na łamach tygodnika „Kresy”, wychodzącego w Kijowie w latach 1907–190858, możemy uznać go za czołowego ideologa i stratega polityki krajowców na Ukrainie. Ideologia krajowa zyskiwała już od kilku lat spore oparcie wśród polskich ziemian Litwy i Białorusi59, jednak w guberniach ukraińskich do połowy 1907 r. nie odnotowała organizacyjnego rozwoju. Już w czerwcu 1907 r. Tyszkiewicz przekonywał, iż droga Polaków miejscowych do zachowania dotychczasowych stosunków społeczno-kulturowych na Ukrainie wiedzie nie poprzez realizację programu endecji, ani też przez współpracę z rosyjską „lewicą” (tak nazywał partię We wspomnieniach podaje on mylną datę tych wyborów – 1907, podczas gdy miały one miejsce rok wcześniej. 58 Pismo deklarowało się jako bezpartyjne, otwarcie popierało jednak program krajowy. Redagował i wydawał je Ignacy Łychowski. W radzie redakcyjnej zasiadał m. in. kijowski biskup katolicki Karol Niedziałkowski. 59 Wprawdzie Stronnictwo Krajowe Litwy i Białej Rusi powstało także w 1907, ale uczestnicy ruchu w sześciu guberniach litewsko-białoruskich święcili sukcesy wyborcze w wyborach do I Dumy i Rady Państwa już rok wcześniej. Koncepcję ideologiczną tej części ruchu krajowego, zakładającą tworzenie związku trzech narodowości (Polaków, Litwinów i Białorusinów), wypracowali przede wszystkim Konstancja i Roman Skirmuntowie. Do tego środowiska należał inny przedstawiciel rodu Tyszkiewiczów Aleksander, reprezentant guberni kowieńskiej w Radzie Państwa w latach 1906–1909 – D. S z p o p e r, Sukcesorzy Wielkiego Księstwa. Myśl polityczna i działalność konserwatystów polskich na ziemiach litewsko-białoruskich w latach 1904–1939, Gdańsk 1999, s. 49–113. 57

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

konstytucyjnych demokratów – kadetów) czy uleganie rosyjskiej, szowinistycznej „prawicy”. Hrabia zaatakował porozumienia między endekami a kadetami w I i II Dumie, zgodnie z którymi posłowie polscy wyrazili zgodę na poparcie projektu reformy rolnej na obszarze ziem zabranych w zamian za obietnicę przegłosowania ustawy przywracającej autonomię Królestwu Polskiemu. Skutkiem tej współpracy – alarmował Tyszkiewicz – mogła być wręcz likwidacja polskości na Kresach. Szybka parcelacja dużych majątków doprowadziłaby tu jego zdaniem do załamania materialnych podstaw egzystencji „drobiazgu szlacheckiego” i przyśpieszyła jego rusyfikację lub rutenizację. Toteż – argumentował autor – polskość na Kresach „nie może być demokratyczną”. Jakiekolwiek zmiany własnościowe muszą być prowadzone powoli i z uwzględnieniem interesów całości polskiej ludności regionu, także ziemian. W przekonaniu autora ziemiaństwo polskie Ukrainy powinno szukać współpracy z rosyjskimi siłami umiarkowanie konserwatywnymi (chodziło głównie o oktiabrystów)60. W mowie powitalnej wygłoszonej na zjeździe założycielskim stronnictwa 27 sierpnia 1907 r. w Kijowie hrabia docenił tradycje i zasługi ziemiaństwa polskiego w kraju, przypisał mu „wysokie cywilizacyjne posłannictwo na Rusi – odwieczne, świetne, znojne”, użył określenia „pionierzy zachodniej kultury”61. W referacie programowym dał wyraz poglądom zachowawczym, zaś głównym przedmiotem swej troski uczynił przetrwanie polskości w obliczu rewolucji w Rosji. Tyszkiewicz przypomniał swe przywiązanie do „ludu rusińskiego”, jednoznacznie zaznaczył jednak, iż z „blokiem mużyckim” [reprezentantami kurii chłopskiej w Dumie – T.S.] nie może być żadnego kompromisu, reprezentuje on bowiem „największe niebezpieczeństwo dla cywilizacji, najpewniejszą podporę socjalizmu”. Wyraziwszy wiarę w „najlepsze chęci Monarchy”, zaproponował zebranym ziemianom koncentrację wysiłków na pomocy szlachcie zaściankowej, aby „ratować ją przed popadnięciem w zależność od propagandy socjalistycznej lub poczajowskiej”62. Hrabia argumentował, iż członkowie tej warstwy, „nasi młodsi bracia”, o statusie materialnym zbliżonym do chłopów, są potomkami tych, którzy „torowali drogę katolicyzmowi, narodowości polskiej i kulturze zachodniej”. Ich liczebność na Ukrainie szacował na około milion osób. Proponował udzielenie im pomocy materialnej w postaci budowy szkół, kościołów i czytelni oraz stworzenia funduszy pożyczkowych na zakup ziemi i stypendiów dla dzieci. Pracę nad uświadomieniem narodowym i religijnym proponował prowadzić też w stosunku do oficjalistów w majątkach. Wzory M. T y s z k i e w i c z, Na prawo i na lewo, „Kresy”, 1907 nr 26, s. 6–7. „Kresy”, 1907 nr 35, s. 2. 62 Dla zobrazowania rusyfikacyjnej roli cerkwi autor użył tu symbolu Ławry w Poczajowie na Wołyniu, jednego z głównych, poza Kijowem, centrum życia zakonnego prawosławia. 60 61

Tomasz Stryjek

organizacyjne dla niej radził czerpać z doświadczeń organizacji polskich w Poznańskiem oraz Galicji63. Przyjęty na zjeździe program stronnictwa miał charakter konserwatywny i lojalistyczny. Zawierał postulaty: uznania państwa rosyjskiego i ustroju monarchiczno-konstytucyjnego, złagodzenia antagonizmów narodowościowych i stanowych, równouprawnienia Polaków i innych narodowości (szło o zniesienie wszelkich ograniczeń prawnych wynikających z dotychczasowej polityki rusyfikacyjnej), zachowania własności ziemskiej jako gwarancji bytu wszystkich warstw „społeczeństwa polskiego na Rusi”, współpracy z reprezentacjami ziemiaństwa rosyjskiego przeciw „organizacjom wywrotowym”, utworzenia samorządu wybieranego w oparciu o „kurialny system wyborczy, który by zapewniał przewagę żywiołom uspołecznionym, a gwarantowałby przedstawicielstwo mniejszości”. Program zakładał także uregulowanie własności poprzez wprowadzenie hipotek oraz oddzielenie i uwolnienie od wzajemnych zobowiązań właścicieli gruntów dworskich i chłopskich. Opowiadał się za parcelacją ziemi wśród chłopów „bez względu na narodowość”, prowadzoną za pośrednictwem Banku Włościańskiego. Na prezesa stronnictwa wybrano Romana Sanguszkę, sam Tyszkiewicz został jednym z trzech wiceprezesów64. Ogłoszenie programu wywołało burzę sprzeciwów ze strony tych środowisk polskich, którym bliższy był program endecji. Ostro wystąpił przeciw niemu „Dziennik Kijowski”, przemawiając między innymi głosem swego wydawcy Włodzimierza Grocholskiego. Główna linia oskarżenia dotyczyła złamania zasady wspólnego frontu wszystkich ugrupowań polskich w Rosji oraz propozycji sprzymierzenia się z ugrupowaniami ziemiaństwa rosyjskiego. Spośród członków PSK polemikę prasową na łamach wymienionej gazety, a także „Kresów” i warszawskiego „Słowa”, podjął przede wszystkim Tyszkiewicz. Dążył do uchylenia zarzutu o postępowanie stronnictwa „drogą Targowicy”. Dementował przekonanie, iż zjazd założycielski wyparł się popierania postulatu autonomii dla Królestwa Polskiego. Atak przyszedł także od środowiska kijowskich „postępowców” – tu wskazywano, iż stronnictwo jest Wzorem dla ziemian na Ukrainie miało być m. in. krakowskie Stronnictwo Prawicy Narodowej – M. T y s z k i e w i c z, Nasze zadania społeczne, „Kresy”, 1907 nr 34, s. 3–4. Sprawa szlachty zaściankowej zbulwersowała środowisko ziemiańskie w czasie rewolucji – w wielu majątkach na czele rozruchów chłopskich stali przywódcy wywodzący się z tego środowiska społecznego – T. E p s z t e i n, op.cit., s. 200. 64 Michał Tyszkiewicz był współautorem referatu przedjazdowego, rozesłanego ziemianom już w drugiej połowie lipca. On sam oraz jego brat Henryk weszli na zjeździe do biura wykonawczego stronnictwa – „Kresy”, 1907 nr 31, s. 4–5. Zob. też T. E p s z t e i n, op.cit., s. 192. Do stronnictwa nie należał, jak się zdaje, trzeci z braci Benedykt. W jego pamiętniku także jednak znajdujemy uzasadnienia potrzeby pracy ziemiaństwa na rzecz „ludu ruskiego” – B. T y s z k i e w i c z, op.cit., s. 403, 429. 63

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

przede wszystkim organizacją obrony klasowego interesu ziemian65. Wsparcia udzielił PSK jedynie organ patronujący polskim środowiskom konserwatywnym w całym zaborze rosyjskim – petersburski „Kraj”. I w tym przypadku jednak jeden z publicystów wyrzucał organizatorom niejasność programu, „niewyrobienie polityczne”, preferencję własnego interesu i brak wczucia się w potrzeby ogółu społeczeństwa polskiego66. Ugrupowanie wprawdzie zostało zarejestrowane, jednak prowadziło słabą działalność67. Nie przyniosło skutku wydanie 80 tysięcy rubli, zebranych na zjeździe założycielskim celem propagowania stronnictwa w prasie. Już po kilku miesiącach Tyszkiewicz wystąpił z niego, zrażony niemocą organizacyjną, i – jak oceniał później – tym, że wśród jego członków przeważył „skostniały, niezrozumiały kastowy konserwatyzm”68. Inne organizacje założone z jego udziałem w tym okresie miały realizować niektóre z celów stronnictwa, jednak nie angażując się wprost politycznie. Na forum związku o nazwie Sojuz ziemlewładielciew i ziemliedielciew próbował Tyszkiewicz propagować ideę dobrowolnej parcelacji ziemi wśród „miejscowej ludności”69. Inną organizacją, zarejestrowaną w 1907 r., był Związek Katolicki, który także miał prowadzić akcję pomocową szlachcie zaściankowej. Również on nie rozwinął działalności. Jego kontynuacją był najprawdopodobniej Związek Polski, którego pierwsze spotkanie odbyło się w marcu 1909 r. w Berdyczowie. Hrabia wygłosił wówczas referat wprowadzający, który, w przeciwieństwie do jego wystąpień na forum PSK, nie miał wprost celów agitacyjno-politycznych i jako taki ukazuje szerszy kontekst rozumienia przez niego idei krajowej. I tym razem mówca skoncentrował się na wykazaniu dużego znaczenia kultury polskiej na Ukrainie, przedstawił ją jako „światło cywilizacji zachodniej”, którego blask wpłynął na „społeczeństwo ukraińskie” oraz „pochodnię, która z czasem oświeciła Rosję”. Charakteryzując oddziaływanie polskie na Rusi, utrzymywał, iż zasada tolerancji narodowościowej była „naszą zasadą historyczną”. Potępił współczesne mu ugrupowania polskie w Galicji, które od niej odstąpiły, dążąc do spolonizowania ludności ruskiej70. Informacje o powstaniu stronnictwa i komentarze do tych polemik zob. „Kraj” 1907, nr 29, s. 11–12, 14, nr 31, s. 10, 12, 15, nr 32, s. 1–2, 13, 15, nr 33, s. 1–4. 66 Ibidem, 1907 nr 31, s. 1–2. 67 O legalizacja statutu – ibidem, 1907 nr 46, s. 11. 68 M. T y s z k e w y c z, Urywky z spohadiw, 1929 nr 3, s. 226. W następnym zjeździe 23–24 V 1909 w Kijowie hrabia nie brał już udziału – „Przegląd Krajowy” 1909, nr 3, s. 13. 69 M. T y s z k e w y c z, Urywky z spohadiw, 1929 nr 3, s. 227. Według innych badaczy nazwa ta brzmiała: Liberalno-konserwatywnyj sojuz szlachty i zemelnych własnykiw – A. Smyrnow, Hraf Mychajło Tyszkewycz – ukrajinśkyj hromadśkyj dijacz i dypłomat, „Wyzwolnyj Szlach” 2004, nr 4, s. 120. 70 „Przegląd Krajowy” 1909, nr 2, s. 10–11. 65

Tomasz Stryjek

Sam Michał Tyszkiewicz najbardziej dumny był później z powołania w 1909 r. w Kijowie Towarzystwa Przyjaciół Pokoju. Było to pierwsze w imperium carskim (później powstały jeszcze petersburskie i moskiewskie) towarzystwo propagujące ideę „rozstrzygania spraw międzynarodowych, na podstawach sprawiedliwości, zamiast dotychczasowych gwałtów i siły zbrojnej”, postulujące równouprawnienie i braterstwo między narodami oraz „prawo narodów do rozporządzania własnymi sprawami”. Tyszkiewicz był jego założycielem, a głównym działaczem został redaktor kijowskiego miesięcznika „Nasza Przyszłość” Otton Glinka. Do towarzystwa należały osoby czterech narodowości – Polacy, Ukraińcy, Rosjanie i Żydzi. Jedną ze znanych członkiń była ukraińska poetka Olha Kosacz (Ołena Pcziłka), matka Łesi Ukrainki i siostra Mychajły Drahomanowa71. E. Wobec kierunków w ukraińskiej polityce (1909–1918) Lata rewolucji w Rosji 1905–1907 były ważnym okresem w życiu Michała Tyszkiewicza. Z jednej strony doświadczył obaw o losy kraju wobec rozwoju ideologii antagonizujących wzajemnie jego mieszkańców oraz wzrostu zagrożenia rozprawą mas z przedstawicielami elit społecznych. Z perspektywy lat swoim ówczesnym wysiłkom organizacyjnym przypisał taki cel – „zjednoczenie poważnych sił naszej społeczności przeciw obcym nacjonalistom i rewolucyjnemu internacjonałowi”72. Z drugiej strony przeżył rozczarowanie co do wszystkich orientacji politycznych, jakie wyłoniły się wówczas na obszarze dzisiejszej Ukrainy, za wyjątkiem ukraińskiego ruchu narodowego. Trudno powiedzieć, jak potoczyłyby się jego losy, gdyby w 1906 r. zdobył mandat członka Rady Państwa jako reprezentant głównie polskiego ziemiaństwa i wszedł w krąg petersburskiej polityki. Na jego decyzję o wyjeździe za granicę w 1909 r. wpłynęły nie tylko przekonanie o braku możliwości skutecznego działania w kraju, ale także względy rodzinne. Dla poprawy stanu zdrowia żony corocznie wyjeżdżał z nią na południe Europy. Społeczne niepokoje w majątku na tyle odbiły się na jej zdrowiu (nabawiła się bezsenności na tle nerwowym), że w latach 1906–1907 Tyszkiewiczowie aż osiem miesięcy przebywali w Rzymie. Jak czytamy w jego wspomnieniach, hrabia uzyskał audiencję u Piusa X. Dość nieoczekiwanie dla samego siebie, został potraktowany przez papieski Sekretariat Stanu jako ważne źródło informacji o polityce wyznaniowej caratu wobec unitów i rzymskich katolików po ogłoszeniu przez Mikołaja II ukazu tolerancyjnego. Najprawdopodobniej to właśnie ten pobyt w Rzymie otworzył przed nim nowe perspektywy. Tyszkiewicz nabrał przekonania o pozytywnym nastawieniu Stolicy Apostolskiej „Przegląd Krajowy” 1909, nr 1, s. 9. Tyszkiewicz pozostawał wówczas w kontakcie w wydawanym przez Kosacz czasopismem „Ridnyj Kraj”. 72 M. T y s z k e w y c z, Urywky z spohadiw, 1929 nr 3, s. 226. 71

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

do sprawy ukraińskiej. Osobowość Piusa X wywarła na nim silne wrażenie. Został odznaczony orderem św. Grzegorza I klasy, zaś w czasie późniejszych wizyt w Watykanie odnalazł w papieżu gorącego zwolennika pacyfizmu i zyskał jego pisemne błogosławieństwo dla wszystkich katolików, którzy przystąpią do kijowskiego Towarzystwa Przyjaciół Pokoju73. Od wyjazdu z terytorium obecnej Ukrainy w 1909 r. do początku lat 20. hrabia przebywał w Europie Zachodniej. Jego wspomnienia z ostatnich kilku lat poprzedzających wybuch I wojny światowej sprawiają najwięcej trudności interpretacyjnych74. Obejmują rodzinne pobyty w San Remo (dwie zimy), w Kisingen w Bawarii, w bliżej nieokreślonym kurorcie pod Wiedniem. Najdłużej przebywał wtedy hrabia, a także podczas wojny, w szwajcarskiej Lozannie75. Zrelacjonował swe ówczesne kontakty z przedstawicielami różnych europejskich rodów arystokratycznych, przypisał im jednak charakter raczej towarzyski, nie związany z polityką. Gdy hrabina Flandrii, matka króla belgijskiego Leopolda II, pod wrażeniem jego opowieści o Ukrainie zaproponowała mu złożenie wizyty u swego syna, a także dalszych krewnych – cesarza Niemiec Wilhelma II i wielkiego księcia Badenii, Tyszkiewicz odmówił, nie sądził bowiem, iż czeka go w przyszłości ważna rola polityczna. Najwięcej sympatii żywił wtedy w stosunku do Francji, cenił arystokratów i dyplomatów brytyjskich, z sentymentem wypowiadał się o monarchii habsburskiej jako ważnym elemencie równowagi w Europie. Pozostał krytykiem państwa carskiego, podtrzymywał nieufność wobec Niemiec jako państwa, które kultywowało militarystycznego ducha kanclerza Bismarcka76. Ibidem, s. 228–230. Nie jest jasne, czy uznać za potwierdzony, a jeśli tak, to na kiedy datować, udział hrabiego w inicjatywie, o której wspomina ukraiński historyk Bohdan Andrusyszyn. Według tego autora Tyszkiewicz miał się zaangażować w projekt Szeptyckiego parcelacji ziemi obszarniczej w części Ukrainy pod władzą Rosji między chłopów, których planowano przesiedlić z Galicji oraz miejscowych. Metropolita poszukując różnych dróg rozwoju obrządku unickiego w Europie Wschodniej, zabiegał u władz Rosji o wyrażenie zgody na zorganizowane osadnictwa greckokatolickich chłopów na Ukrainie (argumentował, iż uchroni ich to przed wyjazdem do Ameryki „za chlebem”, a w konsekwencji utratą poczucia przynależności do Słowiańszczyzny). Według Andrusyszyna hrabia miał odstąpić metropolicie 14 tysięcy dziesięcin ziemi za 1,2 mln rubli na ten cel. Do realizacji projektu nie doszło, Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rosji dostrzegło w nim bowiem niebezpieczeństwo ekspansji ukraińskiej idei narodowej. W tej sytuacji Tyszkiewicz miał zwrócić pieniądze Szeptyckiemu – B. A n d r u s y s z y n, Cerkwa w ukrajinśkij derżawi 1917–1920 rr. (doba Dyrektoriji UNR), Kyjiw 1997, s. 63. 74 Niestety, narracja „urywa” się przed 1914 r. 75 Siedzibą Tyszkiewicza był tu hotel „Beau-Rivage Palace”. Do 1914 r. nadal jednak zdarzało się, że przyjeżdżał do kraju – np. wspominał, iż premiera Rosji Piotra Stołypina zabito „na moich oczach. Nastąpiło to wskutek eserowskiego zamachu 1 września 1911 r. w Teatrze Miejskim w Kijowie – M. T y s z k e w y c z, Urywky z spohadiw, 1928 nr 7–8, s. 254. 76 Ibidem, 1929 nr 9, s. 760, 778–779, 783–784. 73

Tomasz Stryjek

Przed przedstawieniem działalności hrabiego w najbardziej burzliwym w jego życiu okresie 1914–1921 warto scharakteryzować podziały na ukraińskiej scenie politycznej, które wykrystalizowały się w przededniu i w czasie Wielkiej Wojny według kryterium ideologicznego i terytorialnego. Główną siłę ukraińskiej lewicy reprezentowały środowiska inteligencji w części kraju pozostającej pod władzą Rosji, poza Kijowem nieliczne, ale już o wyprofilowanym obliczu ideowym. Nie przyjęły one internacjonalizmu Marksa i uznały naród za podstawę nowej organizacji politycznej w Europie Wschodniej, jednak skłaniały się ku federacji równoprawnych narodów Rosji, nie zaś całkowitemu jej podziałowi na osobne państwa narodowe. Środowiska te aż do początku 1919 r. (tj. do zjednoczenia URL i ZURL) były oddzielone granicą Rosji i Austrii (a od sierpnia 1914 r. linią działań wojennych między tymi państwami) od głównych sił ukraińskiej prawicy, skupionych w organizacjach społecznych i partiach politycznych Galicji Wschodniej, przeważnie powiązanych ze strukturami cerkwi greckokatolickiej. Dwa pozostałe pola, w powstałym wskutek przecięcia się osi podziału ideologicznego i terytorialnego czteropolowym modelu ukraińskiej polityki, aż do 1917 r. były znacznie słabiej zagospodarowane. Dotyczy to prawicy w części kraju pozostającej pod władzą Rosji. Dominowali tu po części wrodzy idei ukraińskiej rosyjscy monarchiści i nacjonaliści, po części endecy i krytyczni wobec wszystkich nacjonalizmów zwolennicy krajowości. Z kolei na lewicy w Galicji ukraińscy socjaldemokraci z jednej strony wyraźnie ustępowali narodowym demokratom, z drugiej, zabiegając o poparcie niższych warstw, musieli zmagać się z konkurencją polskich partii robotniczych i ludowych. Michała Tyszkiewicza, gdy w 1914 r. ostatecznie zdecydował się na zaangażowanie w ukraińską politykę, do ukształtowania prawicy w podporządkowanej Rosji części kraju, predestynowała kluczowa cecha statusu społecznego – przynależność do elity majątku i prestiżu, a także jednoznaczne antyrewolucyjne przekonania. Nie odegrał on jednak tej roli, która w drugiej i trzeciej dekadzie w największym stopniu stała się udziałem Wiaczesława Łypyńskiego (Wacława Lipińskiego). Drogi polityczne hrabiego oraz tego drobnego ziemianina z Wołynia, z wykształcenia historyka, z wyboru ideologa konserwatyzmu, spotkały się w okresie poprzedzającym wybuch wojny, nie doszło jednak do ich trwałego powiązania. Wysunięta przez Łypyńskiego idea przystąpienia całej szlachty Ukrainy do ukraińskiego ruchu narodowego, bez względu na dotychczasową, polską czy rosyjską, identyfikację narodową członków tej warstwy społecznej, wyrastała z myśli krajowców, jednak zawierała propozycję prowadzącą daleko poza granice wyobraźni politycznej miejscowych ziemian77. Już w 1909 r. na W. L i p i ń s k i, Szlachta na Ukrainie. Udział jej w życiu narodu ukraińskiego na tle jego dziejów, Kraków 1909. 77

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

łamach wydawanego w Kijowie „Przeglądu Krajowego” doszło do ostatecznego rozejścia się przekonań grupy skupionej wówczas wokół Łypyńskiego i ziemian z PSK. Redakcja pisma strategię stronnictwa interpretowała jako poszukiwanie ugody z Rosją w interesie obrony uprzywilejowanej pozycji społecznej ziemiaństwa, zarzucała mu też brak zainteresowania sprawami Ukrainy78. Część członków redakcji deklarowała się jako „Polacy – obywatele Ukrainy” (Leon Radziejowski, wydawca pisma), część jako „Ukraińcy obrządku łacińskiego” (sam Łypyński), całość pozostawała jednak zgodna, iż tylko pozornie łączy ją z PSK „formalnie wspólna ideologia na zasadzie przede wszystkim obywatelstwa kraju naszego oparta”. Dla PSK kraj jest „prowincją”, dla nas – „odrębną jednostką terytorialno-narodową” – pisali redaktorzy. Utrzymywali, iż stronnictwo kojarzy się jedynie z „naukowymi sporami, o nazwę, z etnografią i heraldyką”, podczas gdy rzeczywiste problemy kraju leżą gdzie indziej i powinny być rozwiązywane na gruncie dwu zasad: terytorializmu i swobody samookreślenia. Różnica zdań z konserwatystami z PSK dotyczyła także oceny rządów Rzeczypospolitej na ziemiach ukraińskich – redakcja kwestionowała np. tezę o dobrowolnym polonizowaniu się Rusinów w XVII–XVIII w.79 Jak się wydaje kierunek ewolucji przekonań środowiska „Przeglądu Krajowego” odpowiadał kierunkowi przemian, jakie przechodził wówczas Tyszkiewicz, mieszkający już przeważnie poza krajem. Jego stosunek do linii pisma nie jest szczegółowo znany. Można jednak ostrożnie przyjąć, iż podzielał wówczas przekonania Łypyńskiego, ale ich drogi rozeszły się w czasie I wojny światowej. Łypyński, tak jak Tyszkiewicz – rzymski katolik, ze szlacheckiej mazowieckiej rodziny przybyłej na ziemie ukraińskie w XVIII w.80, już w latach 1912–1914 skłonił się ku orientacji na państwa centralne, a w 1918 r. związał się z projektem budowy państwa ukraińskiego, realizowanym w oparciu o Niemcy i Austro-Węgry przez wywodzącego się z Lewobrzeża potomka starszyzny kozackiej hetmana Pawła Skoropadskiego. Łypyński widział zatem sojusznika sprawy ukraińskiej w cesarstwach Europy Środkowej, nie zerwał jednak z hetmanem wtedy, gdy ten, wobec klęski Niemiec na jesieni 1918 r., zawarł porozumienie z rządem białych ustanawiające unię Ukrainy z Rosją. Jednocześnie nie dopuszczał Łypyński możliwości oparcia ukraińskiej polityki niepodległościowej na odradzającej się Polsce81. W jego projekcie przyszłego państwa ziemianie, nawet po przeprowadzeniu (najprawdopodobniej ograniczonej) reformy rolnej, mieli pozostać główną L. R a d z i e j o w s k i, Nasz terytorjalizm, „Przegląd Krajowy” 1909, nr 8, s. 1–2. Odpowiedź redakcji na polemikę rzecznika PSK Franciszka Turzymy – „Przegląd Krajowy” 1909, nr 11–12, s. 16–17. 80 J. L i p i ń s k i, Wacław Lipinski i joho rodyna, [w:] Wiaczesław Łypynśki. Istoryko-politołohiczna spadszczyna i suczasna Ukrajina, J. Pełenski (red.), Kyjiw–Philadelphia 1994, s. 235. 81 J.J. B r u s k i, op.cit., s. 106. 78

Tomasz Stryjek

częścią elity politycznej i majątkowej82. Kilka miesięcy po upadku hetmana, w lipcu 1919 r., zrezygnował z pracy dyplomatycznej na rzecz jego następcy – rządu URL, nie podzielał bowiem republikańskiej i demokratycznej wizji państwa ukraińskiej lewicy. Po ustabilizowaniu się granic w Europie Wschodniej w 1921 r. pozostał na emigracji politycznej w Austrii, choć mógł wracać do swego majątku w Zaturciach na Wołyniu, który – inaczej niż Andruszówka – znalazł się po zachodniej stronie granicy polsko-radzieckiej. W przeciwieństwie do tego czołowego ukraińskiego konserwatysty Tyszkiewicz, przedstawiciel jednej z najznaczniejszych rodzin ziemiańskich w zachodnich guberniach Rosji, nie podjął próby kształtowania ideologii ukraińskiej prawicy, ani nie próbował założyć własnej partii, wybrał natomiast rolę dyplomaty. Od początku wojny w 1914 r. starał się reprezentować interes ukraiński w świecie zachodnim. Dążył do pozyskania dla Ukrainy przychylności światowych decydentów, inaczej niż Łypyński stawiał jednak na Stolicę Apostolską oraz państwa ententy – Francję i Wielką Brytanię, pracował też nad zmianą ukraińskiej polityki caratu. Oznaczało to jednocześnie zachowanie dystansu wobec państw centralnych oraz poparcie dla odbudowy państwa polskiego83. W latach 1909–1918 zachował stosunki z reprezentantami obu głównych sił na ukraińskiej scenie politycznej – naddnieprzańską lewicą i galicyjską prawicą84, w konsekwencji w latach 1919–1920 wskutek decyzji przedstawicieli pierwszej z nich piastował funkcję posła państwa jednoczącego obie części Ukrainy (URL i ZURL). Łypyński i Tyszkiewicz postawili na inny wynik wojny w Europie. W listopadzie 1918 r. okazało się, że wśród polityków z ukraińskiej naddnieprzańskiej prawicy to właśnie hrabia – na początku wojny osamotniony – postawił trafnie. Jednocześnie jednak w nowej sytuacji w Europie Wschodniej, po upadku monarchii Romanowów, wybuchu rewolucji i klęsce państw centralnych, nowopowstające państwa mogły mieć jedynie formę republikańską i demokratyczną, a więc lewicową. Jeśli Tyszkiewicz chciał reprezentować państwo ukraińskie na Zachodzie, musiał zdecydować się na współpracę z liderami kijowskich partii, Zgodnie z tzw. klasokratyczną koncepcją ustroju społeczno-politycznego Ukrainy Łypyńskiego rządy w kraju – monarchii pod zwierzchnictwem hetmana – sprawowałaby elita łącząca wysokie kwalifikacje moralne z prawem do władania ziemią (tzw. chliborobi – ziemianie, zamożni chłopi) – zob. W. Ł y p y ń s k i, Łysty do bratiw – chliborobiw. Pro ideju i orhanizaciju ukrajinśkoho monarchizma, Wien 1926. 83 Brakuje jednak informacji, aby jednoznacznie stwierdzić, jaki był stosunek Tyszkiewicza wobec niemiecko-austriackich planów powołania w ramach Mitteleuropy monarchii litewskiej i ukraińskiej w 1917–1918 r. Szczególnie interesujące byłoby ustalenie, co sądził o projektach względem Ukrainy ks. Wilhelma Habsburga (Wasyla Wyszywanego). 84 Dwa tropy zbadania tych kontaktów Tyszkiewicza to szersza kwerenda w ówczesnej prasie ukraińskiej w Kijowie oraz zachowana w archiwum lwowskim korespondencja z Szeptyckim. 82

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

które w większości w swych nazwach miały przymiotnik „socjalistyczna”. Gdy zdecydował się na to, powstała sytuacja paradoksalna – dziedzic sporej fortuny i potomek rodu magnackiego stał się reprezentantem państwa powstałego z rewolucji, rządzonego przez socjaldemokratów i socjal-rewolucjonistów, którzy chcieli rozdziału majątków obszarniczych między chłopów, a niektórzy z nich nawet ogólnego uspołecznienia ziemi. F. Wobec Rosji i jej sojuszników (1914–1917) Zanim do tego jednak doszło w 1918 r., Tyszkiewicz starał się działać na rzecz takiego rozwoju wydarzeń, w którym sprawa ukraińska zyskałaby bez wybuchu rewolucji społecznej w Europie Wschodniej. Już we wrześniu 1914 r. internowanie metropolity Szeptyckiego w okupowanym przez Rosjan Lwowie skłoniło hrabiego do wykorzystania swych stosunków w świecie europejskiej arystokracji. Ostatecznie próba oddziaływania w tej sprawie przez pochodzącą z Rosji księżną Wittgenstein nie dała jednak efektu. Również na jesieni 1914 r. opublikował Tyszkiewicz w „Journal de Genève” artykuł, w którym skrytykował antyukraińską politykę rosyjskiego gubernatora Galicji hr. Georgija Bobrinskiego. W następnych latach prowadził działalność pomocową na rzecz Ukraińców – jeńców wojennych i dezerterów z armii rosyjskiej przebywających w niewoli austriackiej, oraz współpracował z Biurem Ukraińskim założonym w Lozannie przez wywodzącego się z ukraińskiej lewicy z Kijowa Wołodymyra Stepankiwskiego. Pisywał do założonego przez Stepankiwskiego tygodnika „L`Ukraine” (ukazywał się w latach 1915–1920), udzielał temu wydawnictwu wsparcia finansowego. W wyniku jego starań zebrano 30000 franków szwajcarskich na rzecz ukraińskich żołnierzy w obozie w Innsbrucku (gdzie opiekował się nimi jego syn Stanisław, jezuita)85. Z tego okresu pochodził także najprawdopodobniej początek znajomości Tyszkiewicza z Dmytro Doncowem, który w latach 1916–1917 w Bernie szefował Biuru Ludów Rosji i wydawał pismo „Korrespondenz der Nationalitäten Russlands”. Następnie w latach 1919–1921 Doncow kierował sekcją informacyjną ukraińskiej misji dyplomatycznej w Szwajcarii. Do rewolucji październikowej w Rosji Francja, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone z uwagi na stanowisko caratu nie zabierały głosu w sprawie ukraińskiej. Ukraińskim środowiskom w tych krajach pozostawała realizacja długoterminowej strategii wpływania na elity rządzące i opinię publiczną. W innej sytuacji było kierownictwo samej Rosji, które mogło wyciągnąć wnioski z doświadczeń zdobytych w wyniku okupacji Galicji Wschodniej w latach 1914–1915 oraz z faktu zaangażowania części polityków ukraińskich po stronie państw centralnych i zdecydować się na polityczne ustępstwa wobec Ukraińców. W archiwum L. Hentosz I.

Tomasz Stryjek

ministerstwa spraw zagranicznych Rosji zachowały się dokumenty wskazujące na to, iż o to właśnie w latach 1915–1916 zabiegał Tyszkiewicz. Według znającego te dokumenty współczesnego historyka rosyjskiego Aleksieja Millera hrabia latem 1915 r. wysłał carowi w imieniu Ukraińców przebywających w Szwajcarii telegram z wyrazami oddania (zauważmy, że było to tuż po tym, jak wojska rosyjskie straciły panowanie nad Galicją i wycofywały się właśnie z Królestwa Polskiego). Próba oddziaływania na Piotrogród nie była zdaniem Millera bez szans. Współpracujący z rosyjskim Ministerstwem Spraw Zagranicznych rezydent rosyjskiego wywiadu w Bernie W. P. Swatkowskij dążył do przekonania swych mocodawców do polityki ustępstw wobec Ukraińców. Argumentował, iż ich dążenia do zjednoczenia w jednym państwie są na tyle silne, że mogą oni zaakceptować rządy rosyjskie, o ile car podejmie wobec nich jakieś wyraźne gesty symboliczne. Sygnałem tego, że w otoczeniu Mikołaja II dopuszczano myśl o takim rozwiązaniu, była oficjalna odpowiedź z 24 sierpnia 1915 r. na telegram Tyszkiewicza, w której samodzierżca łaskawie podziękował poddanym, używając przy tym – po raz pierwszy w nomenklaturze oficjalnej Rosji! – słowa „Ukraińcy” (a nie „Małorosjanie”)86. W listopadzie 1915 r. w memorandum do ministerstwa Swatkowskij przekazał propozycje Tyszkiewicza odnośnie do polityki narodowościowej na Ukrainie. Hrabia miał m. in. argumentować, iż ustępstwa powstrzymają wybuch rewolucji. Zdaniem Millera niektóre środki składające się na tę rekomendację przypominały działania Wiednia wobec Ukraińców, niektóre szły jednak dalej. Tyszkiewicz zalecał: ogłoszenie następcy tronu Rosji wielkiego księcia Aleksieja hetmanem Małorosji, rozpowszechnianie jego portretów w stroju ukraińskim oraz wydawanie w Kijowie rządowej gazety w języku ukraińskim, mającej przygotować opinię publiczną do polityki wsparcia kultury ukraińskiej. W memorandum wymieniono także tych polityków ukraińskich proaustriackiej orientacji w Galicji, którzy mogą zostać zjednani dla nowej polityki Rosji wobec Ukrainy (Miller nie rozstrzyga, czy ta propozycja pochodziła od Tyszkiewicza, czy od Swatkowskiego). W kolejnych memorandach z 17 sierpnia oraz 7 i 9 listopada 1916 r. – zatem już po ponownym zajęciu wschodniego skrawka Galicji przez Rosjan wskutek ofensywy Brusiłowa – Swatkowskij alarmował Piotrogród odnośnie do coraz wyraźniejszej proukraińskiej polityki Wiednia i Berlina (m.in. prowadzenia przygotowań do tworzenia ukraińskich jednostek z jeńców z armii rosyjskiej) i coraz bardziej antyrosyjskiej propagandy proaustriackich polityków ukraińskich. Naciskał na podjęcie rozmów z różnymi ukraińskimi środowiskami, także socjalistycznymi. W listopadzie 1916 r. wspominał już o nadaniu autonomii A. M i l l e r, Impierija Romanowych i nacionalizm. Essie po mietodołogii istoriczisekogo issliedowanija, Moskwa 2008, s. 182–183. 86

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

Ukrainie w ramach imperium rosyjskiego oraz rekomendował przygotowywać grunt pod porozumienie w sprawie ukraińskiej z państwami ententy i Stanami Zjednoczonymi, gdzie okazało się, że ukraińska propaganda także odnosi sukcesy (jako ustosunkowanego w kręgach opiniotwórczych Wielkiej Brytanii wskazał przede wszystkim Stepankiwskiego). Do ostatniego memorandum Swatkowskij dołączył pismo Tyszkiewicza, w którym hrabia w zdecydowanym tonie przekonywał do otwarcia ukraińskiego uniwersytetu w Kijowie, rozwoju szkolnictwa z językiem ukraińskim oraz oficjalnego zrównania jego praw z językiem urzędowym. Przedkładał także uwolnienie przedstawicieli galicyjskiej inteligencji, zesłanych w 1915 r. do Rosji, zniesienie cenzury prasy oraz ogłoszenie carewicza królem Galicji i zorganizowanie jego wizyty we Lwowie (swoją drogą, nie będącego wtedy pod kontrolą Rosjan), w czasie której zwróciłby się do ludności w języku ukraińskim. Sam Swatkowskij w memorandum zdystansował się wtedy od niektórych propozycji Tyszkiewicza, jednak – jak przypuszcza Miller – skłaniał się ku nim, choć zajęcie samemu wprost tak daleko idącego stanowiska, uznał za zbyt ryzykowne. Po upadku caratu, gdy w Kijowie zawiązała się już Ukraińska Centralna Rada, ów rezydent rosyjskiego wywiadu nadal przekonywał Rząd Tymczasowy do rozmów z ukraińskimi politykami w krajach ententy, Szwajcarii oraz w Galicji. W pochodzących od niego dokumentach z 1917 r., zachowanych w archiwum rosyjskiego ministerstwa spraw zagranicznych, nie pojawiało się już jednak nazwisko Tyszkiewicza87. Z jednej strony w ocenie Swatkowskiego hrabia był zapewne reprezentantem ukraińskiego ziemiaństwa, klasy której polityczne znaczenie wobec rewolucji w Rosji wyraźnie zmalało, z drugiej sam Tyszkiewicz stopniowo przychylał się ku przekonaniu, że dalsze perspektywy sprawy ukraińskiej zależą już mniej od Piotrogrodu, bardziej natomiast od pozostałych walczących mocarstw oraz od samych Ukraińców. G. Wobec Francji, ententy i Stolicy Apostolskiej (1917–1919) Działalność Tyszkiewicza w latach 1918–1921 jest najlepiej opracowana przez historyków ukraińskich, głównie na podstawie źródeł zachowanych w archiwum lwowskim. Zrelacjonuję pokrótce ich ustalenia oraz wskażę te kwestie, które wymagają dalszych badań. Jak twierdzi Hustaw Cwenhrosz, Tyszkiewicz już na przełomie 1917 i 1918 r. wpłynął na podjęcie decyzji o faktycznym uznaniu Ukraińskiej Republiki Ludowej przez Francję. Nie jest jednak jasne, jaki fakt ma na myśli ów badacz. Do Kijowa przybyli wtedy wojskowi przedstawiciele Francji i Wielkiej Brytanii zainteresowani utworzeniem wojsk ukraińskich i skierowaniem ich na pozycje w południowej części frontu wschodniego w miejsce 87

Ibidem, s. 184–190.

Tomasz Stryjek

armii rosyjskiej, jednak rząd francuski – ani w tym momencie, ani potem – nie wystosował oficjalnego dokumentu, w którym uznałby istnienie niepodległej Ukrainy88. Ponieważ – pisze dalej Cwenhrosz – władze URL, której powstanie proklamowano IV Uniwersałem Ukraińskiej Centralnej Rady z 22 stycznia 1918 r., nie zdecydowały się na przeprowadzenie energicznej akcji dyplomatycznej w świecie zachodnim, działania hrabiego miały charakter indywidualnej inicjatywy i jako takie zasługują na tym większe uznanie. Z pewnym opóźnieniem, na przełomie stycznia i lutego 1918 r., otrzymał on wyrazy poparcia od władz w Kijowie. Poproszono go, aby w dalszej pracy na rzecz Ukrainy skoncentrował wysiłki na przeciwdziałaniu poparciu Francji dla aneksji przez Rumunię austriackiej Bukowiny i rosyjskiej Besarabii. Hrabia, w porozumieniu z członkiem dyplomatycznej misji URL w Rumunii Jurijem Hasenko, prowadził w tej sprawie w następnych miesiącach działania informacyjne adresowane do opinii publicznej państw zachodnich. Wyjaśniając ówczesną rolę Tyszkiewicza wobec rządów państw ententy, Cwenhrosz wysuwa hipotezę, iż hrabia wzorował się na polskiej akcji dyplomatycznej w Europie Zachodniej. Na bazie Centralnej Agencji Polskiej, istniejącej w Lozannie od września 1915 r., w sierpniu 1917 r. powstał Komitet Narodowy Polski w Paryżu pod prezesurą Romana Dmowskiego, który rychło uzyskał oficjalne uznanie państw ententy jako reprezentacja państwa polskiego89. Bez względu na to, jak blisko podjęcia decyzji o uznaniu URL były władze Francji na początku 1918 r. (a także jaką rolę odegrał w tej sprawie nasz bohater), kwestia ta stała się dla nich bezprzedmiotowa już 9 lutego tego roku, gdy Ukraina przystąpiła do układu z państwami centralnymi w Brześciu Litewskim. Decyzja ta, o tyle zrozumiała, że URL nie dysponowała siłami wojskowymi, które mogłyby przeciwstawić się armiom Niemiec i Austro-Wegier w sytuacji rozpadu armii rosyjskiej, podważyła efekty działalności ukraińskich dyplomatów wobec państw zachodnich. W obliczu wyprowadzenia Rosji z udziału w wojnie przez bolszewików oraz wyboru orientacji na państwa centralne przez ówczesnych przywódców narodów dążących do oderwania od imperium rosyjskiego, państwa ententy udzieliły wsparcia ośrodkom białych Rosjan. Perspektywy Autor ów powołuje się na wnioski wyciągnięte przez samego Tyszkiewicza z korespondencji oraz osobistych spotkań z francuskimi dyplomatami w Bernie. Wydaje się jednak, że zbytnio ulega atmosferze optymizmu, jaki przebija się z pochodzących z tego okresu dokumentów hrabiego – H. C w e n h r o s z, Hraf Mychajło Tyszkewycz u zmahanniach za wilnu i sobornu Ukrajinu, „Dzwin” 1998, nr 11–12, s. 113. 89 Miarą oceny działalności Tyszkiewicza na Zachodzie przez Cwenhrosza jest nazwanie go „ukraińskim Masarykiem”, historyk ten nie bierze jednak pod uwagę tego, że w przeciwieństwie do Polski i Czechosłowacji wobec Ukrainy państwa ententy nie zajęły jednoznacznego stanowiska ani przed, ani po zakończeniu I wojny światowej – Ibidem, s. 110–113. 88

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

sprawy ukraińskiej na Zachodzie pogorszyły się jeszcze, gdy władze w Kijowie 29 kwietnia 1918 r. przejął rząd hetmana Pawła Skoropadskiego, który zadeklarował monarchiczną formę państwa oraz otwarcie proniemiecką orientację. Rząd ów liczył najwyraźniej na to, że Tyszkiewicz zaakceptuje zmianę władzy w Kijowie, ogłosił bowiem jego nominację na tymczasowego reprezentanta Państwa Ukraińskiego w Szwajcarii. Hrabia, za pośrednictwem lwowskiego „Diła”, odpowiedział deklaracją opublikowaną 22 sierpnia 1918 r., w której zaprzeczył jakoby przyjął nominację i scharakteryzował rząd hetmański jako nie dający gwarancji obrony ukraińskich interesów narodowych ze względu na skłonność do ugody z władzami białej Rosji90. W swej ówczesnej korespondencji z metropolitą Szeptyckim kwestionował Tyszkiewicz kwalifikacje hetmańskich dyplomatów do nazywania siebie „prawdziwymi Ukraińcami”91. Opowiadając się wtedy na łamach „Diła” jednoznacznie po stronie ukraińskiej niepodległości i kwestionując polskie i rosyjskie prawa do władania Ukrainą, hrabia naraził się na ostrą krytykę przedstawicieli innych gałęzi rodu Tyszkiewiczów, którzy na łamach krakowskiej prasy zadeklarowali wierność polskiej idei niepodległościowej92. Do występowania wobec władz Francji w imieniu państwa ukraińskiego powrócił Tyszkiewicz po 14 grudnia 1918 r., gdy w Kijowie ster rządów ponownie przejęli przywódcy URL. W pismach wysyłanych do ministerstwa spraw zagranicznych Francji w pierwszych miesiącach 1919 r. starał się przeciwstawić To właśnie w pierwszych miesiącach 1918, przed 29 kwietnia, mogło dojść (jeśli kiedykolwiek doszło) do złożenia hrabiemu propozycji zostania hetmanem Ukrainy w związku z Rosją przez „agentów niemiecko-rosyjskich”. Miało to być częścią planu odbudowy imperium rosyjskiego pod władzą wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza. Również wtedy mógł być on brany pod uwagę (jeśli był kiedykolwiek) przez litewskich działaczy niepodległościowych, orientujących się na Niemcy, jako kandydat do tronu przyszłego państwa litewskiego (ewentualnie do funkcji regenta), dla czego uzasadnieniem miały być związki Tyszkiewiczów z rodem Gedymina. Obie te informacje pochodzą od samego hrabiego i wymagają weryfikacji w archiwach – W jakych umowach pryszłoś hr. Tyszkewyczu wyboriuwaty wolu Ukrajiny (korotkyj ohlad z 31 weresnia 1919 roku – CDIA, f. 681, op. 1, no. 5. Jeśli nawet nie odpowiadają one prawdzie, to można przyjąć, iż w czasie wojny w Szwajcarii hrabia miał do czynienia z poufnymi działaniami niemieckimi wobec środowisk ukraińskich. Związki Doncowa, a najprawdopodobniej także Stepankiwskiego, z państwami centralnymi nie mogły być dla niego tajemnicą. O roli Stepankiwskiego jako polityka utrzymującego kontakty z oboma stronami walczącymi zob. J. C z y k a ł e n k o, op.cit., t. I, s. 346. 91 Ibidem, s. 111. 92 Jego ówczesną odpowiedź na te krytyki zob. Ibidem, s. 110. Śladem kolejnych sporów o jego identyfikację narodową w rodzinie Tyszkiewiczów jest jego list z 7 IX 1919 – odpowiedź na list kilku krewnych. Pisał tam: „Czy mam się uważać za Rusina, czy za Polaka, to do mnie należy. Sądzić mnie będzie historya i może niedaleka przyszłość. Ani jeden historyk polski nie uważa rodu Tyszkiewiczów za polski. Negowanie istnienia narodów rusińskiego (ukraińskiego) i litewskiego jest zaprzeczeniem kardynalnych podstaw dawnej Polski, dowodem niesłychanego upadku jej ideałów, dowodem zdziczenia czy pełnej ignorancji” – CDIA, f. 681 op. 1, no. 5. 90

Tomasz Stryjek

stanowisku dyplomatów polskich i rosyjskich w Paryżu, przekonać do uznania w Ukrainie sojusznika ententy o kluczowym znaczeniu w walce z bolszewikami i w ten sposób wpłynąć na rezultat rozmów, jakie prowadzili wówczas z przedstawicielami Dyrektoriatu Symona Petlury dowódcy francuskiego desantu w Odessie. Niestety, i tym razem Francja nie zdecydowała się poprzeć ukraińskiej niepodległości, a jej wojska 4 kwietnia 1919 r. opuściły Odessę93. Już wcześniej jednak, bo 15 lutego tego samego roku, Dyrektoriat nominował hrabiego na posła URL przy Stolicy Apostolskiej. Jak pamiętamy, Tyszkiewicz był przyjmowany w Watykanie już przed woj94 ną . W marcu 1917 r. ponownie nawiązał kontakt z Sekretariatem Stanu Stolicy Apostolskiej – szukał źródeł pomocy humanitarnej dla ukraińskich żołnierzy w obozach jenieckich we Włoszech. Już wtedy w rozmowie z kardynałem Pietro Gasparrim postawił kwestię uznania niezależności Ukrainy95. Z oficjalną inicjatywą w tej sprawie, czego konsekwencją byłoby nawiązanie stosunków dyplomatycznych, wystąpił niezależnie rząd hetmański96. Kandydaturę Tyszkiewicza na posła w Rzymie wysunął minister spraw zagranicznych Skoropadskiego – Dmytro Doroszenko. W ciągu roku 1918 Gasparri utrzymywał kontakt z Tyszkiewiczem w Lozannie, jednak Watykan nie był jeszcze gotowy do zajęcia stanowiska w sprawie ukraińskiej. Sytuacja zmieniła się wraz z porażką państw centralnych w wojnie i odejściem ich armii z obszarów byłego imperium rosyjskiego. Wśród państw powstających na jego gruzach uznanie Stolicy Apostolskiej otrzymały Polska i Litwa, co do Ukrainy Benedykt XV – papież generalnie skłonny do zaakceptowania w Europie porządku opartego na zasadzie samostanowienia narodów – wahał się, uzależniając swoje stanowisko od tego, czy otrzyma ona ostatecznie poparcie mocarstw ententy zebranych na konferencji pokojowej. Na zajęcie stanowiska przez papiestwo wpływ miały także efekty akcji unijnej prowadzonej przez abp Andrzeja Szeptyckiego na obszarze byłego państwa carskiego. W czerwcu 1917 r. metropolita zdołał doprowadzić do powołania rosyjskiego Ibidem, s. 114–115. Z jego wspomnień wynika, iż w czasie pierwszej wizyty, w 1907, nie miał jeszcze żadnych listów polecających, w następnych już tak – M. T y s z k e w y c z, Urywky z spohadiw, 1929, nr 3, s. 229. Na pytanie, czyje to były listy, nasuwa się jedna odpowiedź – A. Szeptyckiego. W planach metropolity hrabia miał najprawdopodobniej wzmacniać determinację papiestwa w popieraniu unijnej akcji misyjnej na obszarze państwa rosyjskiego (od lutego 1907 r. Szeptycki dysponował upoważnieniem Watykanu do jej prowadzenia) – L. H e n t o s z, Dypłomatyczni kontakty Ukrajinśkoji Narodnoji Respubliky z Apostolśkoju Stołyceju w 1919–1921 rokach u konteksti schidnoji polityky rymśkoji kuriji, [w:] „Ukrajina moderna”, t. 4/5 (1999/2000), s. 166 (dalej L. Hentosz II). 95 M. M r ó z, W kręgu dyplomacji watykańskiej, s. 173. 96 Rozmowy w tej sprawie z nuncjuszem papieskim w Wiedniu prowadził radca tamtejszego poselstwa ukraińskiego Iwan Karaszewycz-Tokarzewski. 93

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

egzarchatu obrządku greckokatolickiego, perspektywy rozwoju jego działalności zostały jednak zatrzymane po objęciu władzy przez bolszewików97. Mianowanie Tyszkiewicza posłem URL przy Watykanie należy rozpatrywać w ramach całościowej akcji Dyrektoriatu pozyskania zwycięskiego Zachodu dla niepodległej Ukrainy. Dla lewicowych władz młodego państwa, w ogromnej większości zamieszkanego przez ludność wyznania prawosławnego, wydarzeniem, które istotnie wpłynęło na podjęcie decyzji o szukaniu oparcia nie tylko u państw zwycięskich w wojnie, ale także u Stolicy Apostolskiej, było zjednoczenie URL z ZURL 22 stycznia 1919 r. Wraz z nim w skład państwa ukraińskiego weszło kilka milionów katolików z Galicji Wschodniej, zaś osoba metropolity Szeptyckiego – duchowego przywódcy Ukraińców galicyjskich – nabrała nowego znaczenia. Dla papiestwa Galicja – kraj w istocie dwuobrządkowy, jawił się jako atrakcyjne pole prowadzenia akcji unijnej, w przyszłości także jako baza katolicyzacji całej Europy Wschodniej. Dla Dyrektoriatu natomiast ważne było nie tylko symboliczne znaczenie faktu uznania Ukrainy przez Stolicę Apostolską na arenie międzynarodowej, ale także wywarcie przez nią wpływu na Polskę, prowadzącą już wojnę o aneksję całej Galicji Wschodniej. Nie bez różnicy zdań w łonie samego Dyrektoriatu wyznaczono Tyszkiewicza posłem w Watykanie i polecono mu zabiegać nie tylko o uznanie URL, mianowanie przez papiestwo nuncjusza na Ukrainie oraz pośrednictwo w konflikcie z Polską, ale także o kapelusz kardynalski dla Szeptyckiego i przeniesienie siedziby metropolii ze Lwowa do Kijowa, co stanowiło wyraz gotowości do uznania tego ostatniego za jedną z centralnych postaci życia duchowego kraju. Ze swej strony władze URL deklarowały objęcie opieką prawną obu obrządków katolickich oraz odszkodowanie kościołowi za straty majątkowe, jakie poniósł pod rządami rosyjskimi i austriackimi, a także jakie miał ponieść na skutek planowanej reformy rolnej98. Tyszkiewicz w czasie pobytu w Rzymie (gdzie przeniósł się dopiero w maju 1919 r., gdyż wcześniejszemu przyjazdowi na przeszkodzie stanął brak włoskiej L. Hentosz II, s. 166. Szerszy kontekst ówczesnej polityki papiestwa wobec Europy Wschodniej zob. L. H e n t o s z, Watykan i wykłyky modernosti. Schidnojewropejśka polityka papy Benedykta XV ta ukrajinśko-polśkyj konflikt y Hałyczyni (1914–1923), Lwów 2006 (dalej L. Hentosz III). 98 Zgodnie z informacją sekretarza misji w Watykanie Petra Karmanskiego nominacja z 15 lutego 1919 r. spotkała się ze sprzeciwem jednego z pięciu członków Dyrektoriatu socjaldemokraty Wołodymyra Wynnczenki. Oponował on przeciwko temu, aby republikę ukraińską reprezentował arystokrata i katolik, ustąpił jednak z władz republiki przed wystawieniem tej nominacji – P. Karmanski, Nasza dypłomatyczna stanycia pry Sw. Prestoli w rr. 1919–1920, „Litopys Czerwonoji Kałyny” 1939, nr II, s. 3. Zgodę na tę nominację należy wiązać z odejściem z kierownictwa URL polityków niechętnych sojuszowi z ententą, zwalczającą ich zdaniem rewolucję społeczną w Europie Wschodniej (Wynnyczenko, Hruszewski). Władze państwa zdominowali politycy jednoznacznie odrzucający kompromis z Rosją, pogodzeni z wizją porządku europejskiego reprezentowaną przez zwycięskie mocarstwa, pod warunkiem, iż znajdzie się w nim miejsce dla Ukrainy (Petlura). 97

Tomasz Stryjek

wizy), przełamując piętrzące się trudności (misja nie otrzymała od władz URL prawie w ogóle środków finansowych), dążył do osiągnięcia wyznaczonych celów. W czasie audiencji u Benedykta XV 25 maja 1919 r. nawiązał przede wszystkim do perspektyw rozwoju unii na Ukrainie. W związku z tym zadeklarował poparcie URL dla odłączenia się ukraińskiej cerkwi prawosławnej od patriarchatu moskiewskiego i ustanowienia autokefalii oraz poprosił papieża o wydanie encykliki poświęconej akcji misyjnej katolicyzmu w Europie Wschodniej99. Podczas tego spotkania, a później jeszcze parokrotnie w formie oficjalnych listów do Sekretariatu Stanu, składał protest przeciwko represjom władz polskich w Galicji Wschodniej wobec Ukraińców. Szczególnie podkreślał w nich przypadki pozbawienia wolności, jakie spotkały księży greckokatolickich lojalnych wobec ZURL100. Cel jego misji nie został osiągnięty. Najdalej idące stanowisko Watykanu w kwestii ukraińskiej zostało zawarte w liście Gasparriego do Petlury z 16 czerwca 1919 r. Kardynał opowiedział się w nim za prawem narodów do samostanowienia oraz oficjalnie potwierdził akredytację przedstawiciela URL. Wbrew temu, jak tę sprawę przedstawiał Tyszkiewicz w listach do Petlury101, współcześni badacze problemu są zgodni, iż dokument ów nie był aktem oficjalnego uznania państwa ukraińskiego102. Stolica Apostolska nie zdecydowała się też na wysłanie do Warszawy listu protestacyjnego w sprawie postępowania władz polskich wobec Ukraińców w Galicji, premier Ignacy Jan Paderewski zagroził bowiem, iż w takim przypadku Polska odwoła swego posła z Watykanu103. Uzasadnienie dla rozwoju unii kościelnej z Rzymem przedstawił hrabia w wydanej wtedy broszurze – M. T y s z k i e w i c z, L’Ukraine et l’Union Religieuse avec Rome, Grottaferrata 1919. 100 O misji watykańskiej Tyszkiewicza najszerzej informują Liliana Hentosz (L. Hentosz III, s. 290–299) oraz Iwan Choma w Apostolśkyj Prestił i Ukrajina 1919–1922. Relationes diplomaticae inter S. Sedem et Republicam Popularem Ukrainae annis 1919–1922, Roma 1987. 101 Zob. A. S m y r n o w, op.cit., s. 124–125. 102 Hentosz, a za nią Mróz, przyjmują, iż wspomniany list Gasparriego może być interpretowany jedynie jako dowód uznania Ukrainy de facto, natomiast z uznaniem de iure Watykan postanowił wstrzymać się do podjęcia decyzji przez mocarstwa ententy – L. Hentosz II, s. 172–174, M. M r ó z, op.cit., s. 182. Tych dwoje badaczy zajmuje także zgodne stanowisko w kwestii tytułu, jaki przysługiwał hrabiemu jako kierownikowi ukraińskiej placówki dyplomatycznej w Watykanie. W oficjalnych dokumentach określano go jako „przewodniczącego nadzwyczajnej misji dyplomatycznej URL przy Stolicy Apostolskiej”, nie zaś jako „posła” tego państwa. 103 W pierwszych miesiącach 1919 działalność Tyszkiewicza wywarła wpływ w Watykanie, tym bardziej że Polska zwlekała z mianowaniem swojego posła przy Stolicy Apostolskiej. W lipcu 1919 Warszawa nominowała na tę funkcję Józefa Wierusz-Kowalskiego. W porównaniu z arystokratą Tyszkiewiczem ten rektor politechniki w Zurychu, podejrzewany o kontakty masońskie, był zapewne mniej ceniony przez Benedykta XV. Jednak o stosunkach Stolicy Apostolskiej z obydwoma krajami decydowały nie osobiste zalety dyplomatów, lecz rozwój sytuacji międzynarodowej – A.A. Z i ę b a, op.cit., s. 89–92. Nie chcąc wywoływać zatargu z Polską w połowie 1919 Sekretariat Stanu kierował się nie tylko tym, że państwo to cieszyło się już wtedy szerokim uznaniem międzyna99

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

H. Wobec Francji, Polski i Rosji (1919–1921) Decyzja Dyrektoriatu o powierzeniu Tyszkiewiczowi funkcji przewodniczącego Delegacji Ukraińskiej na Konferencję Pokojową w Paryżu 16 lipca 1919 r. wynikała ze zmiany oceny międzynarodowego położenia kraju przez kierownictwo państwa ukraińskiego. Dotychczasowa misja dyplomatyczna URL w Paryżu, działająca od 20 stycznia 1919 r., nie osiągnęła sukcesu. Rada konferencji podjęła decyzje zezwalające Polsce na czasowe zajęcie Galicji Wschodniej (25 czerwca i 11 lipca 1919 r.) oraz postanowiła nie rozpatrywać wniosku delegacji o uznanie URL. Przesunięcie Tyszkiewicza na kluczową z punktu widzenia polityki Dyrektoriatu placówkę dyplomatyczną w Paryżu trzeba uznać za dowód nadziei pokładanych w jego dyplomatycznych umiejętnościach i międzynarodowych koneksjach, tym bardziej, że jego poprzednik Hryhorij Sydorenko okazał się osobą do swej roli całkiem nieprzygotowaną104. Najwyraźniej sądzono, iż wśród ukraińskich dyplomatów hrabia ma największe szanse odwrócić niekorzystną dla Ukrainy tendencję władz Francji do traktowania wyłącznie białej Rosji, Polski i Rumunii jako państw zdolnych do wojskowego oparcia się bolszewikom, a także skonsolidować ukraińską delegację w Paryżu, której skład powołano w oparciu o parytet polityków reprezentujących rządy URL i ZURL sprzed ich zjednoczenia. Nie bez znaczenia było zapewne i to, że hrabia jako osoba, która wykreowała przyjazny Ukrainie klimat w kurii rzymskiej, mógł skorzystać we Francji z pomocy dyplomatów papieskich105. Władze URL założyły najprawdopodobniej, że bez decyzji mocarstw w sprawie Ukrainy Tyszkiewicz więcej w Rzymie nie uzyska, natomiast wtedy, gdy nastąpi już przełom w stanowisku Francji, o dokonanie dalszych kroków przez Stolicę Apostolską (w szczególności wysłanie jej oficjalnego przedstawiciela do rodowym. Planując po upadku caratu akcję katolicyzacyjną na wschodzie Europy, papiestwo nie mogło ryzykować utraty poparcia Polski. O docenieniu jej znaczenia świadczy fakt nominacji już w kwietniu 1918 Achillesa Rattiego (późniejszego papieża Piusa XI) na apostolskiego wizytatora w Warszawie, z uprawnieniami na obszar całego byłego imperium carskiego. W Watykanie rozważano wówczas realizację projektów unijnych na wschodzie dwoma drogami: przez Kościół rzymski – w oparciu o duchowieństwo polskie oraz przez Cerkiew greckokatolicką – siłami kadr przygotowywanych przez metropolitę Szeptyckiego – L. Hentosz II, s. 164–166. Jednak mimo tego, iż Stolica Apostolska zdawała sobie sprawę z problemów, jakie powstaną w przypadku realizacji pierwszej z nich (wszak stosunek rosyjskich duchownych prawosławnych do Polaków i rzymskich katolików był jednoznacznie negatywny), rozwój sytuacji polityczno-militarnej na korzyść Polski skłaniał ją do dbania o dobre stosunki przede wszystkim z Warszawą. 104 J.J. B r u s k i, op.cit., s. 150–151. 105 Pomocy takiej rzeczywiście Tyszkiewiczowi Stolica Apostolska udzielała (dziękował za nią w listach z Paryża do Sekretariatu Stanu), nie okazała się ona jednak skuteczna. Papież zdawał sobie sprawę, jak słabe są perspektywy sprawy ukraińskiej we Francji, nie cofnął jej jednak swego poparcia moralnego – M. M r ó z, W kręgu dyplomacji watykańskiej, s. 184.

Tomasz Stryjek

Kijowa) innym dyplomatom ukraińskim, nawet nie mającym jego stosunków na dworze papieskim, zadbać będzie stosunkowo łatwo106. Hrabia nową placówkę dyplomatyczną objął we wrześniu 1919 r. Dążąc do zjednania państw ententy, przekonywał o groźnych dla Zachodu konsekwencjach odbudowy imperium rosyjskiego i zawarcia przez nie sojuszu z Niemcami, powoływał się na prawo samostanowienia narodów w deklaracji prezydenta Woodrowa Wilsona, wskazywał politykom francuskim potrzebę powstrzymania polskich żądań terytorialnych na wschodzie. Ogółem na adres przewodniczącego konferencji pokojowej wysłał 13 not dyplomatycznych, w tym: 3 – z prośbą uznania niepodległości Ukrainy, 4 – z protestem przeciwko antyukraińskiej działalności armii generała Antona Denikina, 3 – w sprawie ukraińskich jeńców wojennych we Włoszech i Niemczech i 2 – z powodu decyzji oddającej Polsce tymczasowy zarząd Galicji Wschodniej107. Spotkał się m.in. z głównodowodzącym siłami ententy marszałkiem Ferdinandem Fochem oraz prezydentami Francji Raymondem Poincare`m i Paulem Deschanelem. Doprowadził do zainteresowania Ukrainą wśród niektórych polityków francuskiej prawicy. Pozyskał dla sprawy ukraińskiej posła M. Hyacinthe de Gailhard-Bancela. Ten ostatni 6 lutego przekonywał Izbę Deputowanych do uznania niepodległości Ukrainy, zaś 27 marca 1920 r. skierował w tej sprawie interpelację do premiera Alexandre`a Milleranda. Wniosek ów poparło kilku posłów katolickich, znalazł on także odzew w Senacie, gdzie sprawę ukraińską podniósł 26 marca Anatole de Monzie. Tyszkiewicz szukał też poparcia dla URL u przedstawicieli europejskich dynastii rezydujących w Paryżu, utrzymywał szerokie kontakty z prasą (w ciągu roku pełnienia funkcji sześciokrotnie udzielił wywiadu znanym paryskim pismom), starał się zainteresować francuskich przedsiębiorców i władze perspektywą rozwoju stosunków 106 Ten sposób rozumowania okazał się o tyle trafny, że papiestwo podejmowało następne decyzje w sprawie ukraińskiej w zależności od rozwoju sytuacji polityczno-militarnej w Europie Wschodniej (i jej konsekwencji dla perspektyw realizacji projektów unijnych), nie zaś nacisków dyplomatycznych. Następca Tyszkiewicza w Rzymie na funkcji przewodniczącego misji ukraińskiej ksiądz redemptorysta Francois-Xavier Bonne (Belg, osoba także bliska A. Szeptyckiemu) zabiegał przede wszystkim o mianowanie wizytatora apostolskiego dla Ukrainy. Jak utrzymuje Maciej Mróz, stało się to jednak ostatecznie (13 II 1920 nominację tę otrzymał ksiądz Giovanni Genocchi) bardziej na skutek powstania konfiguracji międzynarodowej, przeciwnej planom tego ukraińskiego posła, niż w zgodzie z nimi. Papież podjął tę decyzję, gdy na początku 1920 zarysowało się porozumienie między Polską a URL przeciw Rosji Radzieckiej, powstała więc szansa na to, że władze ukraińskie będą mogły w końcu roztoczyć realną opiekę nad kościołem katolickim w kraju, a także, że jego nominat będzie mógł realnie objąć swój urząd w Kijowie. Ks. Bonne, silnie związany ze środowiskiem emigracji galicyjskiej (wcześniej urzędnik w ministerstwie spraw zagranicznych ZURL), sprzeciwiał się zawarciu przez Petlurę układu z Polską, w którym URL zrzekła się swych ziem zachodnich – Ibidem, s. 186–193. O misji Genocchiego zob. też L. Hentosz II. 107 L. Hentosz I.

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

gospodarczych z Ukrainą. Na wniosek Petlury 8 września 1919 r. Tyszkiewicz zwrócił się do środowisk żydowskich w krajach ententy, aby delegowały przedstawicieli do międzynarodowej komisji, która miałaby zająć się zbadaniem okoliczności pogromów popełnianych przez różne strony konfliktu wojennego oraz ludność cywilną na terytorium Ukrainy. Jeszcze innym aspektem jego działalności w Paryżu było przewodniczenie 8 października 1919 r. konferencji reprezentantów ośmiu republik powstałych po upadku imperium Romanowów (Azerbejdżanu, Gruzji, Północnego Kaukazu, Kubania, Litwy, Łotwy, Estonii i Ukrainy). Zebrani upoważnili Tyszkiewicza do występowania w ich wspólnych sprawach na konferencji pokojowej. Hrabia wystosował list w obronie niepodległości tych państw na ręce przewodniczącego konferencji108. Również w Paryżu podstawowy cel działalności Tyszkiewicza nie został osiągnięty. Francja nie uznała niepodległości Ukrainy, nie udzieliła jej ani wsparcia militarnego ani pomocy finansowej. Nie ma wątpliwości, iż hrabia działał w Paryżu z dużym rozmachem i pełnym oddaniem sprawie. Ocena jego działalności przez badaczy nie jest jednak jednoznaczna, zaś różnice między nimi wynikają w istocie z odpowiedzi na pytanie nie czy w ogóle (co poddawali w wątpliwość jego ówcześni przeciwnicy), lecz o jaką Ukrainę walczył dyplomatyczny przedstawiciel URL w Paryżu w latach 1919–1920. Badacze ukraińscy uwypuklają zgodność jego przekonań i działań z linią reprezentowaną przez samego Petlurę109, pojawiają się jednak w tej kwestii poważne wątpliwości. W płaszczyźnie polityczno-organizacyjnej Tyszkiewicz dochował wierności prezesowi Dyrektoriatu i zdecydowanie występował przeciwko rozłamowcom w łonie kierownictwa URL oraz swym politycznym konkurentom w środowiskach ukraińskich w zachodniej Europie. W płaszczyźnie ideologicznej hrabia reprezentował jednak inne przekonania. Działał na terenie państwa, w którym od ponad stulecia toczono ostry spór o zakres i charakter wpływu Kościoła na życie publiczne. Choć wywarcie wpływu na to, która ze stron w tym starciu zwycięży, leżało poza jego możliwościami, O działalności w Paryżu zob. Spohady Mychajły Tyszkewycza por ioho dijalnist’ jak hołowy dełehaciji UNR w Paryżi – CDIA, f. 681, op. 1 spr. 4 oraz H. C w e n h r o s z, op. cit., s. 117–119. Na akcję informacyjną hrabiego prowadzoną w czasie pracy w Rzymie i Paryżu złożyły się też broszury jego autorstwa: La litterature ukrainienne (Berne 1919), Documents historiques sur l’Ukraine et ses relations avec la Pologne, la Russie et la Suede (1569–1764) (Lausanne 1919) oraz L’Ukraine en face du Congres (1919). Pierwsza z nich zawierała zwięzły przegląd dziejów literatury ukraińskiej od czasów Rusi Kijowskiej, była skonstruowana w pełnej zgodności ze schematem dziejów narodowych autorstwa Mychajły Hruszewskiego. W drugiej broszurze hrabia dążył do ukazania, iż ziemie Ukrainy w okresie między unią lubelską a likwidacją hetmańskich instytucji autonomicznych w 1764 miały odrębny status państwowy, zaś ich przywódcy utrzymywali stosunki polityczne z sąsiednimi państwami. Źródła w tej broszurze zamieszczone, w tym mapy, częściowo pochodziły zapewne z jego kwerendy w archiwum watykańskim. 109 Zob. np. L. Hentosz I. 108

Tomasz Stryjek

zachowywał się jednak tak, jakby francuscy zwolennicy laickości już przegrali. Miał swoją wizję niepodległej Ukrainy, związaną z papieskimi planami rozwoju unii na wschodzie, przeceniał też wpływ kościoła na kształtowanie ładu powojennego w Europie. W każdym razie dla realizacji celów politycznych zlecanych przez władze URL dobierał sposoby działania, które były przekonujące głównie dla polityków katolickiej prawicy, i w samej Francji, i wśród ukraińskiej emigracji. W konsekwencji stał się przedmiotem oskarżeń o klerykalizm i konserwatyzm, co nie pozostało bez wpływu na przekonania o charakterze przyszłego państwa ukraińskiego we francuskiej opinii publicznej110. Jak twierdzi Jan Jacek Bruski, bilans pracy Tyszkiewicza nad uzyskaniem poparcia dla niepodległości Ukrainy we francuskiej opinii publicznej był raczej ujemny. Tyle, co udało mu się zyskać na prawicy, zostało stracone na liberalnej lewicy. Dotkliwa była zwłaszcza utrata przychylności polityków, którzy pierwsi podnieśli kwestię znaczenia Ukrainy dla polityki francuskiej wobec Europy Wschodniej – publicysty Jeana Pelissiera (na jesieni 1917 r. agenta dyplomatycznego Francji w Kijowie) oraz Henriego Franklin-Bouillona, przewodniczącego komisji spraw zagranicznych Izby Deputowanych. Strategia Tyszkiewicza pomijania środowisk masońskich, ważnych opiniotwórczo nie tylko we Francji, ale także w Polsce i na Ukrainie, była krytykowana przez jego podwładnych i – w ocenie ukraińskiego dyplomaty z innej placówki – przyczyniała się do wewnętrznego paraliżu misji paryskiej111. Osobną kwestią były natomiast ataki na jego osobę pochodzące od polityków kwestionujących czy to linię polityczną Petlury wobec Francji, Polski i Rosji czy to w ogóle prawo prezesa Dyrektoriatu do sprawowania funkcji przywódcy Ukrainy. Siła i skuteczność ich wystąpień przeciwko szefowi placówki paryskiej zależały w dużym stopniu od rozwoju sytuacji militarnej na Ukrainie, a w konsekwencji oceny szans Petlury na powrót do Kijowa i ustabilizowanie władzy nad terytorium kraju. Sam hrabia nie mógł przeciwdziałać ich wyłanianiu się, kontrowersje wokół oceny jego przekonań światopoglądowych dawały jednak przeciwnikom dodatkowe argumenty w walce z Petlurą. Płomień niezgody tlił się w łonie delegacji już od wiosny 1919 r., ale trwały rozłam nastąpił dopiero na jesieni tego roku, gdy armia generała Antona Denikina, Już na początku działalności jako posła w Paryżu przestrzegał go przed daniem powodu powstaniu takich oskarżeń sam Petlura. Przypominał, iż zarzuty takie należy zwalczać poprzez uwypuklanie demokratycznego charakteru URL (parlamentaryzm, reforma rolna). Nieprzychylne komentarze w prasie francuskiej pojawiły się po tym, jak hrabia udzielił wywiadu katolickiemu pismu „La Croix” – L. Hentosz I. 111 Zob. opinię szefa misji londyńskiej Arnolda Margolina – J.J. B r u s k i, op.cit., s. 155–156. Ocenę racji przeciwników w tym konflikcie przez samego Tyszkiewicza zob. W jakych umowach pryszłoś hr. Tyszkewyczu wyboriuwaty wolu Ukrajiny (korotkyj ohlad z 31 weresnia 1919 roku) – CDIA, f. 681, op. 1, no. 5. 110

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

maszerując na Moskwę, ogarnęła większość obszaru Ukrainy. Ukształtowanym ostatecznie w listopadzie – grudniu 1919 r. Ukraińskim Komitetem Narodowym (UNK) kierował pochodzący z Naddnieprza Serhij Morkotun (Markotun), rywal Petlury, polityk o orientacji prorosyjskiej, otwarcie postulujący współpracę z dyplomacją rosyjską (i prawdopodobnie w jakimś stopniu w tym momencie przez nią inspirowany). Spór między nim a prezesem Dyrektoriatu miał charakter niejako dwupłaszczyznowy. Z jednej strony dotyczył wyboru między koncepcją federacji Ukrainy z Rosją oraz koncepcją sojuszu państwa ukraińskiego z Polską, z drugiej oceny, która z idei krzyżujących się wtedy w polityce w Europie Wschodniej – braterstwa Słowian czy samostanowienia narodów – pozostaje w zgodzie z ideałami masońskimi. (Morkotun, uznany za zwolennika pierwszego rozwiązania, utracił funkcję wielkiego mistrza kijowskiej loży „Słowianie Zjednoczeni” na początku 1919 r. na rzecz Petlury, nigdy jednak nie uznał prawomocności tej decyzji)112. W skład UNK weszli też ci politycy galicyjscy, którzy kwestionowali antyrosyjską i propolską politykę URL po zjednoczeniu z ZURL i chcieli wpisać Ukrainę w porozumienie między Francją a białą Rosją, nawet za cenę wyrażenia zgody na jakąś formę federacji ukraińsko-rosyjskiej. Przewodził im Wasyl Panejko, wiceprzewodniczący delegacji URL w Paryżu, wcześniej sekretarz ds. zagranicznych ZURL. Ostateczny rozbrat między grupą Panejki a częścią delegacji wierną linii Petlury na czele z Tyszkiewiczem nastąpił po zawarciu przez prezesa Dyrektoriatu umowy warszawskiej z Józefem Piłsudskim 21 kwietnia 1920 r., w której uznano polskie prawo do panowania nad Galicją Wschodnią. Całość dyplomatów galicyjskich porzuciła wówczas służbę na rzecz URL. Doszło do odbudowy samodzielnych struktur państwowych ZURL na uchodźstwie oraz występowania przez nie do państw europejskich o uznanie niepodległości już tylko Galicji Wschodniej. Galicjanie wyszli wtedy wprawdzie z komitetu Morkotuna, utrzymywali jednak z nim kontakt, a także z innymi środowiskami przeciwnymi propolskiej orientacji Ukrainy. Reagując na ofensywę kijowską armii Piłsudskiego i Petlury, przewodniczący UNK Morkotun wystosował 5 maja 1920 r. prorosyjską deklarację, w której zaatakował dyplomatów URL. Zarzuty wobec Tyszkiewicza, iż miał w zamian za polityczne poparcie papiestwa zobowiązać się do zaprowadzenia unii na Ukrainie oraz restytuować majątki katolickim magnatom, miały uderzyć także w samego Petlurę. Morkotun skierował także 1 maja do francuskich lóż masońskich O ukraińskim wolnomularstwie przez rewolucją, losach Markotuna w latach 1917–1919, okolicznościach powstania UNK oraz treści ataku na Petlurę jego przewodniczącego 1 XII 1919, zob. L. H a s s, W trójkącie Ukraina – Watykan – Polska w latach 1919–1920 (Polityka międzynarodowa w optyce ukraińskiego burżuazyjnego polityka rusofilskiego), „Dzieje Najnowsze”, t. XII (1980), nr 1, s. 11–18. 112

Tomasz Stryjek

memoriał zawierający negatywną charakterystykę Tyszkiewicza. Jego celem było wyperswadowanie francuskim wolnomularzom – m.in. Pelissierowi i FranklinBouillonowi – poglądu, iż ich poparcie dla sojuszu polsko-ukraińskiego służy sprawie postępu w Europie. W istocie – argumentował przewodniczący UNK – sojusz ów ma służyć tajnym planom papiestwa, któremu Tyszkiewicz obiecał uczynienie z niepodległej Ukrainy „straży przedniej katolicyzmu w Rosji”113. W pozycję samego Tyszkiewicza jeszcze bardziej niż działania Morkotuna i Panejki uderzyła działalność członków Dyrektoriatu – Andrija Makarenki i Fedora Szweca, którzy nie zaakceptowali zwrotu Petlury ku porozumieniu z Polską i od początku 1920 r. rezydowali w Wiedniu, usiłując przejąć kontrolę nad placówki dyplomatycznymi URL w Europie. Wobec misji paryskiej do ostrego ataku przystąpili oni dopiero po fiasku operacji kijowskiej, gdy pozycja Petlury wydawała się podważona. Przypisując sobie legalność działania w imieniu URL, w lipcu 1920 r. polecili Tyszkiewiczowi powrót na funkcję szefa misji w Watykanie i przekazanie kierownictwa placówki paryskiej dotychczasowemu jej członkowi Artemowi Halipowi (też masonowi, wcześniej członkowi tej samej loży, co Morkotun i Petlura). Gdy hrabia odmówił, wykorzystali czas jego nieobecności w Paryżu, by 16 sierpnia 1920 r. siłą zająć lokal delegacji. Ponieważ nie ustępował, założyli Ukraiński Komitet Akcji i dążyli do przejęcia kontaktów z francuskimi politykami. Powiodło się to w przypadku działaczy związanych z masonerią, zwłaszcza Pelissiera i Franklin-Bouillona. Najdotkliwszym ciosem z ich strony było wydanie na jesieni 1920 r. broszury autorstwa historyka Ilii Borszczaka pt. Les mystifications du comte Michel Tyszkiewicz, w której padły oskarżenia pod adresem hrabiego nie tylko o bycie „agentem Watykanu” i snucie katolickich i monarchistycznych „intryg”, ale także uzyskanie posady w Paryżu skutkiem wpływu „agentów niemieckich i polskich” oraz dążenie do uczynienia z Ukrainy „federacyjnej części Polski”114. W obu tych atakach hrabia padł ofiarą przeciwników politycznych Petlury wykorzystujących mocno zakorzenione w Europie Wschodniej historyczne uprzedzenia wobec Kościoła rzymskiego i unickiego oraz negatywne stereotypy polskich ziemian. Najistotniejszą przyczyną ataku Makarenki i Szweca była jednak ówczesna propolska orientacja władz URL. Jeszcze w kwietniu 1920 r. Tyszkiewicz, jadąc na konferencję ententy w San Remo, był przekonany, iż Pełny tekst memoriału Le Vatican et l’Ukraine – L. H a s s, op.cit., s. 23–29. Rychło przedrukowała go „Soviet Russia”, nowojorska gazeta związana z rządem radzieckim. Oskarżenie Petlury o rzekome porozumienie z Watykanem kosztem ludu ukraińskiego było odtąd wykorzystywane stale przez radziecką propagandę – J.J. B r u s k i, op.cit., s. 122–123, 144–146. O memoriale zob. też A.A. Z i ę b a, op.cit., s. 88. Z kolei o działalności Panejki zob. H. C w e n h r o s z, op.cit., s. 115–116. 114 Chodzi o broszurę wydaną w Paryżu w końcu 1920 pod pseudonimem V. Bogoun Les mystifications du comte Michel Tyszkiewicz – J.J. B r u s k i, op.cit., s. 196–197, H. C w e n h r o s z, op.cit., s. 115. 113

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

w końcu zdoła przekonać Francję do uznania Ukrainy (wydaje się, iż Millerand rozważał podjęcie tej decyzji pod koniec maja 1920 r., gdy wojska Piłsudskiego i Petlury zajęły Kijów). Hrabia nie przestał popierać tej opcji także w okresie marszu armii bolszewickiej na Warszawę, gdy mocarstwa ententy zaoferowały swe pośrednictwo w negocjacjach o zawarcie traktatu rozejmowego między Polską a Rosją Radziecką. Na konferencję w Spa, na której 10 lipca 1920 r. Polska podpisała traktat z mocarstwami ententy, przyjmujący linię Curzona za podstawę przyszłych polsko-radzieckich negocjacji pokojowych, pojechał bez instrukcji własnego rządu (nadeszły później). Występując wraz z szefami ukraińskich placówek w Hadze, Londynie i Bernie, domagał się uznania URL za równorzędnego uczestnika negocjacji, przeciwdziałał sposobowi myślenia dyplomatów ententy, zgodnie z którym ewentualne porozumienie polsko-radzieckie mogło zignorować fakt istnienia państwa ukraińskiego nad Dnieprem115. Konflikt wewnątrz Delegacji Ukraińskiej na Konferencję Pokojową w Paryżu został rozwiązany decyzją Dyrektoriatu, podjętą najprawdopodobniej niedługo po bitwie warszawskiej, gdy stawało się widoczne, że Polska wprawdzie przetrwa, nie będzie miała jednak sił zrealizować koncepcji Piłsudskiego w Europie Wschodniej (datowano ją na 20 września 1920 r., ale bieg wydarzeń pokazuje, że musiała ona być zainteresowanym już wcześniej znana). Dyrektoriat zlikwidował Delegację, a w jej miejsce powołał Nadzwyczajną Misję Dyplomatyczną pod kierownictwem członka pierwszego składu placówki paryskiej, a następnie ministra spraw zagranicznych URL, Ołeksandra Szulhyna. Przybył on do stolicy Francji i objął funkcję po Tyszkiewiczu jednak dopiero w marcu następnego roku (na jesieni 1920 r. w Paryżu do reprezentowania Ukrainy nadal aspirowały komitety Morkotuna i Halipa, natomiast Szulhyn był zajęty organizowaniem akcji na rzecz uznania URL przez Ligę Narodów w Genewie)116. Hrabia źle przyjął decyzję władz URL o likwidacji swej placówki. W archiwum Ignacego Jana Paderewskiego zachował się poufny list Tyszkiewicza do tego ówczesnego polskiego przedstawiciela przy Lidze Narodów z 8 września 1920 r., w którym prosił on o „usunięcie wobec p. Milleranda wpływów Wrangla, dość znacznych obecnie”. Przestrzegał polskiego dyplomatę przed skłonnością obecnego rządu URL, postępującego za wskaza Zob. notatka Tyszkiewicza – CDIA, f. 681, op. 1, no. 5 oraz H. Cwenhrosz, op.cit., s. 119–120. Misja ta była bezskuteczna. Mocarstwa zgodziły się jedynie, aby na przyszłej konferencji pokojowej w Londynie swoje postulaty przedłożyli przedstawiciele Galicji Wschodniej (ZURL). Układ w Spa nie wspominał w ogóle o URL. Również polski premier Władysław Grabski nie bronił w Spa spraw sojusznika ukraińskiego, a nawet spotkał się tu z Morkotunem. Tyszkiewicz protestował przeciw stanowisku Polski, jednak sternicy polskiej polityki zagranicznej niezbyt się z jego zdaniem liczyli. Krytyczny wobec działalności hrabiego w korespondencji z MSZ w Warszawie był ówczesny polski poseł w Paryżu Maurycy Zamoyski – J. P i s u l i ń s k i, op.cit., s. 240, 255–256. 116 J.J. B r u s k i, op.cit., s. 372–373. 115

Tomasz Stryjek

niami Francji, do zawarcia porozumienia z baronem Wranglem, dowódcą wojsk białej Rosji, skoncentrowanych na Krymie. Argumentował, iż Polska nie powinna zgodzić się na „rusofilską orientację Ukrainy, która jest tym samym i germanofilską”. Wskazywał, iż jest to także „obecna orientacja Galicji [emigracyjnych władz ZURL – T.S.] podtrzymana przez Czechy”. Temu komentarzowi na temat nowej sytuacji międzynarodowej towarzyszył atak na osobę rywala. Tyszkiewicz przedstawił Szulhyna jako „zawziętego wroga Polski” oraz członka Ukraińskiej Partii Socjalistów Federalistów, która w danym momencie miała jakoby jedynie pozorować poparcie dla Petlury, nadal zorientowanego na Polskę. Konkluzja listu zawierała się w sugestii udzielenia poparcia hrabiemu w staraniach o odzyskanie placówki w Paryżu jako osobie wiernej prezesowi Dyrektoriatu i sojuszowi polsko-ukraińskiemu117. List ten pozwala wnioskować historykowi polskiemu o „polonofilskim nastawieniu” Tyszkiewicza118. Rzuca on światło na różnicę zdań między hrabią a rządem URL w sytuacji, w której Polska dążyła do odstąpienia od realizacji traktatu z Ukrainą z 21 kwietnia 1920 r. Bliska przyszłość pokazała, iż Tyszkiewicz miał słabe argumenty, aby przekonywać Dyrektoriat do dalszego wiązania polityki niepodległościowej z Polską – już 21 września 1920 r. delegacja polska na rokowaniach w Rydze uznała mandaty wysłanników Ukrainy Radzieckiej, co oznaczało w istocie pozostawienie URL samą sobie. Petlura, rząd URL i jego reprezentanci w Europie rozumieli potrzebę podjęcia rozmów z Wranglem, o co zabiegała Francja, zainteresowana skierowaniem całości sił wojskowych „południa Rosji” i Polski przeciw bolszewikom. Do takiego rozwiązania skłaniały ich także władze polskie, które na jesieni 1920 r. prowadziły dwutorową politykę utrzymywania kontaktów tak z Rosją radziecką, jak białą119. Tyszkiewicz jeszcze 117 Hrabia udzielił także polskiej dyplomacji rad, w jaki sposób negocjować z Rosją Radziecką w sprawie Ukrainy. Proponował w ostateczności zgodzić się na odstąpienie części lewobrzeżnej, „byleby wyratować zupełną niepodległość prawobrzeżnej”. Jednocześnie Tyszkiewicz starał się w jakimś stopniu uwzględnić stanowisko polskie w sprawie granicy z Ukrainą – opowiedział się za „zneutralizowaniem” Galicji Wschodniej (?) oraz proponował oddanie Polsce samego Lwowa – Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego, W. Stankiewicz, A Piber (wyd.), t. 2, 1919–1921, Wrocław 1974, s. 472–473. 118 Zob. A.A. Z i ę b a, op.cit., s. 87. W oparciu o treść tego listu można argumentować, iż niepodległość Polski i Ukrainy były dla Tyszkiewicza jednakowo ważne. Zapewne nie wierzył on w szczerość ówczesnych deklaracji białych Rosjan o uznaniu URL. Sądził też, że ewentualne porozumienie rosyjsko-ukraińskie przyczyni się do odbudowy imperium, co pogrzebie sprawę Ukrainy i bardzo osłabi położenie międzynarodowe Polski. 119 Wysłannicy Petlury podjęli w listopadzie 1920 rozmowy zarówno z delegatami barona Wrangla (bezskuteczne), jak inną reprezentacją nie-bolszewickiej Rosji – Rosyjskim Komitetem Politycznym Borysa Sawinkowa w Warszawie (zakończone podpisaniem porozumienia polityczno-militarnego). Skutki tych negocjacji dla dalszego rozwoju sytuacji w Europie Wschodniej nie miały jednak

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

w październiku 1920 r. zabiegał u władz francuskich o wsparcie materiałowe dla armii URL120. Ostatecznie, najpóźniej w grudniu tego roku, Petlura zaproponował mu ponowne objęcie funkcji posła przy Stolicy Apostolskiej. Rzecz nie doszła jednak do skutku, najprawdopodobniej dlatego, że sam hrabia nie był na to zdecydowany121. O jego ostatecznym odejściu z ukraińskiej służby dyplomatycznej można mówić w lutym 1921 r., gdy osobiście poinformował o tym Petlurę po odbyciu pożegnalnej audiencji w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Francji. Jednak nawet wtedy nie całkiem jeszcze ustał w wysiłkach122. Na początku 1922 r., przebywając już na pewno w Polsce, zwrócił listownie uwagę ówczesnemu premierowi Francji Poincare`mu na sprawy ukraińskie123. Z kolei na jesieni tego roku interweniował u władz francuskich o przyznanie stypendiów rządowych dla ukraińskich studentów, najprawdopodobniej żołnierzy armii Petlury internowanych w Polsce124. I. Ostatnie lata życia (1921–1930) Wobec braku możliwości powrotu do Andruszówki, która pozostała na ziemiach włączonych do USRR po zawarciu polsko-radzieckiego traktatu pokojowego z 18 marca 1921 r., Michał Tyszkiewicz z żoną Zofią i synem Jerzym zamieszkali w Polsce, gdzie pomocy udzieliła im rodzina Chełmickich z Żydowa. Ostatnie lata życia Michał i Zofia spędzili w Bydgoszczy. Hrabia dużo malował, porządkował dokumenty, przygotowywał wspomnienia, których druk w 1928 r. zaczął miesięcznik „Literaturno-Naukowyj Wistnyk”, redagowany wówczas przez Doncowa. Zbadania wymaga to, czy angażował się wówczas w polskie życie większego znaczenia. W tym samym miesiącu wojska bolszewickie rozbiły tak siły Wrangla na Krymie, jak jednostki samego Petlury, zmuszając te ostatnie do schronienia się na terytorium Polski – J.J. B r u s k i, op.cit., s. 214–237. 120 J. P i s u l i ń s k i, op.cit., s. 290. 121 Zob. listy do Michała Tyszkiewicza ministra spraw zagranicznych URL Andrija Nikowskiego – CDIA, f. 681, op. 1, spr. 17 oraz samego Petlury – Ibidem, spr. 18. Prezesowi Dyrektoriatu szło zapewne o wymianę dotychczasowego szefa tej placówki, ks. Bonne, który jako osoba silnie związana z władzami ZURL reprezentował wobec papiestwa nastawienie antypolskie – J.J. B r u s k i, op.cit., s. 373. 122 Być może Michał Tyszkiewicz poszedł wtedy za radą swego syna Stanisława, który przebywał wtedy w Rzymie, aby zostawiając stanowisko oficjalne, nie rezygnować jednak z nieformalnej działalności politycznej (list Stanisława do Michała z 17 X 1920 – CDIA, f. 681, op. 1, spr. 19). W każdym razie na wiosnę 1921 obaj Tyszkiewiczowie oraz metropolita Szeptycki wzięli udział w naradzie w Cannes przedstawicieli Stolicy Apostolskiej z tymi reprezentantami rosyjskiej emigracji, którzy obawiając się o przetrwanie Cerkwi prawosławnej w Rosji, postanowili poprzeć unijne plany Kościoła katolickiego w Europie Wschodniej – L. Hentosz III, s. 366. 123 H. C w e n h r o s z, op.cit., s. 120. 124 CDIA, f. 681, op. 1, spr. 16.

Tomasz Stryjek

publiczne. Z pewnością funkcjonował natomiast w środowisku ukraińskim125, publikował także w innych pismach ukraińskich, np. w powstałym w 1930 r. miesięczniku „Litopys Czerwonoji Kałyny”, w którym zdążył opublikować już tylko dwa krótkie artykuły historyczne126. Zmarł 3 maja 1930 r. w Gnieźnie i został pochowany w kościele parafialnym w pobliskim Żydowie. Decyzja Tyszkiewicza, aby publikować na łamach „Literaturno-Naukowego Wistnyka” wiązała się zapewne z jego starą znajomością z Doncowem, mogła wynikać także z renomy pisma, które skupiało ukraińskie środowisko intelektualne i artystyczne w ówczesnej Polsce. W artykule opublikowanym tuż po śmierci hrabiego redakcja pisma żegnała go z wyraźną sympatią. Była to, napisano: „Jedna z najjaskrawszych postaci nowoczesnego ruchu ukraińskiego. Bo, łącząca w sobie dwie epoki, dwie klasy, dwie tradycje kulturowe”127. III. Analiza przekonań i przemian tożsamości bohatera W przemianach tożsamości Tyszkiewicza, inaczej niż Kętrzyńskiego, nie ma przełomu w postaci aktu konwersji narodowej. W jego przypadku nie można uchwycić momentu porzucenia jednej identyfikacji narodowej i przyjęcia drugiej nie ze względu na brak źródeł, lecz ze względu na to, że nie były to identyfikacje – jak w sytuacji wyboru Kętrzyńskiego między niemieckością a polskością (ok. 1856) – o podobnym, w dużej mierze zmodernizowanym już, charakterze. Hrabia w tym sensie nie dokonał konwersji z polskości na ukraińskość, gdyż to ta druga była w istocie pierwszą nowoczesną identyfikacją narodową, jaką wybrał – przekroczywszy już pięćdziesiątkę – w życiu. Do rewolucji 1905–1907 był reprezentantem przednowoczesnej tożsamości, na którą składały się pamięć losów rodzinny, katolicyzm, dziedzictwo kultury klasycznej, wyobrażenia o tradycjach Rusi i Rzeczypospolitej oraz arystokratyczne poczucie osobistej odpowiedzialności przez potomnymi. Jej częścią była także identyfikacja z polskością, jednak na Kresach, znaczniej dłużej niż na ziemiach zachodniej Polski, pojęcie to było kojarzone z elitą społeczną, nie miało więc nowoczesnego charakteru. Spoglądał raczej w przeszłość, nie w przyszłość, był zorientowany na trwanie, a nie na zmianę. Do rewolucji najbardziej wyrazistym elementem konstytuującym jego tożsamość była ciągłość tradycji rodu, zwłaszcza przekonanie o wielowiekowym oddaniu Tyszkiewiczów służbie publicznej, nie było zaś w niej poczucia przy W grudniu 1928 na II zjeździe delegatów ukraińskiej emigracji w Warszawie został wybrany do Rady Głównej Ukraińskiego Centralnego Komitetu w Polsce – O. K o l a n c z u k, op.cit., s. 214. 126 M.O. (pseud. M. Tyszkiewicza), Napoleon I i Ukrajina, „Litopys Czerwonoji Kałyny”, 1930 nr V, s. 6, I d e m, Dejaki ukrajinśki pamjatky w Paryżi i pid Paryżem, Ibidem, 1930 nr IX, s. 13–14. 127 „Literaturno-Naukowyj Wistnyk” 1930, nr 9, s. 834. 125

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

należności do nowoczesnej wspólnoty. W tożsamości hrabiego istniał wówczas element identyfikacji z ojczyzną – ruskimi ziemiami dawnej Rzeczypospolitej, nie miała ona jednak charakteru cechującego kształtujące się w późnym XIX w. ideologie narodowe. Powstanie nowoczesnej identyfikacji w jego przypadku przyśpieszyła gwałtowna polityzacja sfery publicznej w imperium carskim od 1905 r. oraz wzrost napięcia w stosunkach między mocarstwami Europy Środkowej i Wschodniej od około 1908 r. Angażując się politycznie, hrabia uczestniczył najpierw w formułowaniu ideologii krajowej, alternatywnej w stosunku do polskiej i rosyjskiej ideologii nacjonalistycznej, a gdy wyrosły z niej program polityczny okazał się nie przystawać do szybko zmieniającej się rzeczywistości, wybrał (nie wcześniej niż w 1909 r. i nie później niż w 1914 r.) ukraińską identyfikację narodową. W służbie niepodległości Ukrainy dostrzegł największą szansę spełnienia swego ideału służby publicznej. W przypadku Tyszkiewicza obserwujemy zatem decydujący wpływ polityki na powstawanie nowoczesnej identyfikacji narodowej. W Europie późnego XIX i początku XX w. pozostawały one ze sobą w sprzężeniu zwrotnym, zaś łącznikiem między nimi była idea modernizacji. Przyjmując takie założenie, sądzę, iż ukształtowania się identyfikacji narodowej Tyszkiewicza nie sposób badać bez analizy jego przekonań ideologicznych – stosunku do tradycji i postępu, Kościoła i masonerii, prawicy i lewicy. Poczucie przynależności narodowej jednostki nie mogło ukształtować się bez odniesienia do haseł nowoczesnej polityki, te zaś na przełomie XIX i XX w. wyrażały się przede wszystkim w dążeniach do powszechnej równości i sprawiedliwości. Narody w ówczesnej Europie Środkowej i Wschodniej nie mogły powstać bez projektu przyszłości oraz bez posiadania (lub przynajmniej projektu zbudowania) własnej jednostki politycznej. U osób wybierających identyfikację narodową pozytywny lub neutralny stosunek do modernizacji był w tamtej epoce dwojako motywowany – w pierwszym przypadku chęcią zerwania z przeszłością i stworzenia nowych stosunków społecznych (lewica), w drugim zachowania tego, co najwartościowsze, wobec tego, co i tak nieubłaganie musi nastąpić (umiarkowana prawica). Postępując tymi drogami, ideologię narodową wybierały wtedy ugrupowania tak różne jak rewolucyjni socjaldemokraci i konserwatywni monarchiści. Przypadek Tyszkiewicza stanowi w moim przekonaniu egzemplifikację drugiej z tych dróg. Ukraiński projekt narodowy – w wersji idealnej hrabiego oparty na ziemiańsko-chłopskiej współpracy oraz wciągnięciu kraju w orbitę cywilizacji zachodniej – nawet wtedy, gdy w okresie od 1917 r. zaczął być realizowany na drodze rewolucji, jego zdaniem otwierał przed krajem bardziej atrakcyjne perspektywy niż projekt polski (antagonizujący stosunki społeczne na Ukrainie), rosyjski (pozostawiający kraj w cywilizacyjnej orbicie prawosławia) i internacjonalistyczny (oznaczający budowanie świata od nowa).

Tomasz Stryjek

Na ukształtowaniu się przekonań Tyszkiewicza zaciążyła atmosfera lat 60. i 70. XIX w., panująca w polskim i rosyjskim, opozycyjnym względem caratu życiu intelektualnym. Przeważyło wtedy przekonanie o potrzebie pracy nad podniesieniem cywilizacyjnym i oświatowym chłopstwa, które, szczególnie u osób o artystycznej naturze, wiodących ziemiański tryb życia, mogło przybrać formę postromantycznej chłopomanii – fascynacji „ludem” połączonej z potrzebą zadośćuczynienia mu za eksploatację ekonomiczną i doznawane na co dzień upokorzenia. Ta idealizacja chłopstwa pozostała stałym elementem przekonań hrabiego. Z drugiej strony na młodości Tyszkiewicza zaważyło doświadczenie klęski powstania styczniowego oraz polityki rusyfikacyjnej caratu, podważającej status i wpływy szlachty na Prawobrzeżu. W jego odczuciu zagrożone zostały ośrodki kultury europejskiej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, w konsekwencji stanął on w opozycji wobec projektów panslawistycznych, których reprezentanci odwoływali się do wspólnoty kulturowej i religijnej Słowian i dążyli do nadania jej formy związku politycznego. Do około 1905 r. hrabia pozostawał w kręgu wielokulturowego dziedzictwa przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, wiele czasu poświęcił intelektualnym zmaganiom z problemem przyczyn jej upadku w XVIII w. W swych pracach historycznych rozprawił się z tradycją polityczną szlachty, jednak nie po to, aby wykreślić to państwo z pamięci zbiorowej, lecz dlatego, aby przestrzec polskie elity przed powtarzaniem błędów z przeszłości i wpłynąć na zmianę ich sposobu myślenia politycznego. Wchodząc w przestrzeń publiczną, hrabia był też niejako zakładnikiem własnego nazwiska. Na progu XX w. większość nowoczesnej polskiej opinii publicznej oczekiwała od Tyszkiewiczów – jak od wszystkich magnackich rodów dawnej Rzeczypospolitej – aby przez podejmowanie działalności publicznej poświadczali wyłączne prawo narodu do dysponowania tradycją przedrozbiorową. Tyszkiewicz, zarówno wtedy, gdy najpierw identyfikował się z „krajem”, jak potem z niezależną Ukrainą, musiał się nieraz ze swego stosunku do polskości tłumaczyć, czasem odpowiadać na zarzuty porzucenia polskiej idei narodowej. W latach 1918–1919 ustaliła się o nim w Polsce opinia jako o postaci ruchu ukraińskiego, a to znaczyło coraz bardziej stawianie go poza granicami polskiej wspólnoty. Na to ostatnie hrabia nigdy nie wyraził zgody, aczkolwiek sformułowania, jakich użył we wspomnieniach odnośnie do swojego rozumienia ojczyzny – Ukrainy były już na tyle jednoznaczne, że jego przeciwnicy zapewne tym bardziej się w swoich przekonaniach umocnili. Tyszkiewicz sądził jednak, iż kultura ukraińska i polska nie są antagonistyczne, tym bardziej, że należą do tej samej cywilizacji, czerpiącej ze źródeł antycznych. Zgodnie z jego sposobem myślenia obywatele postulowanego państwa ukraińskiego mogli, jak on sam, reprezentować różne nie-integralne typy identyfikacji narodowej oraz być biwalentnymi lub poliwalentnymi kulturowo. Jest jednak całkiem prawdopodobne,

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

że jego tolerancja wobec nie-unitarnej identyfikacji narodowej i poliwalencji kulturowej odnosiła się przede wszystkim do przedstawicieli elit. Jak się bowiem wydaje uważał jednocześnie, iż dla ostatecznego wykrystalizowania się ukraińskiej kultury narodowej oraz okrzepnięcia narodowego organizmu politycznego, optymalnym rozwiązaniem byłoby przyjęcie przez całe chłopstwo obrządku greckokatolickiego. Istotne dla zrozumienia źródeł przemian tożsamości Tyszkiewicza jest też uwzględnienie cech osobowościowych oraz cech wynikających ze stylu życia rodzinnego. Hrabia pozostawał estetą, wrażliwie reagującym na krzywdę społeczną, poszukującym idealnej harmonii społecznej, której fundament dostrzegał we wnętrzu natury ludzkiej – w zdolności człowieka do samoograniczania się, empatii, altruizmu. Zapewne to właśnie powodowało, że umiał znaleźć wspólny język z ludźmi lewicy. Rodzina odgrywała w jego życiu bardzo ważną rolę – pozostawał pod wpływem ziemiańskiej tradycji, zgodnie z którą ojciec powinien zapewnić nie tylko egzystencję rodu, ale także osobiście kierować wychowaniem dzieci. Wspomnienia Tyszkiewicza mają charakter autobiograficzny. Autor napisał je dla konkretnego adresata – ukraińskiej opinii publicznej w Polsce i na emigracji. Starał się o wierne przedstawienie swych przekonań i działań w poszczególnych okresach życia, jednak wątki związane z Ukrainą zostały w jego relacji wyraźnie uprzywilejowane. Przystępując do rozliczenia życia, hrabia myślał o sobie jako o osobie całe życie oddanej potrzebom ukraińskiego ludu, a od pewnego momentu także idei ukraińskiej niepodległości. Doświadczał tego, że bezpośrednie skutki jego działalności w tym zakresie zostały zniweczone przez rewolucję bolszewicką i postanowienia konferencji paryskiej oraz traktatu ryskiego o granicach w powojennej Europie. Po przetoczeniu się epopei walki o niepodległość sprawa ukraińska jaśniała w Europie nieporównanie silniejszym blaskiem niż w początkach jego życia, ale nadal nie była pozytywnie rozwiązana. W tej sytuacji przesłanie, jakie chciał pozostawić potomnym, dokonując rekapitulacji całego życia, wydaje się psychologicznie zrozumiałe i politycznie przemyślane. W świetle wspomnień miłość do ojczyzny-Ukrainy jawi się jako wartość ogniskująca całe życie Michała Tyszkiewicza (na pytanie, czy nie była nią jednak rodzina – na co mogą wskazywać niektóre jego decyzje życiowe – o tyle nie możemy znaleźć odpowiedzi, że na kartach analizowanego źródła żona i synowie prawie nie występują). Miłość ta miała wybuchnąć w okresie młodości, ok. 1873–1875 r., po powrocie „z przebywania na obczyźnie” (z Wilna!), ukształtowana „przez bezkresne jej stepy, niedolę naszego ludu, jego krzywdę, przez wspomnienia jego sławnej heroicznej przeszłości”. Charakteryzowało ją silne poczucie dumy. Tak opisując swe uczucia, zaznaczył Tyszkiewicz wyjątkową cechę Ukrainy. Stwierdził, iż „nasz naród, w znaczeniu lud, chłopstwo, przewyższył wielkością swej

Tomasz Stryjek

historii historię wszystkich innych narodów słowiańskich, a nawet europejskich, ponieważ sam był jej twórcą”128. Hrabia postanowił udokumentować swą ukraińskość, przywołując dwa uzasadnienia: językowo-kulturowe i historyczne. Utrzymywał: „od najmłodszych lat byłem pod wpływem polskim, a także francuskim, który, można powiedzieć, paraliżował ten poprzedni. Pierwszym językiem, jakim mówiłem, był francuski, ale nad moją kołyską śpiewano pieśni ukraińskie. Wokół mnie w tych dalekich czasach mówiło się po ukraińsku z chłopami, po polsku z zarządcą albo posesorem, po francusku najczęściej między sobą”129. Historycznie jego związek z Ukrainą wynikał z faktu pochodzenia z ruskiej rodziny Tyszkiewiczów. „Pomiędzy wszystkimi rodami Ukrainy, połączonej z Polską” – argumentował – wiele oddało tej ostatniej „więcej krwi i złota, niż własnemu krajowi”. Jednak zdaniem Michała Tyszkiewiczowie wyróżniali się tym, że „mieli rzadki honor bronienia także sprawy naszego narodu i ludu”130. Genealogia rodzin arystokracji na ziemiach Ukrainy miała dla niego pierwszorzędne znaczenie. „Rody polskich arystokratów – pisał – nie mogą równać się z rodami ukraińskimi, jak Ostrogscy, Wiśniowieccy, Chodkiewiczowie, Sanguszkowie”. Pochodzenie rodowe miało w jego przekonaniu wpływ na stosunek do ojczyzny. Szlachcie, która napłynęła na Ukrainę z Polski przypisał hrabia „wąski patriotyzm plantatorski”. Miał on charakteryzować się spoglądaniem „z wysoka” (jak na „kraj podbity”) oraz narzucaniem „swego światopoglądu”. Skutkiem działalności tej szlachty – „panków wzbogaconych pracą naszego ludu” – miało być jedynie „zaprzepaszczenie” jego języka i praw politycznych. Stałe obcowanie Michała z ziemiańskim otoczeniem tego typu mogło mieć – jak sam przypuszczał – duże znaczenie dla „wyrobienia jego narodowych przekonań” i pokochania przez niego „całą duszą” ludu ukraińskiego131. M. T y s z k e w y c z, Urywky z spohadiw, 1928 nr 3, s. 229. Ibidem, 1928 nr 7–8, s. 254. Mocnym argumentem na rzecz jego patriotycznej postawy miało być też stwierdzenie, iż trzydzieści lat od daty jego urodzenia dla jego dzieci pierwszym językiem był już ukraiński – Ibidem, 1928 nr 3, s. 229. 130 Ibidem. 131 Ibidem, s. 230. Hrabia utrzymywał, iż sympatycy ruchu ukraińskiego mieli naprzeciw siebie „całą masę ludzi tak polskiego, jak i ukraińskiego pochodzenia, dla których istniały tylko egoistyczne interesy kastowe. Masę taką tworzyła głównie szlachta, która nie miała nie tylko idealistycznych odczuć, ale nawet tego politycznego rozumu, który nakazuje Polsce sojusz z Ukrainą przeciw Moskwie. Tu przemawiała tylko tępa, drobnoburżuazyjna «ekonomska» myśl” – Ibidem, 1928 nr 5, s. 35. Tyszkiewicz zwracał uwagę na to, że język polski na Prawobrzeżu był w warstwie ziemiańskiej przede wszystkim językiem stosunków ekonomicznych (a te sprowadzały się do bogacenia się ziemian na ucisku ukraińskiego chłopstwa). W jego wspomnieniach znajdujemy wiele wyrazów moralnego obrzydzenia wobec praktyk, jakich dopuszczała się szlachta wobec chłopów, szczególnie w okresie pańszczyźnianym – np. Ibidem, s. 34. 128 129

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

Hrabia przypomniał historię swego rodu: XV-wieczne korzenie na Kijowszczyźnie, późniejsze, „po wojnach kozackich”, przeniesienie jego głównych reprezentantów na Litwę, udział jego przedstawicieli w wojnie z Rosją w 1812 r. oraz w powstaniu listopadowym132. Podsumowując losy Tyszkiewiczów i wpływ historii rodziny na własną tożsamość, autor zauważył: „J’aime i’Ucraine comme ma mere, la Lithuanie comme ma grand-mere et la Pologne comme ma belle mere”133. Zdanie to nie pozostawia wątpliwości co do jego pierwszoplanowej identyfikacji narodowej, a jednocześnie sygnalizuje związki z historią i kulturą innych narodów, których przodkowie dzielili z Rusinami losy w ramach Rzeczypospolitej. Kategorie „Litwa” i „Polska” użyte w tej wypowiedzi miały charakter historyczny, a nie odwołujący się do kryteriów nowoczesnych ideologii narodowych. „Polska” występowała tu chyba także w roli zbioru swego rodzaju współczesnych pozytywnych odniesień politycznych dla Ukrainy. Powstaje pytanie, jak rozumiał Tyszkiewicz pojęcie Ukrainy-ojczyzny, w jakim znaczeniu używał go w swych wspomnieniach? Wiele wskazuje na to, że w znaczeniu nowoczesnym – jako ojczyzny typu ideologicznego. W ujęciu hrabiego miała ona swą odrębną tysiącletnią historię, zaś jej współczesne granice były wytyczone przez terytorialny zasięg zasiedlenia ludności używającej języka ukraińskiego134. Jednocześnie przyznał on, iż w czasach swego życia w majątku mało wiedział o tym, jakie stosunki społeczne i tendencje kulturowe występują na Lewobrzeżu. „Lepiej wiedzieliśmy, co się dzieje w Petersburgu, a szczególnie w Paryżu i Krakowie, niż po tamtej stronie rzeki” (Dniepru). O „ukraińskich tendencjach w «Małorosji»” (przejawiających się w twórczości Gogola, Kostomarowa czy Kulisza) dowiedział się później, „z literatury”. Toteż jego przekonanie, iż Uwypuklił sylwetki Wincentego ze Świsłoczy, oświeconego magnata czasów stanisławowskich, szwagra ks. Józefa Poniatowskiego, oraz generała Tadeusza, uczestnika insurekcji kościuszkowskiej, senatora Królestwa Polskiego, naczelnika rządu cywilnego Litwy w 1831 r. Zaznaczył udział w Sejmie Wielkim swego pradziadka Jerzego, waleczność w kampaniach napoleońskich 1812–1813 swego dziadka Henryka, naczelnictwo powstania listopadowego na Ukrainie brata tego ostatniego Wincentego. Michał przywołał także europejskie związki rodzinne Tyszkiewiczów z arystokracją austriacką, czeską, węgierską i rosyjską – Ibidem, 1928 nr 3, s. 230–236. 133 Ibidem, s. 230. Nazywając Litwę swą „babką”, Tyszkiewicz mógł mieć na myśli nie tylko dzieje poprzednich pokoleń rodziny, ale także własne młodzieńcze doświadczenie. W czasie jego nauki w gimnazjum największe wrażenie na nim zrobiło muzeum archeologiczne w Wilnie, ufundowane przez hr. Eustachego Tyszkiewicza (1814–1873). To tam około piętnastoletni autor zobaczył płytę nagrobną Eustachego Wasylewicza Tyszkiewicza z 1556 z Silca koło Łohojska, na której napis wykonany był – jak napisał – „czysto po ukraińsku”. Ten fakt udokumentowania pochodzenia rodziny z Ukrainy miał go wtedy ostatecznie przekonać, iż jest Ukraińcem – Ibidem, 1928 nr 7/8, s. 253–254. 134 Zob. wymienione w przypisie 108 jego prace na temat historii literatury ukraińskiej oraz stosunków międzynarodowych państwa ukraińskiego w XVI–XVIII w. 132

Tomasz Stryjek

„zrusyfikowana kozacka Hetmańszczyzna” i „spolszczona Prawobrzeżna Ukraina” stanowią części jednego kraju, „rozciętego na dwoje” traktatem andruszowskim, było wynikiem lektury prac historyków ukraińskich. „Bliższą nam [niż Lewobrzeże – przyp. T.S.] pod względem narodowym – dodał autor – była Galicja, w której nie tylko ziemianie, ale duchowieństwo [...] i mieszczanie byli spolonizowani”. Ludności swej ojczyzny, podzielonej w czasach jego młodości granicą rosyjskiego i polskiego wpływu kulturowego, hrabia idealistycznie przypisał słaby, ledwie tlący się, ale nie gasnący „płomień świadomości narodowej”. O jedności narodowej ziem ojczyzny położonych po obu stronach Dniepru decydowały – jego zdaniem – nie tylko wspólny język i kultura chłopstwa, ale także fakt autochtonicznego, ruskiego, pochodzenia większości szlachty135. Wydaje się, iż trafnie charakteryzował natomiast przemiany, jakie przechodziła szlachta Prawobrzeża po upadku powstania styczniowego. Dwa czynniki przyśpieszyły wówczas proces jej polonizacji (nad czym autor ubolewał, oznaczało to bowiem alienację jej przedstawicieli w stosunku do ludu). Były to: carskie represje wobec wiary, języka i prawa do ziemi oraz rozwój kolei, który powodował, iż szlachta częściej bawiła w Warszawie czy Krakowie niż w Kijowie czy Odessie136. Tak oto – można podsumować myśl hrabiego – przemiany cywilizacyjne wpływały na to, iż szlachta na Ukrainie traciła poczucie więzi z własną ojczyzną, stawała się natomiast częścią nowoczesnego narodu polskiego. O tym, że Tyszkiewicz pisał wspomnienia już jako osoba identyfikująca się z Ukrainą w nowoczesnym rozumieniu narodu świadczy także jego przekonanie, iż „nie można naraz mieć dwu ojczyzn”137. Hrabia nawiązał do występowania w XIX w. na Prawobrzeżu zjawiska nazywanego „polsko-ukraińskim prowansalstwem”, który to termin był stosowany, także wobec innych podwójnych identyfikacji (gł. rosyjsko-ukraińskiej), przez wielu ukraińskich myślicieli końca XIX i pierwszych dekad XX w. Mianem tym zwykło się wtedy określać tych pisarzy, badaczy folkloru i kolekcjonerów pamiątek historycznych na terytorium Ukrainy, którzy – podobnie jak niektórzy inteligenci z dziewiętnastowiecznej Prowansji – dbali o danie wyrazu specyfice kulturowej regionu swego pochodzenia, nie decydowali się jednak na sformułowanie koncepcji politycznej, a w szczególności wysunięcie postulatu własnego państwa, musieliby wówczas bowiem otwarcie M. T y s z k e w y c z, Urywky z spohadiw, 1928 nr 5, s. 34–35. Hrabia dobrze pisał o tych rosyjskich ziemianach, którzy szczycili się pochodzeniem od ostatniego hetmana Lewobrzeża w XVIII w. Cyryla Razumowskiego. Wobec innych rosyjskich ziemian, a także przeważnie wobec duchownych prawosławnych, z uwagi na rolę cerkwi w rusyfikacji, był natomiast zdecydowanie krytyczny – Ibidem, 1928 nr 7–8, s. 258. 136 Ibidem, s. 250. 137 Ibidem, 1928 nr 5, s. 35. 135

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

porzucić uczestnictwo w swych dotychczasowych ojczyznach ideologicznych – Polsce i Rosji. O „prowansalczykach” czasów swej młodości pisał Tyszkiewicz z jednej strony z sympatią, z drugiej jednak z przyganą. Odnotował: „...taki połowiczny czy dwustronny patriotyzm nie mógł dać rezultatu. [...] To była pryncypialna pomyłka, z gruntu fałszywie postawione zadanie, którego te pokolenia, z których ja wyszedłem i wśród których ja wyrosłem, nie mogły i nie myślały rozwiązać. Ludzie ci byli nieświadomymi Ukraińcami, w których świadomość narodowa była mniej lub bardziej przygnieciona obcymi ideałami”138. Deklaracja ta poświadcza zerwanie Tyszkiewicza z projektem odbudowy państwa polskiego w granicach przedrozbiorowych, także w wersji zakładającej daleko idącą autonomizację Ukrainy. Nie musi jednak oznaczać przecięcia przez niego jakichkolwiek związków z polskością, nie tylko kulturowych, ale także wyrażających się w identyfikacji narodowej. Odniesienie członków własnej rodziny oraz niektórych innych rodzin ziemiańskich do stosunków społecznych i kulturowych na Prawobrzeżu hrabia charakteryzował następująco: „Ale te poglądy [„patriotyzm plantatorski”, odczuwanie obcości w relacjach z ludem – T.S.] nie docierały do sfer, [...] w których się wychowywałem […]. Nacjonalistyczne poglądy jeszcze nie istniały. Odnoszenie się do wszystkiego, co było ukraińskie, nie tylko nie było wrogie, ale było jawnie sympatyczne. Jakieś milczące zachwycenie, jakiś niejasny szacunek dla wielkiej przeszłości, dla kozaczyzny, nawet dla hajdamacczyzny, tam panowały. Pamiętam, że o hajdamakach ja wiedziałem tylko to, że oni heroicznie znosili swe tortury. Szacunek był silniejszy dla nich, niż dla ich oprawców....”139. Hrabia niewątpliwie idealizował stosunek przedstawicieli niektórych rodzin ziemiańskich do kultury i historii Ukrainy (trudno uwierzyć, iż koliszczyzna była zapisana w ich pamięci przede wszystkim jako heroiczne powstanie ludowe). „Jakaś narodowa iskra tliła się u potomków tych, którzy niegdyś całą duszą, językiem, pieśnią i życiem należeli do swego narodu i swego ludu”140. Z jednej strony przywołał postacie fascynata kozaczyzny Wacława Rzewuskiego „Emira” oraz chłopomana Augusta Jabłonowskiego141, chwalił także za otwartość względem kultury ukraińskiej dziedziców największych fortun Prawobrzeża przełomu XIX i XX w. Romana Sanguszkę i Władysława Branickiego142, z drugiej przyznał jednak, że nie byli oni

Ibidem. Ibidem, s. 35–36. 140 Ibidem, 1928 nr 3, s. 239. 141 Ibidem, 1928 nr 5, s. 32–33. 142 Ibidem, 1928 nr 7–8, s. 257. 138 139

Tomasz Stryjek

reprezentatywni dla szerszej opinii143. Stosunek własnych przodków do Ukrainy określił jako pozytywny, ale słabo umotywowany – „w duchu humanitaryzmu a la Rousseau”144. Jego zdaniem czuli się oni wprawdzie odpowiedzialni za rozwój materialny i cywilizacyjny swych poddanych, jednak dopiero on sam miał być pierwszym wśród nich, który rozważał pójście drogą reformatorów społecznych. Na wprowadzenie rozwiązań zmieniających fundamentalne zasady stosunków między dworem a wsią w swym majątku ostatecznie się jednak nie zdecydował. Z perspektywy lat o swym „chłopomaństwie” hrabia pisał trochę z dystansem – jako o młodzieńczym uniesieniu, trochę z żalem – jako o projekcie zbudowania autentycznej wspólnoty, opartej na zasadach sprawiedliwości społecznej. Od jego realizacji odstąpił jednak z wiekiem, idąc na kompromis z realiami gospodarczymi, w trosce o zapewnienie bytu materialnego rodzinie145. Autor wspominał, iż był wówczas pod głębokim wrażeniem takich cech ludu jak: „delikatność w słowach, noszenie się pełne godności, jakaś dostojność i wyższość, rasowa kulturalność”, a także, iż żył „w pomieszaniu arystokratycznych i demokratycznych uczuć”146. W tym postrzeganiu chłopstwa hrabia pozostał konsekwentny. Nie zachwiały nią rewolucyjne wydarzenia, jakie miały miejsce w jego majątku w latach 1905–1907, w jego wspomnieniach nie ma też śladu, aby zmienił zdanie pod wpływem Postacią, która wśród miłośników Ukrainy poprzednich pokoleń cieszyła się największym uznaniem hrabiego był Franciszek Duchiński (1816–1893). Był to autor koncepcji rasowego i historycznego przeciwieństwa między „aryjską” Europą (do której zaliczał ruskie ziemie Rzeczypospolitej i Wielkiego Nowogrodu) oraz „turańską” Rosją. Jako emigrant polityczny, pozostający w kręgu ks. Adama Czartoryskiego, alarmował francuską opinię publiczną w okresie II Cesarstwa co do zagrożenia europejskiej cywilizacji przez barbarzyństwo „Wschodu”. W ten sposób przekonywał do udzielenia pomocy Polsce i Ukrainie. Według informacji Tyszkiewicza Duchiński wychował się w majątku jego dziadka Henryka (jego matka była nauczycielką na dworze w Oczeretnej). Hrabia miał solidne podstawy uważać się za kontynuatora informacyjnej i propagandowej działalności Duchińskiego na Zachodzie – Ibidem, 1928 nr 3, s. 239–240. O Duchińskim zob. I. Ł y s i a k R u d n y c k i, Franciszek Duchinśki i joho wpływ na ukrajinśku politycznu dumku, [w:] I d e m, Istoryczni ese, t. I, Kyjiw 1994, s. 265–280. 144 Szczególną otwartość na miejscową kulturę oraz zainteresowanie dolą ludu dostrzegł u swej babki i matki – M. T y s z k e w y c z, Urywki z spohadiw, 1928 nr 5, s. 31. 145 Młodzieńczy projekt miał sięgać tak daleko jak „podział mojego majątku między chłopami” (Ibidem, 1928 nr 9, s. 53). Rozpoczął hrabia zdecydowanie – przystąpił do pracy wraz z nimi, wytrwał w tym jednak tylko... dwa dni. Jak twierdził, stale wspomagał natomiast nauczycieli wiejskich, m. in. zaopatrywał ich w literaturę o treściach pomocnych w przeciwdziałaniu rusyfikacji prowadzonej przez państwo i cerkiew. Udzielał też pomocy okolicznej szlachcie bezrolnej – m.in. poprzez zatrudnianie jej w majątku. Duże znaczenie dla tej działalności miało zapewne to, że w młodości pozostawał Tyszkiewicz pod wpływem myśli filozoficznej i społecznej Lwa Tołstoja – Ibidem, 1928 nr 7–8, s. 254–255. 146 Ibidem, s. 259. 143

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

wieści o rewolucji 1917–1921 na Ukrainie. Udział chłopów w działaniach mających na celu wymuszenie ustępstw na właścicielach w 1906 r. tłumaczył sobie wpływem garstki agitatorów147. Idealizacja wielkich rodów ruskich oraz ludu, a także ich wzajemnych relacji, pozwala mniemać, iż w przekonaniach hrabiego ukształtowała się stopniowo swego rodzaju forma utopii zgodnego współistnienia dworu i chłopów, osadzona w tradycji patronatu i naturalnym charakterze życia wiejskiego. U jej podstaw tkwiło arystokratyczne poczucie honoru, w tym sensie u hrabiego „zdemokratyzowane”, że przypisywane nie tylko członkom elity, ale wszystkim ludziom skłonnym do budowania harmonijnego życia społecznego. W uwagach na temat sfery społeczno-politycznej hrabiego uderza jednocześnie to, że tylko dwie warstwy społeczne – chłopi i arystokracja cieszyły się wysokim uznaniem. W pewnej mierze doceniał także znaczenie inteligentów, o ile jednak oddawali oni swą wiedzę i umiejętności ludowi. Ostatecznie miejsce zajmowane przez Michała Tyszkiewicza na ideologicznej osi lewica – prawica nie może być jednoznacznie wskazane. La gauche est capable de tout et la droite nèst capable de rien – napisał we wspomnieniach148. Wydaje się, że najbardziej trwałym punktem jego przekonań był osadzony na katolickim fundamencie kulturowo-społeczny konserwatyzm. Odnośnie do sfery społeczno-politycznej w młodości był on podbudowany ideałami socjalistycznymi, w wieku dojrzałym nabrał charakteru ideologii narodowej. W początkowym okresie swego władania majątkiem hrabia był skłonny szukać uzasadnień dla swego wspólnotowego ideału w socjalizmie. Jak tłumaczył później, nie znał wtedy jeszcze jego negatywnych skutków dla życia społecznego149. Demokracji parlamentarnej nie uważał Tyszkiewicz za optymalną formę ustroju politycznego. Jego przekonania na temat schorzeń demokracji ukształtowały się pod wpływem obserwacji życia politycznego Francji przed 1914 r. Pozostawał pod wrażeniem podziałów politycznych w społeczeństwie francuskim, wyjaśnienia źródeł kryzysu tego kraju szukał w pracach dwu nieżyjących już historyków francuskich – Hippolyteà Taineà i Ernesta Renana150. Tyszkiewicz Ibidem, 1929 nr 3, s. 228. Ibidem, 1929 nr 9, s. 782. 149 W okresie rewolucji 1905–1907 r. twierdził, iż trzydzieści lat wcześniej miał wiele sympatii do „socjalistycznych ułud”, ale obecnie, nie odmawiając socjalizmowi pozytywnych założeń, uważa go za „katechizm nauczany przez bandytów”. Dodał też, iż projekt socjalistyczny inną drogą i w oparciu o inne wartości realizuje chrześcijaństwo – M. T y s z k i e w i c z, Na prawo i na lewo, „Kresy”, 1907 nr 26, s. 7. Z kolei we wspomnieniach zauważył, iż „Socjalistyczna «utopia» to fakt, to stan ludzkości, do którego ona się zbliża mimo swej woli. Przyznaję, że jakby socjalizm dał nam kulturę, wolność, od jakich on trzyma się bardzo daleko, ja bym się z nim zgodził” – I d e m, Urywky z spohadiw, 1928 nr 5, s. 30. 150 Tyszkiewicz przywołał Les Origines de la France Contemporaine Hippolyte’a Taine’a (t. I – III, 1884–1899) oraz La Reforme intellectuelle et morale Ernesta Renana (1871). 147

148

Tomasz Stryjek

charakteryzował Francję jako kraj centralistyczny, gwałcący narodowe prawa ludności Prowansji, Bretanii czy Gaskonii, odwrócony od własnej przeszłości, opanowany przez antyklerykałów151, toczony konfliktami wewnętrznymi osłabiającymi jego pozycję międzynarodową (m. in. afera panamska, sprawa Alberta Dreyfusa). Elity francuskie, w tym także niektórych historyków, krytykował również za rusofilizm i brak wiedzy o Ukrainie. Wśród francuskich publicystów i pisarzy początku XX w. na jego uznanie zasłużyli przede wszystkim piewcy jedności narodowej Francji, „zakorzenienia” i patriotycznych wartości – Paul Déroulède oraz Maurice Barrès. Obserwowanie, jak funkcjonuje ustrój demokratyczny we Francji skłoniło Tyszkiewicza do przygotowania publikacji, w której zgromadził różne krytyczne uwagi i przestrogi przed wynaturzeniami tej formy rządów, pochodzące od takich umysłów jak m. in.: Platon, Arystoteles, Alexis de Tocqueville, Auguste Comte oraz Taine i Renan152. Sądząc z doboru cytatów w tym dziele, wyjaśnienie źródeł „chorób” państw o ustroju demokratycznym przez hrabiego odwoływało się do różnych punktów widzenia, jednak we wspomnieniach analizując przyczyny „upadku” współczesnej Francji, na pierwszym planie umieścił on działalność masonerii jako organizacji przeciwnej religii i umocnieniu fundamentów państw narodowych. Tę ostatnią tezę rozwinął Tyszkiewicz nie tylko na przykładzie Francji – przywołując działalność Morkotuna i Halipa zasugerował prowadzenie w latach 1919–1921 skoordynowanych działań masonerii przeciw niepodległości Ukrainy153. W ten sposób jego spostrzeżenia na temat źródeł nieskuteczności własnych działań dyplomatycznych spotkały się z wyjaśnieniem przyczyn porażki Ukraińców w walce o niezależność ojczyzny. Jakbyśmy współcześnie nie oceniali światopoglądowych i polityczno-historycznych przekonań hrabiego, nie należy zapominać, iż charakteryzowała go także poliwalencja kulturowa, obejmująca Polskę i inne kraje złączone z Ukrainą dziedzictwem przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, a takż romańskie kraje Europy. Jak pisał, dla artysty Włochy, a w nich szczególnie Rzym, były „światem cudownym” – miejscem, w którym najwybitniejsi twórcy utrwalili w rzeźbie i architekturze „archaiczne formy łacińskiej wielkości” (hrabia był szczególnym miłośnikiem rzymskiego baroku)154. Pełniąc misję dyplomatyczną przy Watykanie, poświęcał się także budowaniu mostów, dzięki którym Ukraina i Ukraińcy mogliby czerpać ze źródeł kultury klasycznej155. Żywił przekonanie, iż do ukraińskiej tradycji M. T y s z k e w y c z, Urywky z spohadiw, 1929 nr 9, s. 780. M. T y s z k i e w i c z, Pensées d’Aristophane, Platon, Aristote, Pascal, Rousseau, Voltaire,... sur la démocratie et la doctrine socialiste, Paris 1906. 153 M. T y s z k e w y c z, Urywky z spohadiw, 1929 nr 9, s. 782. 154 Ibidem, 1929 nr 3, s. 228. 155 Tyszkiewicz planował wówczas m. in. powołanie ukraińskiej komisji archiwalno-historycznej przy Watykanie, która z czasem miała stać się ośrodkiem kształcenia ukraińskiej młodzieży we 151

152

Tożsamość wobec nowoczesności: hrabia Michał Tyszkiewicz

kulturowej i ukraińskiego krajobrazu najbardziej przystają antyczne greckie, bizantyjskie i barokowe cechy stylowe. Sądził, iż narodowa architektura powinna dążyć do ich syntezy, do czego pierwszym krokiem były budowle powstałe w dobie państwa kozackiego w XVII–XVIII w.156 Zgodnie z tym założeniem w czasie swej misji watykańskiej zabiegał o przekazanie greckim katolikom w Rzymie bazyliki Św. Pawła jako świątyni reprezentującej cechy stylu „wschodniego”157. W oparciu o to założenie hrabia przygotował projekt architektoniczny, chyba najwierniej symbolizujący sprawę, której poświęcił znaczną część życia. Miał to być swego rodzaju ukraiński odpowiednik wielkich reprezentacyjnych budowli w stolicach państw narodowych, których wiele powstało w Europie na przełomie XIX i XX w. Pisał: „Przed cudownym, czysto w ukraińskim stylu, soborem św. Zofii i św. Michała, marzyłem o placu na wzór placu św. Marka w Wenecji, z kolumnadami pomiędzy dwoma soborami pokrytymi złotymi kopułami, na którym nasz lud zbierałby się jak na Forum Romanum. W tym marzeniach Kijów powinien był być dumny, jak za czasów Włodzimierza, i być jakimś trzecim Rzymem czy drugim Bizancjum...”158. * * * W świetle przedstawionej analizy nie jest zatem łatwo rozstrzygnąć, kim był hrabia Michał Tyszkiewicz. W każdym razie jego identyfikacje i przekonania, jak to przeważnie bywa u ludzi szczególnie wrażliwych społecznie i estetycznie, nie tylko w epoce europejskiego zmierzchu roli dawnych elit, nie dają się zamknąć w formule tożsamości jednowymiarowej i w pełni wewnętrznie zintegrowanej.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Włoszech – A. S m y r n o w, op.cit., s. 121. 156 M. T y s z k e w y c z, Urywky z spohadiw, 1928 nr 5, s. 32. 157 Ibidem, 1929 nr 3, s. 230. 158 Projekt ów, przekazany przez Tyszkiewicza kierownictwu władz miejskich Kijowa, nie został przyjęty (daty nie znamy) – Ibidem, 1928 nr 9, s. 55. Zob. też B. T y s z k i e w i c z, op.cit., s. 433.

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 1 (45), s. 77–97, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2012

Henryka Ilgiewicz Wilno

Stowarzyszenie Popierania Pracy Społecznej w wilnie (1908–1939)

towarzyszenie Popierania Pracy Społecznej to potoczna nazwa organizacji, założonej przez braci Józefa i Stanisława Montwiłłów, w latach 1908–1927 występującej oficjalnie pod nazwą Stowarzyszenia imienia Stanisława i Józefa Montwiłłów dla rozwoju prywatnych instytucji dobroczynnych i użytku ogólnego, w latach 1928–1939 – pod nazwą Fundacji imienia Stanisława i Józefa Montwiłłów dla rozwoju prywatnych instytucji dobroczynnych i użytku ogólnego. Stowarzyszenie dotychczas nie doczekało się większej uwagi badaczy. Jedynie Michał Brensztejn w swym słynnym Informatorze o towarzystwach poświęcił kilka stron założeniu, celom i działalności Stowarzyszenia w latach 1908–1912 . Krótkie wzmianki o Stowarzyszeniu można znaleźć również w pracach biograficznych, wspomnieniach i nekrologach poświęconych Józefowi Montwiłłowi, założycielowi i pierwszemu prezesowi oraz innym działaczom Stowarzyszenia . Materiały archiwalne dotyczące działalności Stowarzyszenia (od 1928 r. Fundacji) znajdują się w Litewskim Państwowym Archiwum Centralnym w Wilnie, w zespole Starostwa Grodzkiego miasta Wilna . Są to: sprawozdania, pisma urzędowe, odpisy ustawy i statutu, listy kuratorów, M. B r e n s z t e j n, Informator o towarzystwach naukowych, oświatowych, artystyczno-popularnych, filantropijnych, wzajemnej pomocy, sportowych i klubach na Litwie i Rusi Białej, Wilno 1914, s. 3–10. E. K o z ł o w s k i, Montwiłł Józef (1850–1911), [w:] Polski słownik biograficzny, Wrocław 1976, t. 21/2, z. 89, s. 673–674; M. R y ń c a, Strumiłło Marian Zygmunt (1865–1951), [w:] Polski słownik biograficzny, Warszawa–Kraków 2006–2007, t. 44/3, z. 182, s. 435–436; Józef Montwiłł 1850–1911, zebrał i ułożył Józef Wierzyński, Wilno 1932; Józef Montwiłł, „Tygodnik Ilustrowany” 1911, nr 9, s. 168, il.; Józef Montwiłł, „Biesiada Literacka” 1911, nr 11 (1831), s. 213, il.; W. K o s i a k i e w i c z, Garść wspomnień, „Kurier Wileński” 1911, nr 33; S. Hermanowicz, Józef Montwiłł (urywki wspomnień jednego z uczniów), „Kurier Wileński” 1926, nr 251; Cz. J. [Czesław J a n k o w s k i], Przypomnienie [działalności Józefa Montwiłła], „Słowo” 1928, nr 66. Lietuvos centrinis valstybės archyvas, fondas 53 (Starostwo Grodzkie miasta Wilna, Rzeczpospolita Polska), opis 23, teczka 2392 (dalej LCVA, f. 53, op. 23, t. 2392).

Henryka Ilgiewicz

informacja o składzie osobowym Rady i Komisji Rewizyjnej itp. Ważne są również dokumenty opublikowane: ustawa Stowarzyszenia w językach polskim i rosyjskim , statut Fundacji , sprawozdania roczne za lata 1910–1916 (w języku polskim i rosyjskim) oraz za lata 1928–1939 (w języku polskim) . Informacje o działalności Stowarzyszenia można znaleźć także w ówczesnej prasie wileńskiej. Założenie Stowarzyszenia Na początku XX w., kiedy pod naporem ruchu rewolucyjnego i innych czynników carat poczynił znaczne ustępstwa w polityce wewnętrznej, w Wilnie zaczęły powstawać nowe polskie towarzystwa oświatowe, kulturalne i naukowe. Organizatorzy tych towarzystw stykali się jednak z różnymi trudnościami prawnymi i finansowymi. Józef Montwiłł (1850–1911), jeden z dyrektorów Wileńskiego Banku Ziemskiego, filantrop i założyciel wielu towarzystw wileńskich, wysunął pomysł założenia w Wilnie osobnego stowarzyszenia, mającego na celu popieranie innych polskich towarzystw i instytucji. Pomysł ten poparł Stanisław Montwiłł (1841–1916), brat Józefa oraz inni ziemianie i przedstawiciele polskiej inteligencji. Stowarzyszenie imienia Stanisława i Józefa Montwiłłów dla rozwoju prywatnych instytucji dobroczynnych i użytku ogólnego (Общество им. Станислава и Иосифа Монтвиллов для развития частных благотворительных и общеполезных учреждений) zostało zarejestrowane w Wileńskim Urzędzie Gubernialnym do Spraw Towarzystw i Związków 10 (23) maja 1908 r. Zezwolenie podpisał ówczesny gubernator wileński, szambelan dworu Dmitrij Lubimow. Siedziba Stowarzyszenia znajdowała się w Wilnie (przy ul. Trockiej 14, potem przy ul. Św. Jerzego 6), a działalność rozszerzała się na gubernie wileńską, kowieńską i grodzieńską . Działalność Stowarzyszenia została naruszona wybuchem pierwszej wojny światowej. W pierwszych latach wojny wypłacano jeszcze zapomogi, chociaż o wiele mniejszej realnej wysokości, jednak w 1916 r. z powodu zaostrzenia Ustawa Stowarzyszenia imienia Stanisława i Józefa Montwiłłów dla rozwoju prywatnych instytucji dobroczynnych i użytku ogólnego. Wilno 1908; Устав Общества им. Станислава и Иосифа Монтвиллов для развития частных благотворительных и общеполезных учреждений, Вильно 1908. Statut Fundacji im. S. i J. Montwiłłów dla rozwoju prywatnych instytucji dobroczynnych i użytku ogólnego (Stowarzyszenie Popierania Pracy Społecznej), Warszawa 1931. Отчет Общества им. Станислава и Иосифа Монтвиллов для развития частных благотворительных и общеполезных учреждений. Вильно 1910–1914; Sprawozdanie Stowarzyszenia dla rozwoju prywatnych instytucji dobroczynnych i użytku ogólnego, Wilno 1910–1916; Sprawozdanie Fundacji imienia Stanisława i Józefa Montwiłłów dla rozwoju prywatnych instytucji dobroczynnych i użytku ogólnego, Wilno 1931–1939. Ustawa..., s. 1–2.

Stowarzyszenie Popierania Pracy Społecznej w wilnie (1908–1939)

reżimu okupacyjnego i całkowitego zubożenia okupowanego kraju działalność Stowarzyszenia, jak i wielu innych polskich organizacji, zamarła . Wznowiono ją dopiero po zakończeniu walk z Rosją Sowiecką. W dniu 3 czerwca 1921 r. Stowarzyszenie zostało zarejestrowane w Departamencie Spraw Wewnętrznych Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy Środkowej. Terenem jego działalności miała być tzw. Litwa Środkowa . Nowego statutu w tym czasie nie przyjęto i kierowano się w pracy Ustawą z 1912 roku10. Po wejściu Wilna i Ziemi Wileńskiej w skład Rzeczypospolitej Polskiej (1922) powstała potrzeba ponownego przerejestrowania Stowarzyszenia i zmiany jego statutu. Opracowanie nowego statutu powierzono prawnikowi Marianowi Strumiłło11. Sprawa rejestracji jednak przeciągnęła się, gdyż ze względu na specyficzny charakter Stowarzyszenia trudność sprawiało dopasowanie jego statutu do przepisów ogólnych. Po naradzie z Wydziałem Pracy i Opieki Społecznej Urzędu Wojewódzkiego postanowiono przemianować Stowarzyszenie... na Fundację imienia Stanisława i Józefa Montwiłłów dla rozwoju prywatnych instytucji dobroczynnych i użytku ogólnego. Uchwałę taką podjęto 14 maja 1928 r. na ogólnym zebraniu kuratorów Stowarzyszenia. Na tym samym zebraniu upoważniono ks. biskupa Kazimierza Michalkiewicza, Mariana Strumiłłę i Ludwika Ostrejkę do wszelkich czynności prawnych, związanych z utworzeniem Fundacji i przekazaniem jej majątku Stowarzyszenia. Przeredagowany statut i inna dokumentacja zostały przedłożone naczelnikowi Wydziału Pracy i Opieki Społecznej Wileńskiego Urzędu Wojewódzkiego, a ten przesłał je do Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej. Fundacja została ostatecznie zatwierdzona 3 grudnia 1931 r. przez ministra pracy i opieki społecznej dra Stanisława Hubickiego. Terenem jej działania były województwa: wileńskie, białostockie, nowogródzkie i poleskie. Siedziba pozostała w Wilnie w lokalu Fundacji przy ul. Adama Mickiewicza 6. W prasie i nawet w dokumentach Fundacja... występowała często pod tradycyjną nazwą Stowarzyszenia... lub Towarzystwa Popierania Pracy Społecznej12. Członkowie Zarówno Stowarzyszenie jak i Fundacja imienia Stanisława i Józefa Montwiłłów dla rozwoju prywatnych instytucji dobroczynnych i użytku ogólnego składały się z kuratorów dożywotnich, kuratorów czasowych oraz członków współpracowników13. Sprawozdanie Stowarzyszenia dla rozwoju prywatnych instytucji dobroczynnych i użytku ogólnego za rok 1915 (Ósmy rok sprawozdawczy), Wilno 1916, s. 33. LCVA, f. 53, op. 23, t. 2392, s. 3. 10 LCVA, f. 53, op. 23, t. 2392, s. 128. 11 LCVA, f. 53, op. 23, t. 2392, s. 127, 131, 134. 12 LCVA, f. 53, op. 23, t. 2392, s. 83–84, 87–93, 121–122, 124. 13 Ustawa..., § 4; Statut..., § 5, 9.

Henryka Ilgiewicz

Kuratorami dożywotnimi byli założyciele oraz osoby przez nich wskazane. Kuratorowie dożywotni mieli prawo naznaczyć po sobie następców. Jeśli ktoś z nich tego nie uczynił, po jego śmierci wybierano następcę na zebraniu kuratorów. Jednak dożywotni kurator wybrany przez ogólne zebranie nie miał prawa naznaczyć po sobie następcy14. Do pierwszej wojny światowej kuratorami dożywotnimi Stowarzyszenia zostało 20 osób: Konstanty Czetwertyński, Dominik Dowgiałło, Kazimierz Gieczewicz, Aleksandra Gieczewiczowa, Anna Komorowska, Paweł Kończa, ks. Kazimierz Michalkiewicz, Stanisław i Władysław Montwiłłowie, Anna Montwiłłowa, Alina Montwiłłówna (po zamążpójściu Strawińska), Helena Montwiłłówna (po zamążpójściu Pułaska), Maria Montwiłłówna, Józef O’Rourke, Stefania O’Rourke, Walerian Protasewicz, Justyn Strumiłło, Maria Wilska, Tytus Wilski, Karol Zabiełło15. Po przekształceniu Stowarzyszenia w Fundację pozostało już tylko 13 kuratorów dożywotnich: Konstanty Czetwertyński, Aleksandra i Kazimierz Gieczewiczowie, ks. biskup Kazimierz Michalkiewicz, Stanisław Montwiłł młodszy, Władysław Montwiłł, Ludwik Ostrejko, Stefania O’Rurke, Alina Stawińska, Justyn i Marian Strumiłłowie, Janina Umiastowska oraz Tytus Wilski16. Pierwsi kuratorowie czasowi zostali wybrani przez kuratorów dożywotnich, a następnie wybierani na trzy lata przez ogólne zebranie złożone z osób znanych z działalności społecznej, filantropijnej itp. Kuratorów czasowych wybierano trzy razy częściej niż dożywotnich; każdego roku trzecia część kuratorów czasowych ustępowała, a na ich miejsce kuratorowie dożywotni i pozostający czasowi wybierali nowych. Ustępujący mogli jednak być wybierani ponownie, co też najczęściej czyniono17. W ustawie Stowarzyszenia z 1908 r. oraz w statucie Fundacji z 1931 r. zaznaczono, że kuratorami nie mogą być osoby niepełnoletnie, uczące się, żołnierze niższych stopni, będący w służbie czynnej, ograniczone w swych prawach przez wyroki sądowe18. Z dokumentacji wynika, że Stowarzyszenie miało ogółem 66 kuratorów czasowych, Fundacja – 4619. Ustawa..., § 5–6; Statut ..., § 5. Sprawozdanie Stowarzyszenia…, Wilno 1910, s. 20; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1911, s. 12; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1912, s. 16; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1913, s. 34; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1914, s. 34; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1915, s. 38; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1916, s. 34. 16 LCVA, f. 53, op. 23, 2392, s. 19; Sprawozdanie Fundacji imienia Stanisława i Józefa Montwiłłów dla rozwoju prywatnych instytucji dobroczynnych i użytku ogólnego za okres czasu od 1 kwietnia 1933 r. do 31 marca 1934 r., Wilno 1934, s. 18; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1935, s. 18; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1936, s. 18; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1937, s. 18; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1938, s. 18; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1939, s. 18. 17 Ustawa..., § 7-10; Statut..., § 9. 18 Ustawa..., § 12; Statut..., § 5. 19 Sprawozdanie Stowarzyszenia…, Wilno 1910, s. 20–21; Sprawozdanie Stowarzyszenia... , Wilno 1911, s. 12–13; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1912, s. 16–17; Sprawozdanie Stowarzysze14

Stowarzyszenie Popierania Pracy Społecznej w wilnie (1908–1939)

Za członków współpracowników uważano osoby popierające działalność Stowarzyszenia lub Fundacji i płacące składki roczne (w latach 1908–1915 składka roczna wynosiła 5 rubli, w latach 1928–1939 – 20 złotych). Jeśli członkowie współpracownicy nie opłacali składki rocznej, uważani byli za wykreślonych z listy członków. Niestety ani w sprawozdaniach, ani w innej dokumentacji nie ma danych o tej kategorii członkach20. Kuratorowie dożywotni i czasowi co najmniej raz do roku zbierali się na ogólne zebranie, na którym rozstrzygano najważniejsze sprawy, wybierano Radę i Komisję Rewizyjną, zatwierdzano sprawozdania za rok miniony i budżet na rok następny, decydowano o wydaniu zapomogi stowarzyszeniom i instytucjom dobroczynnym, wybierano nowych kuratorów na miejsce ustępujących itp.21 Informację o walnych zebraniach Stowarzyszenia podawano w prasie22. Kuratorowie wybierali i mogli być wybierani do Rady, która zawiadywała ogólnymi sprawami Stowarzyszenia w czasie między zebraniami. Do Rady wybierano 6 członków i 6 ich zastępców czyli kandydatów do Rady. Zastępcy przyjmowali udział w posiedzeniach Rady w razie choroby lub nieobecności któregokolwiek z członków. W okresie międzywojennym kandydatów do Rady nie wybierano, chociaż w statucie przewidziano taką możliwość23. Członkowie Rady wybierali z pośród siebie prezesa, wiceprezesa, skarbnika i sekretarza. Prezesem Rady Stowarzyszenia w latach 1908–1911 był sam założyciel Józef Montwiłł, w latach 1911–1912 – Stanisław Montwiłł, brat Józefa (nazywany Stanisławem Montwiłłem starszym), w latach 1913–1915 – hr. Józef O’Rourke, Stanowisko wiceprezesa Rady Stowarzyszenia do pierwszej wojny światowej zajmowali kolejno: Tadeusz Dembowski, ksiądz Leon Żebrowski i Edmund Bortkiewicz, skarbnika – Jan Szwański i Józef O’Rurke, sekretarza – Marian Strumiłło. Członkami Rady Stowarzyszenia w okresie do pierwszej wojny światowej byli wybierani: Józef O’Rurke, ksiądz Leon Żebrowski, Tadeusz Dembowski, Władysław Malinowski, Wiktor Godlewski, Stanisław Montwiłł starszy24. nia..., Wilno 1913, s. 34–35; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1914, s. 34–35; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1915, s. 38–39; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1916, s. 34–35; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1934, s. 19; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1935, s. 19; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1936, s. 19; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1937, s. 19; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1938, s. 19; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1939, s. 19. 20 Ustawa..., § 10–11; Statut..., § 9. 21 Ustawa..., § 27–33; Statut..., § 6. 22 Walne zebranie kuratorów Towarzystwa popierania pracy społecznej, „Goniec Codzienny” 1911, nr 54, s. 3. 23 Ustawa..., § 34–36; Statut..., § 7. 24 LCVA, f. 53, op. 23, t. 2392, s. 131; Sprawozdanie Stowarzyszenia…, Wilno 1910, s. 4–5, 10–11; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1911, s. 3, 10–11; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1912, s. 3, 18–19; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1913, s. 3, 18–19; Sprawozdanie

Henryka Ilgiewicz

W latach 1921–1928 do Rady Stowarzyszenia wchodzili: prezes Stanisław Montwiłł (1883 – po 1938), nazywany młodszym, krewny założycieli Józefa i Stanisława Montwiłłów, zamieszkały w majątku Antokol na Kowieńszczyźnie, wiceprezes Ludwik Ostrejko, członkowie: lekarz Władysław Zahorski (zm. 1927), mecenas Marian Strumiłło, ksiądz Adam Kulesza, ksiądz Jan Kretowicz, wszyscy zamieszkali w Wilnie25. Po przekształceniu w 1928 r. Stowarzyszenia na Fundację w Radzie pozostali: Stanisław Montwiłł, Ludwik Ostrejko, księża Jan Kretowicz i Adam Kulesza, prawnik Marian Strumiłło oraz Stanisław Bochwic, wybrany na miejsce zmarłego w 1927 r. Władysława Zahorskiego26. Stanowisko prezesa Rady Fundacji w latach 1928–1938 zajmował Stanisław Montwiłł, w latach 1938–1939 – Ludwik Ostrejko, wiceprezesa – Ludwik Ostrejko (1921–1938), po nim Zygmunt Bortkiewicz (1938–1039), sekretarza – ksiądz Jan Kretowicz, skarbnika – Stanisław Bochwic. Członkami Rady przez cały czas egzystowania Fundacji byli: ksiądz Adam Kulesza i Marian Strumiłło. Członkom Rady pomagali w prowadzeniu dokumentacji sekretarz Zbigniew Śmiałowski (od 1914 r.) oraz księgowy Walenty Skorupski (w latach 1914–1915, 1928–1932), po nim księgowy J. Mołochowiec (w latach 1933–1939). Księgowi pobierali wynagrodzenie w wysokości 1200 zł rocznie, a sekretarz Śmiałowski korzystał z darmowego mieszkania w domu przy ul. Mickiewicza 6, co wynosiło ok. 100 zł miesięcznie27. Kuratorowie na ogólnym zebraniu Stowarzyszenia (Fundacji) wybierali na jeden rok trzyosobową Komisję Rewizyjną, która sprawdzała sprawozdania i inną dokumentację finansową, spisywała protokół i przedstawiała go na ogólnym zebraniu28. Członkami Komisji Rewizyjnej Stowarzyszenia w poszczególnych latach byli: Stanisław Kiewlicz, Jan Lachowicz, Stanisław Montwiłł starszy, Michał Węsławski, Stanisław Montwiłł młodszy, Kazimierz Prekier oraz Aleksander Szklennik, członkami Komisji Rewizyjnej Fundacji – Wiktor Godlewski, Kazimierz Prekier, Zbigniew Śmiałowski, Witold Bańkowski, Julian Bądzkiewicz, Jan Małecki, Jan Krzyżanowski, Wacław Mohl, Józef Zmitrowicz29. Stowarzyszenia..., Wilno 1914, s. 3, 19; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1915, s. 3, 19; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1916, s. 3, 17. 25 LCVA, f. 53, op. 23, t. 2392, s. 128. 26 LCVA, f. 53, op. 23, t. 2392, s. 122, 124–125, 127; Statut..., s. 1–3. 27 LCVA, f. 53, op. 23, t. 2392, s. 4–5, 19, 83–84, 131; Sprawozdanie Fundacji…, Wilno 1939, s. 6, 11. 28 Ustawa..., § 37; Statut..., § 8. 29 LCVA, f. 53, op. 23, t. 2392, s. 4-5; Sprawozdanie Stowarzyszenia…, Wilno 1910, s. 19; Sprawozdanie Stowarzyszenia…, Wilno 1911, s. 14; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1912, s. 18; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1913, s. 36; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1914, s. 36; Sprawozdanie Stowarzyszenia…, Wilno 1915, s. 37; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1916, s. 33; Sprawozdanie Fundacji…, Wilno 1932, s. 18; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1934, s. 17; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1935, s. 17; Sprawozdanie..., Wilno 1936, s. 17; Sprawoz-

Stowarzyszenie Popierania Pracy Społecznej w wilnie (1908–1939)

Działalność Stowarzyszenie Popierania Pracy Społecznej, zarówno w pierwszym jaki i w drugim okresie, miało na celu popieranie powstawania nowych i rozwoju istniejących prywatnych i społecznych stowarzyszeń i instytucji społecznych, opiekuńczych, dobroczynnych i pożytku ogólnego30. Dla osiągnięcia tego celu Stowarzyszenie: a) opracowywało ustawy i przyczyniało się do zakładania nowych stowarzyszeń i instytucji pożytku ogólnego; b) okazywało im pomoc materialną; c) gromadziło ustawy, sprawozdania i różne wiadomości o takich stowarzyszeniach i instytucjach oraz śledziło ich działalność; d) udzielało wskazówek i wiadomości tak osobom potrzebującym pomocy, jak i też osobom chcącym przyjść im z pomocą; e) rozpowszechniało wśród publiczności zdrowe poglądy na sprawę dobroczynności przez urządzanie wystaw, odczytów, wydawanie broszur itp.; f) przygotowywało współpracowników do skutecznej działalności na polu dobroczynności, udzielając im potrzebnych rad i wskazówek, urządzając pogadanki lub wysyłając ich do innych podobnych instytucji w kraju i za granicą dla zaznajomienia się z ich działalnością31. W pierwszych latach oprócz pracy organizacyjnej najważniejszym zadaniem kierownictwa Stowarzyszenia stało się zgromadzenie funduszu, stanowiącego finansową podstawę działalności. W tym celu Józef i Stanisław Montwiłłowie ofiarowali kapitał wartości 100 tys. rubli (50 tys. rubli w listach zastawnych Wileńskiego Banku Ziemskiego i takiej samej wartości murowanego domu w Wilnie przy ul. Św. Jerzego Nr 6), Maurycy i Kazimiera Protasewiczowie – 55 tys. rubli, akcjonariusze Wileńskiego Banku Ziemskiego (Józef Montwiłł, Paweł Kończa, Edmund Bortkiewicz) – 10 tys. rubli, Władysław Gintowt – 10 tys. rubli, Aleksandra Gintowtowa – 1000 rubli. Ofiarowane pieniądze (176 tys. rubli) zostały złożone w banku jako kapitał zakładowy Stowarzyszenia32. Kapitał zakładowy powstały z ofiar założycieli, nie mógł być zużytkowany na pokrycie bieżących wydatków Stowarzyszenia, ale postanowieniem zebrania ogólnego kuratorów, jego część mogła zostać użyta do nabycia posiadłości przynoszących zapewniony stały dochód. Do kapitału zakładowego dodawano: a) corocznie 10% czystego zysku, wpływającego od kapitałów i posiadłości; b) reszty sum przeznaczonych na wydatki administracyjne; c) sumy przeznaczone dla różnych dobroczynnych stowarzyszeń i instytucji, zaś nie wydanych na ten cel w swoim czasie; d) wszelkiego rodzaju ofiary przeznaczone na zwiększenie kapitału zakładowego33. danie Fundacji..., Wilno 1937, s. 17; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1938, s. 17; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1939, s. 17. 30 Ustawa..., § 1; Statut..., § 3. 31 LCVA, f. 53, op. 23, t. 2392, s. 114–120; Ustawa..., § 2. 32 Sprawozdanie Stowarzyszenia…, Wilno 1910. 33 LCVA, f. 53, op. 23, t. 2392, s. 87–93, 114–120; Ustawa..., § 13, 14, 17; Statut..., § 11.

Henryka Ilgiewicz

Kapitał obrotowy (użytkowy) Stowarzyszenia składał się: a) z dochodu od kapitału zakładowego, z wyjątkiem części przeznaczonej na zwiększenie tegoż; b) z ofiar, wnoszonych na zwiększenie kapitału użytkowego oraz z opłat członków współpracowników; c) z dochodów otrzymanych z balów, koncertów, zabaw itp. imprez. Z czystego dochodu, otrzymanego przez Stowarzyszenie lub Fundację odliczano 10% na zwiększenie kapitału zakładowego i nie więcej niż 15% na wydatki kancelaryjne. Pozostałe środki wydatkowano według wskazówek ofiarodawców, jeśli takie były dane, lub na zapomogi dla innych stowarzyszeń34. W celu zachowania pamięci o ofiarodawcach otwierano przy Stowarzyszeniu imienne patronaty. W latach 1908–1915 patronat imienny można było otworzyć wnosząc nie mniej niż 1000 rubli, w latach 1028–1939 – przynajmniej 2000 złotych. Ponadto osoby, które ofiarowały nie mniej niż 10 tys. rubli (w okresie międzywojennym 20 tys. złotych) mogły mianować jednego lub kilku kuratorów dożywotnich. Na każdego kuratora dożywotniego musiało przypadać nie mniej niż 10 tys. rubli (w okresie międzywojennym 6500 złotych) kapitału zakładowego. Jednocześnie pomnażano także liczbę kuratorów czasowych, aby na każdego kuratora dożywotniego wypadało trzech czasowych35. W 1908 r. założono patronat im. Józefa i Stanisława Montwiłłów (kapitał zakładowy 100 tys. rubli), w 1909 r. – patronat im. Maurycego i Kazimiery Protasewiczów (kapitał zakładowy 55 tys. rubli), patronat im. Aleksandry Gintowttowej (kapitał zakładowy 1000 rubli) oraz patronat im. Władysława Michała Gintowtta (kapitał zakładowy 10 tys. rubli). W 1911 r. akcjonariusze Wileńskiego Banku Handlowego ku uczczeniu pamięci zmarłego tego roku założyciela Stowarzyszenia utworzyli patronat im. Józefa Montwiłła (kapitał zakładowy 3 tys. rubli), a ziemianie powiatu wiłkomirskiego – patronat im. Aleksandra Montwiłła (kapitał zakładowy 1500 rubli)36. Patronaty imienne zakładano również w latach następnych. W roku 1912 powstał patronat Kazimiery Protasewiczowej (kapitał zakładowy 12 tys. rubli), w roku 1913 – patronat im. Dominika Dowgiałło (kapitał zakładowy 1000 rubli), w roku 1914 – patronat im. Wychowanków Szkół Mitawskich (kapitał zakładowy 2500 rubli) oraz patronat im. Spadkobierców Józefa Montwiłła (kapitał zakładowy 25 tys. rubli), w roku 1915 – patronat im. księdza Kazimierza Michalkiewicza (kapitał zakładowy 1000 rubli)37. Dzięki obrotności kierownictwa i ofiarności polskiego społeczeństwa fundusze Stowarzyszenia ciągle wzrastały. W dniu 1 stycznia 1909 r. kapitał zakładowy Ustawa..., § 18, 20; Statut..., § 11. Ustawa..., § 16; Statut..., § 12. 36 Sprawozdanie Stowarzyszenia…, Wilno 1910; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1911; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1912. 37 Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1914; M. Brensztejn, op. cit., s. 8–9. 34 35

Stowarzyszenie Popierania Pracy Społecznej w wilnie (1908–1939)

Stowarzyszenia wynosił 155 tys. rubli, suma na rozchody bieżące – 327,5 rubli; w dniu 1 stycznia 1910 r. kapitał zakładowy – 176 693 rubli, kapitał obrotowy – 1943 rubli; w dniu 1 stycznia 1911 r. kapitał zakładowy – 177 151 rubli, kapitał obrotowy – 3985; w dniu 1 stycznia 1912 r. kapitał zakładowy – 177 722 rubli, kapitał obrotowy – 4568 rubli; w dniu 1 stycznia 1913 r. kapitał zakładowy – 197 033 rubli, kapitał obrotowy – 7036 rubli; w dniu 1 stycznia 1914 r. kapitał zakładowy – 220 092 rubli, kapitał obrotowy – 8317 rubli, w dniu 1 stycznia 1915 r. kapitał zakładowy – 269 120 rubli, kapitał obrotowy – 6191 rubli38. Posiadając solidną podstawę finansową Stowarzyszenie mogło skutecznie rozwinąć działalność i wspierać inne polskie towarzystwa i instytucje. W latach 1909–1911 Stowarzyszenie wypłacało innym towarzystwom i instytucjom od 3 do 4,5 tys. rubli rocznie, w latach 1912–1915 – od 7,5 do 12,5 tys. rubli rocznie. Zapomogi finansowej udzielano przede wszystkim towarzystwom i instytucjom dobroczynnym, takim jak Wileńskie i Grodzieńskie Towarzystwa Opieki nad Dziećmi, Towarzystwa Dobroczynności w Wilnie, Mińsku i Szatach, Towarzystwo „Dom Serca Jezusowego” w Wilnie, Ochronka Św. Wincentego a Paulo, Miejskie Kuratorium Nad Biednymi, Przytułek na Rossie. Wspierano też towarzystwa troszczące się o rozwój kooperacji, rzemieślnictwa oraz budownictwa mieszkaniowego, na przykład Towarzystwo Popierania Kooperacji, Towarzystwo „Powściągliwość i Praca”, Towarzystwo Urządzeń Mieszkań. Nie pomijano również towarzystw i instytucji kulturalnych, oświatowych i naukowych. W latach 1908–1914 z pomocy finansowej Stowarzyszenia skorzystało Towarzystwo Muzyczne „Lutnia”, Towarzystwo Popierania Sceny Polskiej, Szkoła Rysunkowa im. Józefa Montwiłła, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie, Towarzystwo Szerzenia Oświaty wśród Polaków w Kownie, Towarzystwa Gimnastyczne „Sokół” w Kownie i Wilnie, Towarzystwo Wzajemnej Pomocy Nauczycielek39. Na pokrycie wydatków bieżących Rada Stowarzyszenia mogła wydawać nie więcej niż 15% dochodu rocznego. Z tych pieniędzy płacono pensje sekretarzowi i księgowemu, opłacano wydatki kancelaryjne, drukarskie i pocztowe oraz wydatki związane z utrzymywaniem domu przy ul. Św. Jerzego itp. Budżet Stowarzyszenia dopełniały dochody z wynajęcia sali „Lutnia” i pomieszczeń w domu przy ul. Św. Jerzego. Ponadto, w 1909 r. Stowarzyszenie kupiło plac przy zbiegu ulic Wileńskiej i Mostowej, o ogólnej powierzchni 1578,20 kwadratowych sążni (7165 metrów Sprawozdanie Stowarzyszenia…, Wilno 1910, s. 7, 10–11; Sprawozdanie Stowarzyszenia…, Wilno 1911, s. 10–11; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1912, s. 6–9; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1914, s. 6–9, 16–19; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1916, s. 6–9, 14–17. 39 Sprawozdanie Stowarzyszenia…, Wilno 1910; Sprawozdanie Stowarzyszenia…, Wilno 1911; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1912; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1914; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1915; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1916, s. 18–32; M. Brensztejn, op. cit., s. 9–10. 38

Henryka Ilgiewicz

kwadratowych), za cenę 47 600 rubli. Zamierzano na tym placu wybudować dom dla polskich stowarzyszeń i instytucji społecznych. Do budowy domu miano przystąpić w roku następnym po opracowaniu planu i zaciągnięciu pożyczki z banku. Jednak budowy projektowanego gmachu z różnych przyczyn nie rozpoczęto. Po pierwsze, Stowarzyszenie nie miało dostatecznie pieniędzy, po drugie, na zakupionym placu stało kilka starych domostw, które miano zburzyć, ale tymczasowo mieszkali w nich lokatorzy i płacili czynsz, przynoszący dla Stowarzyszenia około 1800 rubli czystego zysku40. Ostatecznie plac ten w 1912 r. sprzedano za 42 tys. rubli mecenasowi Tadeuszowi Wróblewskiemu, który w swej kolejności przekazał go założonemu przez siebie Towarzystwu Biblioteki imienia Eustachego i Emilii Wróblewskich (formalny akt kupna na Towarzystwo Biblioteki imienia Eustachego i Emilii Wróblewskich spisany został w dniu 6 czerwca 1914 r.). Na zakupionym placu miał być wzniesiony gmach biblioteki, niestety, wybuch wojny światowej nie pozwolił zrealizować również tego planu. Biblioteka imienia Eustachego i Emilii Wróblewskich w okresie międzywojennym została ulokowana w zakupionym w tym celu przez rząd polski pałacu hrabiów Tyszkiewiczów nad rzeką Wilią, gdzie pozostaje do dnia dzisiejszego jako Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk im. Wróblewskich (lit. Lietuvos mokslų akademijos Vrublevskių biblioteka)41. Działalność Stowarzyszenia wznowiono w 1921 r. po ustaniu walk z Rosją Sowiecką i utworzeniu tzw. Litwy Środkowej. W dniu 3 czerwca 1921 r. Stowarzyszenie zostało zarejestrowane w Departamencie Spraw Wewnętrznych Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy Środkowej42. Głównym zadaniem Stowarzyszenia pozostało popieranie odradzających się i nowo powstających polskich towarzystw i instytucji, działających na niwie charytatywnej, oświatowej i kulturalnej, ale z powodu braku dokumentów za lata 1921–1926 nie wiadomo jakim towarzystwom i instytucjom udzielano w tym czasie zapomogi. Opieszałość w prowadzeniu dokumentacji wynikała częściowo z faktu, że prezes Stanisław Montwiłł przebywał na Litwie Kowieńskiej i po wejściu Wileńszczyzny w skład państwa polskiego w 1922 r. miał utrudniony kontakt z pozostałymi członkami Rady, zamieszkałymi w Wilnie43. Dopiero w 1927 r. po niejednokrotnym ponagleniu władz miejskich sporządzono sprawozdanie z działalności, z którego wynika, że w tamtym roku Stowarzyszenie wypłaciło: Polskiej Macierzy Szkolnej w Wilnie 7471 zł, Ochronce Matki Boskiej Ostrobramskiej – 1366 zł, Towarzystwu „Dom Dzieciątka Jezus” – 1002 zł, Przytułkowi dla Nieuleczalnie Chorych – 600 zł, Żłobkowi im. Marii w Wilnie – 608 zł., ogółem – 11 048 zł44. Sprawozdanie Stowarzyszenia…, Wilno 1910, s. 5–6, 9, 12–13. S. Rygiel, H. Drege, Biblioteka im. Wróblewskich w Wilnie 1912–1931, Wilno 1931, s. 2–3. 42 LCVA, f. 53, op. 23, t. 2392, s. 3. 43 LCVA, f. 53, op. 23, t. 2392, s. 122, 127–128, 131, 134, 44 Sprawozdanie Fundacji…, Wilno 1932, s. 17. 40 41

Stowarzyszenie Popierania Pracy Społecznej w wilnie (1908–1939)

Po przekształceniu w 1928 r. Stowarzyszenia w Fundację im. Stanisława i Józefa Montwiłłów, przejęła ona cały majątek – domy przy ul. Adama Mickiewicza 6 i przy ul. Witebskiej 21, kapitał w listach zastawnych Wileńskiego Banku Ziemskiego na sumę 155 340 złotych oraz 21 akcji Wileńskiego Banku Ziemskiego nominalnej wartości 5250 zł45. W ciągu następnych dziesięciu lat kapitał Fundacji powoli wzrastał dzięki odsetkom od kapitału zakładowego i dochodom od eksploatacji domów przy ul. Adama Mickiewicza i Witebskiej. Na dzień 1 stycznia 1933 r. kapitał Fundacji wynosił 369451 zł (kapitał zakładowy patronatów 355 410 zł, kapitał obrotowy – 10 458 zł, rezerwa na wydatki bieżące – 1982 zł, sumy przechodnie – 1600 zł), na dzień 1 kwietnia 1934 r. – 372 890 zł (kapitał zakładowy patronatów – 360476 zł, kapitał obrotowy – 10161 zł, rezerwa na wydatki – 313 zł, sumy przechodnie – 1940 zł), na dzień 1 kwietnia 1935 r. – 373 576 zł (kapitał zakładowy – 363 212 zł, kapitał obrotowy – 9813 zł., sumy przechodnie – 551 zł), na dzień 1 kwietnia 1937 r. – 376415 zł (kapitał zakładowy patronatów – 366 602 zł, kapitał obrotowy – 9391 zł, rezerwa na wydatki – 215 zł, sumy przechodnie – 207 zł), na dzień 1 kwietnia 1938 r. – 376 619 zł (kapitał zakładowy – 368 057 zł, kapitał obrotowy – 8446 zł, sumy przechodnie – 116 zł)46. Zachowano także podział funduszu na imienne patronaty, pochodzące z okresu poprzedniego, których kapitały przez następnych dziesięć lat również wzrastały. Przykładowo, na dzień 1 stycznia 1928 r. kapitał zakładowy patronatu Józefa i Stanisława Montwiłłów wynosił 116 087 zł, na dzień 1 kwietnia 1939 r. – 160 934 zł. W tym samym czasie kapitał zakładowy patronatu im. Kazimiery i Maurycego Protasewiczów wzrósł od 14 790 do 51 204 zł, patronatu im. Władysława Gintowtta – od 2641 do 9265 zł, patronatu im. Aleksandry Gintowttowej – od 263 do 944 zł, patronatu im. Józefa Montwiłła – od 6499 do 22 671 zł, patronatu im. Aleksandra Montwiłła – od 397 do 1396 zł, patronatu Kazimiery Protasewiczowej – od 3197 do 11 052 zł, patronatu im. Dominika Dowgiałły – od 315 do 1107 zł, patronatu im. Wychowanków Szkół Mitawskich – od 660 do 2323 zł, patronatu im. Spadkobierców Józefa Montwiłła – od 7371 do 25 701 zł, patronatu im. ks. biskupa Kazimierza Michalkiewicza – od 263 do 934 zł, patronatu im. Stanisława Montwiłła – od 75 539 do 76 121 zł, patronatu im. Józefa Montwiłła, Pawła Kończy i Edmunda Bortkiewicza – od 861 do 3974 zł, patronatu im. Anastazji Jankowskiej – od 757 do 1839 zł47.

LCVA, f. 53, op. 23, t. 2392, ss. 87–93; Statut..., § 2. Sprawozdanie Fundacji…, Wilno 1934, s. 3; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1935, s. 3; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1938, s. 3; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1938, s. 3. 47 Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1929, s. 12–13; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1938, s. 12–13. 45

Henryka Ilgiewicz

Odsetki od kapitału zakładowego, jak i w okresie poprzednim, przeznaczano na wsparcie innych towarzystw i instytucji. W latach 1928–1939 z zapomogi Fundacji skorzystało ponad 60 różnych towarzystw i instytucji. Najczęściej i największe sumy przydzielano towarzystwom i instytucjom charytatywnym, takim jak: Towarzystwo Opieki nad Dziećmi, Dom Dzieciątka Jezus, Dom Opieki Matki Bożej Miłosierdzia, Dom Opieki Św. Józefa dla Nieuleczalnie Chorych, Kuratorium Nad Ociemniałymi, Towarzystwo Pań Miłosierdzia Św. Wincentego a Paulo. Z zapomogi finansowej Fundacji korzystały także towarzystwa oraz instytucje oświatowe i naukowe, np. Polska Macierz Szkolna, Szkoła Organistów im. Józefa Montwiłła przy Wileńskim Towarzystwie Muzycznym „Lutnia”, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Wilnie, Zakład Wychowawczy Dla Dziewcząt Św. Kazimierza, Chrześcijański Uniwersytet Robotniczy w Wilnie, Towarzystwo Pomocy w Samokształceniu im. Tomasza Zana, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie. Fundacja innym towarzystwom i instytucjom w roku 1928 wypłaciła ogółem 8221 zł, w roku 1929 – 7070, w roku 1930 – 6699, w roku 1931 – 12 044, w roku 1933 – 10 458, w roku 1934 – 10 000, w roku 1935 – 8500, w roku 1936 – 7650, w roku 1937 – 8500, w roku 1938 – 7700, w roku 1939 – 8400 zł. Ponadto Schronisko Matki Boskiej Ostrobramskiej, Szkoła Organistów im. J. Montwiłła oraz Teatr Śpiewny w Wilnie korzystały nieodpłatnie z lokali Fundacji w domach przy ul. Mickiewicza i Witebskiej. Świadczenia te oceniano w różnych latach na sumę 2,8–3,5 tys. zł48. Zapomogi Fundacji miały duże znaczenie, zwłaszcza w latach światowego kryzysu gospodarczego, pomogły przetrwać wielu towarzystwom oraz instytucjom oświatowym i charytatywnym. Na początku 1939 r. finansowa działalności Fundacji została szczegółowo zbadana przez Wydział Śledczy przy komendzie Polskiego Państwa miasta Wilna. Powodem rewizji posłużyły powstałe podejrzenia o finansowych nadużyciach, dopuszczonych przez poszczególnych działaczy Fundacji, m.in. przez Zbigniewa Śmiałowskiego, administratora teatru „Lutnia” i sekretarza Fundacji. Podejrzenia te nie potwierdziły się. Sprawdzone i odnotowane w raporcie Wydziału Śledczego dochody i wydatki Fundacji zgadzały się w zasadzie z podawanymi w jej sprawozdaniach rocznych. Jeśli były drobne nieścisłości, to nie miały one znaczenia dla ogólnej działalności Fundacji49. Obraz działalności Stowarzyszenia Popierania Pracy Społecznej nie byłby pełny bez przypomnienia starań jego działaczy o uwiecznienie pamięci założyciela LCVA, f. 53, op. 23, t. 2392, s. 19; Sprawozdanie Stowarzyszenia…, Wilno 1929, s. 16; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1932, s. 17; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1934, s. 16; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1935, s. 16; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1936, s. 16; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1937, s. 16; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1938, s. 16; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1939, s. 16. 49 LCVA, f. 53, op. 23, t. 2392, s. 18–21. 48

Stowarzyszenie Popierania Pracy Społecznej w wilnie (1908–1939)

Józefa Montwiłła. W 1911 r., natychmiast po jego zgonie, Stefan Okulicz, jeden z kuratorów Stowarzyszenia, na łamach wileńskiej gazety „Goniec Codzienny” wystąpił z pomysłem uczczenia pamięci Montwiłła poprzez wystawienie mu pomnika50. Pomysł ten znalazł poparcie społeczności wileńskiej i w niedługim czasie rzeźbiarz Bolesław Bałzukiewicz (1879–1935), były uczeń Szkoły Rysunkowej im. J. Montwiłła, sporządził projekt pomnika. Niestety, władze rosyjskie nie dały zezwolenia i pomnika nie wystawiono51. Przyjaciele i byli współpracownicy J. Montwiłła postanowili wtedy nazwać jego imieniem ulicę nieopodal Placu Łukiskiego, a także zamieścić tablicę pamiątkową na jednym z domów, wybudowanych staraniem Towarzystwa Urządzeń Mieszkań. Jednak i te plany nie zostały urzeczywistnione z powodu sprzeciwu władz rosyjskich, nie dopuszczających w Wilnie do budowy w miejscach publicznych pomników i tablic pamiątkowych poświęconych zasłużonym polskim działaczom, jako oznak polskości Wilna. Zakazu tego, złagodzonego w latach 1905–1907, zaczęto znowu pilnie przestrzegać po zdławieniu ruchu rewolucyjnego. Jedyne, co udało się uczynić do pierwszej wojny światowej, to wystawić w 1914 r. na grobie Józefa Montwiłła na Rossie piękny pomnik nagrobny, zaprojektowany przez warszawskiego rzeźbiarza Zygmunta Józefa Otto (1874–1944). Figurę anioła odlano z brązu w odlewni Leona Krantza w Warszawie52. Myśl o utrwaleniu w pamięci w miejscu publicznym postaci wielkiego filantropa i działacza społecznego Józefa Montwiłła odżyła ponownie w okresie międzywojennym. W 1928 r. utworzono Komitet Budowy Pomnika, który miał zamówić projekt, zorganizować zbiórkę pieniędzy i czuwać nad całą sprawą. Przewodniczącym Komitetu został Ludwik Ostrejko, wiceprezes Fundacji. Wykonanie projektu pomnika i tym razem powierzono rzeźbiarzowi Bolesławowi Bałzukiewiczowi, a nadzór nad pracami budowlanymi inż. Janowi Borowskiemu. Koszty wzniesienia pomnika obliczono na ok. 30 tys. złotych53. Potrzebną sumę zebrano drogą dobrowolnych składek. Wilnianie, pamiętni zasług filantropa i założyciela wileńskich towarzystw, składali ofiary na jego pomnik pomimo trudnej sytuacji gospodarczej w dotkniętym kryzysem kraju. Jednocześnie na łamach prasy wileńskiej pojawiały się też opinie przeciwne samej idei wystawienia pomnika na placu publicznym w Wilnie „właśnie Po zgonie ś. p. Józefa Montwiłła, „Goniec Codzienny” 1911, nr 36, s. 2. Pomnik Józefa Montwiłła dłuta B. Bałzukiewicza w Wilnie, „Biesiada Literacka” 1911, R. 69, nr 45, s. 375. 52 D. Kaczmarzyk, Otto Zygmunt Józef (1874–1944), rzeźbiarz. [w:] Polski słownik biograficzny, t. 24, Wrocław i in. 1979, s. 640–641; Sulimczyk [Lucjan Uziębło], O rzeźbiarstwie wileńskim słów kilka. „Słowo” 1932, nr 260 (3067), s. 2. 53 Pomnik Józefa Montwiłła w dniu poświęcenia kamienia węgielnego (Wywiad z Prezesem Komitetu Budowy Pomnika p. Ludwikiem Ostrejką), „Słowo” 1931, nr 201 (2709), 3 września, s. 3. 50 51

Henryka Ilgiewicz

Montwiłłowi, kiedy ma się do uczczenia takie osobistości jak Mickiewicz i Syrokomla, Konarski i Sierakowski”54. Założenie kamienia węgielnego pod cokół pomnika odbyło się 3 września 1931 r. na skwerze przy kościele Franciszkanów w Wilnie, zaś odsłonięcie pomnika – w dniu 9 października 1932 r.55 Zarówno wmurowanie kamienia węgielnego jak i odsłonięcie pomnika odbyło się bardzo uroczyście. Brali w nich udział przedstawiciele władz miejskich i wojewódzkich, katolickie duchowieństwo, pracownicy i wychowankowie instytucji charytatywnych, członkowie organizacji społecznych, liczni wilnianie. Na uroczystość odsłonięcia pomnika przybył z Litwy Kowieńskiej prezes Fundacji Stanisław Montwiłł. Uroczystości te wniosły urozmaicenie w codzienne życie Wilna i dały okazję do przypomnienia o działalności Fundacji, jej zasługach i problemach56. Działalność Fundacji imienia Stanisława i Józefa Montwiłłów dla rozwoju prywatnych instytucji dobroczynnych i użytku ogólnego została przerwana przez wybuch drugiej wojny światowej i pierwszą okupację sowiecką (od 19 września do 27 października 1939 r.). Po przekazaniu przez Związek Sowiecki Wilna i Ziemi Wileńskiej Republice Litewskiej Fundacja, jak i wszelkie inne polskie instytucje, towarzystwa i organizacje publiczne przestały istnieć z punktu widzenia prawa litewskiego (Ustawa rządu litewskiego z dnia 27 października 1939 r.). Kontynuowanie legalnej działalności stało się możliwe tylko po otrzymaniu zezwolenia władz litewskich57. W pozostałych materiałach źródłowych nie ma wzmianek o tym, czy kierownictwo Fundacji starało się uzyskać takie zezwolenie, jednak nawet jeśli podejmowało starania, to bez skutku, gdyż władze litewskie polskim organizacjom i instytucjom w zasadzie nie dawały żadnych zezwoleń. Los Fundacji ostatecznie został przesądzony po ponownym wkroczeniu władzy sowieckiej i wejściu Litwy w skład Związku Sowieckiego (lipiec–sierpień 1940 r.), kiedy jej majątek został znacjonalizowany, a wielu działaczy poddanych represjom.

Z. Nagrodzki, Moje wspomnienia i rozważania z powodu budowy pomnika Montwiłłowi, Wilno 1931, s. 5 (Odbitka uzupełniona z „Kuriera Wileńskiego” nr 175 z dn. 1 sierpnia 1931). 55 Założenie kamienia węgielnego pod pomnik ś. p. Józefa Montwiłła, „Słowo” 1931, nr 202 (2710). 56 W. Charkiewicz, Józef Montwiłł, „Słowo” 1932, nr 252 (3059); Odsłonięcie pomnika Józefa Montwiłła, „Słowo” 1932, nr 253 (3060); Odsłonięcie pomnika Józefa Montwiłła, „Dziennik Wileński” 1932, nr 251; Odsłonięcie pomnika Józefa Montwiłła, „Dziennik Wileński” 1932, nr 252, s. 2. 57 P. Łossowski, Litwa a sprawy polskie 1939–1940, Warszawa 1985, s. 95–97; R. Žepkaitė, Vilniaus istorijos atkarpa 1939 m. spalio 27 – 1940 birželio 15 d., Vilnius 1990, s. 54. 54

Józef O’Rourke

1913

Józef Marian O’Rourke Strumiłło

Stanisław Edmund Józef Marian Montwiłł senior Bortkiewicz O’Rourke Strumiłło

1912

Marian Strumiłło

Józef Montwiłł Edmund Józef Marian (zm. 20 II 1911), Bortkiewicz O’Rourke Strumiłło Stanisław Montwiłł senior

Józef O’Rurke

1911

Leon Żebrowski

Józef Montwiłł

Kandydaci do Rady

Skład Komisji Rewizyjnej Wiktor Godlewski, Stanisław Adam Kulesza, Kiewlicz, Jan Kurczewski, Jan Lachowicz, Władysław Malinowski, Stanisław Kazimierz Prekier, Montwiłł senior Aloizy Perzanowski Tadeusz Dembowski, Wiktor Godlewski, Jan Lachowicz, Władysław Malinowski Adam Kulesza, Stanisław Jan Kurczewski, Montwiłł senior Kazimierz Prekier Władysław Malinowski, Restytut Sumorok, Jan Lachowicz, Leon Żebrowski Władysław Montwiłł, Michał Węsławski Kazimierz Prekier, Wiktor Godlewski, Adam Kulesza, Gabriel Sokołowski Władysław Malinowski, Restytut Sumorok, Leon Żebrowski Władysław Montwiłł, Kazimierz Prekier, Wiktor Godlewski, Adam Kulesza, Gabriel Sokołowski Stanisław Montwiłł senior, Restytut Sumorok, Jan Lachowicz, Władysław Malinowski, Władysław Montwiłł, Stanisław Leon Żebrowski, Wiktor Kazimierz Prekier, Montwiłł junior, Godlewski Adam Kulesza, Kazimierz Prekier Gabriel Sokołowski

Skład Rady Wiceprezes Skarbnik Sekretarz Członkowie Tadeusz Jan Marian Józef O’Rurke, Leon Dembowski Szwański Strumiłło Żebrowski

1910

Prezes 1908– Józef Montwiłł 1909

Rok

Tabela 1. Skład osobowy Rady (Zarządu) i Komisji Rewizyjnej Stowarzyszenia imienia Stanisława i Józefa Montwiłłów dla rozwoju prywatnych instytucji dobroczynnych i użytku ogólnego w latach 1908–1915 Stowarzyszenie Popierania Pracy Społecznej w wilnie (1908–1939)

Skład Rady Prezes Wiceprezes Skarbnik Sekretarz Członkowie Józef O’Rourke Stanisław Montwiłł senior, Marian Strumiłło, Władysław Malinowski, Leon Żebrowski, Wiktor Godlewski Józef O’Rourke Stanisław Montwiłł senior, Władysław Marian Strumiłło Malinowski, Leon Żebrowski, Wiktor Godlewski Restytut Sumorok, Władysław Montwiłł, Kazimierz Prekier, Adam Kulesza, Gabriel Sokołowski Restytut Sumorok, Władysław Montwiłł, Kazimierz Prekier, Adam Kulesza, Gabriel Sokołowski, Andrzej Tupalski

Kandydaci do Rady

Jan Lachowicz, Stanisław Montwiłł junior, Aleksander Szklennik

Skład Komisji Rewizyjnej Jan Lachowicz, Stanisław Montwiłł junior, Kazimierz Prekier

Źródła: Sprawozdanie Stowarzyszenia dla rozwoju prywatnych instytucji dobroczynnych i użytku ogólnego za rok 1909 (Drugi rok sprawozdawczy), Wilno 1910, s. 4–5; Sprawozdanie Stowarzyszenia ..., Wilno 1911, s. 3; Sprawozdanie Stowarzyszenia ..., Wilno 1912, s. 3; Sprawozdanie Stowarzyszenia ..., Wilno 1913, s. 3; Sprawozdanie Stowarzyszenia ..., Wilno 1914, s. 3; Sprawozdanie Stowarzyszenia ..., Wilno 1915, s. 3; Sprawozdanie Stowarzyszenia..., Wilno 1916, s. 3.

1915

1914

Rok

92 Henryka Ilgiewicz

Prezes Stanisław Montwiłł Stanisław Montwiłł Stanisław Montwiłł Stanisław Montwiłł Stanisław Montwiłł Stanisław Montwiłł Ludwik Ostrejko

Wiceprezes Ludwik Ostrejko Ludwik Ostrejko Ludwik Ostrejko Ludwik Ostrejko Ludwik Ostrejko Ludwik Ostrejko Zygmunt Bortkiewicz

Skład Rady Skarbnik Sekretarz Stanisław Jan Bochwic Kretowicz Stanisław Jan Bochwic Kretowicz Stanisław Jan Bochwic Kretowicz Stanisław Jan Bochwic Kretowicz Stanisław Jan Bochwic Kretowicz Stanisław Jan Bochwic Kretowicz Stanisław Jan Bochwic Kretowicz Członkowie Adam Kulesza, Marian Strumiłło Adam Kulesza, Marian Strumiłło Adam Kulesza, Marian Strumiłło Adam Kulesza, Marian Strumiłło Adam Kulesza, Marian Strumiłło Adam Kulesza, Marian Strumiłło Adam Kulesza, Marian Strumiłło Wiktor Godlewski, Kazimierz Prekier, Zbigniew Śmiałowski Witold Bańkowski, Julian Bądzkiewicz, Kazimierz Prekier Jan Małecki, Julian Bądzkiewicz, Kazimierz Prekier Jan Małecki, Kazimierz Prekier, Jan Krzyżanowski Jan Małecki, Kazimierz Prekier, Jan Krzyżanowski Jan Małecki, Kazimierz Prekier, Jan Krzyżanowski Wacław Mohl, Jan Krzyżanowski, Józef Zmitrowicz

Skład Komisji Rewizyjnej

Źródła: Lietuvos centrinis valstybės archyvas, f. 53, op. 23, t. 2392 (Stowarzyszenie Popierania Pracy Społecznej im. Stanisława i Józefa Montwiłłów), s. 4–5, 83–84; Sprawozdanie Fundacji imienia Stanisława i Józefa Montwiłłów dla rozwoju prywatnych instytucji dobroczynnych i użytku ogólnego za okres czasu od 1 kwietnia 1933 r. do 31 marca 1934 r., Wilno 1934, s. 11, 17; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1935, s. 17; Sprawozdanie Fundacji...., Wilno 1936, s. 17; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1937, s. 17; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1938, s. 17; Sprawozdanie Fundacji..., Wilno 1939, s. 11, 17.

1938–1939

1937–1938

1936–1937

1935–1936

1934–1935

1933–1934

1928–1932

Rok

Tabela 2. Skład osobowy Rady i Komisji Rewizyjnej Fundacji imienia Stanisława i Józefa Montwiłłów dla rozwoju prywatnych instytucji dobroczynnych i użytku ogólnego w latach 1928–1939 Stowarzyszenie Popierania Pracy Społecznej w wilnie (1908–1939)

Nazwa towarzystwa lub instytucji 1928 1929 Archidiecezjalny Związek Towarzystw Dobroczynności w Wilnie Bursa Młodzieży Wiejskiej w Zdzięciole Centrala Chrześcijańskich Związków Zawodowych w Wilnie Chrześcijański Dom Ludowy w Wilnie 757 Chrześcijański Uniwersytet Robotniczy w Wilnie Dom Dzieciątka Jezus w Wilnie Dom Opieki Matki Bożej Miłosierdzia w Wilnie Dom Opieki Św. Józefa dla Nieuleczalnie Chorych w Wilnie Dom Św. Antoniego w Wilnie Dzieło Matki Boskiej Powołań Gniazdo Św. Teresy w Wilnie 274 Herbaciarnia NOK w Wilnie Katolicki Związek Polek w Nowogródku Katolickie Stowarzyszenie Kobiet w Nowogródku Katolickie Stowarzyszenie Kobiet w Wilnie Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej w Trokach Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej w Zdzięciole Koło Gospodyń Wiejskich w Zdzięciole Koło Przyjaciół „Ogniska” Związku Osadników Wojskowych Kuratorium Nad Ociemniałymi w Wilnie Kursy dokształcające dla aspirantów przy Wileńskim Oddziale Polskiego Czerwonego Krzyża 2026

300

500

300

400

200

500

400

500

300

200

400

300

400

300

200

300

150

300

200 400 400

400

500

400 400

400

200

400

300

200 200

200

300

300 500

400

300

400

300

200

300

200 400 400

400

1934 1935 1936 1937 1938 1939

300 600 600

400

1933

5000 700 800 1558 1035 721,24 700

315

2031

1930 1931

Tabela 3. Zapomogi (w złotych polskich) udzielane innym towarzystwom i instytucjom dobroczynnym przez Fundację imienia Stanisława i Józefa Montwiłłów dla rozwoju prywatnych instytucji dobroczynnych i użytku ogólnego w latach 1928–1939

94 Henryka Ilgiewicz

Męskie Towarzystwo Św. Wincentego a Paulo w Wilnie Ochronka dzienna przy ul Dar Nr 6 w Wilnie Polska Macierz Szkolna w Grodnie Polska Macierz Szkolna w Nowogródku Polska Macierz Szkolna w Wilnie Polskie Kuratorium nad Biednymi w Wilnie Rada Centralna Stowarzyszeń Pań Miłosierdzia Św. Wincentego a Paulo w Winie Rada Centralna Towarzystwa Św. Wincentego a Paulo w Winie Rada Opiekuńcza Kresowa Schronisko dla starców „Caritas” w Wilnie Schronisko im. Zubowicza Towarzystwa Opieki nad Dziećmi w Wilnie Schronisko Matki Boskiej Ostrobramskiej Seminarium Nauczycielskie Żeńskie im. Królowej 260 Jadwigi Sodalicja Mariańska Polek Pracujących Nad Oświatą Stowarzyszenie Młodzieży Akademickiej USB Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej w Wilnie Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej w Zdzięciole 640 Stowarzyszenie Pań Miłosierdzia Św. Wincentego a Paulo w Trokach Szkoła Organistów im. Józefa Montwiłła przy Wileńskim Towarzystwie Muzycznym „Lutnia” Towarzystwo „Caritas” w Wilnie Towarzystwo „Lutnia” w Wilnie 726 Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Wilnie Towarzystwo Kolonii Letnich Zdrowotnych w Wilnie Towarzystwo Opieki Nad Byłymi Pracownikami Polskiej Tajnej Oświaty 205

252 2477 534

465

770

337

685

253

278

679

383

420

509

100

500

292,95 300

559,91 600

386,38

500

500 300

200

300

400

200 300 200

500

200

300

400

500

400

500

400

200

500

200

300

500

500 300 1000 1000 600

2356 2300 500

300 400

2200

200

300

500

200

600

400

300

400

500

200

300

400

500

400 Stowarzyszenie Popierania Pracy Społecznej w wilnie (1908–1939)

1546

334

776

315

700 354,71 376,27

200

500

200

566,61

500

300

400 300

400 400

300

200

200 300

300

400

400 300

200 300

400

200

400

300 500

200

300

400

200 300

400

300 500

300

400

8221 7070 6699 12044 10458 10000 8500 7650 8500 7700 8400

454

1456

3929

Źródła: LCVA, f. 53, op. 23, t. 2392 (Stowarzyszenie Popierania Pracy Społecznej im. Stanisława i Józefa Montwiłłów), s. 19; Sprawozdanie Stowarzyszenia dla rozwoju prywatnych instytucji dobroczynnych i użytku ogólnego imienia Stanisław i Józefa Montwiłłów za 1928 rok, Wilno 1929, s. 16; Sprawozdanie Fundacji imienia Stanisław i Józefa Montwiłłów dla rozwoju prywatnych instytucji dobroczynnych i użytku ogólnego za 1931 rok, Wilno 1932, s. 17; Sprawozdanie Fundacji ... za okres czasu od 1 kwietnia 1933 r. do 31 marca 1934 r., Wilno 1934, s. 16; Sprawozdanie ... za okres czasu od 1 kwietnia 1934 r. do 31 marca 1935 r., Wilno 1935, s. 16; Sprawozdanie Fundacji ... za okres czasu od 1 kwietnia 1935 r. do 31 marca 1936 r., Wilno 1936, s. 16; Sprawozdanie Fundacji ... za okres czasu od 1 kwietnia 1936 r. do 31 marca 1937 r., Wilno 1937, s. 16; Sprawozdanie Fundacji ... za okres czasu od 1 kwietnia 1937 r. do 31 marca 1938 r., Wilno 1938, s. 16; Sprawozdanie Fundacji ... za okres czasu od 1 kwietnia 1938 r. do 31 marca 1939 r., Wilno 1939, s. 16.

Towarzystwo Opieki Nad Dziećmi w Wilnie Towarzystwo Pań Miłosierdzia Św. Wincentego a Paulo w Landwarowie Towarzystwo Pań Miłosierdzia Św. Wincentego a Paulo w Wilnie Towarzystwo Pomocy w Samokształceniu im. T. Zana Towarzystwo Pomocy Żołnierzowi Polskiemu w Wilnie Towarzystwo Popierania Polskiej Sztuki Scenicznej Towarzystwo Przyjaciół Dzieci w Wilnie Towarzystwo Przyjaciół Młodzieży w Wilnie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie Towarzystwo Św. Kazimierza w Wilnie Towarzystwo Św. Wincentego a Paulo w Słonimie Towarzystwo Ziemianek w Słonimie Wileńska Spółdzielnia Tkacka Wojewódzkie Koło Wileńskie Zjednoczonych Ziemianek Zakład Wychowawczy Dla Dziewcząt Św. Kazimierza w Wilnie Związek Rzemieślników Chrześcijan w Wilnie Zakład Sióstr Salezjanek w Wilnie Żłobek im. Marii Towarzystwa Opieki nad Dziećmi w Wilnie Ogółem

96 Henryka Ilgiewicz

Stowarzyszenie Popierania Pracy Społecznej w wilnie (1908–1939)

Reasumując, należy zaznaczyć, że Stowarzyszenie Popierania Pracy Społecznej, założone przez braci Józefa i Stanisława Montwiłłów w 1908 r. działało do 1939 r. z kilkuletnią przerwą w czasie pierwszej wojny światowej i walk z Rosją Sowiecką. Głównym jego celem było wspieranie polskich towarzystw i instytucji charytatywnych, oświatowych, naukowych i kulturalnych. Założycielami i kuratorami Stowarzyszenia zostawali ziemianie i przedstawiciele polskiej inteligencji, czynnymi działaczami – osoby posiadające wykształcenie prawnicze lub ekonomiczne, a także księża katolicy, udzielający się pracy charytatywnej. Posiadając solidny kapitał, pochodzący z dobrowolnych ofiar i powiększany przez umiejętną działalność finansową, Stowarzyszenie wspierało towarzystwa instytucje charytatywne, niosło pomoc najbiedniejszym warstwom społecznym. Ponadto, poprzez udzielanie finansowego wsparcia towarzystwom i instytucjom oświatowym, naukowym i kulturowym, przyczyniało się do rozwoju oświaty, nauki i kultury Wilna i Ziemi Wileńskiej. Zasięg terytorialny działalności Stowarzyszenia zmieniał się zależnie od sytuacji politycznej i zmian granic państwowych. Do pierwszej wojny światowej obejmował on gubernie: wileńską, kowieńską i grodzieńską. W latach 1920–1921 z powodów politycznych jego działalność ograniczała się do obszaru tzw. Litwy Środkowej. Po wejściu Wilna i Ziemi Wileńskiej w skład Państwa Polskiego (1922) zasięg działalności Stowarzyszenia znacznie rozszerzył się i obejmował województwa: wileńskie, białostockie, nowogródzkie i poleskie. Głównym terenem działalności jednak zawsze pozostawało Wilno, gdzie działały liczne popierane przez Stowarzyszenie lub Fundację towarzystwa i instytucje.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 1 (45), s. 99–122, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2012

Małgorzata Gmurczyk-Wrońska Warszawa

Gospodarka w cieniu dyplomacji Rokowania Stanisława Patka o polsko-sowiecki traktat handlowy w latach 1928–1930*

raktat ryski przewidywał, iż Polska i ZSRR „nie później niż w 6 tygodni od dnia ratyfikacji Traktatu” mają przystąpić do rokowań w sprawie umowy handlowej . Tak się jednak nie stało. Wynikało to w dużym stopniu z oporów strony sowieckiej, przeciwnej nawiązywaniu w ewentualnym traktacie handlowym do ustaleń zawartych w traktacie ryskim i dotyczących wolnego tranzytu towarów . Ponadto względy polityczne i gospodarcze zbliżyły w tym okresie ZSRR do Niemiec. W podpisanym w 1922 r. układzie w Rapallo oba państwa zobowiązały się nie zawierać traktatów handlowych z Polską przed podpisaniem takiego porozumienia pomiędzy sobą . Klauzula ta wynikała także z uwarunkowań rynku rosyjskiego, połączonego wcześniej z rynkiem polskim. Traktat handlowy ZSRR zawarł z Niemcami w kwietniu 1926 r. * Badania zostały przeprowadzone w ramach projektu badawczego finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego ze środków na naukę w l. 2008–2011 nr N N108 108434, Stanisław Patek i jego czasy – biografia Stanisława Patka (1866–1944), adwokata i dyplomaty. Traktat pokoju między Polską a Rosją i Ukrainą, 18 III 1921, art. XXI, [w:] Dokumenty z dziejów polskiej polityki zagranicznej 1918–1939, t. 1, 1918–1932, red. T. Jędruszczak, M. Nowak-Kiełbikowa, Warszawa 1989, s. 167. Ibidem, s. 168–169, art. XXII miał „być podstawą przyszłej umowy handlowej w części dotyczącej tranzytu”. W artykule tym Polska i Rosja przyznały sobie wzajemnie wolny tranzyt towarowy wszystkimi drogami żelaznymi i wodnymi”. Dotyczyło to towarów przewożonych „z Rosji lub Ukrainy oraz do Rosji lub Ukrainy przez Polskę jak również z Polski lub do Polski przez Rosję lub Ukrainę”. Tranzyt miał się odbywać bez pobierania ceł tranzytowych, niezależnie od tego czy towary te były transportowane przez terytorium jednej ze stron czy były po drodze wyładowywane, przechowywane w składach i przeznaczone do dalszej wysyłki. Tranzyt miał nie obejmować towarów militarnych. Nie przewidywano popierania dodatkowych opłat za towary pochodzące z terytorium trzeciego państwa. Szerzej W. M a t e r s k i, Na widecie. II Rzeczpospolita wobec Sowietów 1918–1943, Warszawa 2005, s. 339.

100

Małgorzata Gmurczyk-Wrońska

Nie mamy pełnej wiedzy co do faktycznego stanowiska Moskwy wobec zawarcia traktatu handlowego z Polską lub przynajmniej ożywienia kontaktów gospodarczych. Przypomnijmy, że już w połowie 1925 r. pojawiły się oznaki niewielkiego ożywienia w dziedzinie kontaktów gospodarczych pomiędzy polskimi przedsiębiorcami a ZSRR. W maju 1925 r. powstało, przy poparciu Banku Gospodarstwa Krajowego, Towarzystwo Handlu z Rosją „Polros”, które w styczniu 1926 r. podpisało w Moskwie umowę z rządem ZSRR o założeniu „Sowiecko-Polskiego Handlowego Towarzystwa Akcyjnego – Sowpoltorg” z siedzibą w Moskwie . W styczniu 1926 r. wyjechała do ZSRR grupa polskich parlamentarzystów z posłem Janem Brylem z PSL-Piast. Po ich powrocie wystąpiły tendencje do podpisania polsko-sowieckiej umowy handlowej . W kwietniu 1926 r. w Ministerstwie Przemysłu i Handlu opracowano projekt artykułów traktatu handlowego z ZSRR . Zamierzenia te pozostały jedynie na papierze. Po zamachu majowym Józefa Piłsudskiego strona sowiecka coraz bardziej dystansowała się od podejmowania prób uregulowania stosunków handlowych z Polską . Stanisław Patek po przyjeździe do Moskwy w charakterze posła RP był krytycznie nastawiony do możliwości współpracy gospodarczej z ZSRR. W raporcie 8 lutego 1927 r. pisał: „Najszkodliwszą legendą, uniemożliwiającą wprost państwom zachodnim a nawet Niemcom i Polsce realną politykę wobec Sowietów, to przesąd o pojemności rynku rosyjskiego. W szczególności koła handlowe, przemysłowcy, a często nawet i zagraniczni finansiści nie chcą zrozumieć, że Rosja w obecnym stanie nieprawdopodobnej pauperyzacji nie może się zdobyć ani na import, ani na eksport w skali przedwojennej lub odpowiadający normalnym obliczeniom według teoretycznych danych i przewidywań. O imporcie i eksporcie w Związku Sowieckim nie decyduje przecież nic innego, jak tylko wyższe względy i tajne plany Politbiuro. Sprzedaż i zakupy niemal że zawsze Szerzej A. S k r z y p e k, Kronika koegzystencji. Zarys stosunków polsko-radzieckich w latach 1921–1939, Warszawa 1928, s. 97–98. Status „Sowpoltorgu” był zatwierdzany przez władze sowieckie. Towarzystwo to kupowało towary na rynku sowieckim (dopuszczone przez władze na eksport) a następnie wywoziło i sprzedawało za granicę (także w Polsce ale niekoniecznie). O „Sowpoltorgu” także S. Ł o p a t n i u k, Polsko-radzieckie stosunki gospodarcze. Dokumenty i materiały 1921–1939, Warszawa 1976, s. 10–12. A. S k r z y p e k, op.cit., s. 100. S. Ł o p a t n i u k, op.cit., dok. 84, s. 297–301, 8 IV 1926. A. S k r z y p e k, op.cit., s. 108–109; S. Ł o p a t n i u k, op.cit., dok. 88, s. 304–306, Moskwa 11 VI 1926, raport radcy handlowego Poselstwa RP w Moskwie J. Ziabickiego do Ministerstwa Przemysłu i Handlu. Stanisław Patek pełnił funkcję posła RP w Moskwie w l. 1927–1932. Szerzej S. P a t e k, Raporty i korespondencja z Moskwy (1927–1932), wstęp i opracowanie M. Gmurczyk-Wrońska, Warszawa 2010; M. G m u r c z y k - W r o ń s k a, Stanisław Patek – szkic do biografii: stan badań, źródła, problemy badawcze, „Dzieje Najnowsze” 2007/3, s. 3–25.

Gospodarka w cieniu dyplomacji. Rokowania Stanisława Patka

101

uwarunkowane są taką czy inną spekulacją polityczną, z wyjątkiem tych nieznacznych partyj towarów, które są Rosji koniecznie potrzebne i bez których obejść się nie może [...] w Rosji niema miejsca na normalny rozwój stosunków gospodarczych z zagranicą, opartych na wzajemnych, dobrych interesach” . Potem jednak Patek zaczął zmieniać zdanie i namawiał polskie kierownictwo do rozpoczęcia polsko-sowieckich rozmów gospodarczych i podpisania w tym celu stosownych porozumień. O uregulowaniu kwestii handlowych z ZSRR mówił także w Warszawie w wywiadzie udzielonym dziennikowi „Epoka” w lipcu 1927 r.10 Wprawdzie nie zmieniła się jego ocena sowieckiego systemu gospodarczego, ale Patek widział w zachodzących w ZSRR zmianach, wynikających z wcześniejszych procesów upaństwawiania handlu, możliwości ponownego wejścia Polski jako dawnego dostawcy sprzed 1917 r. „towarów na rynki rosyjskie”11. Należy podkreślić, że Patek i jego współpracownicy w sposób niezwykle krytyczny opisywali sowiecki system gospodarczy, jego patologie związane z centralistycznym systemem zarządzania. Obserwując te procesy Patek przewidywał formowanie się nowego systemu handlowego w ZSRR nastawionego, z uwagi na trudności gospodarcze, na powiązania jednak z innymi państwami. Wielokrotnie pisał o wpływach gospodarczych Niemiec w ZSRR, o ich sprawności organizacyjnej, posiadaniu kilku „radców wysoko wykwalifikowanych i posiadających cały sztab urzędników”12, akcentował konieczność posiadania także przez Polskę podobnych struktur i podjęcia przez polskie władze bardziej aktywnych działań na rzecz „reaktywowania” dawnych powiązań gospodarczych polsko-rosyjskich. Podczas pobytu w Warszawie w marcu 1927 r. Patek prowadził rozmowy w Ministerstwie Przemysłu i Handlu z ministrem Eugeniuszem Felicjanem Kwiatkowskim i wiceministrem Franciszkiem Doleżalem. Poinformowali go oni o mającej powstać specjalnej komisji do opracowania głównych zasad „projektowanego traktatu handlowego pomiędzy Polską a Związkiem Sowietów”. Po powrocie do Moskwy Patek domagał się od MSZ bardziej szczegółowych informacji na temat pracy tej komisji, planów ministerstwa dotyczących działalności polskich firm i organizacji zainteresowanych współpracą gospodarczą z Rosją sowiecką oraz tranzytem przez Rosję polskich towarów do Persji13. Patek i jego współpracownicy prowadzili w tej sprawie także w tym czasie oraz później S. P a t e k, op.cit., dok. 8, s. 81–82, Moskwa 8 II 1927, Raport Patka do Zaleskiego. Dokumenty i Materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, oprac. T. Cieślak, M. Czernych, S. Falkowicz, J. Jurkiewicz, S. Łopatniuk, A. Zatorski, Warszawa 1966, [dalej DiM], t. V, dok. 103, s. 200–201, Warszawa 17 VII 1927, relacja dziennika „Epoka” na temat wywiadu z Patkiem. 11 S. P a t e k, op. cit., dok. 32, s. 120, Moskwa 25 IV 1927, raport Patka do Zaleskiego. 12 S. P a t e k, op. cit., dok. 32, s. 120, Moskwa 25 IV 1927, raport Patka do Zaleskiego. 13 S. P a t e k, op. cit., dok. 26, s. 112–114, Moskwa 15 IV 1927, raport Patka do Zaleskiego.

102

Małgorzata Gmurczyk-Wrońska

rozmowy w Moskwie z perskimi dyplomatami i przedstawicielami perskich kół gospodarczych14. Zabójstwo posła sowieckiego Piotra Wojkowa dokonane w Warszawie 7 czerwca 1927 r. przez gimnazjalistę wileńskiego – Białorusina Borisa Kowerdę zahamowało na kilka miesięcy trwające negocjacje polsko-sowieckie na temat paktu o nieagresji i polskie plany dotyczące ewentualnych rozmów handlowych. Kowerda został wprawdzie aresztowany i już 15 czerwca 1927 r. skazany na dożywotnie więzienie, ale wydarzenie to doprowadziło do dość ostrego stanu napięcia (przynajmniej tak to wyglądało) w stosunkach dyplomatycznych pomiędzy Polską i ZSRR. Po zakończeniu tego kryzysu strona sowiecka w wydanym komunikacie z 31 sierpnia 1927 r. zawarła stwierdzenie powrotu do stołu rokowań na temat paktu o nieagresji i traktatu handlowego15. Wstępną rozmowę na ten temat odbył nowo przybyły do Moskwy radca handlowy poselstwa Antoni Żmigrodzki z członkiem kolegium Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych [LKSZ] Jakubem Haneckim 6 października 1927 r. Mówiono o towarach przeznaczonych do ewentualnej wymiany ekonomicznej oraz polskim tranzycie do Persji. Poza ogólnymi sformułowaniami o dążeniach do zawarcia umowy handlowej nie podjęto szerzej tego tematu16. Patek prowadził więc dalszą akcję sondażową w LKSZ. W końcu sierpnia 1927 r., jeszcze przed ogłoszeniem komunikatu kończącego problemy wywołane zabójstwem Wojkowa, szef sowieckiej dyplomacji Gieorgij Cziczerin zakomunikował posłowi o możliwości powrotu do negocjacji dotyczących paktu o nieagresji „oraz ewentualnie traktatu handlowego”17. Przez następne jednak miesiące władze sowieckie nie reagowały pozytywnie na sygnały wychodzące od Patka o rozpoczęciu rozmów handlowych. Widać było wprawdzie zainteresowanie, ale „sprawę traktatu handlowego z Polską” nie traktowano „za rzecz pilną i pożądaną”18. Atmosfera wokół idei traktatu handlowego popsuła się kiedy władze sowieckie dowiedziały się o planowanym przez Polskę wprowadzeniu ceł maksymalnych w handlu wobec państw, z którymi Polska nie posiadała stosownych traktatów19. AAN, Ambasada RP w Moskwie, sygn. 61, raport Patka do ministra Zaleskiego 4/T/28 z 3 I 1928, k. 1–2; Ibidem, raport do ministra Zaleskiego 78/T/28 z 24 I 1928, k. 14–16; Ibidem, sygn. 63, raport Patka do ministra Zaleskiego 6/T/28 z 5 I 1928, k. 8–11; S. P a t e k, op.cit., dok. 103, s. 266, Moskwa 17 I 1928, raport Patka do Zaleskiego. 15 DiM, t. V, dok. 113, s. 215, Moskwa 31 VIII 1927, komunikat LKSZ w sprawie likwidacji konfliktu polsko-sowieckiego w związku zabójstwem P. Wojkowa. 16 DiM, t. V, dok. 122, s. 230–233, Moskwa 6 X 1927, notatka J. Haneckiego z rozmowy z A. Żmigrodzkim. 17 S. P a t e k, op.cit., dok. 64, s. 174, Moskwa 28 VIII 1927, raport Patka do Zaleskiego. 18 S. P a t e k, op.cit., dok. 93, s. 237, Moskwa 17 XII 1927, raport Patka do Zaleskiego. 19 21 I 1928 prezydent RP Ignacy Mościcki wydał dekret o wprowadzeniu ceł maksymalnych na towary z państw, z którymi Polska nie posiadała traktatów handlowych. Z uwagi na prowadzenie 14

Gospodarka w cieniu dyplomacji. Rokowania Stanisława Patka

103

Wprawdzie doskonale wiedziano, iż Polska odroczyła wprowadzenie postanowionych przez rząd w sierpniu 1927 r. ceł maksymalnych do 1 lutego 1928 r., to jednak w rozmowach z Patkiem i innymi pracownikami polskiego poselstwa w drugiej połowie 1927 r. strona sowiecka dawała do zrozumienia, że traktuje to jako posunięcie wymierzone przeciwko nim20. Na przełomie 1927 i 1928 r. strona polska przygotowała projekt tymczasowej umowy handlowej21. Zwolennikiem jej podpisania, a przede wszystkim wyjazdu polskich delegatów do Moskwy, był August Zaleski. Wprawdzie strona sowiecka także przejawiała zainteresowanie tego typu pertraktacjami, ale nie doszło do wspólnych ustaleń co do składu polskiej delegacji ani nadania temu oficjalnego charakteru. Poseł sowiecki w Warszawie Dmitrij Bogomołow w rozmowie z Zaleskim 17 stycznia 1928 r. powiedział jedynie, że strona sowiecka zgadza się na „nieoficjalny przyjazd do Moskwy Sokołowskiego” dyrektora Departamentu Handlu w Ministerstwie Przemysłu i Handlu w celu przeprowadzenia wstępnych rozmów handlowych22. Kolejną rozmowę z Bogomołowem Zaleski przeprowadził 23 stycznia 1928 r. Poinformował wtedy sowieckiego posła o wyjeździe dwóch osób czyli naczelnika Wydziału Wschodniego Tadeusza Hołówki i wspomnianego już Mieczysława Sokołowskiego. Zaleski wskazał na konieczność wyjazdu Hołówki, którego – jak stwierdził – darzy pełnym zaufaniem. Bogomołow nie był zaskoczony kandydaturą Hołówki, dodał jedynie, że już wcześnie prowadził z nim w tym celu rozmowy. Ostatecznie w czasie tego spotkania ustalono, iż nastąpi wyjazd polskich delegatów w celu przeprowadzenia wstępnych rozmów handlowych w Moskwie, a następnie kontynuowanie ich w Warszawie. Zaleski wspomniał także o planowanym przygotowaniu przez Patka w tej sprawie noty. Bogomołow natomiast po raz kolejny podkreślił nieoficjalny charakter podróży polskiej delegacji23. 26 stycznia 1928 r. do Moskwy przybyli Tadeusz Hołówko i Mieczysław Sokołowski. Razem ze Stanisławem Patkiem, który objął funkcję przewodniczącego, mieli stanowić polską delegacje do rozmów z Rosjanami na temat traktatu handlowego. Taką instrukcję otrzymał Patek od Zaleskiego 24 stycznia 1928 r. Zaleski pisał w niej o przeprowadzeniu „rozmów przedwstępnych przez Polskę rozmów gospodarczych związanych z traktatami handlowymi z kilkoma państwami, Polska odroczyła wprowadzenie ceł maksymalnych do 1 II 1928. 20 S. P a t e k, op.cit., dok. 93, s. 236–237, Moskwa 17 XII 1927, raport Patka do Zaleskiego; S. Ł o p a t n i u k, op.cit., dok. 109, s. 361–362, Moskwa 17 I 1928, Pismo Patka do ministra A. Zaleskiego w sprawie pertraktacji handlowych ze Związkiem Radzieckim. 21 S. Ł o p a t n i u k, op.cit., dok. 110, s. 362–363. Projekt polsko-radzieckiej tymczasowej umowy handlowej, 21 I 1928. 22 Dokumienty Wnieszniej Politiki SSSR [dalej DWP SSSR], t. XI, dok. 10, s. 18–19, 17 I 1928, telegram Bogomołowa do LKSZ. 23 DWP SSSR, t. XI, dok. 22, s. 47–48, 23 I 1928, Telegram Bogomołowa do LKSZ.

104

Małgorzata Gmurczyk-Wrońska

w sprawie zawarcia prowizorycznego układu handlowego ze Związkiem Socjalistycznych Republik Rad”24. Rozmowy te nie zostały jednak nawet zapoczątkowane, a Hołówko i Sokołowski wyjechali 30 stycznia z Moskwy do Warszawy. W historiografii fiasko tego pomysłu jest łączone właśnie ze Stanisławem Patkiem. Historycy przypuszczają, nie dysponując jednak takim dokumentem, że Hołówko przywiózł do Moskwy polecenie Piłsudskiego, by zablokował rozmowy25. W tych dniach doszło bowiem do poważnych napięć w stosunkach polsko-sowieckich w związku z procesem księdza Teofila Skalskiego, oskarżonego o szpiegostwo i działalność kontrrewolucyjną na terenie ZSRR. Władze sowieckie zarzuciły Skalskiemu współpracę z rządem polskim i wrogą działalność wobec ZSRR. Dodatkowo oskarżały pracowników polskich placówek dyplomatycznych oraz członków Delegacji Repatriacyjnej o współpracę ze Skalskim. Owa działalność księdza i polskich dyplomatów miała wynikać z dążeń do „oderwania Ukrainy” i „odbudowania Polski w granicach 1772 roku”26. Proces księdza, aresztowanego jeszcze w 1926 r. a w 1927 r. umieszczonego na liście wymiany osób pomiędzy Polską a ZSRR, wyznaczono na 23 stycznia i rozpoczął się on tego dnia przy drzwiach zamkniętych, zakończył się 27 stycznia, wyrok ogłoszono 28 stycznia skazaniem Skalskiego na 10 lat więzienia, konfiskatę mienia i utratę praw publicznych na 5 lat27. Analiza dokumentów polskich i rosyjskich z końca stycznia i początku lutego 1927 r. dodaje wiele interesujących szczegółów do tego wydarzenia. W dniu 23 stycznia Patek wysłał do MSZ dwa telegramy i jeden raport do ministra Zaleskiego. W pierwszym telegramie proponował odroczenie przyjazdu Hołówki i Sokołowskiego w związku z mającym się rozpocząć procesem ks. Skalskiego. DiM, t. V, 24 I 1928, Warszawa, Pismo ministra spraw zagranicznych A. Zaleskiego do posła RP w Moskwie St. Patka w związku z wyjazdem naczelnika Wydziału Wschodniego Ministerstwa Spraw Zagranicznych T. Hołówki i dyrektora Departamentu Ministerstwa Przemysłu i Handlu M. Sokolnickiego w celu prowadzenia rozmów o zawarcie prowizorycznego polsko-radzieckiego traktatu handlowego, dok. 148, t. 5, s. 274; Patek otrzymał ponadto instrukcje od Zaleskiego 28 I i 29 I; DiM, dok. 149 i 150, s. 275. 25 M. L e c z y k, Polityka II Rzeczypospolitej wobec ZSRR w latach 1925–1934. Studium z historii dyplomacji, Warszawa 1976, s. 200–201; W. M a t e r s k i, op.cit., s. 343; A. S k r z y p e k, op.cit., s. 120–121 (nie podaje informacji o rzekomej instrukcji Piłsudskiego); S. Ł o p a t n i u k, Sprawa zawarcia traktatu handlowego w stosunkach polsko-radzieckich (1925–1928), [w:] Z dziejów stosunków polsko-radzieckich. Studia i materiały, t. IV, Warszawa 1969, s. 98–99 (autor nie pisze także o instrukcji Piłsudskiego, niezwykle krytycznie ocenia postawę i działania Patka, jako dyplomaty źle oceniającego sytuację międzynarodowa i podejmującego błędne decyzje). 26 Patek opisał ten akt oskarżenia, który otrzymał 22 I, w raporcie do Zaleskiego 23 I 1928 w: S. P a t e k, op.cit., dok. 104, s. 267–268. 27 W ramach wymiany więźniów pomiędzy Polską i ZSRR ks. Teofil Skalski powrócił do Polski w 1932. Biogram ks. Skalskiego w: ks. Roman D z w o n k o w s k i SAC, Losy duchowieństwa katolickiego w ZSRR 1917–1939. 24

Gospodarka w cieniu dyplomacji. Rokowania Stanisława Patka

105

Motywował to zredagowaniem aktu oskarżenia „tendencyjnie i wrogo dla Polski” (Patek otrzymał tekst aktu oskarżenia 22 stycznia). Pisał także, iż „poselstwo poczyniło kroki o odroczenie sprawy [procesu księdza? – M.G.-W.] celem jej omówienia. Sprawy nie odroczono. Możliwe obostrzenie sytuacji w związku z przebiegiem procesu. Atmosfera niemożliwa do wszczęcia pertraktacji”28. W drugim telegramie prosił o anulowanie swoich sugestii z uwagi na odroczenie procesu księdza29. Tego samego dnia Patek napisał jeszcze raport do Zaleskiego, w którym opisał dokładnie sytuację. Wskazywał ponownie na wrogą dla Polski treść aktu oskarżenia, mało różniącą się „od dawnych rosyjskich aktów oskarżenia w sprawach politycznych”, opisał zabiegi wysłanego przez niego 23 stycznia radcy Zielezińskiego do Michaiła Karskiego, pracownika w wydziale spraw bałtyckich i Polski w LKSZ, z prośbą o odroczenie procesu i wskazanie na „defekty aktu oskarżenia” oraz zasygnalizowanie powstania trudnej sytuacji w stosunkach polsko-sowieckich w związku z planowanym przyjazdem Sokołowskiego i Hołówki. Zieleziński – według przekazu Patka – przekazał także Karskiemu informację od Patka, iż polski poseł w każdej chwili może „przybyć do Narkomindiełu na konferencję z Cziczerinem”. Karski oświadczył jednak, iż nie można już zatrzymać działań procesowych (wtedy Patek wysłał pierwszy telegram). Z zapisu z rozmowy Patka z Cziczerinem odbytej dopiero 20 lutego, wynika, że Patek odbył także rozmowę z Karskim i poinformował go, że jeżeli ludowy komisarz spraw zagranicznych wyrazi życzenie widzenia go, to on może przyjść30. Patek wydelegował następnie dwóch pracowników z poselstwa (radcę Zielezińskiego i sekretarza Zaniewskiego) do sądu i oświadczono im tam, że nastąpiło odroczenie procesu „bez wyznaczenia ponownie terminu” (Patek wysłał wtedy drugi telegram)31. Jak się później okazało ta druga informacja była nieprawdziwa, proces rozpoczął się jednak 23 stycznia wieczorem przy drzwiach zamkniętych i był kontynuowany 24 stycznia. Patek mimo wszystko 23 stycznia sądził, że proces rzeczywiście został odroczony i należy to traktować jako gest dobrej woli i zachęty ze strony Moskwy do podjęcia rozmów o traktacie handlowym. Następnego dnia Zaleski wysłał pismo do Patka z informacją, że Hołówko i Sokołowski wyjadą do Moskwy 25 stycznia32. Wyjazd rzeczywiście nastąpił rankiem S. P a t e k, op.cit., dok. 105, s. 268–269, Moskwa 23 I 1928, Raport Patka do Zaleskiego. Ibidem, dok. 106, s. 269, Moskwa 23 I 1928. 30 Archiv Wnieszniej Politiki Rossijskoj Federacji (Moskwa) [dalej AWP RF], 04 fond Cziczerina, op. 32, p. 222, d. 52749, streszczenie Cziczerina ze spotkania z Patkiem 20 II 1928, k. 21. Są to słowa wypowiedziane przez Patka, Cziczerin nie nawiązywał do tego potem w czasie spotkania. W dostępnych dokumentach, także raportach Patka, nie ma wzmianki o tym spotkaniu Patka z Karskim po spotkaniu Karskiego z Zielezińskim. 31 S. P a t e k, op.cit., dok. 104, s. 267–268, Moskwa, 23 I 1928, Raport Patka do Zaleskiego. 32 DiM, t. V, dok. 148. 28 29

106

Małgorzata Gmurczyk-Wrońska

planowanego dnia. Tymczasem sytuacja wyjaśniła się Patkowi wieczorem 24 stycznia w czasie rozmów ze Stomoniakowem. Tego dnia polski poseł odbył dwie rozmowy z członkiem kolegium LKSZ Borysem Stomoniakowem: jedną w południe na obiedzie u fińskiego posła, a drugą w LKSZ. W południe Patek nawiązał do planowanej wizyty Hołówki i Sokołowskiego, podkreślił własne zasługi w zorganizowaniu tej wizyty. Stomoniakow odpowiedział mu, że strona sowiecka jest wprawdzie „zadowolona” z tego faktu, ale z uwagi na to, iż ZSRR nie wystąpił do władz polskich oficjalnie z taką propozycją rozmów oraz nie otrzymał także od Bogomołowa „oficjalnego zawiadomienia” traktuje tę wizytę jako nieoficjalną. Uwagi te postawiły niewątpliwie Patka w trudnej sytuacji. Nawet z dokumentacji rosyjskiej widać jak bardzo musiało mu zależeć na rozpoczęciu planowanych rozmów handlowych. Chcąc pewnie załagodzić nieco chłód Stomoniakowa nadmienił o własnych staraniach wobec Hołówki (posiadającego w Moskwie opinię polityka nastawionego wrogo wobec ZSRR) w celu prowadzenia przez niego bardziej „aktywnej pracy w kierunku zbliżenia ze ZSRR”. Przypomniał także Stomoniakowi o rozmowach Bogomołowa z Zaleskim i ich wstępnych ustaleniach co do dalszego procesu pertraktacji już w Warszawie po przeprowadzeniu rozmów w Moskwie33. W czasie tego południowego spotkania Patek nie nawiązywał do aresztowania i procesu Skalskiego. Uczynił to jednak w czasie wieczornego spotkania ze Stomoniakowem wskazując na fakt, iż przybycie polskich delegatów w czasie wyznaczenia przez władze sowieckie procesu polskiego księdza stwarza sytuacje niezręczną. Przypomnijmy, że Patek na początku tej rozmowy był przekonany o odroczeniu procesu. W odpowiedzi Stomoniakow zarzucił Patkowi podejmowanie działań w związku ze sprawą Skalskiego i tym samym postawienie LKSZ w trudnej sytuacji. Dopiero teraz Stomoniakow powiedział Patkowi, że proces Skalskiego zaczął się jednak „wczoraj wieczorem”. Patek zareagował na to bardzo emocjonalnie mówiąc „w takim przypadku Hołówko i Sokołowski nie przyjadą”. Kiedy Stomoniakow zapytał „dlaczego”, Patek odpowiedział podniesionym głosem „jedno z drugim wiąże się. Taki proces to akt wrogi wobec Polski i jego poselstwa”. Stomoniakow dodał jeszcze, że w takim razie przyjazd Hołówki i Sokołowskiego „zależy od posła, który postąpi tak jak dyktuje mu jego interes”. Dalej – jak wynika z zapisu Stomoniakowa – „Patek krzyczał – Hołówko i Sokołowski nie przyjedzie. Nastąpi zaostrzenie stosunków”. Stomoniakow dodał „nie ma mowy o takim zaostrzeniu”, tłumaczył także, iż LKSZ nie obiecał Zielezińskiemu 23 stycznia odroczenia procesu oraz AWP RF, f. 04, op. 32, p. 222, dz. 52749, k. 9–10, zapis rozmowy Stomoniakowa z Patkiem 24 I 1928. W dokumencie występuje (u góry) jeszcze data 25 I z numerem 5575. Porównując ten zapis z drugą rozmową z Patkiem gdzie Stomoniakow zapisał identycznie, tylko z innym numerem, możemy jedynie przypuszczać, że Stomoniakow opisał obydwie rozmowy 25 I. 33

Gospodarka w cieniu dyplomacji. Rokowania Stanisława Patka

107

wskazywał na procedury sądowe niezależne od stanowiska LKSZ. Patek nie przyjął tych argumentów i powiedział „wy wszystko możecie, jeśli chcecie”34. Nie wiemy o której godzinie 24 I Patek wrócił do budynku poselstwa, ale chyba zaraz po powrocie wysłał do MSZ kolejny telegram (w Warszawie otrzymano go rano 25 stycznia o godz. 900, nie mamy godziny wysłania z Moskwy), w którym w związku z niedotrzymaniem przez stronę sowiecką obietnicy odroczenia procesu, ponownie poprosił o wstrzymanie wyjazdu polskiej delegacji35. Jednak Sokołowski i Hołówko byli już w drodze i MSZ zadecydowało, że nie będzie ich zawracać. 26 stycznia, czyli już po dotarciu delegacji do Moskwy, Patek informował, że panująca w Moskwie atmosfera wyklucza rozpoczęcie rozmów36. Dokładnie opisał tę sytuację w telegramie do Zaleskiego z 27 stycznia. Zwrócił tam uwagę między innymi na ukazujące się w prasie sowieckiej sprawozdania z procesu ks. Skalskiego z antypolskimi komentarzami, pomimo iż proces toczył się za zamkniętymi drzwiami. Wskazał także na stanowisko „miejscowej dyplomacji” w tej sprawie, określającej proces Skalskiego jako „wrogą demonstracje” przeciwko Polsce”37. 28 stycznia Zaleski w depeszy do Patka zalecał przystąpienie „do rozmów przygotowawczych nad traktatem handlowym ze stroną sowiecką”38. 29 stycznia Patek wysłał kolejny telegram do Zaleskiego, w którym sugerował jednak powrót Hołówki i Sokołowskiego bez „widzenia się z Narkomindiełem”39. W odpowiedzi 29 stycznia Zaleski nakazywał Patkowi, by jednak negocjacje podjął. Minister powoływał się na rozmowę z Bogomołowem z dnia 28 stycznia, w czasie której poseł sowiecki zapewniał go o wstrzymaniu antypolskiej propagandy w prasie sowieckiej w związku z procesem Skalskiego i dążeniu Moskwy do rozpoczęcia rozmów handlowych z Polską40. Dzień później AWP RF, fond 04, op. 32, p. 222, dz. 52749, k. 4–8, zapis rozmowy ze spotkania Stomoniakowa z Patkiem 24 I 1928. W dokumencie występuje (u góry) jeszcze data 25 I z numerem 5576. 35 S. P a t e k, op.cit., dok. 108, s. 271, Moskwa 25 I 1928, telegram Patka do MSZ. 36 Ibidem, Dok. nr 109, s. 271, Moskwa 26 I 1928, telegram Patka do MSZ. 37 S. P a t e k, op.cit., dok. 110, s. 272, Moskwa 27 I 1928, telegram Patka do Zaleskiego. 38 DiM, t. V, dok. 149, s. 275, 28 I 1928, Depesza Zaleskiego do Patka o decyzji niestosowania ceł maksymalnych w handlu z ZSRR. 39 S. P a t e k, op.cit., dok. 111, s. 273, Moskwa 29 I 1928, telegram Patka do MSZ. 40 DiM, t. V, dok. 150, 1928, styczeń 29, Warszawa, Depesza ministra spraw zagranicznych A. Zaleskiego do posła Patka w sprawie rozpoczęcia przez delegację polską rokowań o zawarcie prowizorycznego traktatu handlowego ze Związkiem Sowieckim: „Wczoraj wieczorem Bogomołow oświadczył, że otrzymał od NKID [Narodnyj Komissariat Inostrannych Dieł czyli Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych zw. też Narkomindiełem] zawiadomienie, że wszelka antypolska działalność prasowa z powodu Skalskiego będzie natychmiast zatrzymana. Bogomołow tłumaczył postępowanie Sowietów późną bardzo interwencją poselstwa i zapewniał o chęci Sowietów dojścia do porozumienia w sprawach handlowych. Rozgłoszony przez PAP i prasę wyjazd dwóch wyższych urzędników do Moskwy sprawiłby wrażenie poważnej porażki, gdyby nie doszło do skutku widzenie się z NKID. 34

108

Małgorzata Gmurczyk-Wrońska

czyli 30 stycznia Patek poinformował Zaleskiego o wyjeździe Hołówki i Sokołowskiego41. Prawdopodobnie tego dnia Patek otrzymał jeszcze od Zaleskiego telegram krytykujący jego działania, gdyż następnego dnia Patek w telegramie pisał: „sądziłem, że decyzję dotyczącą taktyki i postępowania pozostawił Pan Minister mnie w porozumieniu z delegatami”42. Sądzę, że nie można obarczać całą winą Patka za storpedowanie rozmów polsko-sowieckich na temat traktatu handlowego. Polski poseł zachował się wprawdzie nerwowo, ale reprezentował polską rację stanu. Gdyby strona sowiecka chciała rzeczywiście rozpocząć te rozmowy, nie doprowadziłaby do połączenia antypolskiego, godzącego w rząd polski i jego przedstawicieli w ZSRR procesu Skalskiego z planowaną wizytą polskich delegatów. Nie ulega jednak wątpliwości, że Patek już 22 stycznia, kiedy zapoznał się z aktem oskarżenia przeciwko Skalskiemu, miał wątpliwości co do sensu prowadzenia tych rozmów. Można więc polemizować z funkcjonującą w historiografii tezą, że to dopiero Sokołowski i Hołówko przywieźli polecenie Piłsudskiego, nie zaczynania rozmów w Sowietami. Oczywiście, hipotezy o interwencji Piłsudskiego także nie można zupełnie pominąć. Nie znamy korespondencji Patka do marszałka z tych dni. Zapewne słusznie będzie przyjąć, że niepodjęcie rozmów przez stronę polską wynikało zarówno z wcześniejszej analizy sytuacji przez Patka w Moskwie, przedstawionej przez niego w telegramach z 23 i 25 stycznia, jak i być może z instrukcji Piłsudskiego przywiezionych przez polską delegację. Nie można Patka obarczać całą odpowiedzialnością za zaistniałą sytuację, gdyż jeszcze przed wyjazdem Hołówki i Sokołowskiego z Warszawy miał on poważne wątpliwości co do powodzenia przedsięwzięcia. Niewątpliwie jest to problem znacznie bardziej złożony i, niestety, nieuchwytny źródłowo, dotyczy bowiem złej współpracy i niedostatecznej wymiany informacji pomiędzy poselstwem w Moskwie a MSZ w Warszawie, na co zresztą wielokrotnie zwracał uwagę Patek, oraz, niestety, nielojalności posła wobec bezpośredniego przełożonego. Zarazem ma związek z pewną „dwutorowością” polskiej polityki zagranicznej. Jeżeli prawdziwa jest hipoteza o interwencji Piłsudskiego w sprawie storpedowania rozmów, to zademonstrował on właśnie w tak spektakularny sposób inne swoje stanowisko od Zaleskiego. Jeśli założymy, że Hołówko i Sokołowski przywieźli instrukcje Piłsudskiego, to widać, iż Zaleski instrukcji tych nie znał. Zaleski rzeczywiście był zwolennikiem rozpoczęcia rozmów handlowych i uznał Wobec powyższego proszę zgłosić gotowość rozmów przez Hołówkę i Sokołowskiego i równocześnie, ale niezależnie, wystąpić z żądaniem dotrzymania obietnicy co do niewykonania wyroku nad Skalskim, unikając jednak nawet pozorów tworzenia iunctim między tymi dwiema sprawami. Postępowanie w sprawie Skalskiego proszę wobec Sowietów traktować jako osobistą nielojalność w stosunku do pana posła i według uznania swego żądać jej zlikwidowania”. 41 S. P a t e k, op.cit., dok. 112, s. 273, Moskwa 30 I 1928, telegram Patka do MSZ. 42 Ibidem, dok. 113, s. 274, Moskwa 31 I 1928, telegram Patka do Zaleskiego.

Gospodarka w cieniu dyplomacji. Rokowania Stanisława Patka

109

zachowanie Patka za postąpienie wbrew jego instrukcji. W raporcie do ministra z 31 stycznia Patek tłumaczył się, przedstawiając swoje argumenty i powołując się na wysłane wcześniej telegramy43. W podobnym tonie utrzymane były też następne raporty do Zaleskiego. Z dokumentów tych wynika (szczególnie z pisma z 6 lutego 1928 r.), że Patek był niezadowolony z zaistniałej sytuacji, czuł się niezręcznie, ale „całą odpowiedzialność za to co się stało” wziął „na siebie”44. Patek we wspomnianym raporcie z 31 stycznia jeszcze raz opisał całe zamieszanie i nawiązał do swoich depesz z 23 i 25 stycznia, z których wynika, że przed wyjazdem polskiej delegacji z Warszawy doradzał MSZ jej wstrzymanie, choćby o kilka dni, przynajmniej do czasu zakończenia procesu45. Tak się jednak nie stało i zdaniem Patka Sowieci wykorzystali również czas przyjazdu polskiej delegacji, by dodatkowo upokorzyć stronę polską. Patek zapewniał Zaleskiego: „N i e m o ż e t u b y ć m o w y o n i e c h ę c i w y k o n a n i a i n s t r u k c j i M i n i s t e r s t w a S p r a w Z a g r a n i c z n y c h. Zaszedł szereg nieporozumień [...]”46. Być może rzeczywiście tak było. Przypomnijmy także, że w instrukcji z 24 stycznia Zaleski sugerował jedynie rozpoczęcie rozmów. Minister nawiązał do tej instrukcji w piśmie do Patka z 16 lutego 1928 r.: „Delegacja PP. Hołówki i Sokołowskiego nie miała na celu zrobienia traktatu, lecz tylko przedwczesne omówienie niektórych kwestii […]”47. Po wyjeździe polskiej delegacji 30 stycznia Patek odradzał ponowny ich przyjazd do Moskwy: „Ponowny przyjazd naszej Delegacji do Moskwy uważam po prostu za rzecz wykluczoną. Byłoby to ciosem dla naszej powagi i znaczenia. Zostałoby to uznanym powszechnie za pójście do Canossy. Stało by się to porażką i poderwaniem właśnie tego mocarstwowego i prestiżowego stanowiska, które uważam za podstawę nie tylko wszelkich rokowań ale całego ustosunkowania się naszego do ZSSR i o którem piszę zasadniczo na początku tego raportu”48. Patek miał oczywiście rację krytykując stronę sowiecką za antypolsko sformułowany akt oskarżenia przeciwko Skalskiemu i Polsce, za rozpoczęcie procesu polskiego księdza w czasie planowanego przyjazdu polskich delegatów oraz ogłoszenie w „Izwiesti” – co ciekawe – w dniu przyjazdu polskich delegatów informacji, iż przyjechali oni ze „swoim projektem”49 prosząc o jego rozpoznanie. Stawiało to niewątpliwie stronę polską na pozycji proszącej, a nie negocjującej. Patek widział jak Moskwa traktowała Niemców i Japończyków w przypadku rozmów Ibidem, dok. 114, s. 274–278, Moskwa 31 I 1928, raport Patka do Zaleskiego. Ibidem, dok. 117, s. 282–286, Moskwa 6 II 1928, raport Patka do Zaleskiego. 45 Ibidem, dok. 114, s. 274–278. 46 Ibidem. 47 AAN, MSZ, sygn. 6746, Pismo Zaleskiego do Patka (do rąk własnych), 16 II 1928, s. 13. 48 S. P a t e k, op.cit., dok. nr 117, s. 285, Moskwa 6 II 1928, raport Patka do Zaleskiego. 49 Ibidem, s. 284. 43

110

Małgorzata Gmurczyk-Wrońska

gospodarczych. Jak trudne były to spostrzeżenia dla polskiego dyplomaty widać w tego słowach: „Od Niemców nie żądają przyjazdu delegatów, lecz wysyłają do nich swoich ministrów i delegacje, gdy Niemcy życzą sobie tego, Japończykom urządzają wspaniałe powitania nawet gdy przyjeżdżają komisje lub działacze o charakterze prywatnym. Podczas gdy w stosunku do nas w tym samym czasie w ciągu ostatnich paru miesięcy meldują tylko żądania uprzejmości, a zachowują się nie tylko wstrzemięźliwie, ale nieżyczliwie”50. Przypomnijmy także w tym miejscu, że Patek był poruszony sposobem, w jaki władze sowieckie potraktowały wycieczkę gdańskich finansistów i przemysłowców w czerwcu 1927 r. (w czasie incydentu związanego z zabójstwem posła sowieckiego w Warszawie Piotra Wojkowa). Byli oni zapraszani na uroczyste bankiety, rozmowy z nimi prowadzili najwyżsi urzędnicy LKSZ i Cziczerin. Patek widział w tym ignorowanie przez władze sowieckie „prawno-politycznego stosunku Gdańska do Polski” oraz traktował to jako element gry „dyplomatycznej z Polską i Niemcami”51. Możemy przypuszczać, że opinie Patka na temat postępowania sowieckiej dyplomacji wobec Polski podzielał także minister Zaleski. Nie mniej jednak w swojej odpowiedzi do Patka 8 lutego odniósł się niezwykle krytycznie do działań polskiego przedstawiciela w Moskwie. Nie wykluczał wprawdzie, że „Sowiety umyślnie sprowokowały poselstwo sprawą ks. Skalskiego, aby nie dopuścić do pertraktacji w chwili tak dla nas korzystnej”52, ale uważał za błąd wyjazd polskich delegatów bez uprzednich rozmów w LKSZ. Zaleski traktował rozpoczęcie rozmów z Rosjanami jako bodziec do prowadzonych w Warszawie rozmów gospodarczych z Niemcami. Polski minister wielokrotnie informował o tym Patka. Należy przypuszczać (chociaż nie dysponujemy dokumentami), że antypolskie działania Sowietów w momencie przyjazdu polskiej delegacji do Moskwy, były związane z toczącymi się rozmowami gospodarczymi polsko-niemieckimi. Nie ulega jednak wątpliwości, że z punktu widzenia taktyki działań na linii Warszawa–Moskwa i Warszawa–Berlin, incydent w Moskwie z polską delegacją szkodził polskim działaniom. Sugestia Zaleskiego co do sowieckiej prowokacji też ma swoje uzasadnienie. Przypomnijmy, że w styczniu 1928 r. władze polskie zdelegalizowały Białoruską WłościańskoRobotniczą Hromadę, której zarzuciły działalność antypolską, inspirowaną przez poselstwo sowieckie w Warszawie. Wydaje się jednak, iż krzywdzące dla Patka, a przede wszystkim dla ks. Skalskiego, było stwierdzenie Zaleskiego w cytowanym piśmie do posła, że skoro proces księdza zakończono 27 stycznia i uwolniono go „od zarzutu szpiegostwa, przez co ipso facto upadł zarzut współudziału w tymże ze strony poselstwa, i wyrok wydano stosunkowo łagodny”53, to należało to Ibidem, dok. nr 116, s. 279, Moskwa 4 II 1928, raport Patka do Zaleskiego. Ibidem, dok. 60, s. 167, Moskwa 28 VI 1927, raport Patka do Zaleskiego. 52 DiM, t. V, dok. 156, s. 286–289. 53 Ibidem, s. 288. 50 51

Gospodarka w cieniu dyplomacji. Rokowania Stanisława Patka

111

traktować jako gest dobrej woli ze strony sowietów i rozpocząć rozmowy handlowe. Przypomnijmy, że w ogłoszonym 28 stycznia 1928 r. w Moskwie wyroku sądowym ksiądz Skalski został wprawdzie uwolniony z zarzutu szpiegostwa, ale inne podtrzymano i skazano go na 10 lat ciężkiego więzienia i pozbawienia praw publicznych na 5 lat54. Należy przypuszczać, że Zaleski nie miał pełnej wiedzy na temat samego przebiegu procesu, a informacje przekazane mu przez Patka były chyba niewystarczające. Zdenerwowanie Zaleskiego, poza oczywistym faktem niewykonania przez Patka jego instrukcji i poleceń, wynikało także ze stanowiska strony sowieckiej, która „wyśmienicie” wykorzystała to wydarzenie do krytykowania polskiej dyplomacji. Bogomołow w czasie spotkania z Zaleskim 4 lutego i prawdopodobnie 7 lub 8 lutego obarczył posła polskiego odpowiedzialnością za udaremnienie spotkania w Moskwie na temat wstępnych rozmów handlowych polsko-sowieckich55. W czasie tego drugiego spotkania Bogomołow przekazał Zaleskiemu treść niezwykle krytycznego wobec Patka telegramu do niego Stomoniakowa opisującego, z punktu widzenia LKSZ, całe zdarzenia z niefortunną wizytą w Moskwie polskiej delegacji i obarczającego winą za wszystko Patka. Stomoniakow zarzucił polskiemu dyplomacie nie respektowanie podstawowych reguł obowiązujących w pracy dyplomatycznej, zaprzeczył jakoby LKSZ obiecywał odroczenie procesu Skalskiego, zarzucił Patkowi kłamstwo jakoby wbrew jego staraniom nie został on przyjęty przez Cziczerina56. Bogomołow jeszcze w rozmowie z Zaleskim 25 lutego, nawiązując do odbytej rozmowy Patka z Cziczerinem 20 lutego, ponownie obarczył Patka odpowiedzialnością za całe wydarzenie57. Patek – Cziczerin Przypomnijmy, że 23 stycznia po zapoznaniu się 22 stycznia z aktem oskarżenia wobec ks. Skalskiego, Patek wysłał radcę Zielezińskiego do NKID. W rozmowie z Karskim Zieleziński powiedział w imieniu Patka, że poseł w każdej chwili gotów W ramach wymiany więźniów pomiędzy Polską i ZSRR ks. Teofil Skalski powrócił do Polski w 1932. Biogram Skalskiego w: ks. Roman D z w o n k o w s k i SAC, Losy duchowieństwa katolickiego w ZSRR 1917–1939, s. 163–182. 55 S. Ł o p a t n i u k, Polsko-radzieckie stosunki gospodarcze..., dok. 116, s. 373, 4 II 1928, Depesza dyrektora Departamentu Politycznego MSZ T. Jackowskiego do Patka (informacje ze spotkania Bogomołowa z Zaleskim). 56 DWP SSSR, t. XI, dok. 32, s. 66–67, 6 II 1928, telegram Stomoniakowa dla Bogomołowa, dokument także w DiM, t. V, dok. 153, s. 281–282. 57 DWP SSSR, t. XI, dok. 51, s. 119, 25 II 1928, zapis rozmowy Bogomołowa z Zaleskim. W dokumencie tym Bogomołow powołując się na rozmowę Patka z Cziczerinem określił zachowanie Patka jako nie dające się w wytłumaczyć i wynikające z bezpodstawnej urazy polskiego posła. Dokument z rozmowy Patka z Cziczerinem z 20 II nie jest zawarty w DWP (opisuję to spotkanie niżej w tekście). 54

112

Małgorzata Gmurczyk-Wrońska

jest „przybyć do Narkomindiełu na konferencje z Cziczerinem”58. Patek nie był jednak zapraszany na konferencję z szefem sowieckiej dyplomacji od grudnia 1927 r. (wyżej). W sytuacji zaistniałego konfliktu Patek powinien zapewne poprosić o takie spotkanie. Z jego raportów wynika, że brał taką ewentualność tylko w sytuacji rzeczywistego odłożenia procesu ks. Skalskiego i wymaganej w tej sytuacji wizyty posła u ludowego komisarza spraw zagranicznych kończącej zaistniałe napięcie59. Tymczasem strona sowiecka wykorzystała także ten fakt do krytykowania Patka za doprowadzenie do wyjazdu Hołówki i Sokołowskiego z Moskwy. Bogomołow przekazał tę informację Zaleskiemu 4 lutego 1928 r. Relacjonujący Patkowi to spotkanie dyrektor Departamentu Politycznego MSZ Tadeusz Jackowski pisał: „Cziczerin dziwi się, dlaczego Pan Poseł nie interweniował u niego osobiście, że Zieleziński w rozmowie z Karskim nie mówił o życzeniu Pana Posła widzenia się z Cziczerinem celem złagodzenia konfliktu. Cziczerin oczekuje według słów Bogomołowa, że Pan Poseł odwiedzi go osobiście celem wyjaśnienia całego nieporozumienia. Bogomołow wątpi, aby Cziczerin sam zwrócił się do pana Posła, gdyż czuje się dotkniętym i uważa, że Narkomindieł uczynił wszystko, aby ułatwić rozpoczęcie rokowań z delegacją”60. Przypomnijmy także, że Stomoniakow w telegramie do Bogomołowa z 6 lutego zarzucił Patkowi kłamstwo jakoby wbrew prośbie polskiego posła nie został on przyjęty przez Cziczerina. MSZ przekazało najprawdopodobniej te informacje Patkowi, gdyż 6 lutego w raporcie do ministra Zaleskiego starał się on uspakajać centralę co do jego stosunków z Cziczerinem. Zapewniał, że jego stosunek do sowieckiego szefa dyplomacji „ułoży się zwykłym zdarzeń biegiem”61, czyli że do spotkania dojdzie. W raporcie tym Patek nawiązał do krótkiego, nieoficjalnego spotkania z Cziczerinem w ambasadzie włoskiej. W czasie krótkiej rozmowy poruszyli sprawę ostatnich wydarzeń. Ze sprawozdania Patka wynika, że Cziczerin starał się załagodzić sytuację, mówił o prawdopodobnym S. P a t e k, op.cit., dok. 104, s. 267, Moskwa, 23 I 1928, Raport Patka do Zaleskiego. S. P a t e k, op.cit., dok. 117, s. 286, 6 II 1928, raport Patka do Zaleskiego. Patek pisał: „Co do interpretacji dotyczących rozmowy pomiędzy Karskim, a radcą Zielezińskim, to są one, tak jak wiele rzeczy u nich, naciągnięte i kłamliwe. Karski doskonale zrozumiał Zielezińsiego, bo mu postawił w odpowiedzi takie trzy ewentualności: a) jeżeli uda się odłożyć sprawę ks. Skalskiego, to spotkanie się moje z Cziczerinem stanie się zbytecznem, b) jeżeli sąd wojskowy absolutnie na odroczenie sprawy i na żadne w jej postawieniu zmiany się nie zgodzi, to odmowa Czczerina przy osobistem widzeniu byłaby dla mnie jeszcze większą przykrością, c) tylko wówczas gdy poparcie tej sprawy powagą osobistej wizyty Posła okazałoby się pożytecznem, Karski miał zatelefonować do Poselstwa i zaprosić mnie na konferencję z Cziczerinem, czego nie uczynił. Gdyby Karski Zielezińskiego nie zrozumiał, toby mu takich detalicznych alternatyw nie wyszczególniał. Nie można dać im się wywodzić w pole tego rodzaju dowodzeniami”. 60 S. Ł o p a t n i u k, Polsko-radzieckie stosunki gospodarcze..., dok. 116, s. 373, 4 II 1928, Depesza dyrektora Departamentu Politycznego MSZ T. Jackowskiego do Patka. 61 S. P a t e k, op.cit., dok. nr 117, s. 285, Moskwa 6 II 1928, raport Patka do Zaleskiego. 58 59

Gospodarka w cieniu dyplomacji. Rokowania Stanisława Patka

113

niewłaściwym zrozumieniu przez Karskiego słów Zielezińskiego, gdyż „w razie przeciwnym on byłby mnie na konferencję natychmiast zaprosił i prawdopodobnie porozumielibyśmy się ze sobą”. Cziczerin miał jeszcze dodać przy ambasadorze włoskim „Trzeba, ażebyśmy się porozumieli [...] bo porozumienie nasze co do Borysowa w czasie wojny, gdyśmy obaj byli ministrami spraw zagranicznych, miało przecie poważne skutki dla obu naszych wielkich narodów”62. Przekaz Patka jest rzeczywiście bardzo koncyliacyjny, widać jednak silny emocjonalny związek z 1920 r. Patek niewątpliwie chciał uspokoić MSZ, rozwiać ewentualny niepokój co do dalszych kontaktów z szefem sowieckiej dyplomacji. Do oficjalnego spotkania obu dyplomatów doszło 20 lutego 1928 r. Dysponujemy sprawozdaniami obydwu rozmówców z tego spotkania. Dokumenty te bardzo różnią się. Sprawozdanie Patka dla Zaleskiego jest bardzo krótkie, ogólne w treści. Poseł pisał, iż rozmowa trwała dwie godziny i dotyczyła kwestii rokowań handlowych polsko-sowieckich oraz stosunków polsko-litewskich. Napisał, że Cziczerin stoi na stanowisku rozpoczęcia rozmów przedwstępnych w Moskwie, co do Litwy strona sowiecka jak zwykle doradzała Polsce porozumienie z Kownem. Cziczerin wyrażał także obawy co do ewentualnych wrogich aktów ze strony Polski wobec Litwy63. Patek zazwyczaj pisał długie raporty, tu zaskakuje forma i oszczędność w treści. Możemy tylko przypuszczać, że Patek napisał je z obowiązku, ale nie umieścił tam wszystkiego. Ciekawe jest sprawozdanie Cziczerina. Szef sowieckiej dyplomacji zaczął: „Odniosłem wrażenie, że on [Patek] nie miał życzenia widzieć mnie. Powiedział tylko, że jeśli ja chcę go widzieć, to on może przyjść”64. Patek jako pierwszy zaczął tłumaczyć po kolei wydarzenia, mówił o dwóch rozmowach z Karskim 23 stycznia Zielezińskiego i jego, o wysłanych do sądu pracownikach poselstwa, którym powiedziano, że proces został odłożony, o swoich telegramach do Warszawy. Podkreślił, że gdyby wiedział, iż proces będzie kontynuowany to Hołówko i Sokołowski nie przyjechaliby do Moskwy. Skoro jednak proces nie mógł być wstrzymany to on i poselstwo powinno być o tym poinformowane. Cziczerin nawiązał do wyrażanego już wielokrotnie stanowiska sowieckiego o niemożliwości wstrzymania procesu i ...w tym momencie „zaczął się spór”65. Cziczerin zarzucał Patkowi brak umiejętności postępowania w tego typu sprawach, widzenie i ocenianie współczesności poprzez pryzmat dawnych doświadczeń, Patek Ibidem, s. 286. DiM, t. V, dok. 161, s. 296–297, 21 II 1928, Sprawozdanie Patka dla Zaleskiego. 64 AWP RF, 04 f. Cziczerina, op. 32, p. 222, d. 52749, streszczenie ze spotkania z Patkiem 20 II 1928, k. 21. Dokument ten nie został włączony do zbioru DWP SSSR. Na spotkanie to powołał się Bogomołow w czasie spotkania z Zaleskim 25 II 1928. (przypis nr 58 )Wypowiedź Bogomołowa na temat spotkania Patka z Cziczerinem nie ma nic wspólnego z jej przebiegiem, przynajmniej tym zawartym w dokumentacji AWP RF. 65 Ibidem, k. 22. 62

114

Małgorzata Gmurczyk-Wrońska

z kolei wyrażał rozżalenie na bierność władz sowieckich w czasie, kiedy poselstwo prosiło o interwencję. Patek pozwolił sobie nawet na wypowiedzenie takich zdań: „Chcielibyśmy wiedzieć, czy u was jest wola dobrych stosunków z nami. [...] Jak trudno prowadzi się sprawy z sowieckimi władzami. Z żadnym innym rządem nie ma takich trudności”66. Jednocześnie Patek powiedział, że wypowiedziane przez niego uwagi wynikają z jego widzenia spraw w Moskwie i to jest jego stanowisko, natomiast „wszystko zależy od władz w Warszawie. Jeżeli taka będzie ich wola to on nie wróci do Moskwy”67. Patek brał więc pod uwagę odwołanie go ze stanowiska posła przez Zaleskiego. Jest to jedyny znany mi zapis, kiedy Patek użył tych słów. Niestety nie znamy rozmów pomiędzy nim a Zaleskim i Piłsudskim w czasie jego przyjazdu do Warszawy w marcu 1928 r. Informacje o ewentualnym odwołaniu Patka z funkcji posła w Moskwie pojawiały się natomiast w prasie68. *** Po niefortunnym styczniowym przyjeździe Hołówki i Sokołowskiego do Moskwy, Patek był przeciwny ponownemu ich przyjazdowi do ZSRR w sprawie rozpoczęcia wstępnych rozmów handlowych. Zaleskiemu doradzał, licząc się z ”drażliwością przeciwnika”69 zaaranżowanie w Warszawie jakiegoś spotkania Ibidem, k. 24. Ibidem, k. 25. 68 AAN, Akta Erazma Piltza, sygn. 34, k. 28, streszczenie informacji podawanych przez „Germanię” w prasie polskiej. Wydarzenia mające miejsce w Moskwie w końcu stycznia 1928 dotyczące niefortunnego przyjazdu polskiej delegacji, roli Patka, jak również procesu ks. Skalskiego były szeroko komentowane na łamach prasy polskiej i międzynarodowej (w tym szeroko sowieckiej). W komentarzach pojawiały się uwagi o dwutorowości polskiej polityki zagranicznej, lekceważeniu Polski przez Sowiety, nieudolności i odważnej postawie Patka. Ciekawe informacje (zbliżone do tych podanych przez Patka w raportach) zamieścił „Times” w korespondencji z Warszawy. W streszczeniu podanym przez prasę polską z tego dziennika czytamy: „autor korespondencji pisze, że – jak się zdaje – wydarzyła się następująca rzecz, mianowicie poseł Patek otrzymał – lub zdawało mu się, że otrzymał, zobowiązanie odroczenia procesu ks. Skalskiego. Na podstawie tego porozumienia min. Patek zgodził się zawiadomić telegraficznie swój Rząd, że specjalna misja polska może przybyć do Moskwy. Delegaci polscy wyruszyli z Warszawy 25 stycznia, nie widząc, że proces ks. Skalskiego rozpoczął się poprzedniego wieczoru, wbrew zobowiązaniu, którego dotrzymanie było warunkiem ich wyjazdu. Wiadomość o niedotrzymaniu obietnicy, czy też o poważnem nieporozumieniu dosięgła ich wówczas, gdy już byli w Rosji. Jedyna droga, po której mogli z godnością podążyć było prowadzenie rozmów z Patkiem aż do zakończenia procesu”. 69 S. P a t e k, op.cit., dok. nr 119, s. 287–288, Moskwa 14 II 1928, raport Patka do Zaleskiego. Patek pisał: „Licząc się z drażliwością przeciwnika należałoby może uczynić mu przyjazd do Warszawy jaknajbardziej możliwym i łatwym. Możnaby się umówić z nim co do formy zaproszenia. Możnaby im urządzić odpowiednie spotkanie i przyjęcie. cMożnaby właśnie z racji ich przyjazdu odroczyć jaką drażliwą sprawę w sądach naszychc. Mógłby ktokolwiek z naszego Poselstwa towarzyszyć im do granicy lub do Warszawy. Możnaby wreszcie sam akt podpisania w Warszawie zredagowanego traktatu przenieść do Moskwy. Jest prawdopodobnem jeszcze wiele innych lepszych 66 67

Gospodarka w cieniu dyplomacji. Rokowania Stanisława Patka

115

mającego charakter ewentualnych przedwstępnych rozmów i potem przeniesienia rozmów do Moskwy. Z uwagi na prowadzone w tym czasie sowiecko-niemieckie rozmowy gospodarcze Patek nie doradzał pośpiechu. Argumentował to tym, że „Gdybyśmy byli nasze pertraktacje rozpoczęli przed Niemcami, to może w interesie ZSSR leżałoby pokazać Niemcom swą nieustępliwość na naszej skórze. Tymczasem obecnie wszystko to, co dla siebie w prowadzonych w Berlinie rokowaniach od ZSSR uzyskają Niemcy, np. przyznanie kontyngentów, ma szanse wejścia następnie i w nasze umowy”70. Patek prawdopodobnie jeszcze przed przyjazdem do Warszawy w marcu 1928 r. próbował wysondować stronę sowiecką co do tego pomysłu. Możemy przypuszczać, że także minister Zaleski nie był przeciwny takiemu postępowaniu. Strona sowiecka sprzeciwiła się jednak prowadzeniu rozmów w Warszawie. Zaleski poinformował o tym Patka 16 lutego 1928 r.71 Patek skomentował to w sposób następujący: „obecnie, ZSSR prawie w dzień wysłania swoich delegatów do Berlina, ogłosił komunikat, że delegatów swoich do Warszawy wysyłać nie myśli, stwierdził wobec Ministerstwa Spraw Zagranicznych, że „przeniesienie rokowań do Warszawy” jest wykluczone, gdyż uważałby je za porażkę sowietów, na którą się one nigdy nie zgodzą”, wreszcie zaproponował, ażeby po tem, co się stało, polscy delegaci upokorzyli się i powtórnie przyjechali do Moskwy. Jest w tem wiele bufonady i zarozumiałości, jest chęć upokorzenia nas, ale realnych dobrych chęci, poza słowami Bogomołowa, nie widać”72. Przypomnijmy, że 20 lutego także Cziczerin poinformował Patka o Moskwie jako miejscu rozpoczęcia rozmów. Przez następne miesiące miały miejsce sondażowe rozmowy na temat rozpoczęcia ewentualnych rozmów dotyczących traktatu handlowego. 27 kwietnia 1928 r. Patek w rozmowie z Bogomołowem w Warszawie zaproponował stronie sowieckiej opublikowanie wspólnego komunikatu na temat konieczności zawarcia umowy handlowej. Po tej publikacji nastąpiłby powrót do wersji ze stycznia z wysłaniem delegatów polskich do Moskwy. Tam miałyby miejsce wstępne rozmowy, zakończenie jednak nastąpiłoby w Warszawie. Patek uzależnił to jednak od wydania Polsce przez stronę sowiecką księdza Skalskiego73. Przeciwko tej wersji wystąpił LKSZ. Stanowisko to przedstawił Stomoniakow w piśmie do Bogomołowa z 28 kwietnia 1928 r. Sowiecki i odpowiedniejszych środków sytuację łagodzących, co do których możnaby było porozumieć się w Warszawie z Bogomołowem, jeżeli on jest w istocie tak szczerym i życzliwym, jak to głosi”. 70 S. P a t e k, op.cit., dok. nr 119, s. 288, Moskwa 14 II 1928, raport Patka do Zaleskiego. 71 DiM, t. V, dok. 160, s. 295–296, 16 II 1928, Pismo Zaleskiego do Patka. 72 S. P a t e k, op.cit., dok. nr 121, s. 290, Moskwa 21 II 1928, raport Patka do Zaleskiego. 73 DWP SSSR, t. XI, s. 721. Przypis do dok. 149, Z dokumentacji rosyjskiej nie wynika czy wydanie księdza Skalskiego odbyć by się miało w ramach wymiany pomiędzy Polską i ZSRR. Byłby to więc powrót do wcześniejszych ustaleń dotyczących księdza, jeszcze sprzed procesu ze stycznia 1928.

116

Małgorzata Gmurczyk-Wrońska

dyplomata argumentował to brakiem związków pomiędzy sprawą ks. Skalskiego a umową handlową. W związku z tym sugerował albo pozostanie tylko przy wersji komunikatu i przyjazdu polskich delegatów do Moskwy albo prowadzenie rokowań na drodze dyplomatycznej (przy uprzednim przekazaniu przez stronę polską projektu umowy) bez konieczności wysyłania delegatów do Moskwy74. Do tych kwestii nie powrócono jednak w kolejnych miesiącach. Oficjalne rozmowy zostały wszczęte dopiero w kwietniu 1929 r. Przyczyną tego stanu rzeczy było między innymi kolejne napięcie w stosunkach polsko-sowieckich wywołane próbą zamachu na przedstawiciela handlowego w Polsce Aleksieja Lizarewa (4 maja), problemem rosyjskich organizacji kontrrewolucyjnych działających na terenie Polski75. Ważnym wydarzeniem z początku 1929 r., odsuwającym w czasie rozmowy na tematy handlowe, były także pertraktacje i podpisanie w Moskwie protokołu moskiewskiego. Należy jednak dodać, że Patek namawiał MSZ do podejmowania wysiłków w celu kontynuowania planów zawarcia umowy handlowej76. W przesyłanych ministrowi Zaleskiemu analizach sytuacji ekonomicznej ZSRR zwracał uwagę na zły stan gospodarki Sowietów, poszukiwanie przez nich kredytów na zachodzie Europy i w Stanach Zjednoczonych, pertraktacjach gospodarczych z Niemcami. Patek obawiał się także wchodzenia firm zachodnich na rynek sowiecki i tym samym wzrostu konkurencyjności, także dla polskich firm77. Sugestie Patka wynikały także z rozmów prowadzonych przez niego w Warszawie w MSZ78 oraz z ministrem Kwiatkowskim. 29 listopada 1928 r. Kwiatkowski przedłożył Komitetowi Ekonomicznemu Rady Ministrów wniosek w sprawie wznowienia rozmów z ZSRR o umowę handlową. Projekt przewidywał rokowania mające na celu „zawarcie prowizorium dotyczącego obrotu towarowego i tranzytu, względnie uregulowanie poszczególnych konkretnych zagadnień w drodze umów kompensacyjnych” pomiędzy Polską i ZSRR. Kwiatkowski nie przewidywał na razie powoływania delegacji do takich rozmów, ale zaznaczył, że „odpowiednie kroki podejmie p. minister St. Patek”79. Projekt Kwiatkowskiego Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów przyjął 1 grudnia 1928 r. Uchwała ta nie została zrealizowana. DWP SSSR, t. XI, s. 721, przypis do dok. 149, informacje z listu Stomoniakowa do Bogomołowa z 28 IV 1928 r. Stomoniakow powtórzył to w telegramie do Bogomołowa 2 V 1928 r., Ibidem dok. 149, s. 291–292. 75 Szerzej: W. M a t e r s k i, op.cit., s. 344–345; DiM, dok. 170, 171, 180, 181. 76 DiM, t. V, dok. 189, 26 IX 1928, Pismo Patka do Zaleskiego. 77 S. P a t e k, op.cit., dok. 145, s. 337–339, Moskwa, 22 XII 1928, Raport Patka do Zaleskiego; dok. nr 146, s. 339, Moskwa, 30 XII 1928, Raport Patka do Zaleskiego. 78 AAN, MSZ, sygn. 6746, k. 19–21, Moskwa 26 IX 1928, raport Patka do Zaleskiego. 79 DiM., t. V, dok. 195, s. 361–362. Warszawa 29 XI 1928, wniosek ministra przemysłu i handlu RP E. Kwiatkowskiego przedłożony Komitetowi Ekonomicznemu Rady Ministrów. 74

Gospodarka w cieniu dyplomacji. Rokowania Stanisława Patka

117

Należy także dodać, że 6 grudnia 1928 r. Sztab Generalny w piśmie dla konferencji międzyministerialnej opowiedział się także za rozpoczęciem pertraktacji polsko-sowieckich i zawarciem „tylko prowizorycznej umowy handlowej opartej na zasadzie wzajemności”, nie obejmującej „szerokich ram” umowy handlowej, nawiązującej do klauzul tranzytowych zawartych w art. XXII traktatu ryskiego, bez konieczności tworzenia nowych przedstawicielstw handlowych na terenie Polski jako miejsc propagandy sowieckiej80. Pomimo nie realizowania uchwały Komitetu Ekonomicznego z 1 grudnia Patek, najprawdopodobniej w porozumieniu z ministrem Kwiatkowskim, przebywając kilka dni w styczniu 1929 r. w Warszawie, poruszył sprawy umowy handlowej w czasie spotkania z posłem Bogomołowem i powiedział mu, że chciałby aby rozmowy te były prowadzone w Warszawie81. Rozmowa ta miała charakter głównie sondażowy, Patek powrócił do niej dopiero w kwietniu 1929 r. Po powrocie do Moskwy zajął się przede wszystkim sprawami związanymi z protokołem moskiewskim, w Warszawie natomiast grunt do nich przygotowywał minister Kwiatkowski. Po podpisaniu 9 lutego 1929 r. protokołu moskiewskiego Stanisław Patek uważał, że należy przystąpić niezwłocznie do rozmów na temat traktatu handlowego w oparciu o projekt ministra Kwiatkowskiego z 29 listopada 1928 r. Protokół moskiewski był w istocie, jak pisał Patek, „pokrewny z paktem Kellogga”82 i z paktem o nieagresji. Jego podpisanie dawało nadzieję na kontynuowanie linii pokojowej przez ZSRR, przynajmniej oficjalnie. Co innego traktat handlowy. Dlatego Patek pisał w piśmie do Piłsudskiego 16 lutego, że trzeba „wygrać wygraną”83 czyli wykorzystać dobrą koniunkturę i przejść do rozmów dotyczących traktatu handlowego. Nie dysponujemy dokumentacją z rozmów i kontaktów Patka z Kwiatkowskim, a takie na pewno były. Analizując raporty i pisma Patka z pismami ministra przemysłu i handlu widać pewne zbieżności w analizie sytuacji, argumentacji przemawiającej za wznowieniem rozmów handlowych. 16 marca 1929 r. Kwiatkowski w piśmie do premiera Bartla zwracając się z prośbą o wznowienie rokowań handlowych z ZSRR pisał: „W miarę wzrostu zainteresowania Zachodu handlem z Rosją i w miarę wyzyskiwania nowych kredytów przez Sowiety znaczenie tego atutu, a tym samym i znaczenie traktatu z Polską, musi się dla Sowietów zmniejszać. Z tego względu dający się obecnie na zachodzie zauważyć nie tylko wzrost zainteresowania, ale nawet DiM., t. V, dok. 196, s. 362–364, Warszawa, 6 XII 1928, pismo Sztabu Generalnego WP dla konferencji międzyministerialnej. Pismo zostało podpisane przez Szefa Odziału II Sztabu Generalnego, gen. Schätzela. 81 DWP SSSR, t. XII, dok. 14, s. 31–32, 13 I 1929, telegram Bogomołowa do NKID. Patek powiedział Bogomołowi, że zamierza dopiero jutro czyli 14 I rozmawiać z Kwiatkowskim. 82 DiM, t. V, dok. 219, s. 403, Moskwa, 16 II 1929, Pismo Patka do marszałka Piłsudskiego. 83 Ibidem. 80

118

Małgorzata Gmurczyk-Wrońska

pośpiech w nawiązywaniu stosunków handlowych z ZSRR, stanowi poważne niebezpieczeństwo, które powinniśmy uprzedzić”84. Dla porównania Patek w raporcie do Zaleskiego 30 grudnia 1928 r. pisał o niezrozumiałym wręcz „nadzwyczajnym pociągu do ZSSR” ze strony kapitału amerykańskiego i europejskiego widzącego tam „źródła istotnego albo domniemywanego bogactwa, czy to jako do rozległego rynku zbytu [...] My, którzy stale na terenie ZSSR. przebywamy, jesteśmy świadkami tego ciążenia i wydaje nam się, że zbliża się chwila, w której trzeba będzie zdecydować się pomiędzy dwoma wykluczającemi się nawzajem alternatywami i a) albo pójść przeciwko tej tendencji i dostosować do tego swe postępowanie, b) albo pogodzić się z nią i wyzyskiwać sytuację na korzyść Polski, jako najbliższego sąsiada i największego znawcy terenu, ludności i sytuacji”85. W myśl tych tendencji Patek przebywając w Warszawie 13 kwietnia 1929 r. odbył rozmowę z posłem Bogomołowem. Powiedział mu o przeprowadzonej przez niego rozmowie z Piłsudskim, który dał mu wolną rękę w prowadzeniu tego typu rozmów i w związku z tym zapowiedział przyniesienie swojego projektu umowy handlowej86. Nie wiemy czy rzeczywiście był to „projekt Patka”, czy konsultował go także z Zaleskim i Kwiatkowskim? Patek rzeczywiście przyniósł Bogomołowi projekt umowy prawdopodobnie 15 kwietnia. Przedstawione przez niego punkty obejmowały produkty, które ZSRR zakupiłby w Polsce, wprowadzenia kontyngentów, informacje o zagwarantowaniu Polsce ulg i przywilejów wynikających z wewnętrznych zarządzeń sowieckich stosowanych w handlu zagranicznym oraz realizowanie przez ZSRR wolności tranzytu przez swoje terytorium wynikających z art. XXII traktatu ryskiego87. Inicjatywa Patka nie miała szans na realizację, bo strona sowiecka nie była zainteresowana finalizacją takiej umowy handlowej. Ponowne nawiązanie przez stronę polską do traktatu ryskiego czy kwestie kontyngentów czyniły ją nie do przyjęcia przez stronę sowiecką. Przekonał się o tym Patek niebawem po powrocie do Moskwy. Już pierwsza rozmowa odbyta przez niego z członkiem DiM, t. V, dok. 224, s. 411, Warszawa, 16 III 1929, Pismo Kwiatkowskiego do Bartla. Należy dodać, że w tym czasie także w prasie polskiej ukazywały się artykuły przeciwko „zbytniej nieufności w stosunku do transakcji eksportowych rosyjskich” oraz wskazujące na duże zainteresowanie Anglii, USA, Czechosłowacji i Niemiec rynkiem rosyjskim. Uwaga na ten temat w oparciu o publikację z „Kuriera Polskiego” z 30 III 1929 r. nr 88 w: DiM, t. V, s. 424, przypis nr 4 do dok. 224. 85 S. P a t e k, op.cit., dok. 146, s. 340, Moskwa, 30 XII 1930, Raport Patka do Zaleskiego. 86 DWP SSSR, t. XII, dok. 106, s. 161–162, 13 IV 1929, telegram Bogomołowa do NKID. Także W. M a t e r s k i, op.cit., s. 346. 87 DiM, t. V, dok. 227, s. 414–415, Warszawa [15 IV] 1929, notatka w sprawie zasad umowy handlowej przekazana przez Patka Bogomołowi. Notatka ta pochodzi z AWP (f. 0122, op. 13, d. 518, ł. 35). Nie udało się znaleźć tego w polskich dokumentach. Art. 22 traktatu ryskiego przewidywał, do czasu zawarcia umowy handlowej i konwencji kolejowej, dopuszczanie tranzytu towarów z zachowaniem przepisów każdego z państw. 84

Gospodarka w cieniu dyplomacji. Rokowania Stanisława Patka

119

kolegium LKSZ Lwem Karachanem nie napawała optymizmem. Karachan skrytykował nie tylko polską prasę za jej antysowiecki ton (co było już zwyczajem LKSZ), ale wyraził zaniepokojenie w związku ze zmianami ministerialnymi w rządzie polskim czyli „objęciem władzy państwowej w ręce gabinetu ministrów, składającego się w przeważnej swej części z byłych wojskowych (pułkowników)”88. O wiele bardziej ostry charakter wobec Polski miało wystąpienia premiera Rykowa 20 maja 1929 r. na zjeździe Rad ZSRR. Patek pisał, że Rykow „w stosunku do traktatu handlowego zadowolił się prostem stwierdzeniem, że pomimo długotrwałych przygotowań nie doszedł on jeszcze do skutku”, oraz oskarżył Polskę o hamowanie dążeń do zawarcia paktu o nieagresji89. Na znak protestu Patek opuścił salę obrad. 25 maja 1929 r. Stomoniakow wezwał Patka na rozmowę, dotyczyła ona wspomnianego „projektu Patka” czyli umowy handlowej z ZSRR. Stomoniakow zapisał, że Patek „przyjął bez sprzeciwu wyznaczony mu dzień i czas. Był posępny i [...] oschły”, na koniec rozmowy dodał jeszcze, że Patek w ostatnich czasach pobladł i schudł, co jeszcze bardziej spotęgowało (uwidoczniło) jego mroczny wygląd”90. Stomoniakow obszernie „wytłumaczył” polskiemu posłowi dlaczego wręczona przez niego Bogomołowi notatka nie może być podstawą rozmów związanych z umową handlową. Strona sowiecka odrzuciła polskie warunki i zaproponowała swoje w formie aide-mémoire. Sowieci domagali się między innymi uznania systemu gospodarczego drugiej strony, wzajemnego przyznania klauzul największego uprzywilejowania, wprowadzenia maksymalnie dogodnych uregulowań tranzytu, z góry określonych limitów, odrzucenia kontyngentów91 jako sprzecznych z systemem sowieckim i w zamian zawarcie długoterminowych umów92. Patkowi od dawna zależało na umożliwieniu tranzytu polskich towarów przez terytorium ZSRR do Persji. Próbował przekonywać Stomoniakowa do idei wolnego tranzytu (w myśl ustaleń ryskich), powoływał się na nowe zarządzenia wewnętrzne w ZSRR dotyczące tego zagadnienia, Stomoniaków tłumaczył jednak, iż tylko towary dopuszczone przez władze sowieckie do Persji mogłyby być transportowane z Polski. Na koniec Patek stwierdził, że gdyby nie kwestia kontyngentów, to właściwie można by niedługo zaczynać rozmowy na temat umowy handlowej. Poprosił S. P a t e k, op.cit., dok. 161, s. 370, Moskwa, 30 IV 1929, raport Patka do Zaleskiego. S. P a t e k, op.cit., dok. 163, s. 374, Moskwa, 22 V 1929, raport Patka do Zaleskiego. 90 DWP SSSR, t. XII, dok. 174, s. 318, 323, 25 V 1929, zapis spotkania Stomoniakowa z Patkiem. 91 Szerzej A. S k r z y p e k, op.cit., s. 128. Wprowadzenie kontyngentów oznaczałoby udzielenie licencji na określone towary (ich kupna i sprzedaży) do określonej wysokości na własnym rynku. W 1928 Polska sprowadzała z ZSRR rudę żelaza, złom, szmaty wełniane, ryby, owoce suszone; wywoziła wyroby hutnicze, maszyny, metale kolorowe, chemikalia i przędzę wełnianą. 92 DWP SSSR, t. XII, dok. 174, s. 318–323, aneks do tego dokumentu s. 324–325. Sprawy te omawia szerzej W. M a t e r s k i, op.cit., s. 347–348. 88 89

120

Małgorzata Gmurczyk-Wrońska

Stomniakowa o czas do namysłu i konsultacje z Zaleskim93. Nie dysponujemy jednak raportem Patka do Zaleskiego w tej sprawie. Wiemy natomiast, że Polska oficjalnie nie odpowiedziała na warunki sowieckie. „Inicjatywa” Patka zakończyła się więc porażką. Należy dodać, że dzień wcześniej 24 maja 1929 r. minister Kwiatkowski w referacie przedstawionym Komitetowi Ekonomicznemu Rady Ministrów dokonał bardzo gruntownej analizy systemu gospodarczego w ZSRR i namawiał do aktywizacji polskiej polityki na rosyjskim rynku94. Wszystkie jednak te inicjatywy nie weszły nawet w stadium wstępnych rozmów. W kolejnych miesiącach Patek jednak podejmował działania mające na celu wykorzystanie rynku sowieckiego dla polskich towarów. Szansę na to dostrzegał w kontaktach gospodarczych sowiecko-amerykańskich. Patek wielokrotnie zwracał uwagę na zabiegi czynione przez władze sowieckie w celu nawiązania kontaktów z USA. W październiku 1928 r. w Warszawie rozmawiał „o zabiegach ZSRR o ewentualne kredyty i pożyczki amerykańskie”, wskazywał na nazwisko Charlesa Dewey’a, przedstawiciela amerykańskich kół finansowych, członka rady Banku Polskiego, zainteresowanego rynkiem sowieckim95. Patek nie wierzył w możliwość udzielenia przez rząd USA kredytów ZSRR, ale widział „duże zainteresowanie się sprawami sowieckimi w całym amerykańskim świecie handlowo-przemysłowym oraz chęć wejścia w stosunki handlowe z Sowietami ze strony prywatnych bardzo bogatych sfer finansowo-handlowych”96. Poseł myślał o zacieśnieniu polsko-amerykańskich kontaktów gospodarczych. Sądził, że można by to próbować realizować na dwóch płaszczyznach. W pierwszym wariancie brał pod uwagę łączność handlowo-finansową i utworzenie ewentualnie komisji amerykańskiej lub polsko-amerykańskiej pełniącej funkcje pośrednika pomiędzy „polskim fabrykantem i sprzedawcą z jednej strony a sowieckim nabywcą – z drugiej”97. W drugim wariancie ekonomiczno-przemysłowym (korzystniejszym według Patka) – zakładał wspólną produkcję towarów na rynek sowiecki z Amerykanami w Polsce. Kiedy w lipcu 1929 r. do Moskwy przyjechał Dewey, Patek zaczął prowadzić z nim oraz z dyplomatami sowieckimi rozmowy na ten temat. Przekonywał ministra Zaleskiego iż projekty Dewey’a „wiążą się z interesami Polski. Dewey wie, że Amerykanie nie mogą iść sami. Mają do wyboru pośrednictwo Niemiec albo nasze. Otóż on jest bezwzględnym zwolennikiem DWP SSSR, t. XII, dok. 174, s. 323. Patek, podobnie jak wcześniej w rozmowie z Bogomołowem, wskazywał na swoją słabą znajomość kwestii handlowych. 94 DiM, t. V, dok. 231, s. 418–424, Warszawa 24 V 1929, referat ministra Kwiatkowskiego przedstawiony Komitetowi Ekonomicznemu Ministrów. 95 S. P a t e k, op.cit., dok. 146, s. 339, Moskwa, 30 XII 1928, raport Patka do Zaleskiego. 96 DiM, t. V, dok. 240, s. 447, Moskwa 9 VII 1929, Pismo Patka do Zaleskiego. 97 Ibidem, s. 447. 93

Gospodarka w cieniu dyplomacji. Rokowania Stanisława Patka

121

połączenia się w tej sprawie z Polską”98. Nie wiemy czy problemy te były brane pod uwagę przez polskie władze. Patek pisał jedynie iż „nasze Władze Centralne powinny poprowadzić dalsze z Dewey’em pertraktacje”99. W listopadzie 1929 r. MSZ możliwości zawarcia traktatu handlowego z ZSRR oceniało „pesymistycznie”100. Pomimo tego rozwijał się handel pomiędzy państwami, a minister Zaleski w exposé wygłoszonym w sejmowej komisji spraw zagranicznych 21 stycznia 1930 r. mówił o stosunkach gospodarczych sowieckopolskich w kontekście rozwoju, „pomimo nieistnienia traktatu handlowego”101. Przypomnijmy, że takie towarzystwa jak Rosyjsko-Polska Handlowa Spółka Handlowa „Sowpoltorg” czy Polskie Towarzystwo Handlu z Rosją „Polros” zupełnie nieźle funkcjonowały. Patek traktował zresztą nadal sprawy umowy handlowej jako zadanie do wykonania. W lutym 1930 r. pisał do ministra Alfreda Wysockiego: „Sprawą, która stała najbliżej w planie robót naszych, była umowa handlowa. To było uplanowane nasze zajęcie na okres bieżący i w przedmiocie tym odbyliśmy cały szereg posiedzeń z pp. Kwiatkowskim, Matuszewskim i innymi. My jesteśmy do tej sprawy zupełnie przygotowani”102. Pisał jednak o wstrzymaniu tych prac z powodu nalegań polskich przemysłowców „z p. Andrzejem Wierzbickim na czele z prośbą o tymczasowe powstrzymanie pertraktacji z racji uprawianego przez sowiety dumpingu na drzewo, benzynę i kalosze”103. Tarcia polskich i polsko-rosyjskich spółek i towarzystw w wymianie handlowej z ZSRR były w tym czasie dość częste, ale w konsekwencji kończyły się ponownym nawiązaniem kontaktów. Tak było i tym razem. Już więc w maju 1931 r. Patek informował Zaleskiego o udanej wizycie delegacji polskich przemysłowców z A. Wierzbickim w Moskwie104. Pod koniec 1930 r. powrócono na krótko, przy okazji paktu o nieagresji, do idei zawarcia umowy handlowej. Informacje o tym przekazał Patkowi Zaleski 23 grudnia 1930 r.105 Rozmów jednak na ten temat nie rozpoczęto. Pomimo to Ibidem. 1929 lipiec 9 – Pismo posła RP w Moskwie St. Patka do Ministra Spraw Zagranicznych w związku z pobytem w ZSRR przedstawiciela amerykańskich kół finansowych CH. Dewey’a, w: DiM, dok. 240, op.cit., s. 446–448. 100 DiM, t. V, dok. 262, s. 495 101 DiM, dok. 265, s. 499, Warszawa 21 I 1930, exposé ministra Zaleskiego przed sejmową komisją spraw zagranicznych. Zaleski zwracał także uwagę na problemy występujące pomiędzy państwami np. na politykę tranzytową ZSRR. 102 S. P a t e k, op.cit., dok. 186, s. 406–407, Moskwa, 22 II 1930, Patek do Alfreda Wysockiego. W sprawie tego zatargu Patek rozmawiał ze Stomoniakowem 27 II 1930 r. [w:] DWP SSSR, t. XIII, dok. 77, s. 113–117. 103 Ibidem, s. 407. 104 DiM, t. V, dok. 292, s. 536–538, Moskwa, 18 V 1931, Patek do Zaleskiego. 105 DiM, t. V, dok. 282, s. 525, Warszawa, 23 XII 1930. Pismo Zaleskiego do Patka. 98

122

Małgorzata Gmurczyk-Wrońska

w styczniu 1931 r. Ministerstwo Przemysłu i Handlu pozytywnie oceniło, pomimo braku umowy handlowej, obroty handlowe polsko-sowieckie106. W następnych miesiącach także Patek w rozmowach prowadzonych w NKID mówił dobrze o rozwijających się stosunkach gospodarczych pomiędzy Polską i ZSRR, nie powracał jednak już do umowy handlowej. Należy dodać, że równolegle do rozmów i działań podejmowanych przez Patka w Moskwie, w porozumieniu z nim działał także polski radca handlowy Żmigrodzki. W okresie pełnienia przez Stanisława Patka funkcji posła nie zostały nawet rozpoczęte polsko-sowieckie rozmowy w sprawie umowy handlowej. Wprawdzie dochodziło do pojedynczych gestów zarówno z jednej jak i z drugiej strony, ale nie miały one charakteru oficjalnego. Traktat umowy handlowej został podpisany pomiędzy Polską i ZSRR dopiero 19 lutego 1939 r. w czasie pełnienia funkcji ambasadora RP w Moskwie przez Wacława Grzybowskiego107. Wydaje się, że pomimo wielu wątpliwości to stronie polskiej bardziej zależało na zawarciu traktatu handlowego. Strona sowiecka z pozycji mocarstwa, jak zawsze przy zawieraniu jakichkolwiek porozumień, dążyła do przeprowadzenia ich na swoich warunkach. Dla Moskwy partnerem polityczno-gospodarczym były Niemcy, a nie Polska. Przez cały okres międzywojenny w stosunkach sowiecko-niemieckich, pomimo silnej współpracy, występowała jednak Polska jako element gry, nacisków i wzajemnego sondowania się. Dopiero w końcu lat 30. kiedy psuły się stosunki pomiędzy nimi zaś Europa coraz bardziej zbliżała się ku wojnie, ZSRR w kontekście atmosfery a potem uzgodnień monachijskich, dał jesienią 1938 r. sygnał Polsce zawarcia traktatu handlowego. Ze strony władz sowieckich była to więc decyzja polityczna, maskująca rzeczywiste intencje ZSRR wobec Polski, lecz także mająca na celu zademonstrowanie stronie niemieckiej współpracę ZSRR z Polską.

PRZEGLĄD WSCHODNI

S. Ł o p a t n i u k, Polsko-radzieckie stosunki gospodarcze..., dok. 151, s. 421–422, styczeń 1931, Warszawa, Informacja Ministerstwa Przemysłu i Handlu o kształtowaniu się polsko-radzieckich stosunków handlowych. 107 Szerzej W. M a t e r s k i, op.cit., s. 511–520; S. Ł o p a t n i u k, Polsko-radzieckie stosunki gospodarcze..., dok. 224, s. 613–617, Moskwa 19 II 1939, tekst układu handlowego. 106

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 1 (45), s. 123–142, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2012

Ewa Korpysz Warszawa

Uwagi o nagrobku Katarzyny Ramułtowej w Drohobyczu *

kościele parafialnym pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, św. Krzyża i św. Bartłomieja w Drohobyczu zachowało się jedno z ciekawszych dzieł renesansowej rzeźby nagrobnej, pomnik Katarzyny Ramułtowej [Il. 1]. Należy on do nielicznych na Ziemi Lwowskiej zabytków ruchomych, które nie tylko nie uległy zniszczeniu, ale przetrwały in situ, pomimo czterdziestoletniego (1949–1989) wyłączenia świątyni z kultu i użytkowania jako magazyn . Nagrobek powstał w 1572 r. i jest jedynym sygnowanym dziełem pochodzącego z Krakowa rzeźbiarza lwowskiego, Sebastiana Czeszka. Pomnik nagrobny Ramułtowej, pomimo interesującej formy, bogatych zdobień Il. 1. Drohobycz, kościół parafialny. Nagrobek Katarzyny Ramułtowej. Fot. i dobrego stanu zachowania, ma dość Ewa Korpysz skromną literaturę i nadal czeka na pełne opracowanie monograficzne. W końcu XIX w. Wojciech Dzieduszycki opublikował dokumentację rysunkową zabytku . Nagrobek zwrócił Autorka dziękuje Fundacji Lanckorońskich z Brzezia za przyznane stypendium w Rzymie, które umożliwiło zebranie materiałów dotyczących twórczości Sebastiana Czeszka. Większość zabytków rzeźby, znajdujących się do czasu drugiej wojny światowej w świątyniach katolickich Ziemi Lwowskiej została zniszczona, bądź zmagazynowana we Lwowskiej Galerii Sztuki z siedzibą w Olesku. W. D z i e d u s z y c k i, Fara łacińska i cerkiew św. Jura w Drohobyczu, „Przegląd Archeologiczny” nr 2, Lwów 1883, s. 6–12. *

124

Ewa Korpysz

następnie uwagę Stanisława Tomkowicza, który posługując się jedynie fotografią, porównał dzieło z wykonanym przez Jana Marię Padovana pomnikiem nagrobnym Jana Kamienieckiego w kościele franciszkanów w Krośnie . Istnienie nagrobka zostało też odnotowane przez Feliksa Gątkiewicza . Pomnik był poza tym wzmiankowany na marginesie większych opracowań dotyczących sztuki XVI w. na Ziemi Lwowskiej. Mieczysław Gębarowicz poświęcił wiele miejsca twórcy nagrobka, Sebastianowi Czeszkowi. W odniesieniu do samego dzieła zwrócił uwagę na „ślady oddziaływania sztuki włoskiej z jej wrażliwością na piękno formy” . Badacz ten szukał też analogii w twórczości Jana Michałowicza z Urzędowa i Hieronima Canavesiego . Zależność od sztuki włoskiej oraz związki z rzeźbą Canavesiego i Michałowicza podkreślił również Tadeusz Mańkowski . Jako najbliższe analogie pomnika drohobyckiego uczony przytoczył nagrobki nieznanej kobiety w farze w Rzeszowie oraz Anny Czarnkowskiej w Czarnkowie. Ciekawe archiwalia dotyczące działalności Czeszka opublikował Adam Małkiewicz . Równie interesujące spostrzeżenia na temat twórczości tego artysty przyniosły obszerne studia Wolodymyra Liubčenki o rzeźbie lwowskiej XVI i XVII w. oraz Wolodymyra Owsijczuka o sztuce ukraińskiej w tym okresie10. Kilka uwag dotyczących konserwacji zabytku drohobyckiego, przeprowadzonej w 1990 r., pojawiło się w krótkim komunikacie Janusza Smazy11. Autor wskazał na nieprawidłowości w wykonanej pracy, zwrócił m.in. uwagę na niefortunną wymianę lub całkowite usunięcie niektórych interesujących detali rzeźbiarskich. Nagrobek został też odnotowany w inwentaryzacji kościoła, dokonanej przez Tomasza Zauchę12. Najwięcej miejsca poświęciła pomnikowi Natalia Petruszak. S. T o m k o w i c z, [Pomnik Katarzyny Ramułtowej], „Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce” VII, 1902, s. XLIV–LI. F. G ą t k i e w i c z, Kościół w Drohobyczu, [w:] Sprawozdanie Dyrekcji Wyższego Gimnazjum w Drohobyczu za rok szkolny 1903, Drohobycz 1903 (wyd. J. Broś). M. G ę b a r o w i c z, Studia nad dziejami kultury artystycznej późnego renesansu w Polsce, Toruń 1962, s. 150. Ibidem, s. 152–153. T. M a ń k o w s k i, Dawny Lwów, jego sztuka i kultura artystyczna, Londyn 1974 s. 164–165. A. M a ł k i e w i c z, Kilka niepublikowanych wzmianek archiwalnych dotyczących Sebastiana Czeszka i Henryka Horsta, „Biuletyn Historii Sztuki” 1971, nr 4, s. 109–110. В. Л ю б ч е н к о, Львівська скульптура XVI–XVII століть, Київ 1981, s. 30–39; patrz też recenzja: K. M i k o c k a - R a c h u b o w a, Vladimir F. Liubčenko, Lvivska skulptura XVI–XVII stolit’, Kyiv 1981, s. 214 + 2 nlb, il. 53, „Biuletyn Historii Sztuki” 1988, nr 4, s. 287–306. 10 В. О в с і й ч у к, Українське мистецтво другої половини XVI – першої половини XVII століття, Київ 1985, s. 102–103. 11 J. S m a z a, Nagrobek w drohobyckiej farze, „Spotkania z Zabytkami” 1991, nr 3(55), s. 25. 12 T. Z a u c h a, Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, św. Krzyża i św. Bartłomieja w Drohobyczu, [w:] Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa

Uwagi o nagrobku Katarzyny Ramułtowej w Drohobyczu

125

Badaczka dokonała opisu nagrobka13, a w odrębnych opracowaniach podjęła się wyjaśnienia symboliki motywów dekoracyjnych14. Niniejszy artykuł ma na celu zwrócenie uwagi na ciekawe zagadnienia artystyczne: aspekty formalne i stylistyczne. Dzieło Pomnik nagrobny Katarzyny Ramułtowej jest zapewne fundacją jej męża, Jana Ramułta z Zabłojca i Solca, dziedzica Śniatynki, Wazowic i Woli Wazowskiej, administratora żup drohobyckich15. Był on znany jako autor dialogu De sacra poenitentia i traktatu o wychowaniu dzieci szlacheckich. Jan Ramułt pochodził ze starej i możnej szlachty żyjącej na Rusi w średniowieczu. Łączyło go bliskie pokrewieństwo ze światłym zakonnikiem bernardynem Klemensem Ramułtem z Radymna, słynnym w owym czasie kaznodzieją i autorem kazań16. Jan wystawił swojej żonie monument godny swoich aspiracji, wybierając za wzór najlepsze realizacje tego czasu w Rzeczypospolitej. Pomnik jest umieszczony w nawie głównej, przy filarze północno-wschodnim, pierwotnie jednak stał w prezbiterium17. Do nawy został przeniesiony pod koniec XVII w. zapewne w związku z koniecznością umieszczenia w chórze nowych ołtarzy18. Nagrobek został wykonany z czarnego marmuru oraz alabastrów w kolorach brunatnym i jasnożółtym. Jego kształt można określić jako typowy dla pomników ruskiego, t. 6, (Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej, red. K.J. Ostrowski, cz. I), Kraków 1998, s. 31–62. 13 H. П e т p y ш a к, Надгробoк Катepини Рамултової з Дрогобицькoго костьoлу. Зaгaльний опиc пам’ятки, [w:] Icтopiя peлiгiй в Укpaїнi. Пpaцi XI-ї мiжнapoдної нayкової конфepeнцiї, Львів 2001, t. II, s. 333; I d e m, До icтopiї cтвоpeння надгробкa Рамултової з дрогобицькoго костьoлу, [w:] Дрогобицькuй кpaєзнaвчий збник, Дрогобич 2001, s. 73–81. 14 H. П e т p y ш a к, Дeякi eлeмeнти скульптурного дeкopy надгробкa Рамултової (Дрогобицькuй костьoл), [w:] Icтopiя peлiгiй в Укpaїнi. Пpaцi XIII-ї мiжнapoдної нayкової конфepeнцiї, Львів 2003, t. II, s. 571–577; I d e m, Скульптурнuй дeкop надгробкa Катepини Рамултової з Дрогобицькoго костьoлу cв. Бapтoлoмeя. Плacтичнe виpiшeння тa cимвoлiчний змicт, [w:] Drohobycz wielokulturowy. Бaгaтoкульypний Дрогобич, Warszawa–Drohobycz 2005, s. 251–270. 15 S. T o m k o w i c z, op cit., s. LI. 16 W. M o r a w i e c, Ramułt Klemens (Klemens z Radymna), [w:] Polski słownik biograficzny, Wrocław 1987, t. 30/1, s. 552. 17 T.M. T r a j d o s, Tomasz Zaucha, Drohobycz. Miasto królewskie i jego kościoły, Warszawa 2001, s. 33, 40. 18 Pośrednio świadczyła o tym wizytacja biskupa Jana Szembeka z 1722 r. patrz: Archiwum Archidiecezjalne w Przemyślu, sygn. nr 157: Iura ecclesiarum et beneficiorum solius decanatus samboriensis in visitatione generali [...] Domini Christophori Ioannis Szembek [...] 1771–1773, s. 1339–1342.

126

Ewa Korpysz

nagrobnych tego czasu. Jest to wysoka na 5,5 m i szeroka na 3 m konstrukcja w formie wnęki przyściennej umieszczonej nad wysokim cokołem i flankowanej pilastrami wspierającymi belkowanie z wydatnym szczytem. Zwieńczenie stanowi prostokątna rollwerkowa rama, ujęta akantowymi spływami wolutowymi i ukoronowana liściastymi ślimacznicami z krzyżem. W cokole zachował się fragment tablicy inskrypcyjnej. Znajdująca się we wnęce płyta z brunatnego alabastru z wyrzeźbioną w głębokim reliefie figurą Katarzyny Ramułtowej jest pochyła i zajmuje 2/3 wysokości niszy [Il. 2]. Postać kobiety została przedstawiona w pozycji leżącej. Jej upozowanie jest niezbyt naturalne, raczej umowne. Tułów wygina się łukowato i w górnej części wspiera na poduszce, sprawiając wrażenie uniesionego. Ciężar ciała spoczywa na łokciu prawej ręki, której palce delikatnie zanurzają się I l . 2. Drohobycz, kościół parafialny. Nagrobek Katarzyny w fałdach tkaniny. W dłoni Ramułtowej, część środkowa. Fot. Ewa Korpysz lewej ręki, przerzuconej przez tors, niewiasta trzyma tzw. „paternoster”19. Nogi ma ułożone swobodnie, lekko ugięte w kolanach. Kobieta jest ubrana w suknię dość ściśle przylegającą do górnej części tułowia i bardziej swobodnie układającą się poniżej. Nieco schematycznie potraktowane fałdy nie ukrywają jednak anatomii i upozowania ciała, a dolny skraj sukni kobiety w charakterystyczny sposób zawija się odsłaniając obuwie. Głowę i ramiona Ramułtowej okrywa szal, którego fragment jest po jednej stronie przyciśnięty lewym ramieniem i ułożony na biodrze, a po drugiej osłania łokieć. Pomimo, iż ułożenie całej figury jest schematyczne, artysta dążył jednak do oddania lekkiego ożywienia, wskutek czego odnosi się wrażenie, że przedstawiona postać wypoczywa. Nie jest to wizerunek osoby zmarłej lub śpiącej. Ramułtową określały cztery herby umieszczone niegdyś w kartuszu, we wnęce ponad figurą. Były to: herb nierozpoznany, Bełty, Godziemba i Dołęga20. Dziś w tym miejscu znajduje się nowa, pusta tarcza o czterodzielnym polu [Il. 3]. Jest to rodzaj sznura modlitewnego z koralikami i ozdobnym chwostem, służącego od czasów średniowiecza do odmawiania Ojcze nasz. 20 S. T o m k o w i c z, op.cit., s. 50; T. Z a u c h a, op.cit., s. L. 19

Uwagi o nagrobku Katarzyny Ramułtowej w Drohobyczu

127

Il. 3. Drohobycz, kościół parafialny. Nagrobek Katarzyny Ramułtowej, kartusz herbowy. Fot. Ewa Korpysz

Nagrobek jest bogato zdobiony dekoracją arabeskową, rozmieszczoną na pilastrach, w niszy, zwieńczeniu i partii cokołowej. Lica pilastrów pomnika, wykonane z jasnożółtego alabastru kontrastującego z ciemną obudową nagrobka, wypełnia płaskorzeźbiona wić roślinna w układzie kandelabrowym, wychodząca z wazonu o wysokiej stopie, długim wylewie i z dekoracyjnymi uchwytami [Il. 4]. Wić ma plastycznie i swobodnie ukształtowane liście rozchodzące się palmetowo. W połowie jej wysokości widnieją dwie wywinięte łodyżki zakończone owocami fig. Podobne owoce znajdują się w górnej części płyciny, która jednak sprawia wrażenie uciętej w tym miejscu. Przy- Il. 4. Drohobycz, kościół parafialny. Nagrobek Kapuszczalnie wyrzeźbione tafle okazały tarzyny Ramułtowej, pilaster. Fot. Ewa Korpysz się za długie w stosunku do miejsca Il. 5. Drohobycz, kościół parafialny. Nagrobek w pilastrze, przeznaczonego na ich Katarzyny Ramułtowej, płycina cokołu. Fot. Ewa Korpysz wprawienie, a skrócenie, ze względów kompozycyjnych, możliwe było tylko w górnej części. Jest też jednak prawdopodobne, że twórca dekoracji niezbyt umiejętnie rozplanował całą kompozycję. W partii cokołowej, po obu stronach tablicy inskrypcyjnej również zostały osadzone płyciny z jasnożółtego alabastru. Pokrywa je płaskorzeźbiona arabeska kandelabrowa z formami roślinnymi i esownicami. [Il. 5]. Inny typ dekoracji pojawił się we wnęce i zwieńczeniu nagrobka. Te części pomnika wykonano z czarnego kamienia [Il. 6, 7, 8]. Tylną ścianę niszy powyżej płyty z figurą zmarłej oraz boczne części pilastrów i poduszkę, na której spoczywa kobieta, a także płaszczyzny zwieńczenia, stanowiące zaplecze dla spływów

128

Ewa Korpysz

wolutowych, pokrywają rytowane w czarnym marmurze, gładko polerowane wzory o motywach wici liściastych umieszczone na skontrastowanym z nimi, szorstkim, groszkowanym tle. Formy roślinne są tu bogate, zróżnicowane, potraktowane swobodnie i fantazyjnie. Interesującym detalem we wnęce nagrobka są trzy niemal pełnoplastyczne rozety w kasetonach na stropie wnęki, Il. 6. Drohobycz, kościół parafialny. Nagrobek Katarzyny wykonane z jasnego alabastru Ramułtowej, zwieńczenie. Fot. Ewa Korpysz i wyraźnie odcinające się od czarnego, płasko zdobionego podłoża. Pomnik zawierał płyty przeznaczone na inskrypcje. Największa z tablic, z białego marmuru, umieszczona w cokole, dotyczyła samej Katarzyny Ramułtowej. Napis wykuty w języku polskim (nie zaś po łacinie) informował o życiu zmarłej niewiasty, wychwalał cnoty i mówił o należnym jej wytchnieniu i spokoju. Tablica zachowała się fragmentarycznie. Z ocalałego na lewej części płyty fragmentu inskrypcji można dziś odczytać następującą treść: „ONA THO KATHARZINA DOMV[...] / BEDAC PRZEDTI[M] MACZIEIA ZON[Ą] / S KTÓRE[M] W STANIE MALZE[N]SKIM GDI V[.]Z[...] / PRĘDKO YA SMIERCZ W STA[N] WDOWSKI T[...] / POTIM ZAFRIMACZILA TI[M] ZALOBNEM [...] / ZNOWV ZASZ NA MALZE[N]SKI AS SLAC[...] / RAMULTHE[M] CZTERZI LATHA THAK [...] / BEDACZ ZE WSZECH CZNOTH SWIETIH IEMV E[...] / I PRZEZ WSI PIEKNI WIEK W LECZIECH IVSZ S[...] / PORWAL YA CZASZ DO ONICH THA[M] ROSZKOS[ZI] / GDZIE ZE WSITHKICH KLOPOTOW YUSZ WITCHNE[LA] / A CZIALO IEY SPOKOIE[M] THU LEZI W TH[...] /” Prawa część płyty została, według tradycji, stłuczona w 1648 r. w czasie powstania Chmielnickiego21. Istnienia pozostałych inskrypcji, zaplanowanych w nagrobku dowodzą puste dziś pola w górnej części [Il. 6]. We fryzie pod gzymsem widnieje wąskie, 21

S. T o m k o w i c z, op.cit., s. L; T. Z a u c h a, op.cit., s. 35.

Uwagi o nagrobku Katarzyny Ramułtowej w Drohobyczu

I l . 7. Drohobycz, kościół parafialny. Nagrobek Katarzyny Ramułtowej, dekoracja wnęki. Fot. Ewa Korpysz

I l. 8. Drohobycz, kościół parafialny. Nagrobek Katarzyny Ramułtowej, dekoracja wnęki. Fot. Ewa Korpysz

129

poziome kartuszowe obramienie, otaczające miejsce z pewnością przeznaczone pod napis, który nie zachował się, albo też nie został wykonany. Z kolei w szczycie znajdowała się niegdyś płyta, zapewne z inskrypcją, osadzona w istniejącej do dziś, dużej prostokątnej rollwerkowej ramie, o którą opierają się po bokach spływy wolutowe. Treść tego napisu również pozostaje nieznana. Poza tymi zachowanymi, lub domniemanymi inskrypcjami, pomnik Katarzyny Ramułtowej otrzymał jeszcze jeden, interesujący napis, stanowiący dla badaczy zabytku cenne źródło. W zwieńczeniu, na wąskiej listwie pomiędzy koronującymi ślimacznicami a rollwerkową ramą tablicy widnieje inskrypcja odnosząca się do autora dzieła: „1572 / HOC OPVS SEBASTIANI CZESEK CRACO[VIENSIS] CIVIS LEOPOL[IENSIS]” [Il. 9]. Nagrobek Katarzyny Ramułtowej jest zatem dziełem sygnowanym i datowanym, a podpis artysty, umieszczony w eksponowanym i honorowym miejscu, świadczy o ambicjach jego twórcy.

Il. 9. Drohobycz, kościół parafialny. Nagrobek Katarzyny Ramułtowej, napis odnoszący się do Sebastiana Czeszka. Fot. Ewa Korpysz

130

Ewa Korpysz

Stan zachowania Zmiany miejsca usytuowania nagrobka we wnętrzu świątyni oraz burzliwe wydarzenia związane z historią kościoła nie wpłynęły negatywnie na stan zachowania zabytku. W 1572 r. nagrobek został ustawiony w samym prezbiterium, w pobliżu ołtarza głównego, a więc w najbardziej reprezentacyjnym miejscu świątyni. Dokładna data przeniesienia pomnika do korpusu nawowego na miejsce, które zajmuje do dziś, pozostaje nieznana. Stało się to jednak zapewne jeszcze przed końcem XVII w.22 Ze względu na brak dokładnych przekazów nie można też stwierdzić z całą pewnością, czy przy tej okazji w wyglądzie nagrobka powstały zmiany. W 1648 r. kościół został splądrowany przez Kozaków23. Próbowano wówczas zerwać płytę inskrypcyjną z cokołu, szukając za nią ukrytych rzekomo kosztowności: do dziś zachowała się jedynie lewa strona tablicy. Nie ma natomiast pewności co do pozostałych tablic z inskrypcjami, ich istnienie jest jednak wysoce prawdopodobne. Wizytacje z XVIII w. odnotowują zły stan świątyni, nie wspominając jednak o grobowcu. Brak również informacji o pracach przy zabytku w trakcie robót prowadzonych w ciągu XIX i początkach XX w. Jednak fotografia pomnika, opublikowana w 1902 r. przez Tomkowicza24 w porównaniu ze stanem dzisiejszym nie wskazuje na większe zmiany. Widoczną różnicą jest brak dwóch plakiet z maskami, jakie pierwotnie były umieszczone we fryzie na osi pilastrów, po obu stronach wąskiej, pustej tablicy obramowanej rollwerkiem. Widoczne są one jeszcze na fotografiach z połowy. XX w. Mieczysław Gębarowicz uznał je za ciekawy detal nagrobka25. Maski ludzkie pojawiały się w polskich nagrobkach sporadycznie. Umieszczano je zazwyczaj w górnej części, ponad niszą, po bokach tablicy inskrypcyjnej lub w zwieńczeniu. Podobne maski znajdują się m.in. w pomnikach Nikodema Łekińskiego i Jadwigi z Zebrzydowskich w Łeknie (datowany na czwartą ćwierć. XVI w.26), Arnulfa i Stanisława Uchańskich w Uchaniach (przed 159027), Andrzeja i Elżbiety Modliszewskich w farze w Łomży (158928). Z nagrobka w Drohobyczu maski skradziono prawdopodobnie w latach 80. XX w., w czasie, gdy kościół nie pełnił funkcji sakralnych29. T. T r a j d o s, T. Z a u c h a, op.cit., s. 40. T. Z a u c h a, op.cit., s. 35. 24 S. T o m k o w i c z, op.cit., s. XLIX–XL. 25 M. G ę b a r o w i c z, Studia nad dziejami..., s. 150. 26 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. V: Województwo poznańskie, z. 27: Powiat wągrowiecki, Warszawa 1964, s. 11, il. 110. 27 H. i S. K o z a k i e w i c z o w i e, Renesans w Polsce, Warszawa, 1976, s. 223. 28 H. K o z a k i e w i c z o w a, Renesansowe nagrobki piętrowe w Polsce, „Biuletyn Historii Sztuki” 1955, nr 1, s. 27. 29 H. П e т p y ш a к, Надгробoк Катepини Рамултовoї…, s. 333; I d e m, Скульптурнuй дeкop…, s. 257, 258. 22 23

Uwagi o nagrobku Katarzyny Ramułtowej w Drohobyczu

131

Po II wojnie światowej władza radziecka odebrała świątynię katolikom: w styczniu 1949 r. kościół został zamknięty i zaczął służyć jako magazyn rekwizytów teatralnych. Do kultu przywrócono go po czterdziestu latach, w grudniu 1989 r. i wówczas przystąpiono do prac konserwatorskich30, które objęły również pomnik Katarzyny Ramułtowej. W czasie renowacji nagrobka w 1990 r. dokonano szeregu uzupełnień elementów zniszczonych lub straconych. Brakujące maski zostały zastąpione kwadratowymi, gładkimi płytkami z zielonego marmuru. Plakiety te okazały się jednak za duże do tego miejsca, i wymusiły skucie części rollwerkowego obramienia [Il. 6]. Kolejną zmianą było wmontowanie we wnęce, nad figurą zmarłej, nowego kartusza w miejsce dawnej tarczy herbowej. Mimo, iż na fotografiach przedwojennych stary kartusz był dobrze widoczny, istnieje także XIX-wieczna dokumentacja rysunkowa Dzieduszyckiego ułatwiająca rekonstrukcję31, zamontowano tarczę o wykroju odmiennym od pierwotnej, ponadto pozbawioną herbów. Zachowano jedynie czterodzielny jej podział, nawiązujący do dawnego [Il. 3]. W trakcie prac konserwatorskich w 1990 r. został też zamontowany nowy, marmurowy krzyż na zwieńczeniu. Uzupełniono także brakującą część płyty inskrypcyjnej w cokole, nie rekonstruując wszakże napisu. Tu jednak zamiast kamienia (płyta jest wykuta z białego marmuru) założono wypełnienie z zaprawy wapienno-gipsowej32. Te niezbyt fortunne posunięcia nie były jednak tak radykalne, by wpłynąć na odbiór estetyczny dzieła. Nagrobek jest jednym z niewielu pomników rzeźby XVI-wiecznej na tym terenie, zachowanych w stanie umożliwiającym prowadzenie badań i analiz porównawczych. Twórca Biografia Sebastiana Czeszka jest mało znana, niepełna, rekonstruowana dzięki wciąż odkrywanym i jednak nadal skąpym materiałom źródłowym. Dorobek artystyczny twórcy również ciągle pozostaje nierozpoznany. Poza nagrobkiem Katarzyny Ramułtowej nie zachowało się żadne sygnowane i przez niego datowane dzieło. Twórczość artysty odtwarza się na podstawie analiz porównawczych nagrobka drohobyckiego z dziełami z terenu Polski i Rusi Koronnej. Czeszek pochodził z Krakowa i kształcił się w jednym z tamtejszych warsztatów rzeźbiarskich33. W trzeciej ćwierci XVI w. w stolicy Rzeczypospolitej czynni byli artyści przybyli z Italii, którzy pracowali w kręgu mecenatu dworskiego i kościelnego. Pod ich wpływem rozwijali działalność Polacy, T. Z a u c h a, op.cit., s. 40. E. D z i e d u s z y c k i, op.cit., s. 6–12. 32 Na temat konserwacji nagrobka patrz: J. S m a z a, op.cit., s. 25. 33 T. Z a u c h a, op.cit., s. 58. 30 31

132

Ewa Korpysz

korzystający w swojej twórczości z wzorów włoskich. Wśród rzeźbiarzy pracujących wówczas w Krakowie wyróżniali się Jan Maria Mosca, zwany Padovano, Hieronim Canavesi i Jan Michałowicz z Urzędowa. Kształcili oni pomocników, którzy opuściwszy z czasem pracownie swych mistrzów, podejmowali samodzielną pracę w innych rejonach, wykorzystując znane sobie wzory i zdobycze warsztatowe. Motywy włoskie, twórczo przetworzone w pracowniach krakowskich, rozprzestrzeniały się w różnych rejonach, trafiały również na wschodnie ziemie Rzeczypospolitej, do Lwowa. Wśród artystów polskiego pochodzenia, przybyłych na Ziemię Lwowską wyróżniali się, poza Czeszkiem, Jan Biały, uczeń Jana Michałowicza, twórca ołtarzy alabastrowych, oraz Jan Zaremba, obaj natione cracoviensis. Oprócz Polaków przyjeżdżali do Lwowa także artyści obcego pochodzenia. Włoskie wzory przywozili licznie tu przybywający muratorzy, rzeźbiarze i kamieniarze pochodzący z pogranicza włosko-szwajcarskiego, z okolic Lugano i Ticino, którzy podejmowali współpracę z artystami polskimi. Na Ziemię Lwowską docierali też rzeźbiarze z ośrodków niemieckich. Najważniejsi z nich to akwizgrańczyk Herman Hutte, notowany też w Krakowie jako magister Czapka Leopoliensis, oraz Henryk Horst z Groningen, który poza Lwowem był czynny również w Poznaniu. Obaj operowali już jednak w swej twórczości motywami o innej proweniencji: byli przedstawicielami renesansu północnego. Wszyscy oni wywarli wpływ na krajobraz artystyczny renesansowego Lwowa. Sebastian Czeszek osiadł we Lwowie ok. 1570 r. i uzyskał obywatelstwo miasta. W 1572 r. brał udział w założeniu cechu murarskiego, zrzeszającego również kamieniarzy i rzeźbiarzy, w którego zarządzie zasiadał do śmierci w 1612 r.34 Czeszek był także operatywnym przedsiębiorcą. W latach 1587–1594 prowadził kamieniołom w Mikołajowie nad Dniestrem i utrzymywał tam warsztat, gdzie pracujący pod jego kierunkiem kamieniarze odkuwali profilowane obramienia, balustrady, kominki i inne elementy architektoniczne oraz detale zdobnicze i rzeźby. Warsztat realizował poważne zamówienia, składane najczęściej przez właścicieli wznoszonych aktualnie rezydencji i dostarczał z Mikołajowa gotowe dzieła nawet na znaczne odległości. W późniejszym czasie, po roku 1594 Czeszek eksploatował też złoża w Trzebinach koło Szczebrzeszyna35. Sebastian Czeszek został zaliczony do najwybitniejszych rzeźbiarzy lwowskich późnego renesansu. Istnieje wprawdzie tylko jedno jego sygnowane dzieło, interesujący nas pomnik nagrobny w Drohobyczu, źródła pisane potwierdzają jednak Czeszek (Czesek) Sebastian, [w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze i graficy, t. I, Wrocław 1971, s. 410–411. 35 M. G ę b a r o w i c z, Artyści – przedsiębiorcy epoki renesansu, „Biuletyn Historii Sztuki” 1969, nr 3, s. 269–270. 34

Uwagi o nagrobku Katarzyny Ramułtowej w Drohobyczu

133

kilka innych jego prac. Znany jest kontrakt, zawarty wspólnie z Franciszkiem Quadro, zw. Krotochwila w 1573 r., na nagrobek Mikołaja Tarły w Otfinowie (niezachowany)36. Inne dokumenty poświadczają, że artysta wykonywał zmówienia m.in. dla kanclerza Jana Zamoyskiego, rzeźbiąc detale przeznaczone do kolegiaty w Zamościu37. Współpracował przy tym z głównym architektem kanclerza i budowniczym Zamościa, Bernardem Morando, który przez kilka lat też prowadził działalność budowlaną we Lwowie. W Zamościu, poza pracami w kolegiacie, Czeszek przypuszczalnie zrealizował fontannę zaprojektowaną przez Santi Gucciego w 1591 r. W Dubiecku, w latach 1609–1611, wykonywał bliżej nieokreślone elementy architektoniczne dla zamku38. Ponadto, na podstawie analogii, został Czeszkowi przypisany szereg innych dzieł39, z których najciekawsze, istniejące do dziś, to piętrowy nagrobek pary małżeńskiej w Felsztynie (Skeliwka, obecnie we Lwowskiej Galerii Sztuki w Olesku, po 1577)40, rzeźby na fasadach kamienicy Jana Szolc-Wolfowicza na Rynku we Lwowie (przed 1605)41 i starsza część fasady kaplicy Boimów (1611)42. Nagrobek Katarzyny Ramułtowej powstał w latach 1572–1573, w niedługim czasie po przyjeździe Czeszka ze stolicy. Wykonanie zamówienia powierzono artyście, wydawałoby się, wówczas jeszcze mało znanemu, przybyłemu niedawno do Lwowa. A jednak dzięki swym zdolnościom Czeszek zrobił błyskawiczną karierę, o czym świadczą składane mu duże zamówienia, przekraczające niekiedy możliwości pracowni. Znane są, potwierdzone dokumentami, liczne skargi i pozwy na artystę o niewywiązywanie się ze swoich zobowiązań. Jan Ramułt zlecił wykonanie pomnika swojej żony rzeźbiarzowi, znającemu z autopsji najnowsze krakowskie dzieła renesansowe, oparte na włoskich tradycjach. Pochodząc z Krakowa, gdzie mógł obcować z dziełami najlepszych twórców, skupionych wokół dworu królewskiego i katedry biskupiej, Czeszek gwarantował stworzenie dzieła szczególnego, godnego ambicji zleceniodawcy. Analiza poszczególnych części nagrobka drohobyckiego potwierdza te oczekiwania. T. M a ń k o w s k i, Pochodzenie osiadłych we Lwowie budowniczych włoskich, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Leona Pinińskiego, t. II: Lwów 1936, s.137–138. 37 M. G ę b a r o w i c z, Artyści – przedsiębiorcy…, s. 269. 38 J. K o w a l c z y k, Kolegiata w Zamościu, Warszawa 1968, s. 28–29, 195; J. F r a z i k, Kontrakty Sebastiana Czeszka na prace rzeźbiarsko-kamieniarskie dla zamku w Dubiecku, „Biuletyn Historii Sztuki” 1970, nr 3–4, s. 401–403; W. A l e k s a n d r o w y c z, Związki artystyczne Zamościa ze Lwowem na przełomie XVI–XVII wieku, [w:] Zamojsko-Wołyńskie Zeszyty Muzealne, t. III, Zamość 2005, s. 114. 39 M. G ę b a r o w i c z, Studia nad dziejami…, s. 147–189. 40 В. Л ю б ч е н к о, op.cit., s. 34. 41 M. G ę b a r o w i c z, Studia nad dziejami…, s. 176–178. 42 Ibidem, s. 179. 36

134

Ewa Korpysz

Inspiracje i wzory Najważniejszym elementem pomnika jest postać zmarłej kobiety [Il. 11]. Sposób modelowania tej rzeźby, nieco schematyczny i ostry, powoduje, że figura przypomina posągi późnogotyckie. Jednak proporcje i rysunek są poprawne i zdradzają rękę biegłego twórcy i dobrego obserwatora. Jedynie twarz Ramułtowej, pozbawiona wyraźnych cech portretowych, oraz jej dłonie, zostały oddane mniej umiejętnie: najwidoczniej artysta słabo radził sobie z tymi elementami ludzkiego ciała. Zwraca natomiast uwagę charakterystyczne ułożenie postaci. Rzeźbiąc posąg Ramułtowej Czeszek mógł sięgnąć po wzór, jakim była postać Urszuli Leżeńskiej z jej pomnika nagrobnego w Brzezinach, wykonanego w latach 1563–1568 przez Jana Michałowicza z Urzędowa [Il. 12]. Zarówno upozowanie ciała Urszuli Leżeńskiej, układ nóg, jak też sposób podparcia łokcia na poduszce i przerzucenie drugiej ręki przez tułowie są w obu rzeźbach bardzo zbliżone. Zwraca też uwagę podobny szczegół: obie postacie ujmują rąbek szala palcami rąk wspierających ciało. Ruch dłoni jest wprawdzie różny, ale gest ten jest znamienny. Czeszek mógł skorzystać z przykładu brzezińskiego bezpośrednio, dzięki kontaktom z Michałowiczem jeszcze w czasie swojego pobytu w Krakowie, albo poprzez rysunki, szkice i notatki, które zwykle towarzyszyły artystom w ich wędrówkach. W zbliżonym czasie, ok. 1570 r., we Lwowie powstała bardzo podobna rzeźba Anny z Opalińskich Czarnkowskiej, przeznaczona do piętrowego nagrobka w Czarnkowie [Il. 10]. Jej autorem był, pochodzący również z Krakowa, lwowski rzeźbiarz Jan Zaremba43, uczeń i współpracownik

Il. 10. Czarnków, kościół parafialny. Nagrobek Czarnkowskich, figura Anny Czarnkowskiej. Fot. Ewa Korpysz T. M a ń k o w s k i, Od renesansu włoskiego do północnego. Ustęp z dziejów rzeźby w Polsce, „Biuletyn Historii Sztuki” 1948, nr 3–4, s. 262. 43

Uwagi o nagrobku Katarzyny Ramułtowej w Drohobyczu

135

Il. 11. Drohobycz, kościół parafialny. Nagrobek Katarzyny Ramułtowej, figura zmarłej. Fot. Ewa Korpysz

Hermana van Hutte. Figury Katarzyny i Anny są bardzo podobnie upozowane, powtarza się też motyw sznura „paternostrów”. Może to wskazywać na wspólny wzór. Oba dzieła powstały w tym samym kręgu oddziaływań artystycznych. Są to dobrej klasy rzeźby lwowskie, pozostające pod wyraźnym wpływem plastyki włoskiej. Do tej grupy należy dołączyć jeszcze jedną rzeźbę, o niższym jednak poziomie. Jest nią figura nagrobna Heleny Ramszowej, z niepewnie datowanego na lata 1556–166244 piętrowego nagrobka w Oleszycach, wykonanego przez nieznanego twórcę [Il. 13]. Obudowa tego nagrobka nie zachowała się, dziś znane są tylko płyty z postaciami kobiety i mężczyzny. Pomimo znacznych zniszczeń figur w Oleszycach, widoczne są podobieństwa formalne rzeźby Ramszowej z postaciami Czarnkowskiej i Ramułtowej. Analogiczne jest ułożenie postaci. Brak wprawdzie paciorków, ale powtarza się gest ujmowania palcami dłoni fragmentu tkaniny. We wszystkich przypadkach bezpośrednim wzorem mógł być posąg w Brzezinach, wykonany przez Michałowicza. Obudowa architektoniczna pomnika Katarzyny Ramułtowej jest prosta, cechuje ją klasyczny umiar, właściwy sztuce Jana Marii Padovana, znanej niewątpliwie Sebastianowi Czeszkowi z pobytu w Krakowie [Il. 1]. Powściągliwe, surowe kształty niszy kontrastują wprawdzie z finezyjnym zwieńczeniem, całość jest jednak harmonijna. Natomiast ściśle podporządkowaną architekturze dekorację wyróżnia bogactwo i różnorodność form, wskazująca na znajomość przez artystę różnych wzorów, nie tylko włoskich. Zastosowana w Drohobyczu wić roślinna w układzie pionowym, zbliżonym do kandelabru, jest jedną z odmian bardzo popularnego na Ziemi Lwowskiej ornamentu roślinnego, który występuje w różnych odmianach: festonów, girland, 44

M. G ę b a r o w i c z, Studia nad dziejami..., s. 166–172.

136

Ewa Korpysz

Il. 12. Brzeziny, kościół parafialny. Nagrobek Urszuli Leżeńskiej, figura zmarłej. Fot. Ewa Korpysz

prostych listew [Il. 4]. Uproszczoną redakcję tego motywu prezentują pilastry w datowanym na rok 157445 lub na lata 1588–159546 obramieniu płyty wotywnej Szolc-Wolfowiczów, z dawnej kaplicy Wolfganga Scholza we Lwowie, obecnie na zewnątrz prezbiterium katedry łacińskiej oraz dekoracja słupka attyki w kamienicy Jana Szolc-Wolfowicza47. Oba dzieła są nawet przez niektórych badaczy hipotetycznie wiązane z Czeszkiem. Jednak w tych zabytkach kandelabr składa się jedynie z liści, nie urozmaicają go pąki, owoce lub kwiaty. Późniejszą, ale bliską analogią dla dekoracji pilastrów nagrobka Ramułtowej są ornamenty, zdobiące piętrowy nagrobek niezidentyfikowanej pary małżeńskiej z rodu Herburtów z Felsztyna (Skeliwka, obecnie zdeponowany w Olesku), także łączony ostatnio z Sebastianem Czeszkiem i datowany na lata po roku 157748 lub początek lat 90. XVI w.49 Szczególne pokrewieństwo wykazuje dolna para tamtejszych pilastrów, ujmująca niszę z postacią kobiety. Ich płyciny czołowe wypełnia rytowany ornament o rysunku zbliżonym do dekoracji w Drohobyczu. W układzie kandelabrowym powtarza się tu zestaw pierzastych liści i pąków wyrastających symetrycznie po obu stronach wici. Porównywalną dekorację ma też niewielkie

Ibidem, s. 175–176. T. M a ń k o w s k i, Od renesansu..., s. 272–273; I d e m, Dawny Lwów..., s. 175. 47 T. M a ń k o w s k i, Dawny Lwów...., s. 91, 174, il. 46; M. G ę b a r o w i c z, Studia nad dziejami..., s. 178. 48 В. Л ю б ч е н к о, op.cit, s. 34. 49 E. K o r p y s z, Fundacje artystyczne Herburtów Felsztyńskich w zakresie rzeźby. Czwarta ćwierć XVI wieku, „Przegląd Wschodni” 2007, t. 10, z. 3(39), s. 752. 45

Uwagi o nagrobku Katarzyny Ramułtowej w Drohobyczu

137

kamienne sakrarium ścienne w Dobromilu wykonane w latach 90. XVI w.50 Pilastry sakrarium pokrywa dekoracja roślinna o zróżnicowanym charakterze: frontowe ich części zdobione są plastycznym reliefem, zaś zewnętrzny bok lewego i wewnętrzne części obu – gładkim ornamentem rytym na szorstkim tle. Rysunek na obu licach i na szerszym boku podpory jest zbliżony i przedstawia wić roślinną w układzie kandelabrowym ze stylizowanymi liśćmi, trójlistkami, łodyżkami i pąkami. Odmienny jest motyw wyjściowy wici: na boku pilastra jest to waza, na froncie zaś czteroliść. W sztuce krakowskiej dekoracje o podobnych formach znane były już wcześniej. Dalekim pierwowzorem liściastej wici z Drohobycza, Dobromila i Felszyna jest ornament pilastrów ołtarza z Zatora (152151) i ołtarza z kolegiaty w Opatowie (1520–153052).

Il. 13. Oleszyce, kościół parafialny. Nagrobek Ramszów, figura Heleny Ramszowej. Fot. Ewa Korpysz

Interesująco przedstawia się w Drohobyczu także dekoracja płycin cokołu, po obu stronach tablicy inskrypcyjnej [Il. 5]. Zastosowany tu kandelabrowy ornament z formami roślinnymi i esownicami przypomina dolną część dekoracji płycin w analogicznym miejscu w pomniku wykonanym w latach 1562–1563 przez Jana Michałowicza z Urzędowa dla biskupa Andrzeja Zebrzydowskiego w katedrze w Krakowie53 [Il. 14]. Dekoracji o podobnym rysunku nie udało się dotychczas zaobserwować w żadnym innym obiekcie na dawnej Rusi. Jedynie motyw dwóch E. K o r p y s z, Renesansowe sakrarium w kościele parafialnym w Dobromilu, „Biuletyn Historii Sztuki” 2008, nr 3–4, s. 359–384. 51 H. K o z a k i e w i c z o w a, Rzeźba XVI wieku w Polsce, Warszawa 1984, s. 90–93. Na te podobieństwa zwrócił już uwagę T. M a ń k o w s k i, Dawny Lwów..., s. 157. 52 H. K o z a k i e w i c z o w a, op.cit.., s. 65, il. 96 53 T. M a ń k o w s k i, Dawny Lwów..., s. 164. 50

138

Ewa Korpysz

ślimakowato zakręconych łodyżek u podstawy kandelabru, również zaczerpnięty z cokołu nagrobka Zebrzydowskiego, został powtórzony na bocznych częściach pilastrów sakrarium w Dobromilu54. Z reliefową dekoracją jasnych płycin pilastrów i cokołu kontrastują rytowane w czarnym kamieniu, płaskie, wręcz graficzne ornamenty wnęki i zwieńczenia nagrobka [I l . 7, 8]. Czeszek zastosował tu technikę znaną i rozpowszechnioną na Ziemi Lwowskiej od drugiej połowy XVI w. Polegała ona na zdobieniu kamiennych powierzchni gładko polerowanymi, rytymi ornamentami, które wyraźnie odróżniały się od groszkowanego tła. Do dekoracji wykorzystywano popularny wówczas materiał, jakim był alabaster. W drugiej połowie XVI w. Lwów był głównym ośrodkiem twórczości artystycznej w tym kamieniu, stanowiąc też centrum jego eksportu55. Pomimo małej trwałości alabastru, chętnie używano go do rzeźbienia figur, obramień ołtarzy i nagrobków Il. 14. Kraków, Katedra. Nagrobek Zebrzydowskiego, pły- oraz innych detali. Był to materiał miękki i łatwy do cina cokołu. Fot. Ewa Korpysz obróbki, dawał też możliwości uzyskania ciekawych zestawień kolorystycznych. Największe efekty dawały wzory rytowane w ciemnym kamieniu, dlatego w trzeciej i czwartej ćwierci XVI w. czarny alabaster, a także marmur były szczególnie chętnie wykorzystywane przy budowie nagrobków i ołtarzy. Ryto na nim płaskie ornamenty kontrastujące chropowatym tłem. Ten oryginalny sposób zdobienia powierzchni płyt alabastrowych był uważany za odrębność sztuki lwowskiej56. W nieco odmiennej formie jednak wcześniej stosowano go w Krakowie. W podobny sposób dekorowano rzeźbione w czerwonym marmurze elementy strojów figur w nagrobkach dostojników świeckich i kościelnych. Gładko polerowany wzór na szorstkim tle był tam jednak bardziej plastyczny, uzyskiwano go przy pomocy raczej reliefu niż rytu. Natomiast na Ziemi Lwowskiej po raz pierwszy taki sposób zdobienia pojawił się w wiązanym z Hermanem Hutte-Czapką ołtarzu ufundowanym do E. K o r p y s z, Вплив традиції італійського мистецтва на львівську сакральну скульптуру XVI ст. на прикладі стінного кивоту з Добромиля, [w:] Icтopiя peлiгiй в Укpaїнi. Пpaцi XIX-ї мiжнapoдної нayкової конфepeнцiї, Львів 2008, t. II, s. 522. 55 M. G ę b a r o w i c z, Studia nad dziejami..., s. 30; T. M a ń k o w s k i, Dawny Lwów..., s. 142. 56 T. M a ń k o w s k i, Dawny Lwów..., s. 182. 54

Uwagi o nagrobku Katarzyny Ramułtowej w Drohobyczu

139

katedry łacińskiej przez Hieronima Zapałę zapewne ok. r. 157057. Dekoracja uzyskiwana tą techniką przybierała rozmaite formy. Przy jej użyciu odkuwano motywy zarówno roślinne (m.in. na nagrobku Ramułtowej w Drohobyczu, Anny Sieniawskiej w Brzeżanach, Herburtów w Felsztynie, sakrarium w Dobromilu), jak i geometryczne (nagrobek Mikołaja i Hieronima Sieniawskich w Brzeżanach, dzieło Henryka Horsta z lat 1582–1586). Interesujące, orientalne wzory znalazły się na ołtarzu św. Józefa w katedrze łacińskiej we Lwowie, sygnowanym przez Jana Białego i datowanym na rok 159258 [Il. 15] oraz w łączonym z tym samym artystą, ołtarzu Matki Bożej z katedry ormiańskiej, (obecnie w kościele parafialnym w Zarzeczu koło Przemyśla)59. Dekoracja Il. 15. Lwów, katedra łacińska. Ołtarz niszy nagrobka Ramułtowej jest szczególnie św. Józefa, wzory rytowane w czarnym bogata, cechuje ją nieklasyczny horror vacui. kamieniu. Fot. Ewa Korpysz Świadczy to o obeznaniu się Czeszka ze sztuką również innego, niż tylko włoskiego, pochodzenia. Być może taka niezwykła dekoracyjność została też zainspirowana dziełami Michałowicza, w których elementy o antycznej proweniencji bywały użyte w sposób obcy sztuce włoskiej, albo współistniały z motywami charakterystycznymi dla renesansu północnego. Takim motywem, obcym sztuce włoskiej, był rollwerk. U Czeszka w Drohobyczu zdobi on tablice inskrypcyjne w szczycie i belkowaniu [Il. 6]. Jan Michałowicz również stosował motyw rollwerku w nagrobkach, a pierwszym dziełem był pomnik Benedykta Izdbieńskiego w katedrze poznańskiej (po 1553)60. W dekoracji nagrobka Ramułtowej zwracają poza tym uwagę wspomniane już wydatne rozety w podniebiu wnęki [Il. 16]. Mają one znaczenie nie tylko ozdobne. Rozety w nagrobkach były odpowiednikiem gwiazd, a strefa w której je umieszczano, symbolizowała niebo, gdzie dusza miała trafić w nagrodę za cnoty

M. G ę b a r o w i c z, Studia nad dziejami..., s. 38–42; В. Л ю б ч е н к о, op. cit., s. 40–43. T. M a ń k o w s k i, Jan Biały, lwowski uczeń Jana Michałowicza z Urzędowa, „Rocznik Krakowski” 1937, nr 28, s. 171–180. 59 A. S o ł t y s ó w n a, Marmurowy ołtarz z końca w. XVI w kościele parafialnym w Zarzeczu – nieznane dzieło Jana Białego, „Biuletyn Historii Sztuki” 1974, nr 4, s. 387–392. 60 Н. П e т p y ш a к, Скульптурнuй дeкop..., s. 256–257. 57

140

Ewa Korpysz

i dobre uczynki na ziemi61. Antyczny motyw rozet był znany i wykorzystywany w krakowskiej rzeźbie sepulkralnej od początku XVI w. Rozety pojawiły się m.in. w dekoracjach obramień nagrobka Zygmunta Starego (1517–1533, Bartłomiej Berrecci). Dzieło to musiało być znane wykształconemu w Krakowie Czeszkowi. Również Jan Il. 16. Drohobycz, kościół parafialny. Nagrobek Katarzy- Maria Padovano użył podobneny Ramułtowej, rozety we wnęce. Fot. Ewa Korpysz go motywu w monumentalnym grobowcu dwóch Janów Tarnowskich w katedrze w Tarnowie w latach 1561–1574. Rozety w kasetonach na podłuczach arkad stosował również Jan Michałowicz z Urzędowa. Szczególnie interesujące jest porównanie rozet z nagrobka Ramułtowej z podobnym motywem we wspomnianym już grobowcu Benedykta Izdbieńskiego. W obu dziełach są one duże, niemal pełnoplastyczne i silnie występują z kasetonów. We Lwowie podobne elementy chętnie wykorzystywano w niszach ołtarzowych. Przykładem, zapewne wcześniejszym od nagrobka drohobyckiego, nie datowanym jednak precyzyjne, jest wspomniany już ołtarz Hieronima Zapały w katedrze łacińskiej. Równie okazałe rozety w kasetonach łuków zamykających nisze zastosował Jan Biały, lwowski uczeń Jana Michałowicza w swoich ołtarzach w katedrze łacińskiej i katedrze ormiańskiej w latach 90. XVI. w. [Il. 17]. W surowej, prostej strukturze nagrobka Katarzyny Ramułtowej wyróżnia się zwieńczenie z ramą kartuszową, ozdobione spływami wolutowymi i esownicami [Il. 9]. Analogii dla tego elementu upatrywano w konstrukcji nagrobka Jana Kamienieckiego w Krośnie, dzieła Padovana z 1560 r.62 Tam również prosta architektura obudowy kontrastuje z bogatą formą szczytu. Jednak w Krośnie tablica w zwieńczeniu jest wąska i długa, a esownice uniesione wysoko, wskutek czego proporcje całego szczytu są inne i ogólny wygląd zdecydowanie odmienny. Bardziej podobne są zwieńczenia piętrowych nagrobków Tomasza i Jakuba Sobockich w Sobocie koło Łowicza, (wykonany w latach 1543–1548 przez anonimowy warsztat krakowski), oraz Jana i Janusza Kościeleckich w Ko K. T a r g o s z, Kaplica Zygmuntowska jako neoplatoński model świata, „Biuletyn Historii Sztuki” 1986, nr 2–4, s. 155; S. Mossakowski, Kaplica Zygmuntowska (1515–1533). Problematyka artystyczna i ideowa mauzoleum króla Zygmunta I, Warszawa 2007, s. 225. 62 S. T o m k o w i c z, op.cit., s. 51. 61

Uwagi o nagrobku Katarzyny Ramułtowej w Drohobyczu

141

ścielcu koło Inowrocławia (1559, również dzieło kamieniarzy krakowskich63). Najbardziej zbliżone do nagrobka drohobyckiego jest zwieńczenie pomnika Urszuli Leżeńskiej w Brzezinach64. Jest ono wprawdzie o wiele bardziej rozbudowane, bogatsze w detale i bardziej plastyczne, jednak zachowuje ten sam schemat i podobne proporcje. W obu pomnil . 17. Lwów, katedra łacińska. Ołtarz św. Józefa, rozety. Fot. kach woluty opierają się IEwa Korpysz w taki sam sposób o profilowaną ramę u szczytu i są pokryte bujnym akantowym listowiem. Zapewne zwieńczenie z Brzezin stanowiło wzór dla niewiele późniejszego dzieła Czeszka. Nagrobek Leżeńskiej był znany lwowskiemu rzeźbiarzowi. Potwierdzają to omówione wcześniej figury kobiece, wskazujące na podobieństwa i zależności. Zarówno rzeźba, jak i architektura oraz podporządkowana jej dekoracja pomnika Katarzyny Ramułtowej w Drohobyczu wskazują na dobrą znajomość przez jego twórcę sztuki krakowskiej, a szczególnie dzieł Jana Michałowicza z Urzędowa, znajdujących się w stolicy i poza nią. Jan Michałowicz umiejętnie posługiwał się elementami architektonicznymi łączonymi z bogatym ornamentem, wykonanym z wielką wirtuozerią. W swojej twórczości godził elementy proweniencji włoskiej, zaobserwowane w środowisku krakowskim, w którym się kształcił, z detalami pochodzenia północnego. Miało to znaczący wpływ na dekoracyjność jego stylu. Michałowicz był pierwszym artystą, integrującym w sposób twórczy wątki o różnorodnym rodowodzie65. Taka swoboda w interpretowaniu motywów renesansowych znalazła wyraz również w twórczości pochodzącego z Krakowa Czeszka, być może ucznia Michałowicza. W nagrobku Ramułtowej przejawiła się ona w nieklasycznej ozdobności, jaką dostrzegamy w rytowanych ornamentach niszy oraz w stosowaniu rollwerku w obramieniach tablic inskrypcyjnych. Z tą tendencją koresponduje też posługiwanie się przez Czeszka różnymi rodzajami kamienia i wykorzystanie efektów kolorystycznych, H. K o z a k i e w i c z o w a, Renesansowe nagrobki piętrowe..., s. 6–9. T. M a ń k o w s k i, Dawny Lwów..., s. 164. 65 H. K o z a k i e w i c z o w a, Rzeźba..., s. 150–151. 63

142

Ewa Korpysz

stosowane zresztą już wcześniej przez Jana Michałowicza66. W dziełach obu artystów są oczywiście też zauważalne istotne różnice. Architektura nagrobków Michałowicza jest fantazyjna, pełna elementów zaokrąglonych, esowatych, bogata w woluty i konsole, użyte w sposób nieznany sztuce antycznej, podczas gdy obudowę nagrobka Ramułtowej, przy dużym bogactwie ornamentu, cechuje klasyczna powściągliwość form i przewaga linii prostych. Pomimo, iż nagrobek Katarzyny Ramułtowej w Drohobyczu jest prawdopodobnie najwcześniejszą pracą lwowskiego rzeźbiarza, można go uznać za dzieło twórcy dojrzałego i biegłego w swoim fachu. Świadczy o tym przemyślana konstrukcja, dobre proporcje oraz precyzyjny rysunek detali architektonicznych. Kapitele, bazy i profile są odkute umiejętnie, zaś dekorację ornamentalną cechuje swoboda w doborze motywów. Figura zmarłej kobiety, pomimo trochę nienaturalnego i sztywnego ułożenia oraz dość ostrego modelunku, została wyrzeźbiona poprawnie i z zachowaniem właściwych proporcji. Materiał i technika dekoracji, którą artysta zastosował w obudowie nagrobka są typowe dla późnego renesansu na dawnej Rusi i występują w szeregu innych dzieł wykonanych przez artystów wędrownych polskiego i obcego pochodzenia. Czeszek operuje formami włoskimi oraz północnymi, znanymi w sztuce Krakowa, i obecnymi w twórczości Jana Michałowicza z Urzędowa. Formy te od trzeciej ćwierci XVI w. rozpowszechniały się też na większym obszarze Ziemi Lwowskiej i były obecne w dziełach rzeźby i kamieniarki renesansowej: w obramieniach nagrobków, ołtarzy, elementach architektonicznych. Nagrobek drohobycki nie tylko znakomicie wkomponował się w tendencje obecne w twórczości artystycznej tego czasu na Rusi, ale też, jako dzieło dobrej klasy, mógł stać się wzorem dla innych realizacji. Rozpoznanie tego problemu jest jednak utrudnione ze względu na brak źródeł, zniszczenie wielu obiektów i nienajlepszy stan zachowania dzieł istniejących do dziś, lecz wadliwie rekonstruowanych i przechowywanych w trudno dostępnych magazynach muzealnych.

PRZEGLĄD WSCHODNI

J. P a g a c z e w s k i, Jan Michałowicz z Urzędowa, „Rocznik Krakowski” 1937, t. 28, s. 32–33; A. S o ł t y s ó w n a, op.cit., s. 392. 66

DOKUMENTY I MATERIAŁY

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 1 (45), s. 145–179, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2012

Roman Jurkowski Olsztyn

Współpraca polskich ziemian i rosyjskich właścicieli ziemskich w wyborach do II Dumy Państwowej na Podolu w 1907 roku Z archiwum Polskiego Podolskiego Gubernialnego Komitetu Wyborczego* I. Przyczyny współpracy, ocena rezultatów

rdynacja wyborcza do Dumy Państwowej ogłoszona 6 (19) VIII 1905 r. dzieliła uprawnionych do udziału w wyborach na 4 główne kurie wyborcze: wielkiej własności, chłopską, miejską i robotniczą . Do kurii większej własności (należeli do niej wszyscy posiadacze ziemscy, którzy w guberni podolskiej posiadali ponad 150 dziesięcin ziemi) przypisana była także podkuria drobnej własności (majątki od 10–150 dziesięcin ziemi). W kurii większej własności wybory były dwustopniowe (w powiatach wybierano elektorów, ci zaś wybierani byli na zjeździe gubernialnym posłów), natomiast w podkurii drobnej własności – trzystopniowe (najpierw wszyscy uprawnieni wybierali w powiatach pełnomocników, ci zaś już wraz z ziemianami elektorów, którzy razem z innymi elektorami, na zjeździe gubernialnym wybierali posłów). Liczbę elektorów z poszczególnych kurii ściśle określono w przepisach wyborczych, które w dodatku tak skonstruowano (do czasu zmiany 3 (16) VI 1907 r.), aby najwięcej elektorów posiadała kuria

Prezentowane teksty źródłowe są wybranymi fragmentami zbioru dokumentów poświęconych działalności polityczno-społecznej polskich ziemian na Podolu przed I wojną światową, który ukaże się drukiem w Olsztynie, w czerwcu 2012 roku, pt.: Zanim przyszła Pożoga. Dokumenty i materiały dotyczące działalności polityczno-społecznej Polaków na Podolu w latach 1905–1910. Wstęp, wybór i opracowanie Roman Jurkowski, Olsztyn 2012. Высочайшие Утвержденное Положение о выборах в Государственную Думу, «Полное Собрание Законов Российской Империи», zb. 3, t. XXV, cz. 1, № 26662, С. Петербург 1908, s. 645–651. *

146

roman jurkowski

chłopska, po niej kuria większej własności, potem miejska i robotnicza . W guberni podolskiej z łącznej liczby 195 elektorów, kuria chłopska wybierała 82 elektorów, kuria większej własności, zwana też ziemiańską – 76, miejska – 37, robotnicza nie miała ani jednego elektora. Po wyborach do I Dumy, w której posłem nie został ani jeden ziemianin, dla polskich ziemian i rosyjskich właścicieli ziemskich było jasne, że mogą w wyborach poselskich odegrać jakąkolwiek rolę tylko wtedy, gdy zaniechają wzajemnej rywalizacji i będą posiadali wpływ na wybór pełnomocników w podkurii drobnej własności. Była ona bowiem kluczem do wyborów elektorów w całej kurii ziemiańskiej, albowiem to wybrani przez nią pełnomocnicy uczestniczyli w powiatach, wraz z ziemianami, w wyborach elektorów z całej kurii, a w wyborach do II Dumy najliczniejszą grupę w tej podkurii stanowili duchowni prawosławni . Zamiar uzyskania wpływu na wybory pełnomocników poprzez, jak oceniali Polacy, dobre relacje rosyjskich właścicieli ziemskich z popami, oraz wspólne działania podczas wyborów poselskich były głównym powodami zaakceptowania przez polskich ziemian idei współpracy z Rosjanami. Inną przyczynę współpracy stanowiły przypuszczenia Polaków, iż rosyjscy posiadacze ziemscy mają o wiele lepsze niż oni kontakty z chłopami ukraińskimi. Jak pokazał przebieg wyborów poselskich , nadzieje polskich ziemian okazały się płonnymi – Rosjanie w czasie wyborów w Kamieńcu Podolskim Zasady przepisów wyborczych do I –IV Dumy Państwowej zob. R. Jurkowski, Sukcesy i porażki. Ziemiaństwo polskie Ziem Zabranych w wyborach do Dumy Państwowej i Rady Państwa 1906–1913, Olsztyn 2009, s. 23–77. Liczbę „cenzusów” dla podkurii drobnej własności w konkretnym powiecie, czyli liczbę pełnomocników, których można było wybrać obliczano w sposób następujący: sumowano obszar ziemi należącej do wszystkich osób znajdujących się w spisie drobnej własności (czyli w guberni podolskiej – posiadających od 10–150 dziesięcin ziemi) w konkretnym powiecie, a następnie dzielono na 150, czyli normę powierzchni dającą prawo należenia do kurii większej własności. Otrzymany wynik dawał liczbę pełnomocników, których można było wybrać w danym powiecie. W trakcie wyborów, liczba pełnomocników zależała od liczby przybyłych, wtedy sumowano powierzchnię ich majątków i dzieląc przez 150 obliczano liczbę pełnomocników, których można było wybrać. Gdy zatem na wybory pełnomocników przybyła drobna szlachta polska lub ukraińska sympatyzująca z polskimi ziemianami, ale pozostająca w mniejszości wobec przewagi popów, to powinna ona nie uczestniczyć w wyborach. Taka absencja była ważna dla wyniku wyborów w sytuacji, gdy na sali wyborczej dominowali duchowni prawosławni. Wtedy drobna szlachta przybyła na wybory, będąca w mniejszości i tym samym nie mająca szans na przeprowadzenie swoich kandydatów, swoją obecnością zwiększała liczbę wybieranych pełnomocników (w tym wypadku spośród popów), gdyż obszar posiadanej przez nią ziemi był liczony do ogólnej liczby „cenzusów”, czyli ilości pełnomocników, których można było wybrać na wyborach tej podkurii w danym powiecie. Szczegółowy przebieg wyborów zob. R. Jurkowski, op. cit., s. 206–218, idem, Successes and Failures. Polish Landowners from the Nine Western Provinces in the Elections to the Russian State Duma nad State Council in the Years 1906–1913, Olsztyn 2010, s. 57–69 (skrócona wersja poprzedniej publikacji).

wybory do II Dumy na Podolu w 1907 r.

147

nie mieli zdecydowanego wpływu na duchownych prawosławnych, a tym bardziej na ukraińskich chłopów, w dodatku okazali się o wiele gorzej zorganizowani od Polaków. Niemniej (jak pokazuje dokument nr 8) na poziomie powiatów w 8 z nich (na 12 w całej guberni) współpraca przyniosła sukcesy – w całej guberni wybrano elektorami aż 42 ziemian i drobnych właścicieli, co było największą liczbą polskich elektorów w tej kurii we wszystkich wyborach do Dumy Państwowej. Grupa polska liczyła więc 46 osób, bowiem doszedł do niej jeden chłop, jeden robotnik i dwóch mieszczan – wszyscy narodowości polskiej. Mogli oni liczyć jedynie tylko na 16 rosyjskich posiadaczy ziemskich należących do bloku, co dawało 62 głosy, jednak aby zostać posłem należało uzyskać co najmniej 98 głosów (195: 2 = 97,5). Stało się to powodem najróżniejszych kombinacji na sali wyborczej (przedstawionych w dokumencie nr 10). Próbując ocenić rezultat porozumienia polsko-rosyjskiego w wyborach podolskich do II Dumy Państwowej, czyli wybór Wincentego Lisowskiego – tylko jednego przedstawiciela zarówno polskich ziemian jak i rosyjskich posiadaczy ziemskich w tej izbie, należy odnieść się do wypowiedzi Kazimierza Weydlicha (zawartej w dokumencie nr 10). Stwierdził on: „P. [Wincenty] Lisowski przeszedł nie dzięki blokowi, ale wskutek swej popularności u przeciwników”, co mogłoby oznaczać, że zostałby on posłem nawet bez porozumienia z Rosjanami. Kazimierz Weydlich nie miał jednak racji z kilku powodów: 1. Grupa 62 głosów stanowiła mimo wszystko sporą siłę w przetargach na sali wyborczej, a była ona przecież tak liczna tylko dzięki współpracy Polaków i Rosjan w powiatach ; 2. To jednak dzięki rosyjskim posiadaczom ziemskim udało się przekonać kilku popów i kilku chłopów do głosowania na W. Lisowskiego; 3. Bez bloku w wymienionych 8 powiatach Polacy mieliby zdecydowanie mniej elektorów niż w wyborach do I Dumy, co tym samym jeszcze bardziej zmniejszyłoby ich szanse w wyborach poselskich i można przypuszczać, że „popularność W. Lisowskiego u przeciwników” nie byłaby w stanie zapewnić mu odpowiednio wyższej liczby głosów. Można zatem z całą pewnością stwierdzić, że dr Wincenty Lisowski nie zostałby posłem do II Dumy Państwowej bez polsko-rosyjskiej współpracy wyborczej. Warto także podkreślić, to co widać z dokumentów (nr 1, 2, 3, 6, 8, 9, 10), jak wiele wątpliwości i obaw mieli polscy ziemianie gdy zaczęli dyskutować w Komitetach wyborczych o możliwości sojuszu wyborczego z rosyjskim właścicielami ziemskimi. Nie tylko nie ufali Rosjanom (por. dyskusję o „wzajemnym zaufaniu” Bez porozumienia z Rosjanami polscy ziemianie nie zdobyliby żadnych mandatów elektorskich w powiecie bracławskim, olgopolskim, uszyckim, winnickim, lityńskim płoskirowskim, hajsyńskim i latyczowskim. Dla porównania można podać, że w wyborach do I Dumy Państwowej grupa polskich ziemian liczyła 40 elektorów i nie zawarła żadnego skutecznego sojuszu wyborczego na wyborach poselskich.

148

roman jurkowski

w dokumencie nr 3), ale uważali ich za przedstawicieli „partii urzędniczej”, ściśle związanej z biurokracją państwową. Polscy ziemianie mieszkający od wieków w swoich majątkach z rezerwą i niechęcią odnosili się do nowych rosyjskich właścicieli ziemskich, wiedząc, że najczęściej byli oni urzędnikami, którzy albo otrzymali lub kupili po niskiej cenie dobra ziemskie skonfiskowane Polakom za udział w powstaniach. Obie te grupy nie znały się wzajemnie, nie utrzymywały kontaktów towarzyskich i sąsiedzkich, zwłaszcza że niektórzy z Rosjan byli zaciekłymi wrogami polskości, co potwierdza przykład Pawła Aleksandrowa z powiatu lityńskiego, na którego kandydaturę jako elektora nie chcieli się zgodzić Polacy z Lityńskiego Powiatowego Komitetu Wyborczego (dokument nr 8). Dlatego w sprawozdaniu z przebiegu wyborów wielokrotnie podkreślano, że sojusz z Rosjanami był „liczbowy a nie ideowy”, co miało oznaczać że jego celem było tylko zwiększenie liczebności grupy ziemiańskiej podczas wyborów, a nie jakaś stała łączność oparta na wspólnych celach i programach. Wybiegając nieco dalej poza przedstawiony tutaj materiał archiwalny, należy stwierdzić, że obawy polskich ziemian, już po kilku miesiącach, w trakcie wyborów do III Dumy Państwowej, niestety potwierdziły się w całej rozciągłości. Zmiana ordynacji wyborczej, w której wyodrębniono tzw. kurie narodowościowe, pełna mobilizacja duchowieństwa prawosławnego i jego ścisły sojusz z rosyjskimi właścicielami ziemskimi i współpraca tych ostatnich z administracją, spowodowały że nie było już mowy o polsko-rosyjskim porozumieniu wyborczym, a wrogość wzajemna, po rosyjskiej stronie stymulowana przez coraz silniejszy nacjonalizm, odżyła na nowo, zaś „przyjaciele Polaków” z 1906 r. jak Iwan Rakowicz, w końcu roku 1907 byli już tylko zaciekłymi polakożercami. Ta ostatnia konstatacja w niczym nie przekreśla dobrej woli i chęci porozumienia tak Polaków jak i Rosjan w wyborach do II Dumy w guberni podolskiej, wszak jeden element na pewno łączył obie te grupy: wspólne zagrożenie ze strony ludności chłopskiej domagającej się podziału pańskiej ziemi. Programy agrarne sformułowane w I Dumie Państwowej zdawały się potęgować to niebezpieczeństwo, w rzeczywistości bardzo hipotetyczne i odległe, niemniej z perspektywy roku 1906 i 1907 skłaniające ziemian do szukania sposobów obrony. Na poziomie prawno-legislacyjnym problem rozwiązało samo państwo rosyjskie zmieniając 3 (16) VI 1907 r. ordynację wyborczą na taką, w której chłopi przestali być najliczniejszą grupą wśród posłów, co w III Dumie skutecznie odsunęło w niebyt wszelkie wcześniejsze projekty wywłaszczenia prywatnych właścicieli ziemskich. W dodatku premier Piotr Stołypin skutecznie zdławił zaburzenia agrarne, wobec czego współpraca z Polakami okazywała się już zbyteczna.

wybory do II Dumy na Podolu w 1907 r.

149

II. Polski Podolski Gubernialny Komitet Wyborczy i jego spuścizna archiwalna Już przed wyborami do I Dumy Państwowej w każdej z 9 guberni tzw. Kraju Zachodniego powstały polskie komitety wyborcze. Podobnie było w większości powiatów i w dużych miastach. Okrzepły one organizacyjnie podczas kampanii wyborczej do II Dumy Państwowej, kiedy to rozwinięto ich dwustopniową strukturę: komitety powiatowe i komitet gubernialny (istniały też komitety miejskie, jak np. w Wilnie, Mińsku, Kijowie, Winnicy). Były to społeczne, oddolne inicjatywy polskich ziemian i inteligencji miejskiej. Środowiska te zgodnie z zasadami demokracji – których szlachta polska i ziemianie pomni na ciągle żywe tradycje dawnej Rzeczypospolitej nie musieli się uczyć, w przeciwieństwie do szlachty rosyjskiej, wybierały władze komitetów obu szczebli, delegatów powiatowych do komitetów gubernialnych, wprowadzały systemy dobrowolnego opodatkowywania się na cele wyborcze i społeczno-oświatowe, a podczas samych wyborów kierowały polskimi i sojuszniczymi elektorami w celu wybrania jak największej liczby posłów. Niestety materiały archiwalne przez nie wytworzone, przechowywane najczęściej w domach prywatnych, zachowały się do naszych czasów w formie bardzo szczątkowej. Właściwie wiadomo nam o części materiałów miejskiego Komitetu w Wilnie, powiatowego w Telszach i właśnie Podolskiego Gubernialnego Komitetu Wyborczego. Ten ostatni był jedną z najlepiej zorganizowanych i najdłużej działających tego typu instytucji ziemiańskich na Ziemiach Zabranych. Dzięki archiwalnej pasji Kaliksta Dunin-Borkowskiego – sekretarza tego Komitetu w 1907 r., który wykonując kopie dokumentów jedną z nich zabierał do swoich zbiorów , w Oddziale Rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej znalazły się materiały dokumentujące kilka lat pracy PGKW, w tym 33 obszerne protokoły posiedzeń Podolskiego Gubernialnego Komitetu Wyborczego z lat 1905–1908. Wraz z kilkuset innymi dokumentami pokazują one skalę i formy aktywności polskich ziemian na Podolu w latach 1905-1910. Jak wspomniano w przypisie T. Epsztein, Biblioteka Kaliksta Dunin-Borkowskiego z Klimaszówki na Podolu, [w:] Dwór polski jako zjawisko historyczne i kulturowe. Materiały z VI Seminarium zorganizowanego przez Oddział Kielecki Stowarzyszenia Historyków Sztuki i Dom Środowisk Twórczych w Kielcach, Kielce 2002, s. 403–420. Inwentarz rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej nr 7001–8000, cz. 3: nr 7801–8000, Kraków 1967, s. 217–221. Są one oznaczone sygnaturami: IV 7989, mkf. nr 5722 (Polscy wielcy właściciele ziemscy na Podolu a Duma Państwowa 1906–1907 i Rada Państwa 1907–1909. Materiały zebrane przez Kaliksta Dunin-Borkowskiego) i IV 7990, mkf. nr 5723 (Luźne materiały do historii lat 1905–1910 na Ukrainie, zwłaszcza na Podolu, zebrane przez Kaliksta Dunin-Borkowskiego). Łącznie liczą 335 dokumentów, z tego pierwszy zespół to 187 dokumentów, drugi 148.

150

roman jurkowski

nr 1, zostały one opracowane i przygotowane do druku przez autora wstępu niniejszego opracowania. Przedstawione poniżej dokumenty są wybranymi fragmentami protokołów posiedzeń Podolskiego Gubernialnego Komitetu Wyborczego (dok. nr 1, 2, 8, 9, 10), pozostałe zaś (dok. nr 3, 4, 5, 6, 7) są ściśle związane z tytułową kwestią polsko-rosyjskiej współpracy wyborczej. Zmodernizowano w nich pisownię, wszystkie uzupełnienia i rozwinięcia skrótów umieszczono w nawiasie kwadratowym, wycięcia w tekście oddzielono trzema kropkami w nawiasie kwadratowym.

[źródło:] Daniel Beauvois, Walka o ziemię. Szlachta polska na Ukrainie prawobrzeżnej pomiędzy caratem a ludem ukraińskim 1863–1914, Sejny 1996, s. 16.

wybory do II Dumy na Podolu w 1907 r.

151

*** 1. Fragment protokołu posiedzenia Podolskiego Gubernialnego Komitetu Wyborczego, które odbyło się w Winnicy 13 grudnia 1906 roku [...] Ad. 3. (Pertraktacje z innymi narodowościami): W kwestii tej zabierali głos pp. [Aleksander] Iżycki i [Zygmunt] Leśniewicz10, zdając w krótkości relację z prywatnych interwiewów ze znajomymi współpowiatowymi osobistościami innych narodowości. Z relacji tych okazało się, iż podług wszelkiego prawdopodobieństwa tworzy się organizacja wyborców Rosjan, z którą może być uda się wejść w porozumienie co do wyborów. Co do zasad na jakich porozumienie takie mogłoby przyjść do skutku, otworzyła się ożywiona wymiana zdań, niepodobna było wszakże pod tym względem przyjść do konkretnego i definitywnego wniosku z dwóch powodów. Primo, że wszelkie w tym względzie, a priori teoretycznie robione postanowienia, mogą okazać się niewystarczającymi i nie wytrzymają krytyki przy praktycznym ich wykonaniu. Secundo, że do rozpoczynania porozumień, które już do pewnego stopnia były dla obu stron obowiązującymi, brak jeszcze aprobaty i pełnomocnictw od niektórych powiatów. Wobec tego postanowiono udzielić Wydziałowi władzę do rozpoczęcia wstępnych porozumień się, t[o] j[est] do poznania warunków na jakich by porozumienie się mogło przyjść do skutku. Udzielenie zaś władzy do robienia zobowiązań, które by należało organizacji naszej dotrzymywać, odroczono do 28 grudnia t[o] j[est] do następnego zebrania Komitetu gubernialnego. Pierwszy kontakt z reprezentantami Rosjan miał nastąpić tego samego wieczora, reprezentanci ci jednak nie zjawili się w komplecie. [...] 2. Fragment protokołu posiedzenia Podolskiego Gubernialnego Komite tu Wyborczego i jego Wydziału Wykonawczego, które odbyło się w Winnicy 28 grudnia 1906 roku [...] Na poprzednim posiedzeniu z dnia 13 grudnia b[ieżącego] r[oku] ułożony został kwestionariusz, który delegaci mieli powiatowym zebraniom przedłożyć, a nad którym teraz otwarta została dyskusja. Kwestionariusz brzmi jak następuje: Aleksander Iżycki, ziemianin z powiatu uszyckiego, właściciel 168 dz. ziemi we wsiach Sokolec i Borsukowce. W okresie wyborów do I i II Dumy Państwowej był delegatem Uszyckiego Powiatowego Komitetu Wyborczego do Podolskiego Gubernialnego Komitetu Wyborczego [dalej cyt.: PGKW]. 10 Zygmunt Leśniewicz, ziemianin z powiatu kamienieckiego, właściciel majątku Wielka Muksza – 430 dz. ziemi. W latach 1905–1907 był szefem oraz członkiem Wydziału Wykonawczego PGKW. Jeden z najaktywniejszych członków Komitetu gubernialnego i Wydziału Wykonawczego.

152

roman jurkowski

1) Czy delegaci do Kom[itetu] gub[ernialnego] t[o] j[est] Komitet gub[ernialny] jest ostatecznie uprawomocniony do udzielania Wydziałowi odpowiednich instrukcji i pełnomocnictw do pertraktowania, wzajemnych zobowiązań się, wejścia w porozumienie i bloki z organizacjami innych grup i narodowości. 2) Czy do prawomocności uchwał Komitetu gub[ernialnego], obowiązujących solidarnie wszystkie powiaty, wystarcza zwykła większość głosów, czy ¾. 3) Czy pojedyncze powiaty zobowiązują się głosować solidarnie za kandydatami innej narodowości, wskazanymi przez polski Komitet gubernialny wskutek porozumienia się z odnośną grupą, o ile to oczywiście nie wykluczy [to] zupełnie polskich kandydatów danego powiatu? P. [Konstanty]Wilamowski11 – proponuje, aby przy każdym punkcie osobno zbierać zdania i odpowiedzi poszczególnych powiatów. Na pytanie 1-sze odpowiadają. Winnica, Płoskirów, Bracław przyjmują. Hajsyn – pan [Olgierd] Czarnowski12, oświadcza rezolucję swego powiatu, która brzmi: hajsyński powiatowy Komitet, pozostawiając zupełną decyzję swemu mężowi zaufania p. Olgierdowi Czarnowskiemu uważa jednak za konieczne wytworzenie bloku w powiatach z wyborcami Rosjanami, którzy będą szczerze popierać postanowienie zjazdu wileńskiego, przy czym ostateczną decyzję Komitetu gubernialnego co do wybrania kandydatów Rosjan do Dumy, uważa za możliwą dopiero po przeprowadzeniu autonomicznych wyborów w powiatach. Jampol – przyjmuje w osobie pana [Tomasza] Michałowskiego13, który brał udział w ostatnim zebraniu gubernialnym, zastępując delegata i powołuje się na par[agraf] 13 wyborczego regulaminu dla powiatu jampolskiego. Pan Zieliński W[itold]14 protestuje i uważa iż delegat nie ma prawa decydować, bez specjalnego porozumienia się przedtem z zebraniem powiatowym. Bałta – przyjmuje o tyle, o ile nie każą wybierać znanych reakcjonistów, na wybór których zebranie powiatowe absolutnie się nie zgodzi. Lityń – przyjmuje z zastrzeżeniem, że bloki w powiecie są dozwolone.

Konstanty Wilamowski, ziemianin z powiatu olgopolskiego. W okresie wyborów do II Dumy Państwowej zastępca delegata, a w czasie wyborów do III Dumy Państwowej delegat z powiatu olgopolskiego. Jeden z najczynniejszych członków PGKW. 12 Olgierd Czarnowski, ziemianin z powiatu hajsyńskiego, właściciel 2527 dz. ziemi w majątkach Struńków i Taszlik Struńkowski. Zastępca delegata z powiatu hajsyńskiego w okresie wyborów do II i III Dumy Państwowej. 13 Tomasz Michałowski, ziemianin z powiatu jampolskiego. W okresie wyborów do II Dumy Państwowej zastępca, a w czasie wyborów do III Dumy Państwowej delegat jampolski do PGKW. Jeden z najaktywniejszych członków PGKW. 14 Witold Zieliński, ziemianin z powiatu jampolskiego, właściciel majątku Jurkówka – 217 dz. ziemi. W okresie wyborów do I Dumy Państwowej zastępca delegata z powiatu jampolskiego. 11

wybory do II Dumy na Podolu w 1907 r.

153

Latyczów – przyjmuje z zastrzeżeniem, że Polaków powiat sam sobie wybiera bez żadnej dyrekcji, Rosjan przeprowadza tych, których Komitet wskaże, wymagając jednak motywa, dla których ma wybierać Rosjan przez Komitet naznaczonych. Uszyca – delegat jeszcze się nie porozumiał z powiatem i co do tego nie może dać żadnej odpowiedzi. Kamieniec – przyjmuje, przychylając się do zdania powiatu latyczowskiego, nadmieniając, że jest to zdanie Komitetu wyborczego powiatowego, a nie zdanie prawyborców. Olgopol – przyjmuje z zastrzeżeniem, żeby Wydział był wykonawcą instrukcji. Zatem pytanie 1-sze przyjęte zostało większością głosów, to jest 7-miu głosami przeciwko 5-ciu. Nad bałcką odpowiedzią dyskusja rozpoczyna się bardzo ożywiona. Pan [Zygmunt] Leśniewicz twierdzi, że autonomia powiatów i wchodzenie w bloki z Rosjanami było zatwierdzone. [Olgierd] Czarnowski broni autonomii powiatu i daną sobie instrukcję, [Xawery] Orłowski15, hrabia, wskazuje na najgroźniejsze niebezpieczeństwo, to jest skasowanie przez władze wyborów powiatowych. P. [Stanisław] Stempowski16 dodaje do swego zastrzeżenia komentarz, w którym się zgadza na zdanie hajsyńskiego powiatu, że nie należy osłabiać wyborów w swoim powiecie, przyjmując zobowiązanie co do wyboru naznaczonych Rosjan, po czym powiat nie potrafi przeprowadzić dostatecznej ilości wyborców Polaków. P. [Konstanty] Wilamowski proponuje poprawkę w pytaniu. [Wacław] Skibniewski17 nie radzi wprowadzać poprawek do pytań, które muszą powrócić do niektórych zebrań powiatowych.

Xawery Orłowski (1862–1826), ziemianin z powiatu płoskirowskiego, właściciel majatków Jarmolińce i Malejowce – ok. 6600 dz. ziemi. W okresie wyborów do II i III Dumy Państwowej delegat płoskirowski do PGKW. W dniu 20 VII (1 VIII) 1907 r. wybrany prezesem PGKW. Od 3(16) IV 1908 roku poseł podolski do Rady Państwa wybrany po rezygnacji Wacława Jełowickiego z tej funkcji. Jego biogramy: Cz. Brzoza, K. Stepan, Posłowie polscy w parlamencie rosyjskim 1906–1917. Słownik biograficzny, Warszawa 2001, s. 152–153; Государственный Совет Российской Империи 1906-1917. Энциклопедия, Москва 2008, s. 191–192. 16 Stanisław Stempowski (1870–1953), wybitny polski działacz społeczno-liberalny i socjalistyczny, jeden z redaktorów „Ogniwa”. W latach 1905–1914 mieszkał i pracował w majątku Winikowce (441 dz.) w powiecie lityńskim. W okresie wyborów do II Dumy Państwowej, delegat, a w czasie wyborów do III Dumy zastępca delegata powiatu lityńskiego do PGKW. Pisze o tym w Pamiętnikach (1870-1914). Wstęp Marii Dąbrowskiej, Wrocław 1953, s. 297–391. 17 Wacław Skibniewski, ziemianin z powiatu uszyckiego. Kilka razy wybierany na członka Wydziału Wykonawczego PGKW. Od marca do grudnia 1907 r. szef Wydziału Wykonawczego. Jeden z najaktywniejszych członków PGKW. 15

154

roman jurkowski

Hr. [Stanisław] Grocholski18 stawia na to wniosek: Wobec większości odpowiedzi twierdzących na pierwsze pytanie kwestionariusza Komitet guber[nialny] uważa się za upoważnionego do wydania instrukcji Wydziałowi – który przechodzi 8-iu głosami. P. Al[eksander] Giżycki19 wstrzymuje się od głosu. Zebranie przechodzi do 2-go punktu pytań. Winnica przyjmuje; Olgopol wymaga ¾ głosów przy 10 obecnych; Hajsyn większości ⅔ głosów; Bałta i Jampol przyjmują; Lityń przyjmuje z ¾ głosów; Latyczów przyjmuje; Uszyca przychyla się do większości; Płoskirów, Kamieniec, Bracław i Wydział przyjmują. Pytanie 2-gie przeszło większością 8-iu głosów. Czyli, że przyjęta została prosta większość. Na 3-ci punkt powiaty odpowiadają: Winnica i Olgopol przyjmują; Hajsyn nie zgadza się; Bałta nie zgadza się; Jampol przyjmuje; Lityń nie zgadza się; Latyczów przyjmuje; Uszyca przychyla się do większości; Płoskirów, Kamieniec, Bracław i Wydział przyjmują. Pytanie 3-cie przyjęte większością, to jest 8-iu głosami [...] 4-ty punkt porządku dziennego. Porozumienie się z innymi narodowościami. Pan [Zygmunt] Leśniewicz referuje o rozmowie z [Iwanem] Rakowiczem20 i wymienia komitet rosyjski, złożony z pięciu, a mianowicie z pp. hr. [Dymitra] Heydena21, [Pawła] Aleksandrowa22, [Piotra] Bałaszowa23, [Aleksandra] Potockie-

Stanisław Grocholski, ziemianin z powiatu winnickiego, właściciel majątku Pietniczany 4227 dz. ziemi. Do śmierci w lutym 1907 r. delegat winnicki do PGKW. 19 Aleksander Giżycki, ziemianin z powiatu kamienieckiego, majątek Kujawy – 401 dz. ziemi. W okresie wyborów do I i II Dumy Państwowej delegat kamieniecki do PGKW. 20 Iwan Rakowicz (1863 – po 1917) – w latach 1897–1910 kamieniecki powiatowy marszałek szlachty (предводитель дворянствa), 1910–1917 – podolski gubernialny marszałek szlachty. Posiadał w guberni podolskiej ok. 800 dz. ziemi. Wybrany przez ziemstwo gubernialne podolskie posłem do Rady Państwa w 1913 i 1916 r. Od 1910 r. przewodniczący Związku Rosyjskich Nacjonalistów w Kamieńcu Podolskim (biogram: Государственный Совет..., s. 220–221). 21 Dymitr Heyden, ziemianin z powiatu winnickiego, właściciel 4682 dz. ziemi. Powiatowy, winnicki предводитель дворянства. 22 Paweł Aleksandrow, emerytowany prokurator wojskowy, po 1911 r. prezes podolskiego gubernialnego ziemstwa. Polacy z powiatu lityńskiego uznawali go za „polakożercę”. Więcej szczegółów o wyborach w powiecie lityńskim, zachowaniu polskich wyborców i samym Aleksandrowie podaje Stanisław Stempowski (Pamiętniki..., s. 297, 328–332, 339). 23 Piotr Bałaszew lub Bałaszow (1871 – po 1939), poseł z guberni podolskiej do III i IV Dumy Państwowej. W latach 1900–1909 pełnił funkcję mianowanego, bracławskiego powiatowego marszałka szlachty, tzw. предводителя дворянствa. Jego biogram: Государственная Дума Российской Империи 1906–1917. Энциклопедия, Москва 2008, s. 34–35. 18

wybory do II Dumy na Podolu w 1907 r.

155

go24 i [Iwana] Rakowicza, który ma się zebrać w Zmierzynce 29-go b[ieżącego] m[miesiąca] i do którego nasz Wydział ma się udać dla pertraktacji. Rozpoczyna się bardzo długa i nużąca dyskusja, w której powiaty nie zgadzają się dać Wydziałowi „carte blanche” dla pertraktowania z Rosjanami i robią najrozmaitsze zastrzeżenia dla Wydziału, z których najgłówniejszy jest, aby pertraktować z Rosjanami co do ilości głosów polskich i rosyjskich, a nie co do indywidualności wyborców. W dyskusji biorą udział prawie wszyscy obecni na zebraniu. Hr. [Xawery] Orłowski przemawia za absolutną solidarnością polską nie oglądając się na towarzystwo Rosjan, które może się zmienić i jeszcze ulec rozmaitym nakazom i zmianom z góry i nie dotrzymać swojej obietnicy. Pan W[itold] Zieliński nie uważa Rosjan za zorganizowanych, a tylko za samozwańców i nazywa ich kompanią czarnosotieńców, którzy nas chcą mieć za sojuszników i z nami razem walczyć przeciwko chłopom, z którymi my tutaj dalej żyć musimy w sąsiedzkich stosunkach, a którzy by nam tego postępowania nigdy nie zapomnieli. Pan [Wacław] Skibniewski uważa, jako malum necessarum porozumiewanie się z tymi Rosjanami z braku innej reprezentacji Rosjan, którzy ostatecznie nie są jeszcze zorganizowani. Pan [Konstanty] Wilamowski zaznacza rozłam w partii rosyjskiej i nie radzi zbyt pośpiesznie działać i wskazuje na siłę duchowieństwa prawosławnego. Pan [Tomasz] Michałowski przedstawia siłę żydowską, szczególnie na Besarabii. P. [Stanisław] Stempowski jest zupełnie przeciwny wchodzeniu w blok z Rosjanami, twierdząc, że nasza siła wzrosła, i że rząd poszukuje w nas sojusznika. P. [Aleksander] Sadowski 25 uważa porozumienie się z Rosjanami jako sposób i cel żeby sobie przy wyborach wzajemnie nie szkodzić. P [Aleksander] Iżycki twierdzi, że li tylko wilią wyborów w Kamieńcu kierunek zostanie naznaczony przez władzę, i że dlatego nie warto teraz w żadne bloki wchodzić i jest za tym żeby powiatom zostawić zupełnie wolne działanie w wyborach. Wydział broni szczerze [sic!] swoich praw i boi się daleko idących ograniczeń, które zupełnie pertraktacje z Rosjanami uniemożliwią. Prezes posiedzenia układa regulamin dla Wydziału, który ma mu służyć przy jutrzejszych pertraktacjach i przedyskutowując takowy punkt po punkcie i głosując każdy punkt z osobna, regulamin zostaje przyjęty przez zebranie w formie następującej. Instrukcja: 1. Po porozumieniu się co do ilości mandatów do Dumy dla każdej narodowości, zobowiązać się głosować na Rosjan, wybranych na próbnym rosyjskim Aleksander Potocki był Rosjaninem z powiatu latyczowskiego, gdzie posiadał majątek o powierzchni 516 dziesięcin we wsi Pilipowskie Karyczyńce. 25 Aleksander Sadowski, ziemianin z powiatu kamienieckiego, majątki Oranin i Krasnostawce – 2820 dz. ziemi. W okresie wyborów do III Dumy Państwowej był zastępcą delegata z powiatu kamienieckiego. Dwukrotnie, 13(26) XI 1906 r. i 26–27 VI (9–10 VII) 1907 r., wybierany na członka Wydziału Wykonawczego PGKW. 24

156

roman jurkowski

balotowaniu, pod warunkiem, że Rosjanie zgodzą się głosować na Polaków wybranych w tych samych warunkach. 2. Wyjaśnić dokładnie kwestię umocowania przedstawicieli Rosjan. 3. Dyskutować i zdecydować ilość proponowanych nam mandatów, nie mniej jak 4, a w każdym razie nie mniej niż Rosjan z większej własności, oraz w ogóle rozkład reszty mandatów najkorzystniejszy. 4. Żadnych zobowiązań dla powiatów nie przyjmować, oprócz pośrednictwa dla przeprowadzenia koniecznych kandydatów. 5. Nie zgadzać się na wskazanie (indywidualności) osobistości26 kandydatów naszychx. 6. Zobowiązać się można do przeprowadzenia kandydatów już w Kamieńcu przez nich wybranych. 7. Omówić sposób zapewnienia się co do przeprowadzenia posłów według umowy (jedna urna na zmianę i wszyscy wyborcy do urny). [...] – Wyjaśnienie do punktu 5: Nie zgadzać się na wskazanie przez Rosjan naszych kandydatów, a w zamian za to nie stawić żądań co do osobistości i przekonań kandydatów rosyjskich. x

3. Dodatek do protokołu posiedzenia Podolskiego Gubernialnego Komitetu Wyborczego z 10 stycznia 1907 roku, dotyczący szczegółów umowy o współpracy wyborczej, zawartej z ziemianami rosyjskimi w Żmerynce 9 stycznia 1907 roku. Fragmenty. Ta część protokołu ma być dopiero później do wiadomości publicznej podaną27. Sprawozdanie Wydziału o pertraktacjach z przedstawicielami Rosjan w dniu 9 I 1907 r. w Żmerynce Porozumienie co do zjazdu nastąpiło d[nia] 4 stycznia telegraficznie w Kamieńcu i zjazd naznaczono na 9 I w Płoskirowie, a następnie odmieniono i postano Pojęcie „osobistości” w tym przypadku dotyczy wskazania nazwiska konkretnej osoby. Decyzja o utrzymaniu w tajemnicy szczegółów pertraktacji z Rosjanami została podjęta w formie uchwały Komitetu gubernialnego na posiedzeniu w dniu 10 (23) stycznia 1907 r. Brzmiała ona: „Po złożeniu przez Wydział relacji ze zjazdu z przedstawicielami Rosjan, dnia 9 stycznia 1907 roku w Żmerynce, przyznano, [że] przebieg dyskusji nad tym tematem nie nadaje się do pewnego czasu do publikowania i uchwalono następującą decyzję: wszyscy uczestnicy dzisiejszego zebrania zobowiązują się zachować w tajemnicy wszelkie uchwały zapadłe w kwestii pertraktacji z przedstawicielami Rosjan, aż do chwili ukończenia powiatowych wyborów. Ze względu na tę uchwałę Komitetu gub[ernialnego] i ta część protokołu, która odnosi się do tego punktu będzie opublikowana dopiero wtedy, kiedy to zostanie uznanym za wskazane. 26 27

wybory do II Dumy na Podolu w 1907 r.

157

wiono zjechać się w Żmerynce, co też faktycznie nastąpiło. Posiedzenie wspólne otwarto o godz. 11½ w nocy, a zamknięto około 4-tej rano w dniu 10 I 1907. Obecni ze strony rosyjskiej Uprawy: pp. [Piotr] Bałaszew, hr. [Dymitr] Heyden, [Aleksander] Sawostianow28, [Aleksander] Potocki i [Konstanty] Lwow29. – Ze strony polskiej Wydział w komplecie, a mianowicie pp. [Zygmunt] Leśniewicz, [Aleksander] Sadowski, [Bohdan] Żebrowski30, [Szczęsny] [Tokarzewski-]Karaszewicz31, W[acław] Skibniewski. Posiedzenie rozpoczęto od wymiany pełnomocnictw, w imieniu Rosjan p. [Piotr] Bałaszew powołał się na ustęp z protokołu posiedzenia ich Komitetu gub[ernialnego] z d[nia] 20 XII 1906 r., w którym powiedziano o wyborze do Uprawy pp. [Piotra] Bałaszewa, hr. [Dymitra] Heydena, [Pawła] Aleksandrowa, [Iwana] Rakowicza i [Aleksandra] Potockiego i o naznaczeniu p. [Piotra] Bałaszewa przewodniczącym tej Uprawy. Następnie odczytał ustęp protokołu z d[nia] 4 I 1907 r. tej treści, iż proszono pp. [Pawła] Aleksandrowa i [Iwana] Rakowicza o cofnięcie się i wybrano na ich miejsce pp. [Konstantego] Lwowa i [Aleksandra] Sawostianowa. Uprawie dano polecenie porozumieć się z polskim Wydziałem, a co wspólnie postanowione będzie to jest obowiązującym dla rosyjskich komitetów powiatowych i gubernialnego. P. [Zygmunt] Leśniewicz w odpowiedzi na to nadmienił, iż pełnomocnictwa ze strony polskiej są Uprawie znane, albowiem p. [Aleksander] Sawostianow był osobiście obecnym w dniu 15 grudnia 1906 r. na posiedzeniu polskiego Komitetu gubernialnego i na tym posiedzeniu zostali mu wskazani obecni tu panowie, jako umocowani do pertraktacji z przedstawicielami Rosjan. P. [Piotr] Bałaszow wspomniał następnie o organizacji ich partii, a mianowicie, że Komitet ich składa się z dwunastu delegatów powiatowych i podał ich listę, a mianowicie: pow[iat] Bałta – p. Bałaklejew Iw[an] Iw[anowicz] – Bałta – Bracław – p. Bałaszew P[iotr] N[ikołajewicz] – Wapniarka, Komargorod – Winnica – hr. Heyden Dm[itrij] F[iedorowicz] – Gniewań Sutiski Aleksander Sawostianow – Rosjanin z powiatu hajsyńskiego. Konstanty Lwow, ziemianin z powiatu uszyckiego. Właściciel 2280 dz. ziemi we wsiach Glebow, Dżurżówka, Merżewka i Huta. 30 Bohdan Żebrowski, ziemianin z powiatu uszyckiego, majątek Derewiany – 702 dz. ziemi. Mimo, że nie był ani delegatem powiatowym ani zastępcą delegata, na posiedzeniu PGKW w dniu 13 (26) XI 1906 r. został wybrany członkiem Wydziału Wykonawczego i był nim do kolejnych wyborów w czerwcu 1907 r. 31 Szczęsny Tokarzewski-Karaszewicz, ziemianin z powiatu uszyckiego, majątek Gruszka-Runkoszów 939 dz. ziemi. Podobnie jak B. Żebrowski nie był ani delegatem powiatowym ani zastępcą delegata, ale na posiedzeniu PGKW w dniu 13 (26) XI 1906 r. został wybrany członkiem Wydziału Wykonawczego i był nim do kolejnych wyborów w czerwcu 1907 r. 28 29

158

roman jurkowski

– Hajsyn – Sawostianow Al[eksandr] Al[eksandrowicz] – Teplik – Kamieniec – Rakowicz I[wan] E[Jegorowicz] – Kamieniec – Latyczów – Potocki Al[eksandr] Al[eksandrowicz] – Derażna – Lityń – Lwow A[leksiej] N[ikołajewicz]32 – Czerniatyn – Mohylów – Krasowski W[asilij] Wł[adimirowicz]33 – Mohylów – Olgopol – Giżycki A[leksandr] S[tiepanowicz] – Strariówka – Płoskirów – Mitkiewicz G[rigorij] Al[eksandrowicz] 34 – Jarmolińce – Jampol – Winogradzki N[ikołaj] N[ikołajewicz]35 – Tomaszpol, Russawa – Uszyca – Lwow K[onstantin] N[ikołajewicz] – Uszyca P. [Piotr] Bałaszow w ogólnych zarysach skreślił program wyborczej kampanii, wspomniał iż zasadą musi być udzielanie przedstawicielstwa w Dumie wszystkim grupom ludności, aby nie wnosić niezadowolenia i waśni. Rozdział głosów będzie mniej więcej taki: większa własność i duchowieństwo około 66, plus 10 głosów włościańskich z Bałty, razem 76. Włościanie 82 głosy. Robotnicy 4 głosy. Miasta 37 głosów, pomiędzy którymi będzie mniej więcej połowa Żydów, połowa chrześcijan. Razem zatem 199, absolutna większość 100. Połączona grupa polskiej i ros[yjskiej] większej własności wraz z duchowieństwem, da około 66 głosów, dla bloku trzeba zdobyć jeszcze 34 głosy. Duchowieństwo zadowoli się jednym mandatem, miastom trzeba dać 2 mandaty, włościanom co najmniej jeden mandat, a pewnie więcej, co zaś pozostanie podzieli się na równe części pomiędzy Rosjan i Polaków, w razie zaś nieparzystej cyfry, los rozstrzygnie komu ma przypaść w udziale jeden głos więcej. Na tę propozycję odpowiedziano z naszej strony wnioskiem aby z 12 mandatów – 4 oddać innym grupom, resztę zaś, t[o] j[est] 8 rozdzielić na równe części, a zatem gwarantować nam 4 mandaty. Wniosek ten przyjęto ośmioma głosami przeciwko dwom, mianowicie p. [Aleksandra] Sawostianowa i hr. [Dymitra] Heydena. Ten ostatni pragnął aby do protokołu wciągnięto jego oddzielne zapatrywanie, że mianowicie włościanom należy [się] więcej mandatów, a co zostanie, powinno być podzielone na pół, w razie nieparzystości rozstrzyga losowanie. Koledzy hr. [Dymitra] Heydena nie zgodzili się na zaprotokołowanie jego zdania, po czym nadmienił on, iż to prawdopodobnie zniewoli go do ustąpienia z Komitetu gu-

Aleksy Lwow, ziemianin rosyjski, posiadał ok. 2000 dz. ziemi w powiecie lityńskim, wieś Czerniatyń. 33 Wasyl Krasowski, ziemianin rosyjski, posiadał 205 dz. ziemi w powiecie mohylowskim, majątek Rotmistrzówka. 34 Grzegorz Mitkiewicz, ziemianin rosyjski, posiadał 693 dz. ziemi we wsi Werbka Drewniana w powiecie płoskirowskim. 35 Mikołaj Winogradzki, ziemianin rosyjski, posiadał 619 dz. ziemi we wsi Wielka Rusawa w powiecie jampolskim. 32

wybory do II Dumy na Podolu w 1907 r.

159

b[ernialnego], chociaż jako członek organizacji i przedstawiciel powiatu będzie głosował solidarnie z całą grupą rosyjską. Zgodzono się dalej jednogłośnie na tę propozycję, iż kandydaci na posłów przez jakąkolwiek grupę wystawieni, nie mogą być przez inne grupy poddawani krytyce, ale muszą być aprobowani. Ze strony rosyjskiej postawiono propozycję, aby umówić się wzajemnie co do ilości wyborców jacy z każdej grupy po powiatach przejść mają, osobistości zaś będą wskazane przez każdą organizację oddzielnie i muszą być aprobowane zgodnie. Przy tym przedstawiano nam projekt podziału głosów, które przypuszczalnie w wyborach wezmą udział i podział liczby wyborców w tablicy ułożonej przez hr. [Dymitra] Heydena, a mianowicie [...] [por. tabela nr 1] [...] W odpowiedzi na tę propozycję, podniesiono z naszej strony, iż Wydział ma tylko władzę do przyjmowania zobowiązań tyczących się bloku w Kamieńcu, po powiatach zaś gwarantowaną jest samodzielność lokalna i Wydział może się zatem podjąć tylko przedstawienia propozycji rosyjskiej gubernialnemu Komitetowi, za rezultat jednak, jak Komitet odniesie się do tej propozycji, wcale ręczyć nie może. Następnie zgodzono się jednogłośnie, iż w razie zawarcia bloku wszelkie pertraktacje z innymi grupami wyborców mają być wspólnie przez obie strony przeprowadzone. Propozycję naszą, aby do warunków bloku wciągnąć głosowanie w jednej urnie, odrzucono, pod tym pretekstem, że jest to kwestia formalna zależna nie od stron zblokowanych ale od bar[ona] [Pawła] Mestmachera36. Na tym zakończono wspólne posiedzenie i podpisano obopólnie protokół w języku rosyjskim, przez p. [Aleksandra] Sawostianowa ułożony, z pięciu punktów się składający. Dyskusja nad protokołem rosyjskim ze wspólnego posiedzenia polskich i rosyjskich przedstawicieli w d[niu] 9 I 1907. Postanowiono głosować nad tym protokołem punkt za punktem, a następnie głosowaniem wyrazić aprobatę Wydziałowi co do przyjęcia pojedynczych punktów, względnie nie aprobować takowych. (Kopia rosyjskiego protokołu przy niniejszym dołączona). Co do p[unktu] 1-go. Wywiązała się dyskusja nad tym czy Wydział miał prawo używać w protokole w imieniu naszych wyborców wyrażenia «взаимного доверия». Twierdzono, że w instrukcji z 28 XII 1906 r. żadnej wzmianki Baron Paweł Mestmacher był wówczas podolskim gubernialnym marszałkiem szlachty (предводитель дворянствa), który zgodnie z zasadami ordynacji wyborczej prowadził wybory posłów do Dumy Państwowej z guberni podolskiej. 36

160

roman jurkowski

o wzajemnym zaufaniu nie ma i być nie mogło, ponieważ zaufanie to dotychczas nie istnieje. Wydział ze swej strony tłumaczył, że żadna instrukcja nie jest w stanie wszelkich ewentualności i detali przewidzieć, i że Wydział czuł się w obowiązku kierować moralnym sensem instrukcji. Kiedy zaś raz powiedzianym było o „porozumieniu się”, to jasno wynika, iż bez wzajemnego zaufania żadne porozumienie nie może przyjść do skutku. Nie potrzeba jednak uogólniać tego słowa „zaufanie”, ale stosować je jedynie do danych pertraktacji i do tej dobrej wiary wzajemnego dotrzymania zobowiązań jakie obie strony mieć muszą, godząc się w zasadzie na blok. Tłumaczenie to, przeciwników „wzajemnego zaufania” nie przekonało, przy głosowaniu jednak większością głosów, punkt ten aprobowano na tej podstawie iż Wydział nie wyszedł tu z granic danej mu instrukcji. Co do p. 2-go. Komitet uznał jednogłośnie iż redakcja tego punktu jest bardzo niejasna i uchwalił: primo – wniosek hr.[Xawerego] Orłowskiego następującej treści: „Komitet gub[ernialny] poleca Wydziałowi w przyszłych pertraktacjach z rosyjską partią wyjaśnić redakcję punktu 2-go protokołu z d[nia] 9 I 1907 r. i zapewnić, w duchu instrukcji danej Wydziałowi na poprzednim posiedzeniu Kom[itetu] gub[ernialnego] – dla Polaków liczby nie mniej niż 4 miejsc poselskich z przedstawicieli kurii większej własności”. Następnie polecono Wydziałowi, przy następnym spotkaniu się z Rosjanami, wyjaśnić kwestię podziału 4-ech mandatów przeznaczonych dla innych grup, mianowicie w tym sensie, aby jeden mandat był przeznaczony dla duchowieństwa, reszta dla kurii miejskiej i włościańskiej. Przy tym rzucona została myśl, aby w razie trudności przy porozumieniu się w tym względzie, pozostawić 2 mandaty Rosjanom do podziału pomiędzy onych, a 2 mandaty samym nam podzielić. Co do p. 3-go – wyrażono zgodnie aprobatę. Co do p. 4-go. Zarzucano, że powiaty zasadniczo nie mogą zgodzić się na przeprowadzenie pewnej ilości wskazanych przez Rosjan kandydatów, albowiem przy głosowaniu mogą zajść nieprzewidziane zmiany, wskutek czego wynik może być odmienny, winnych się nie znajdzie, a strony będą miały do siebie pretensje. To zaś może doprowadzić do zerwania bloku i do braku wszelkiego zaufania do siebie. Następnie zarzucano, iż w postępowaniu Rosjan przebija się pewna niekonsekwencja, bo z jednej strony przy podziale mandatów do Dumy duchowieństwa nie zaliczają do ros[yjskiej] partii i osobno dla niego mandatu żądają, z drugiej strony przy wyborach w powiatach szanse swoje opierają li tylko na przewadze głosów z drobnej własności t[o] j[est] popów. Nareszcie skonstatowano, że tablica przez p. [Dymitra] Heydena ułożona, niezupełnie jest prawidłową, a układając swoją tablicę postanowiono, stosownie

wybory do II Dumy na Podolu w 1907 r.

161

do wniosku hr. Zdzisława Grocholskiego37, uwzględnić następujące dane: 1) Ilość głosów i cenzusów; 2) Miejscowe warunki powiatu; 3) Żądania i aspiracje powiatu. [...] [tabela nr 1]: 1. Przypuszczalne liczby elektorów z kurii większej własności w wyborach do II Dumy Państwowej w guberni podolskiej według szacunków „Uprawy” Wyborców Rosyjskich i Polskiego Podolskiego Gubernialnego Komitetu Wyborczego38.

Powiat Bałcki Bracławski Hajsyński Jampolski Kamieniecki Latyczowski Lityński Mohylowski Olgopolski Płoskirowski Uszycki Winnicki Razem

Szacunki rosyjskiej „Uprawy” Wyborców Rosyjskich Mandaty rosyjskie 10 5 3 – 1 2 2 2 3 1 3 4 36

Mandaty polskie – 1 3 8 5 3 4 3 5 4 3 1 (może 2) 40

Szacunki Polskiego Podolskiego Gubernialnego Komitetu Wyborczego Mandaty Mandaty rosyjskie polskie 10 0 6 0 3 3 0 8 0 6 1 4 0 6 1 4 2 6 0 5 2 4 5 0 30 46

[źródło:] Dodatek do protokołu posiedzenia Podolskiego Gubernialnego Komitetu Wyborczego z 10 stycznia 1907 roku, dotyczący szczegółów umowy o współpracy wyborczej, zawartej z ziemianami rosyjskimi w Żmerynce 9 stycznia 1907 roku

Zdzisław Grocholski, właściciel m. in. Wojtowców i Obodnego w powiecie bracławskim, 3820 dz. ziemi – w PGKW reprezentował dwa powiaty: w czasie wyborów do II Dumy Państwowej i w trakcie jej istnienia był zastępcą delegata z powiatu bracławskiego. Poza tym w okresie istnienia II Dumy Państwowej był też zastępcą delegata z powiatu winnickiego, zaś w czasie wyborów do III Dumy Państwowej delegatem winnickim do PGKW. 38 Tabela w tej postaci nie występuje w podanym źródle, w którym znajdują się dwa obszerne, odrębne zestawienia tabelaryczne przygotowane zarówno przez ziemian rosyjskich jak i polskich. W oparciu o nie sporządzono tę tabelę, w celu lepszej czytelności następnych źródeł. 37

162

roman jurkowski

[...] Przyjmując dla powiatu bałckiego i hajsyńskiego, których przedstawiciele nie byli obecni, te same dane, które podał hr. [Dymitr] Heyden, wynika, że podług szans podanych przez naszych delegatów, w razie nie dojścia do skutku porozumienia z Rosjanami co do powiatowych wyborów, my możemy stracić 1 głos w Bracławiu, 1 z Winnicy, a zyskać 1 w Kamieńcu, 1 w Latyczowie, 2 w Litynie, 1 w Mohylowie, 1 w Olgopolu, 1 w Proskirowie, 1 w Uszycy, czyli stracić 2, zyskać 8, a zatem zyskać 6. Propozycja ze strony Wydziału, aby liczby kandydatów na wyborców przez nas wyrachowane zaproponować Rosjanom i w razie ustępstw z ich strony dążyć do porozumienia się, i zgodnie wybory w powiatach przeprowadzić, uwzględnioną nie została i wszystkie powiaty wypowiedziały się za zachowaniem samodzielności i wyraziły zgodę na przeprowadzenie takich kandydatów, którzy byliby przez Rosjan wystawieni jako kandydaci do Dumy. Po czym uchwalono jednogłośnie następującą rezolucję zaproponowaną przez hr. Zdzisława Grocholskiego, a zredagowaną ostatecznie przez Wydział, a mianowicie: „Zgadzając się na pierwsze 3 punkty protokołu z 9 I 1907 r., z posiedzenia wspólnego naszego Wydziału i Uprawy rosyjskiej – Komitet gub[ernialny] 4-go punktu przyjąć nie może i każdy powiat z osobna zastrzega sobie swobodę wstępowania, podług swego uznania w lokalne, powiatowe bloki. Powiaty zobowiązują się jednak głosować na 4-ch, a nawet 6 kandydatów rosyjskich, o ile na jeden powiat nie wypadnie więcej jak jeden taki kandydat przymusowy. Przy tym powtórnie zaznacza się, że powiaty obowiązują się jednozgodnie głosować za kandydatami do Dumy wskazanymi przez wyborców gubernialnych Rosjan – o ile blok i porozumienie w tym względzie przyjdzie do skutku”. Punkt 5-ty protokołu – aprobowano jednogłośnie. Oprócz tego Komitet gub[ernialny] polecił domagać się od Rosjan, aby w razie dojścia do skutku bloku, zobowiązali się żądać wraz z nami od prowadzącego zebranie wyborcze w Kamieńcu, głosowania za pomocą jednej urny, zgodnie z brzmieniem instrukcji z 28 XII 1906 r. 4. Umowa Polaków i Rosjan należących do kurii większej własności ziem skiej o współpracy w wyborach do II Dumy Państwowej, zawarta w Żmerynce 9 stycznia 1907 roku 9 января 1907 года в городе Жмеринке Губернские Бюро Польских Избирателей группы землевладения и Управы Руских Избирателей пришли к следующему соглашению: 1) Обьединённые Русские Избиратели и Польские Избиратели группы землевладения будут действовать на предстоящих выборах в Государственную Думу на основах взаимного доверия и взаимной поддержки; 2) При избрании членов Государственнoй Думы блок

wybory do II Dumy na Podolu w 1907 r.

163

землевладельцев полагает правильным представить 4 голоса из 12 другим группам, а остальные места распределить по ровну между польскими и русскими землевладельцами; 3) При избрании в члены Государственнoй Думы каждая группа обязуется поддержать всех кандидатов выставленных другой группой не подвергая этих кандидатов критике; 4) Для правильного осуществления выборной кампании Руская Управа считает необходимым чтобы Уездные Комитеты наметили и избрали по уездам такое количество выборщиков по той и другой группе, какое будет определено для каждого уезда Губернским Бюро, Польской и Управой Русской по взаимному соглашению сообразно следующему прoекту: Балтский у[езд] – 10 руских; Брацлавский у[езд] – 5 русских 1 поляк; Винницкий у[езд] – 4 русских 1 поляк; Гайсинский – 3 русских и 3 поляка; Каменецкий – 1 русский и 5 поляков; Летичевский – 2 русских 3 поляка; Литинский – 2 русских 4 полякa; Могилевский – 2 русских 3 полякa; Ольгопольский – 3 русских 5 поляков или 2 русских 6 полякoв; Проскуровский – 1 русский и 4 полякa; Ушицкий – 3 русских 3 полякa; Ямпольский- 8 полякoв или 1 русский и 7 полякoв. Бюро Польских Избирателей обязуется представить этот проект на расмотрение и утверждение ближайшего Губернского Польского Комитета и известить Русскую Управу о последовавшем решении не позже 24 часов после его принятия. В случае утвердительного ответа Польского Губернского Комитета пункт считается вошедшим в силу. 5) После состоявшегося блока соглашение с другими группами отдельно не допускается. По уполномочию Русского Комитета (подписи): Председатель: П[ётр] Балашев; В[ице] председатель: гр[аф] Д[митрий] Гейген; Члены: А[лександр] Савостянов, К[онстантин] Львов, А[лександр] Потоцкий. 5. Uwagi Wydziału Wykonawczego Podolskiego Gubernialnego Komitetu Wyborczego dotyczące współpracy Polaków z popami w wyborach do II Dumy Państwowej Wydział gubernialny Komitetu wyborczego na zebraniu 26 października, rozważał relację męża zaufania jednego z powiatów o możliwości i szansach porozumienia się naszych wyborców z duchowieństwem wschodniego obrządku. Ze sprawozdania okazuje się, że duchowieństwo dzieli się na dwie partie, z których jedna, konserwatywna, pasywnie wobec wyborów się zachowuje, druga zaś – postępowa, żywy udział w agitacji wyborczej brać będzie. Ta partia jest obecnie zorganizowana i pragnie przeprowadzić do Dumy kandydatów z obozu liberalnego, nie pretendując wcale o wybór swoich przedstawicieli

164

roman jurkowski

– podobno gotowi są zadowolnić się jednym reprezentantem ze swego grona – a że jest źle usposobiona dla rosyjskich właścicieli ziemskich, mogłaby głosować za naszymi kandydatami o ile oni będą odpowiadali ich poglądom. Referent przedstawił Wydziałowi listę duchownych ułożoną przez jednego z uczestników eparchialnego zjazdu, z którymi komitety powinny by się porozumieć. Uważając kwestię możliwości porozumienia się z duchowieństwem obrządku wschodniego za rzecz niezmiernie ważną, Wydział proponuje ażeby Komitety powiatowe zbadały tę kwestię na gruncie przez porozumienie się z wskazanymi na liście osobami, nie zobowiązując się na razie do niczego i przedstawiły przez swoich delegatów szczegółowe w tej sprawie sprawozdanie na posiedzeniu Komitetu gubernialnego 12 listopada, na którym będzie powzięta ostateczna decyzja w tej sprawie. 6. List Zygmunta Leśniewicza do Powiatowych Komitetów Wyborczych z informacjami dotyczącymi uchwały Podolskiego Gubernialnego Komitetu Wyborczego o współpracy z Rosjanami w wyborach do II Dumy Państwowej, z 13 stycznia 1907 roku Na posiedzeniu Polskiego Gubernialnego Komitetu przedwyborczego 15 września 1906 r. zapadła uchwała, którą w wypisie załączam: „Komitet gubernialny uważa za korzystne i sprawiedliwe przy powiatowych wyborach dążyć do połączenia wszystkich elementów politycznie umiarkowanych, bez różnicy wyznania i narodowości i z uwzględnieniem reprezentacji od mniejszości (przyjęte jednogłośnie)” Na zebraniach Komitetu gub[ernialnego] w listopadzie i grudniu postanowiono dążyć do tego, żeby większa własność polska weszła w porozumienie z Rosjanami do wyboru posłów do Dumy, dla przeprowadzenia jak największej ilości posłów Polaków, uważając to za korzystne przy dążeniu do tego celu. Wydział Komitetu gub[ernialnego] został upoważniony do prowadzenia układów. Mieliśmy już spotkania z przedstawicielami narodowości rosyjskiej i mamy nadzieję dojścia do zamierzonego celu. Chodzi już tylko o bloki powiatowe. W lityńskim powiecie żądają pozostawienia Rosjanom dwóch miejsc dla wyborców do guberni. Może się uda skończyć na jednym. W każdym razie wszystko zależy od zgody powiatu. Proszę tę rzecz rozważyć i przedstawić współpowietnikom [sic!], aby działając nawet pod wpływem bardzo szlachetnych, wzniosłych uczuć patriotycznych, nie narazić nie tylko wybory powiatowe (kasowanie ich), ale i gubernialne na klęskę zeszłoroczną.

wybory do II Dumy na Podolu w 1907 r.

165

7. Tekst umowy o współpracy wyborczej między Polakami a Rosjanami z kurii większej własności w wyborach do II Dumy Państwowej, zawartej w Żmerynce 17 stycznia 1907 roku Протокол Соглашения русских и польских избирателей группы землевладения 17 января 1907 года в гор[оде] Жмеринке Губернские Бюро Польских Избирателей группы землевладения и Управа Русских Избирателей пришли к следующему соглашению: 1 – Придавая непоколебимое значение состоявшемуся 9 января 1907 года соглашению относительно избирательной кампании польское Бюро и русская Управа еще раз подтверждают и связывают себя взаимным обязательством точно и неуклонно исполнять пункты 1-ый, 2-ой, 3-ий, и 5-ый cоглашения 9 января 1907 года с ниже следующими дополнениями и выяснениями: а) в числе мест уступленных другим группам, в силу пункта 2-го cоглашения от 9 января, польское Бюро обязуется предоставить непременно одно место в члены Государственной Думы православному духовному лицу а остальные три места предоставить по обоюдному cоглашению городским выборщикам и крестьянам. б) Русская Управа обязуется содействовать проведению двух поляков от брацлавского, двух поляков от винницкого и трëх от ушицкого уездов в выборщики по указанию местных польских комитетов. Польское же Бюро обязуется содействовать проведению шести русских избирателей возможных кандидатов в Думу из каменецкого, летичевского, могилевского, ольгопольского, проскуровского уездов по одному от каждого уезда по указанию русской Управы. в) Исходя из 3-го пункта соглашения 9 января 1907 г. обе группы в случае соглашения с другими группами обязуются не допускать критики кандидатов со стороны других групп; г) В дополнение к пункту 2-му соглашения 9 января, польское Бюро и русская Управа подтверждают что восем остающих мест для крупного землевладения делятся по полам между польскими и русскими землевладельцами предоставляя не менее четырех мест представителями польской землевладельческой группы и столько же русской. В случае, одноко, если бы в последствии польский и русский губернские Комитеты убедились в безусловной необходимости уступки места сверх означеных в пункте «a» настоящего соглашения трех мест какой-нибудь другой группе городской или крестьянской, то при уступке одного места уступает русская группа землевладельцев, а при уступке второго места – польская группа. Уступать более выше означенных двух месть Бюро и Управа не считают возможным. 2. – Русская Управа обязуется по желанию польского Бюро требовать солидарно от председателя Губернского избирательного собрания балотировки одним или двумя автоматическими ящиками.

166

roman jurkowski

3. – Действия польской и русской группы должны быть строго солидарны на губернских выборах, так называемая «вольная рука» не допускается. (на подлинном подписали): П[ётр] Н[иколаевич] Балашев, А[лександр] Савостьянов, Гр[аф] Д[митрий] Гейден, А[лександр] Потоцкий. 8. Fragment protokołu posiedzenia Podolskiego Gubernialnego Komitetu Wyborczego, które odbyło się w Kamieńcu Podolskim 2 lutego 1907 roku [...] Punkt II. Sprawozdanie Wydziału. P. [Antoni] Urbański39 odczytał umowę spisaną z rosyjską Uprawą d[nia] 9 stycznia 1907 roku w Zmierzynce40 zawierającą następujące punkty: 1. Połączeni wyborcy rosyjscy i polscy będą działali na wyborach do Dumy solidarnie i ze wzajemnym zaufaniem. 2. Na tych wyborach blok własności większej uważa za słuszne oddać 4 głosy innym grupom, a pozostałe miejsca podzielić równo między Polaków i Rosjan. 3. Na wyborach każda z grup bloku obowiązana jest podtrzymać kandydata drugiej grupy, nie poddając go ocenie i krytyce. 4. Dla prawidłowego przeprowadzenia wyborów Uprawa rosyjska uważa za niezbędne, żeby Komitety powiatowe przeprowadziły w powiatach taką ilość wyborców każdej narodowości, jaka będzie wspólnie określoną przez Wydział polski i Uprawę rosyjską, a mianowicie: pow. bałcki 10 Rosjan; bracławski – 5 Rosjan i 1 Polak; winnicki – 4 Rosjan i 1 Polak; hajsyński – 3 Rosjan i 3 Polaków; kamieniecki – 1 Rosjanin i 5 Polaków; latyczowski – 2 Rosjan i 3 Polaków; lityński – 2 Rosjan i 4 Polaków; mohylowski – 2 Rosjan i 3 Polaków; olgopolski – 3 Rosjan i 5 Polaków albo 2 Rosjan i 6 Polaków; płoskirowski – 1 Rosjanin i 4 Polaków; uszycki – 3 Rosjan i 3 Polaków, jampolski – 8 Polaków albo 1 Rosjanin i 7 Polaków. Wydział polski ma przedstawić tę umowę do zatwierdzenia Komitetowi gub[ernialnemu] i do 24 godzin Antoni Urbański, ziemianin z powiatu winnickiego, majątek Ryżawka – 531 dz. ziemi. Podczas wyborów do II Dumy Państwowej był zastępcą delegata do PGKW z powiatu winnickiego, a gdy w lutym 1907 r. zmarł delegat – hr. Stanisław Grocholski – pełnił po nim funkcję delegata. Podczas wyborów do III Dumy Państwowej i później był ponownie zastępcą delegata. Jeden z najaktywniejszych członków PGKW. W historiografii polskiej znany przede wszystkim jako dokumentalista dworów i siedzib kresowych. Do czasu ukazania się fundamentalnego dzieła Romana Aftanazego – cztery tomy opisów i fotografii przedstawiających zniszczone pałace i dwory kresowe opracowane i wydane drukiem przez Antoniego Urbańskiego, były podstawowym materiałem dla historyków i historyków sztuki. Były to: Z czarnego szlaku i tamtych rubieży. Zabytki polskie przepadłe na Podolu, Wołyniu i Ukrainie, Warszawa 1927; Podzwonne na zgliszczach Litwy i Rusi, Warszawa 1928; Memento kresowe, Warszawa 1929; Pro – memoria. 4-ta seria rozgromionych dworów kresowych, Warszawa 1929. 40 W użyciu były dwie nazwy tej samej miejscowości: Zmierzynka i Żmerynka. 39

wybory do II Dumy na Podolu w 1907 r.

167

po zaakceptowaniu niniejszej umowy przez Komitet, ma o tym zawiadomić rosyjską Uprawę. W razie zaakceptowania, punkt 4-ty uważa się za prawomocny. 5. Po zawarciu bloku żadne odrębne umowy z innymi grupami nie mogą mieć miejsca. Podpisali ze strony Uprawy – umocowani przez rosyjski Komitet wyborczy – prezes [Piotr] Bałaszow, hr. [Dymitr] Heyden, [Aleksander] Sawostianow, [Konstanty] Lwow i [Aleksander] Potocki. P. [Zygmunt] Leśniewicz objaśnia, że umowa ta nie została aprobowaną przez Komitet gubernialny, wskutek czego zawarto d[nia] 17 stycznia również w Zmierzynce nową, następującą: Wydział i Uprawa przyznając umowie z d[nia] 9 stycznia niezmierną i nienaruszalną doniosłość w sprawie porozumienia obu narodowości, jeszcze raz ją potwierdzają i zobowiązują się do wypełnienia bez żadnej zmiany punktów 1, 2, 3 i 5 z umowy z 9 stycznia, wprowadzając do tej umowy następne zmiany: 1. A) Z mandatów, które blok ma oddać podług punktu 2 innym grupom, Wydział ma dać jeden duchownemu prawosławnemu, a pozostałe trzy wyborcom miejskim i włościanom za wspólną ugodą. B) Uprawa obowiązaną jest wprowadzić 2 wyborców Polaków z powiatu bracławskiego, 2 z winnickiego i 3 z uszyckiego podług wskazówek polskich Komitetów miejscowych. Wydział ma zaś ułatwić wybranie na wyborców 6 możebnych rosyjskich kandydatów do Dumy z powiatu kamienieckiego, latyczowskiego, lityńskiego, mohylowskiego, olgopolskiego i płoskirowskiego, po jednym podług wskazówek Uprawy. C) Stosując się do 3 punktu umowy z 9 stycznia, blok przy ugodach z innymi grupami, nie ma poddawać krytyce kandydatów stawianych przez te grupy. D) Uzupełniając punkt 2-gi umowy z 9 stycznia, Wydział i Uprawa potwierdzają, że 8 pozostających mandatów mają być równo podzielone pomiędzy polską i rosyjską własność większą, t[o] j[est] Polacy mają otrzymać nie mniej jak 4 mandaty i tyleż Rosjanie. Jednakże, gdyby Komitety gubernialne rosyjski i polski przekonały się, że niezbędne jest oddać innym grupom więcej mandatów niż 4, to przy ustępstwie jednego miejsca robi się to na koszt grupy rosyjskiej, przy utracie drugiego – to drugie daje grupa polska. Więcej ustępstw robić ani Wydział, ani Uprawa nie uważają za możebne. 2. Uprawa rosyjska obowiązaną jest, na prośbę Wydziału, zażądać od prezydującego w zgromadzeniu gub[ernialnym] wyborczym balotowania jedną lub dwoma automatycznymi urnami. 3. Działania Wydziału i Uprawy na wyborach gubernialnych, mają być absolutnie solidarne, tak zwana „wolnaja ruka” nie ma mieć miejsca. (Podpisy) P[iotr] Bałaszow, A[leksander] Sawostianow, hr. [Dymitr] Heyden, A[leksander] Potocki.

168

roman jurkowski

Po przeczytaniu tych umów, Komitet na wniosek p. [Franciszka] Jaroszyńskiego41, dziękuje Wydziałowi za organizację wyborów, dzięki której wyborców Polaków zamiast spodziewanych co najwyżej 40 okazuje się 43. P. [Konstanty] Wilamowski podaje w wątpliwość moc umowy z Uprawą, mając ją poniekąd za instytucję samozwańczą, nie powstałą na wzór naszych komitetów z wyboru. Obawia się w razie zawodu, odpowiedzialności moralnej dla komitetów przed prawyborcami. Hr. [Xawery] Orłowski w odpowiedzi na to stwierdza, że Uprawa dotrzymała zobowiązań i najwidoczniej miała moc i środki po temu. P. [Tomasz] Michałowski pyta jakie korzyści realne dał blok, jakie siły rosyjskie weszły do niego i czy duchowni prawosławni są w bloku? P. [Aleksander] Sadowski odpowiada, że uważa organizację rosyjską za prawomocną, Rosjanie powinni dać do bloku 23 głosy. Podług słów Uprawy, część duchowieństwa weszła do bloku, w powiecie bałckim absolutnie nie. Ważnym jest, że blok nie będzie szykanowany przez administrację i prezydium na wyborach. P. [Zygmunt] Leśniewicz dodaje, że blok w każdej chwili może się wzmocnić, bo jest gotów do kombinacji i ugody z każdą partią, prócz skrajnych i wywrotowych. Potem odczytuje protest części wyborców powiatu lityńskiego przeciw wskazaniu im p. [Pawła] Aleksandrowa na wyborcę ze strony rosyjskiej. W proteście zaznaczono, iż lityńscy Rosjanie nie uważali p. [Pawła] Aleksandrowa za kandydata swej partii. Punkt III. Sprawozdania delegatów z powiatów Hr. [Xawery] Orłowski z płoskir[owskiego]: Wybory odbyły się normalnie. Duchowni prawosławni po pewnym starciu, głosowali za Polakami. Komitet nowy nie wybrany. Program wileński przyjęty. Wyborców od drobnej własności bałamucono tym, że do głosowania potrzebne są dowody legitymacyjne. P. [Franciszek] Jaroszyński z bracł[awskiego]: Blok dotrzymany. Program wileński przyjęty. Na wybory nie stawiło się 3 Polaków, z których jeden bez podania przyczyny. Komitet pozostawiono dawny.

Franciszek Jaroszyński, ziemianin z powiatu bracławskiego, majątek Zwonicha – 1232 dz. ziemi (według oficjalnych danych rosyjskich z 1906 r.), zaś w 1910 podawano, że majątek ten liczył 2077 dz. (Список лиц имеющих право избирать в члены Государственного Совета по Брацлавскому уезду Подольской губернии, dodatek do № 24 «Подольских Губернских Ведомостей» 1906 г.; dane za 1910 r.: Zanim przyszła Pożoga..., dokument nr 152). W latach 1905–1908 delegat powiatu bracławskiego do PGKW, od 26–27 VI (8–9 VII) 1907 r. do 19–20 XII 1907 r. (31 XII 1907 r. – 1 I 1908 r.) członek Wydziału Wykonawczego, a od 27 IV (9 V) 1907 r. do 20 XII 1907 r. (1 I 1908 r.) skarbnik Podolskiego Gubernialnego Komitetu Wyborczego. 41

wybory do II Dumy na Podolu w 1907 r.

169

P. [Władysław] Brzozowski42 z olgop[olskiego]: Uprawa kazała wybrać 7 Polaków. Potem wobec mniejszości polskiej, musiano zrobić blok miejscowy z Rosjanami i duchownymi prawosławnymi i przy tym oddano im 3 głosy. Na tych wyborców liczyć można. Program wileński przyjęty. P. [Aleksander] Iżycki z uszyckiego: Program wileński przyjęty. Blok dotrzymany. P. [Józef] Mańkowski43 i [Tomasz] Michałowski z jamp[olskiego]: Pomimo mniejszości polskiej, wybory i bez bloku udały się dobrze wobec braku organizacji u duchownych prawosławnych. Ci ostatni będą z nami w bloku na wyborach gubernialnych. Na wyborach w Jampolu Polacy nie byli zupełnie solidarni bo paru wyborców polskich urządziło secesję. Nowy Komitet obrany. Program wileński przyjęty. P. [Stanisław] Koźmiński44 z latycz[owskiego]: Drobna własność tak zorganizowana, że mogłaby zmóc duchownych prawosławnych gdyby nie nadużycia przy wyborach. Organizacja ta na przyszłość jeszcze lepiej się zapowiada. Bloku z Rosjanami nie było, bo ci wcale zorganizowani nie byli. Program wileński przyjęty, z rozszerzeniem punktu 6-go, t[o] j[est] z warunkami ściślejszej solidarności z Kołem Polskim podług uchwały zjazdu kijowskiego 26 października 1906 r. Komitet nowy obrany. P. [Aleksander] Giżycki z kamien[ieckiego]: Komitet nowy obrano. Program wileński przyjęty. Duchowni prawosławni udziału w wyborach nie przyjęli. Organizacji u Rosjan nie ma wcale. Duchowni prawosławni nie byli wcale zawiadomieni o bloku. P. [Antoni] Urbański z winnickiego: Dzięki blokowi i poparciu hr. [Dymitra] Heydena przeszło 2 wyborców polskich, pomimo protestu duchownych prawosławnych i części Rosjan. Szanse polskie w powiecie słabe. Program wileński przyjęty. Komitetu nowego nie obrano. [...]

Władysław Brzozowski, ziemianin z powiatu olgopolskiego, majątek Żabokrzycz – 2103 dz. ziemi. W okresie wyborów do II Dumy Państwowej delegat olgopolski do PGKW. 43 Józef Mańkowski, ziemianin z powiatu jampolskiego, majątek Jurkówka – 2210 dz. ziemi. W okresie wyborów do I i II Dumy Państwowej delegat jampolski do PGKW, zaś w okresie wyborów do III Dumy Państwowej i po wyborach zastępca delegata z tego powiatu. 44 Stanisław Koźmiński, ziemianin z powiatu latyczowskiego, majątek Zharek – 929 dz. ziemi. W okresie wyborów do I i II Dumy Państwowej delegat latyczowski do PGKW, zaś w okresie wyborów do III Dumy Państwowej i po wyborach zastępca delegata z tego powiatu. 42

170

roman jurkowski

9. Wybory do II Dumy Państwowej. Fragment protokołu zebrania przed wyborczego polskich elektorów z kurii większej własności ziemskiej z guberni podolskiej i Podolskiego Gubernialnego Komitetu Wyborczego, które odbyło się w Kamieńcu Podolskim 3 lutego 1907 roku [...] III – Sprawozdanie o czynnościach Komitetu i Wydziału P. [Zygmunt] Leśniewicz – skreśla organizację przedwyborczą: Komitety powiatowe, gubernialne, Wydział. Zatrzymuje się dłużej nad historią bloku, wyjaśnia jego konieczność wobec słabej ilościowo grupy polskiej. Mówi o trudnościach tej sprawy, o konieczności pozostawienia Wydziałowi większej swobody działania w podobnych trudnych i drażliwych czynnościach. Proponuje zgromadzeniu odczytanie dokumentów odnoszących się do działalności Komitetu i Wydziału, żeby wyborcy wiedzieli o niej nie tylko ze słów. P. [Władysław] Hulanicki45 – pyta, na co liczył Komitet czyniąc tak ważne postanowienie jak blok. Czy liczy na to, że wprowadzi Polaków z Podola do Dumy ? P. [Zygmunt] Leśniewicz – po raz drugi zaznacza, że niektóre powiaty były słabe i tylko dzięki blokowi są obecnie reprezentowane. P. [Tomasz] Michałowski – zaznacza, że gubernie wołyńska i kijowska, gdzie Komitety nie wchodziły w porozumienie z innymi grupami, dały dużo mniej wyborców Polaków niż gub[ernia] podolska. P. [Władysław] Hulanicki – tłumaczy to absenteizmem w tych guberniach ze strony prawyborców. Widzi, że Komitet starał się o zebranie wyborców od wszystkich powiatów do Kamieńca, ale nie widzi, żeby był zapewniony wybór Polaków do Dumy. Dalej referuje p. [Aleksander] Sadowski: opowiada o wygórowanych żądaniach Rosjan przy pierwszym spotkaniu Wydziału z Uprawą, zaznacza niechęć ich do ustępstw. Żądali podzielenia miejsc od większej własności na równe części między Polaków i Rosjan. Czyta umowę z 9 stycznia nie zaakceptowaną przez Komitet gub[ernialny], który pozwolił Wydziałowi w zamian za ustępstwa ze strony Rosjan, w powiatach z ich większością (7 głosów w ogóle), ustąpić ze powiatów o polskiej większości 4–6 głosów. To było uskutecznione umową z 17 stycznia. Praktyka potem wykazała, że rzeczywista pozycja była inną. W powiatach gdzie liczono na większość, takowej nie było (jampolski, olgopolski). Na Polaków z grupy miejskiej liczyć nie można. Władysław Hulanicki, elektor z kurii większej własności z powiatu olgopolskiego w wyborach do I i II Dumy Państwowej. W oficjalnych wykazach elektorów figurował jako „dzierżawca majątku”. Był członkiem Olgopolskiego Powiatowego Komitetu Wyborczego, ale nie pełnił funkcji delegata tego Komitetu do PGKW. 45

wybory do II Dumy na Podolu w 1907 r.

171

P. Wacław Skibniewski – Niesłusznie mówiąc o działalności Komitetów wyborczych, wspominają tylko o bloku. Komitety i Wydział zdziałały dużo rzeczy innych. Były odbiciem życia naszego społeczeństwa. Z niego powstały, dużo rzeczy wypłynęło dzięki im, o nich mówić należy, z nich robić i tworzyć programy. Porównując nasz Komitet z wileńskim i kowieńskim, widzi, że nasz stoi niżej. Ale i to wina społeczeństwa, które chorym jest, dorobku w nim nie widzi się żadnego. Jednak Komitet pracuje, myśli i zdążył już zarysować swoją indywidualność rozmaitymi dążeniami: 1) Kwestia ziemi – w Komitecie powstała myśl akcji zbiorowej dla utrzymania ziemi w rękach polskich. Organizacja tej akcji w toku – za kilka miesięcy wyłoni się. 2) Obrona interesów polskich. Dlatego potrzebną jest instytucja jednocząca Polaków w kraju. Jednak myśl ta dotąd jest przyjmowana przez społeczeństwo chłodno i krytycznie. W celach jednoczenia, Komitet jest bezpartyjnym chociaż to nieraz trudno. 3) Blok. Tu w tak drażliwej kwestii potrzebne jest zaufanie ogromne. Komitet robi co uważa za najkorzystniejsze dla sprawy polskiej. Musi wchodzić w bloki wyłącznie liczbowe, w ideowe nie może, bo nie ma partii zbliżonej do Polaków ideami i zasadami. Taki liczbowy zrobiono z Rosjanami, którzy dali zapewnienie, że nas podtrzymają swoimi znacznymi wpływami. P. [Jan] Pogorski46 – tłumaczy wybór w lityńskim powiecie 2 Rosjan mniejszością niespodziewaną Polaków. Żeby jej nie ujawniać, Polacy zgodzili się dać Rosjanom 2 miejsca. Na zapytanie przewodniczącego, dlaczego powiat lityński przysłał protest przeciw wskazówkom Komitetu gub[ernialnego] w tym względzie, p. [Jan] Pogorski nie mógł dać odpowiedzi, jako nie uczestniczący w proteście. [...] 10. Wybory do II Dumy Państwowej. Fragmenty protokołu zebrania powy borczego elektorów polskich i Podolskiego Gubernialnego Komitetu Wybor czego, które odbyło się w Kamieńcu Podolskim 9 lutego 1907 roku [...] P. [Wincentego] Lisowskiego47 obierają honorowym prezesem zebrania. P. [Wacław] Skibniewski zwraca uwagę na to, że wyborcy powinniby pojechać dla przeczytania i podpisania protokółu wyborów w domu ludowym, bo inaczej mogą być w tym nadużycia lub błędy. Następnie mówi o konieczności być na obiedzie dawanym na cześć p. [Wincentego] Lisowskiego bo to właściwie jedyny Jan Pogorski, ziemianin z powiatu lityńskiego. Nie był ani delegatem ani zastępcą delegata z powiatu lityńskiego, prawdopodobnie należał do Lityńskiego Powiatowego Komitetu Wyborczego. 47 Wincenty Lisowski (1855–1918), lekarz, ziemianin z powiatu hajsyńskiego. W okresie wyborów do I i II Dumy Państwowej delegat hajsyński do PGKW. Był jedynym posłem Polakiem reprezentującym gubernię wołyńską, podolską i kijowską w II Dumie. Jego biogram: Cz. Brzoza, K. Stepan, op. cit., s. 118.; Государственная Дума..., s. 328. 46

172

roman jurkowski

przedstawiciel nasz w 3 guberniach, a podług słów inteligentnych wyborców rosyjskich – to i ich przedstawiciel jedyny. Uważa, że dopilnowanie pomienionego protokółu, uczczenie naszego posła i danie sprawozdania wyborcom – to są obowiązki Wydziału ostateczne. Sprawozdanie odłożyć na popołudnie. Stawia wniosek: „Aby Wydział spełnił do końca swe obowiązki, t[o] j[est] po obiedzie Wydział ma dać sprawozdanie detaliczne i w oświetleniu należytym, a z krytyki zgromadzenia niech wyjdzie nauka na przyszłość. P. [Władysław] Hulanicki. Nie chce być w ciemnościach, chce o wszystkim wiedzieć. Wobec tego żąda żeby sprawa bloku i jego rezultatów była wyjaśnioną przed obiadem. Nie widzi racji do wspólnego biesiadowania z Rosjanami z bloku, oni nam są nieżyczliwi. Trzeba zaznaczyć, że po wyborach drogi nasze są rozbieżne, nie zaznaczajmy żadnych porozumień z nimi. Nie chce z Rosjanami należeć do uczczenia naszego posła. Dla wyrażenia swego uznania dla niego, wnosi na ręce przewodniczącego 20 r[ubli] dla rodzin więźniów politycznych. P. [Kazimierz] Weydlich48 wnosi, żeby do domu ludowego pojechali tylko dyktatorzy49, którzy najlepiej dopilnują protokółu50. Zgromadzenie zajmie się czym innym. Wniosek jednogłośnie przyjęty. P. [Kazimierz] Radłowski51. Z blokiem godzono się bo był on tylko liczbowym. Tak go uważali i Rosjanie. Obecne obiadowanie wspólne da do myślenia, że jakieś Kazimierz Weydlich, ziemianin z powiatu kamienieckiego, majątek Skotyniany – 705 dz. ziemi. Działacz ziemiański, trzykrotnie (wybory do I, II i III Dumy) wybierany elektorem z kurii większej własności ziemskiej do wyboru posła do Dumy Państwowej. 49 „Dyktatorami” nazywano kilku ziemian elektorów, których wszyscy polscy elektorzy z kurii ziemiańskiej wybierali spośród siebie na ostatnim zebraniu przedwyborczym w Kamieńcu Podolskim. Podczas wyborów poselskich ich decyzjom zobowiązani byli podporządkować się wszyscy polscy elektorzy uczestniczący w ostatnim zebraniu przedwyborczym. Nierzadko, w innych guberniach, elektorzy na ostatnim zebraniu przed wyborami, już po wyborze „dyktatorów” byli imiennie wzywani do zaręczenia słowem honoru, że w trakcie wyborów zaakceptują każdą decyzję „dyktatorów”. W wyborach poselskich do II Dumy Państwowej w guberni podolskiej „dyktatorami” byli: Ignacy Szczeniowski, Fryderyk Jurjewicz i Aleksander Sadowski. Mieli oni do pomocy trzech „subdyktatorów”: Franciszka Jaroszyńskiego, Edwarda Bonieckiego i Władysława Brzozowskiego. 50 Protokół z przebiegu wyborów był sporządzany na każdym ich etapie i w każdej kurii. Był bardzo ważnym dokumentem zwłaszcza w sytuacji gdy wyborcy wnosili skargi (do Powiatowych potem Gubernialnych Komisji do Spraw Wyborów do Dumy Państwowej i Rady Państwa, a na końcu do Komisji Dumy Państwowej zatwierdzającej wybory posłów) na nadużycia i nieprawidłowości w przebiegu lub prowadzeniu wyborów. Nieumieszczenie zastrzeżeń w protokole oznaczało, że wszyscy uczestnicy akceptują ich prowadzenie i wyniki. Polscy ziemianie, nauczeni doświadczeniami z przebiegu wyborów powiatowych, sprawdzali zapisy protokołów aby nie dopuścić do umieszczenia w nich błędnych lub celowo fałszywych informacji. 51 Kazimierz Radłowski, ziemianin z powiatu płoskirowskiego. Był delegatem Płoskirowskiego Powiatowego Komitetu Wyborczego do PGKW w okresie wyborów do II Dumy Państwowej, zastępcą delegata (a po rezygnacji hr. Xawerego Orłowskiego – delegatem) w okresie istnienia II Dumy Państwowej i delegatem w okresie wyborów do III Dumy Państwowej. W wyborach 48

wybory do II Dumy na Podolu w 1907 r.

173

wspólne idee łączą nas z nimi. Będzie to przy tym postponowanie naszego posła, gdy pozwolimy na to aby Rosjanie udawali, że jego za swego przedstawiciela mają. Ostrzega przed braniem za fakty frazesów rosyjskich. Cofa swój podpis na liście uczestniczących w obiedzie i wzywa innych do tego. Przewodniczący wnosi, żeby do powrotu dyktatorów z domu ludowego nie mówić o bloku. Wniosek przyjęty jednomyślnie. Dyktatura odchodzi do domu ludowego, potem na jej wezwanie udaje się tam i p. [Ignacy] Łychowski52. [...] Tu wchodzi na salę poseł [Wincenty] Lisowski, witany przez zgromadzenie oklaskami, przy czym wszyscy powstają z miejsc. [...] [...] P. [Wincenty] Lisowski: Gubernator w przemówieniu swym do nas posłów, bardzo lekko potrącił o kwestie narodowościowe. Mówił o ziemstwach, wspomniał o kapitałach należnych naszemu ziemstwu. Doradzał spokojne rozwiązanie wszelkich kwestii bez wywłaszczenia. Posłowie włościanie wypowiedzieli obawę, aby z powodu agitacji przedwyborczej nie ucierpieli niektórzy przyjmujący w niej udział. Na to gubernator odpowiedział, że posad oni nie stracą, a zostaną tylko przeniesieni do innych powiatów. Na pytanie gubernatora, do jakiej narodowości posłowie włościanie należą, ci odpowiedzieli stanowczo, że są Rusinami. Następnie p[an] poseł radzi, żeby narady nad tym jak stworzyć łączność jego z krajem, nad postulatami wyborców, sekretariatem dla niego w Petersburgu itd., przenieść do Kijowa, bo jest on właściwie posłem całej Rusi. Naznacza na to dzień 15 lutego. Wstąpi do koła litewskiego. Posłowie podolscy postanowili zbierać się w Petersburgu co tydzień. P. [Franciszek] Jaroszyński wnosi, żeby kwestię sekretariatu dla posła rozstrzygnął Komitet gubernialny. Wniosek jednogłośnie przyjęty. P. J[ózef] Orłowski53 wnosi, żeby Komitet gubernialny zebrać zaraz po zjeździe kijowskim. do I i II Dumy Państwowej wybierany elektorem z kurii większej własności ziemskiej z powiatu płoskirowskiego. 52 Ignacy Łychowski, prawnik, redaktor, wydawca, działacz społeczny w Kijowie. Ziemianin z powiatu lityńskiego (współwłaściciel, wraz z bratem Wacławem m. in. majątku Biały Rękaw – 537 dz. ziemi), delegat Lityńskiego Powiatowego Komitetu Wyborczego do PGKW w okresie wyborów do II Dumy Państwowej i w czasie jej istnienia. Był też wybrany elektorem z kurii większej własności z powiatu lityńskiego w wyborach do I i II Dumy Państwowej. 53 Józef Orłowski, ziemianin z powiatu mohylowskiego. Zastępca delegata Mohylowskiego Powiatowego Komitetu Wyborczego do PGKW w czasie wyborów do II Dumy Państwowej, delegat w okresie jej funkcjonowania i delegat w czasie wyborów do III Dumy Państwowej. W dniu 20 VII

174

roman jurkowski

Wniosek ten przyjęto. P. [Wincenty] Lisowski: Dzięki względności Rosjan, pomimo incydentu z [Piotrem] Bałaszowem54, zostałem posłem, chociaż w myśl zasad bloku mieli oni prawo żądać mego ustąpienia. Rosjanie uważają [Lisowskiego] za jedynego w Dumie przedstawiciela szlachty z Rusi. Rolę tę przyjąłem, ale ideowo z nimi nie łączę się. Uważam jednak, że na wspólny obiad pójść nam wypada. Po krótkiej jeszcze dyskusji w kwestii obiadu, ogromna większość postanawia przyjąć w nim udział. Przyjęto wniosek p. [Artura] Russanowskiego55, żeby jeden toast był wzniesionym po polsku. P. [Wincenty] Lisowski doradza życie skromne, radzi demokratyzowanie się, wybieranie kandydatów ze wszystkich warstw. Jest za obroną ziemi. Posiedzenie o 2-ej zawieszono O 5-ej posiedzenie na nowo otwarto sprawozdaniem Wydziału: P. [Zygmunt] Leśniewicz: Wydział to organ wykonawczy Komitetu gubernialnego, szedł też zawsze za jego wskazówkami. Ostatnimi czasy polecono mu misję dyplomatyczną bloku z Rosjanami, ale i tu szedł za tymiż wskazówkami. Wykłada historię organizacji polskiej wyborczej. Czyta protokół posiedzenia Komitetu gubernialnego z 12 września 1906 roku, będący wytyczną dla czynności Wydziału. Tłumaczy odrzucenie na tym posiedzeniu projektu zjednoczenia i zcentralizowania w kraju całym tym, że wtedy na Wołyniu nastąpił rozłam i że nasz Komitet przed uporządkowaniem spraw u nas nie chciał iść tam w zamęt. Dalej proponuje, żeby obecni robili zarzuty i zapytania, a on na wszystko najszczegółowiej odpowie. (1 VIII) 1907 roku został wybrany wiceprezesem Podolskiego Gubernialnego Komitetu Wyborczego, był nim do 19 (31) XII 1907 r., gdy wybrano go szefem Wydziału Wykonawczego PGKW. 54 „Incydent z Bałaszowem” miał miejsce 7(20) II 1907 r. Był to drugi dzień wyborów poselskich. Wydział Wykonawczy PGKW, zgodnie z zawartą wcześniej umową, wieczorem 6 (19) II 1907 r. porozumiał się z ziemianami rosyjskimi co do dalszej taktyki wyborczej. Ustalono, że obie strony wystawiają po jednym kandydacie i potem wszyscy głosują na tego, który uzyska więcej niż tzw. absolutne minimum głosów, drugi zaś zrezygnuje z kandydowania. Wincenty Lisowski otrzymał minimum absolutne, ale miał kilka głosów mniej niż P. Bałaszow. Wtedy, zgodnie z umową, zrezygnował z kandydowania na rzecz P. Bałaszowa. Ale w dalszych głosowaniach P. Bałaszow stracił to minimum, gdyż przestali na niego głosować niektórzy popi pozostający w bloku z Polakami, którzy popierali W. Lisowskiego. Przeciw P. Bałaszowowi głosowali także niektórzy chłopi i Żydzi będący zwolennikami W. Lisowskiego. Blokowi polsko-rosyjskiemu groziła zatem kompletna klęska, bo wobec rezygnacji W. Lisowskiego i przegranej P. Pałaszowa nie mieliby ani jednego posła. Wówczas Rosjanie zwolnili W. Lisowskiego z wcześniejszej umowy, mimo że nie zgadzał się na to P. Bałaszow a blok polsko-rosyjski ponownie wystawił kandydaturę W. Lisowskiego, który został wybrany posłem. Szerzej o wyborach podolskich do II Dumy Państwowej zob. R. Jurkowski, op. cit., s. 215–216. 55 Artur Russanowski, syn Aleksandra, ziemianin z powiatu winnickiego, majątek Jakuszyńce – 2800 dz. ziemi. Zastępca delegata Winnickiego Powiatowego Komitetu Wyborczego do PGKW w okresie wyborów do II Dumy Państwowej.

wybory do II Dumy na Podolu w 1907 r.

175

Hr. [Xawery] Orłowski wnosi, żeby Wydział dał sprawozdanie z czynności swoich od zjechania się pierwszego z Rosjanami aż do zdania władzy dyktaturze. Wniosek większością przyjęty. P. [Aleksander] Sadowski referuje: Wydział zastosował się do instrukcji Komitetu gubernialnego, zatem jeżeli kto ma do postawienia jakie zarzuty to niech je robi Komitetowi. Po otrzymaniu instrukcji zjechano się z Rosjanami 9 stycznia r[oku] b[ieżącego]. Rosjanie okazali się bardzo wymagającymi, żądali równego podziału miejsc, wyborców. Na to nie zgodzono się, zrobiono umowę (czyta ją – patrz protokół z 3 lutego r[oku] b[ieżącego]). Tej umowy Komitet gub[ernialny] nie akceptował. Zrobiono nową 17 stycznia (czyta – patrz ten sam protokół). Wyłączenie krytyki kandydatów było koniecznym bo inaczej poddawano by jej i naszych. Rosyjska Uprawa nie uważała przy podziale miejsc duchownych prawosławnych za należących do partii rosyjskiej, twierdziła, że to absolutnie inna, odrębna kasta, inna organizacja, nie mająca nic wspólnego z rosyjskimi przedstawicielami większej własności. Na zarzuty, że zobowiązanie się nie robić ugód poza blokiem związało nam ręce, mówi, że wiążąc jedną stronę, trzeba było zrobić to samo i z drugą. Przewodniczący wnosi, żeby przed dyskusją nad sprawozdaniem Wydziału dyktatura zdała sprawę ze swoich czynności, bo wielu obecnych musi odjechać, a chce poznać przed tym przebieg wyborów. Wniosek jednogłośnie przyjęty. P. [Fryderyk] Jurjewicz56. Dyktatura przejrzała mowy, mające być wygłoszonymi przez naszych mówców na oficjalnym, przedwyborczym zebraniu. Potem zrobiła wspólny plan z Uprawą. Szło o to, żeby stale można było wiedzieć o głosowaniach na przeciwników. W razie ostatecznym głosować na ZERA** żeby wykazać absurd ordynacji. Kartkami wystawiono na pierwszy ogień kandydatury niebezpieczne, [Henryka] Szlozberga57 i innych Żydów, którzy nie chcąc psuć szans [Henryka] Szlozberga cofnęli swe kandydatury. Po upadku [Henryka] Szlozberga blok żydowsko-chłopski rozluzował się. Postawiono następnie niebezpiecznych socjalistów, wywłaszczeńców i ci, wobec chęci włościan głosować tylko za swymi, upadli. Naszych kandydatów odsunięto na sam koniec w nadziei, że tymczasem głosy włościan rozstrzelą się. Popsuła ten manewr niedyskrecja niektórych naszych wyborców (incydent z [Konstantym] Zielonym58), która wykazała Żydom nasze siły. Zrobiona potem przerwa na noc pozwoliła im Fryderyk Jurjewicz, ziemianin z powiatu olgopolskiego, majątek Berszada – 3860 dz. ziemi. W wyborach do I i II Dumy Państwowej był wybrany elektorem z kurii większej własności z powiatu olgopolskiego. Należał do Olgopolskiego Powiatowego Komitetu i z głosem doradczym wielokrotnie uczestniczył w obradach PGKW. 57 Henryk Szlozberg był wybrany elektorem od kurii miejskiej w powiecie hajsyńskim. 58 Konstanty Zielonyj był wybrany elektorem od kurii chłopskiej w powiecie hajsyńskim. Na tym etapie badań nie udało się ustalić na czym polegał wspomniany wyżej „incydent z Zielonym”. 56

176

roman jurkowski

obmyślić dalszą taktykę. Zdecydowano, dla gwarancji solidarności bloku, że gdyby Rosjanie z bloku przeszli, a nasi nie, to Rosjanie zrzekną się swych mandatów. Głosowano na duchownego [Mikołaja] Peretiatkowa59, bo był to kandydat od duchowieństwa, wzięto od niego te same gwarancje. Chciano głosować na duchownego [Leontija] Stankiewicza60, dobrze polecanego, ale o to o mało się nie rozbił blok. Wszystko szło dobrze aż do incydentu z [Piotrem] Bałaszowem, który był jedynym kandydatem rosyjskim mającym pewne szanse. Po incydencie popi blokowi odpadli. Wypadało zrzec się kandydatury p. [Wincentego] Lisowskiego, na co jednak Rosjanie nie zgodzili się. Potem blok głosował na chłopów. Dla uratowania kandydatury p. [Wincentego] Lisowskiego blok wszedł w ugodę nawet z Żydami. Uprawa projektowała obmyślić – co robić w razie kasacji wyborów. Referent tej ewentualności nie przewiduje, ale zakomunikuje to Komitetowi gubernialnemu. P. [Kazimierz] Weydlich: Wysoko podnosząc działalność dyktatury, poddaje krytyce czynności Wydziału i Komitetu gubernialnego. Przy wyborach punkt ciężkości leży w włościanach, a tymczasem ich stanowiskiem nikt się nie zainteresował. W roku zeszłym weszliśmy w ugodę z Żydami, spodziewając, że ci nam ściągną włościan. Obecnie zrobiliśmy blok z administracją w tej samej nadziei. Blok tegoroczny słabszy od zeszłorocznego o 10 głosów. Nikt w powiatach o pozyskanie włościan nie robił starań za wyjątkiem ks. Nosalewskiego. Rosjanie jednak o to postarali się i za niektórymi z nich włościanie głosowali. Myśmy dotrzymali zobowiązania co do nie wchodzenia w umowy poza blokiem, Rosjanie nie, bo weszli w ugodę z popami. Blok dał nam tylko dwadzieścia kilka głosów, a związaliśmy się. Robiąc blok trzeba było przewidzieć czy on do czego doprowadzi. Zawierając sojusz z administracją wbrew uczuciom narodowym, trzeba było przez nią otrzymać głosy chłopskie. P. [Wincenty] Lisowski przeszedł nie dzięki blokowi ale wskutek swej popularności u przeciwników. P. [Kazimierz] Radłowski: Powodzenie pogodziłoby nas z blokiem, który był tylko liczbowym, jak tego dowodzi punkt o usunięciu krytyki i oceny kandydatów strony przeciwnej. Ale robiąc tak niesympatyczny krok, jak blok z administracją, trzeba było zapewnić powodzenie. Blok, pozostawiając jeden mandat dla miast, przewidywał ugodę z nimi, ale trzeba było usunąć punkt o bezkrytyczności, bo kandydaci rosyjscy byli dla przedstawicieli miast nie do przyjęcia – to błąd pierwszy. Drugi, to niefortunny wybór członków Wydziału, niezdatnych do kręcenia. Trzeba innych. 3-ci błąd, to tajemnica w jakiej odbywały się roboty Wydziału i stawianie wyborców wyłącznie przed fakty dokonane. 4-ty, to niewykorzystanie Mikołaj Peretiatkow, duchowny prawosławny wybrany elektorem z podkurii mniejszej własności ziemskiej w powiecie olgopolskim. 60 Leontij Stankiewicz, duchowny prawosławny wybrany elektorem z kurii większej własności ziemskiej w powiecie hajsyńskim. 59

wybory do II Dumy na Podolu w 1907 r.

177

naszej centralnej pozycji, nie ściągnięcie ku nam miast i lewicy, zeszkaradzenie się związkiem z administracją, przecenienie wpływu tej ostatniej, liczenie na presję, kasację wyborów itd. P. [Aleksander] Sadowski odpowiada w imieniu Wydziału: Co do pozyskania wyborców włościan – to rzecz Komitetów powiatowych. Wydział na to ani czasu, ani sposobności nie miał. Ci Rosjanie, którzy mieli za sobą głosy włościańskie, zrobili na swój osobisty rachunek każdy z osobna. Mogliśmy i my to robić. Dalej, nie można nazywać partii rosyjskiej w bloku będącej, partią administracji bo to byli ludzie opinii umiarkowanych, administracja tylko sprzyjała blokowi. Blok miał 70 głosów zwartych, a do incydentu z [Piotrem] Bałaszowem było jeszcze 14 zjednanych. Z Żydami w blok Wydział nie wszedł, bo czekał na pierwszy krok z ich strony. Inaczej stawiają oni warunki niemożebne, jak np. narzucają swego kandydata arbitralnie, a kandydatów ze strony swych sojuszników poddają bardzo ostrej krytyce. Kroki ich do ugody niby na sali wyborów – to manewr w celu doprowadzenia do wyborów względną większością, a co za tym idzie, do wyboru [Henryka] Szlozberga. Wydział nie mógł wiele zdziałać, bo za późno Komitet gubernialny dał mu zlecenie co do bloku. Rosjanie wodzili Wydział co do ilości głosów będących w ich dyspozycji, przecenili siebie. Na zebraniach licznych dyskusje ideowe tyle czasu zabierają, że wniosków praktycznych nie sposób stawiać, nigdy by nie dały rezultatów, dlatego nieraz stawia się ludzi wobec faktów dokonanych już. Dla zaradzenia temu potrzebna organizacja silna, dająca delegatów należycie umocowanych. P. [Fryderyk] Jurjewicz: Pozyskanie sobie włościan w naszych warunkach jest niewykonalnym. My mamy prawo spotykać się z nimi tylko na polu ekonomicznym, gdzie interesy nasze są zupełnie rozbieżne. Bloków z wyborcami – włościanami robić nie można, bo oni, jako masa niekulturalna nie dotrzymają ich. Pojedynczo zaś pozyskiwać ich pomiędzy prawyborami a wyborami nie ma czasu. Z duchownymi prawosławnymi trudno również, bo część z nich to rewolucjoniści, a druga – urzędnicy, poziom ich etyczny mało co wyższy od chłopskiego. Krytyki kandydatów w zasadzie bloku nie można było dopuścić, bo to dałoby powód do dyskusji o poglądach, zasadach itd. mogłoby wywołać kolizje i unicestwienie bloku. Każde działanie trzeba dzielić na 2 periody: 1) Idei, 2) Wykonania tej idei. W pierwszym można i trzeba walczyć, być nieprzejednanym, w drugim można i trzeba być elastycznym. Hr. [Xawery] Orłowski przyłącza się do zdań preopinantów. Zaznacza, że przedstawiciele kurii miejskiej w r[oku] b[ieżącym] byli niżsi kulturalnie niż w zeszłym, gorzej zorganizowani, nie solidarni, ze znacznym procentem żywiołów wywrotowych. Wobec tego wszelkie kombinacje z nimi niemożliwe. Dziękuje Wydziałowi i dyktaturze. P. [Szczęsny] Tokarzewski-Karaszewicz: Umowa blokowa za późno zrobiona. W przeciwnym razie wybory z mniejszej własności mogłyby przejść inaczej,

178

roman jurkowski

byłoby mniej popów, a tak Rosjanie przedtem z popami weszli w ugodę. Dodaje przy tym, że u nas właściwie nie ma Komitetu gubernialnego, a jest zjazd 12 delegatów powiatowych, którzy ciągle muszą się znosić z powiatami. P. [Wacław] Skibniewski: Te wybory to nasz chrzest polityczny: zbliżenie z Rosjanami dużo nam wyjaśniło. Wśród nich jest 2 siły: 1) Rządu, absolutyzmu, przemocy. 2) Żywiołów ciemnych o instynktach destrukcyjnych. Sądził mówca, że pierwsza kategoria nie ma w sobie zalet konstruktywnych. Obecnie widzi, że i tam są ludzie idei. Charakteryzuje członków Uprawy. Radzi bloku nie zrywać, a przeciwnie podtrzymywać go na podstawie minimalnych wymagań konstytucjonalizmu. Rosjanie są utylitarni, cenią związek z tym tylko, kto siłę przedstawia. Dlatego radzi, żeby następne wybory były wcześniej przygotowane na zasadach konstytucyjnych. Tegoroczne oburzyły Żydów i odsunęły ich od nas. Uważa wybory za dodatnie, bo to była pierwsza praca jawna na szerszą skalę. Organizacja udoskonala się, solidarność też. Mamy już i wodzów dzielnych, chociaż niestety rzadko ich widujemy. Dotychczas uważaliśmy, że jedyni pośrednicy między nami i ludem – to Żydzi, Rosjanie sądzili, że rząd. Obecnie przekonaliśmy się, że doskonałymi mogą być w tym kierunku nasi księża. P. [Kazimierz] Weydlich tłumaczy swoje zarzuty tym, że chce aby na przyszłość było lepiej. Potwierdza, że włościanie głosowali za Rosjanami z pewnym systemem, więc nie była to rzecz przypadkowa. Żałuje, że wchodząc w blok z administracją nie poddaliśmy tej ostatniej naszej kontroli dla usunięcia błędów, które spowodowały porażkę naszą. Dodaje jednak, że rezultaty o wiele lepsze niż w roku zeszłym. P. [Kazimierz] Radłowski: Partia rosyjska uformowała się administracyjnie, a nie parlamentarnie. Wyborców rosyjskich naznaczono z góry wbrew woli społeczeństwa rosyjskiego. Zasada bloku powinna być poruszaną i decydowaną na ogólnych zebraniach. Bez nas żadna grupa nic nie zrobi. Naturalnym byłby związek 3 grup kulturalnych: naszej, rosyjskiej i żydowskiej, o ile będą dobrze zorganizowane. Żadna inna kombinacja nic nie warta. P. [Aleksander] Sadowski: Musimy Rosjan z bloku kultywować, musimy ich nauczyć, że represjami nic nie zrobią. Oni byli bardzo zarozumiali, obecnie zrozumieli swe błędy. Dziękuje w imieniu dyktatury za solidarność. P. Stan[isław] Skibniewski61: Włościanom ufać trudno, jednak trzeba się starać przygotować ich do następnych wyborów i wpoić w nich uczucia sympatyczniejsze dla nas.

Stanisław Skibniewski, ziemianin z powiatu latyczowskiego, gdzie posiadał ok. 4330 dz. ziemi w kilku majątkach. 61

wybory do II Dumy na Podolu w 1907 r.

179

Przewodniczący zamyka dyskusję nad tym przedmiotem, wyrażając nadzieję, że Komitet gub[ernialny] zajmie się całą tą sprawą na pierwszym posiedzeniu. Komitety mają się zająć rozpatrzeniem programu Zrzeszenia. [...]

PRZEGLĄD WSCHODNI

Esencja Wschodu Pismo Spraw Wschodnich

Pokojowe relacje między narodami buduje się najskuteczniej na poziomie obywateli Jan Nowak-Jeziorański

www.new.org.pl

Zbigniew J. Wójcik Warszawa

Jerzego Róziewicza polono-rossica z historii nauki

Warszawie, w roku 2004 pod redakcją Joanny Schiller i Leszka Zasztowta, ukazała się książka Instytut Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk w latach 1953–2003. Księga jubileuszowa z okazji pięćdziesięciolecia działalności. Znakomici autorzy, artykuły o uczonych zasłużonych dla badań nad historią nauki, wspomnienia, szkice dokumentacyjne itp. Kilka zawartych w niej opracowań, mniej lub bardziej, dotyczy badań wschodnich pracowników i współpracowników Instytutu . Ograniczę się do jednego z nich, pióra Jerzego Róziewicza, omawiającego m.in. dramatyczne dzieje książki, której pierwszy skład zniszczono, a gdy po latach wydano ją drukiem, ingerencje cenzorskie były widoczne nawet dla mniej znających realia epoki. Ta książka to Polsko-radzieckie stosunki naukowe w latach 1918–1939. Została opublikowana w 1979 r. i niebawem wyróżniona nagrodą sekretarza naukowego PAN. W zmienionych warunkach ustrojowych w Polsce i Rosji, gdy archiwalia o relacjach uczonych tych krajów z okresu międzywojennego stały się bardziej dostępne, nikt nie ogłosił monografii na ten temat. Sam autor nie unikał wprawdzie w swoich późniejszych studiach tej epoki, w praktyce wybrał jednak obszar bardziej bezpieczny. Zaowocowało to wydaną w 1984 r. książką Polsko-rosyjskie powiązania naukowe (1725–1918), również nagrodzoną przez sekretarza naukowego PAN. Dodajmy do tego, że najpełniejszy – choć daleki do kompletu – zestaw publikacji Jerzego Róziewicza liczy 183 pozycje. Wśród nich: 250 lat Akademii Nauk ZSRR. 250 lat współpracy naukowej (1975), Siedemdziesiąt J. Róziewicz, Moje pierwsze trzy lata w Zakładzie Historii Nauki i Techniki (1965–1967), s. 353– –356; Z.J. Wójcik, W stronę problematyki wschodniej (O Komisji Syberyjskiej Komitetu Historii Nauki i Techniki PAN), s. 385–396; L. Zasztowt, Kilka refleksji na temat badań wschodnich w Instytucie Historii Nauki PAN, s. 409–416.

182

zbigniew j. wójcik

lat polsko-radzieckich kontaktów naukowych, 1918–1988 (1988 i 1989) oraz wiele artykułów naukowych i popularnych, sprawozdawczych, recenzji itp. Pierwszy artykuł został opublikowany w 1967 r. na łamach „Kwartalnika Historii Nauki i Techniki” pt. Kontakty naukowe polsko-radzieckie w latach 1918–1939. Materiały wstępne, ostatni – napisany wspólnie z Leszkiem Zasztowtem – pt. Zapomniany uniwersytet Polskie Kolegium Uniwersyteckie w Kijowie (1917–1919) ukazał się w 2007 r. Jak na czterdzieści lat aktywności twórczej to bardzo dużo, zważywszy iż w tym czasie Jerzy Róziewicz sekretarzował, bądź prowadził „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, pełnił różne funkcje w organizacjach społecznych i administracji nauki, ale także kierował pracami zbiorowymi, jak choćby przygotowaniem do druku autorsko i redakcyjnie ważnego poznawczo tomu Działalność naukowa, dydaktyczna i społeczno-polityczna Jana Niecisława Baudouina de Courtenay w Rosji (1991). Nawet tak pobieżny wykaz opracowań uznanych powszechnie za klasykę międzynarodową historii nauki jest tylko rejestrem ważniejszych dokonań pisarskich. Wszyscy, którzy byli z nim w bliższych kontaktach w pełni podzielają sformułowanie z jednego ze wspomnień: „Przede wszystkim był jednak badaczem z krwi i kości, mistrzem poszukiwań archiwalnych i kwerend bibliotecznych, prawdziwym uczonym maniakiem, którego można by określić jako autentycznego pasjonata. Jego życie doczesne, codzienne, mieszało się z historią, w której żył i z którą obcował nieustannie; historią, która była dla Niego sensem i usprawiedliwieniem istnienia” . Uzupełniając powyższy przekaz należy dodać, że Jerzy Róziewicz (ur. 4.01.1939 w Osinach w Grójeckiem) wywodził się z rodziny chłopskiej, ale znaczną część życia spędził w Warszawie, zrazu w domu dziecka, a później pracując m.in. w Bibliotece Narodowej i w Instytucie Historii Nauki PAN (zmarł 10.03.2009 r.). Kontaktując się z nim częściej odnosiło się wrażenie, że jest godnym następcą wielkich profesorów wywodzących się ze środowisk biedoty wiejskiej: Henryka Barycza, Aleksandra Kosiby, czy Stanisława Pigonia. Tak jak oni swoje umiejętności intelektualne potrafił wiązać z usilną pracą – podobnie jak rolnicy na skrawkach rodzinnej ziemi. Podobnie też fascynował się ludoznawstwem i nawet okresowo studiował etnografię. W czasie pracy w Bibliotece Narodowej zainteresował się książką mądrą i ładnie wydaną. Nie przerywając więc pracy w magazynie bibliotecznym podjął studia bibliotekoznawcze na Wydziale Historycz L. Zasztowt, D. Kozłowska, Bibliografia wybranych prac profesora Jerzego Róziewicza za lata 1963–2007, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2009, R. 54, nr 3–4, s. 17–30; Róziewicz Jerzy [w:] Współcześni uczeni polscy. Słownik biograficzny, t. 5, Warszawa 2006, s. 699 (Zapis: „200 prac org., ok. 40 art.”). L. Zasztowt, Profesor Jerzy Róziewicz (1939–2009) – historyk nauki i bibliotekoznawca – In memoriam, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2009, R. 54, nr 3–4, s. 7.

Jerzego Róziewicza polono-rossica z historii nauki

183

nym Uniwersytetu Warszawskiego, uzyskując magisterium na podstawie pracy o jednej z zapomnianych oficyn warszawskich. Po tym otrzymał stypendium przy Zakładzie Historii Nauki i Techniki PAN, gdzie po przejściu na etat pracował do śmierci, w ostatnim okresie poruszając się na wózku inwalidzkim. W wydanym w 2006 r. słowniku zamieścił swój biogram, z którego przytoczymy jeden fragment: „Badania: polsko-rosyjskie powiązania naukowe od XVIII w. po rok 1918; polsko-radzieckie kontakty naukowe od 1918 do czasów współczesnych; dzieje współpracy nauk. państw słowiańskich (Polski, Czech, Słowacji, Bułgarii, Chorwacji, Serbii, Słowenii, Macedonii, Białorusi, Ukrainy); dzieje instytucjonalnej międzynar. współpracy nauk. (do 1939 r.); historiografia nauki polskiej; biografistyka i wyd. źródeł do historii nauki, m.in. M. Skłodowska-Curie, J. N. Baudouin de Courtenay, J. F. Carosi, L. Cienkowski, W. Olewiński, D. Mendelejew, W. Wiernadski, S. Wawiłow, J.J. Boguski, A.B. Dobrowolski; bibliografia” . Niewątpliwie trudno wskazać kogoś drugiego o podobnej skali obejmowanej problematyki badawczej, dokumentowanej książkami i artykułami, ale także życzliwością do młodszych pracowników nauki. Z pewnością był „instytucją naukową”, pociągającą do badań nad historią nauki i techniki także uczonych zagranicznych. II W roku 1965, tzn. w roku uzyskania przez Jerzego Róziewicza magisterium, w Polskiej Akademii Nauk istniały trzy instytuty specjalistyczne interesujące się historią Wschodu: Zakład Historii Nauki i Techniki (później: Zakład Historii Nauki, Oświaty i Techniki, Instytut Historii Nauki Oświaty i Techniki, w końcu Instytut Historii Nauki), Instytut Historii oraz Instytut Historii Kultury Materialnej. Wiodącą rolę w badaniach nad dziejami nauki odgrywała pierwsza placówka, wspierana przez bardzo aktywny Komitet Historii Nauki i Techniki PAN. To pracownicy Zakładu i członkowie Komitetu, wspierani przez inne placówki PAN (m.in. Muzeum Ziemi) oraz historyków z różnych instytucji naukowych, zorganizowali w Polsce XI Międzynarodowy Kongres Historii Nauki. W zespole przygotowującym wystawę publikacji oraz zabezpieczającym sprawne funkcjonowanie imprezy uczestniczył także Jerzy Róziewicz, wtedy jeszcze jako wolontariusz. Już po czterech latach, gdy w Muzeum Ziemi PAN odbyło się – zorganizowane przez PAN i AN ZSRR – sympozjum Historia rosyjsko-polskich kontaktów w dziedzinie geologii i geografii, w zeszycie streszczeń wystąpień (ukazał się w Warszawie po polsku i w Moskwie po rosyjsku) znalazło się jego opracowanie Kontakty polsko-radzieckie w dziedzinie nauk o Ziemi w latach J. Róziewicz, op. cit., s. 699.

184

zbigniew j. wójcik

1918–1939. Podkreślił w nim, że opracowano już bibliografię prac uczonych radzieckich w prasie polskiej oraz opracowań typu sprawozdawczego z tego okresu. Z treści wynika, że prowadził wyspecjalizowane kwerendy biblioteczne, które zresztą zapowiedział w przywołanym wyżej artykule z 1967 r. Zatem nie stał w miejscu. O tym, że tak było istotnie świadczą nie tylko artykuły i recenzje publikowane na łamach „Kwartalnika Historii Nauki i Techniki” oraz innych krajowych i zagranicznych czasopism specjalistycznych (wspomniany referat z sympozjum w 1969 r. ukazał się w tomie posesyjnym w 1972 r.), ale także napisana i obroniona pod kierunkiem prof. Bogdana Suchodolskiego (nb. zdumionego rozległością kwerend bibliotecznych i archiwalnych oraz doborem źródeł wywoływanych) praca Polsko-radzieckie stosunki naukowe w latach 1918–1939. Była to pierwsza w historiografii polskiej rozprawa ujmująca wielostronnie wiązkę zagadnień z dziejów nauki w obszarze powszechnie uważanym, także przez prof. Suchodolskiego, za mało aktywny. Gdy rozprawę tę skierowano do druku pastwiła się nad nią cenzura, usuwając fragmenty dotyczące relacji naukowych w czasie wojny polsko-bolszewickiej. Już po korekcie cenzorom w Ossolineum tak dalece przeszkadzał fragment o rewindykacji z Rosji polskich dóbr kultury po traktacie ryskim, że po ich interwencji funkcjonariusze w Komitecie Centralnym PZPR zdecydowali rozsypać skład. Tylko uporowi prof. Józefa Miąsy, ówczesnego dyrektora Zakładu, zawdzięczamy, że dzieło Róziewicza wydano w 1979 r. (po ośmiu latach od złożenia pierwszej wersji maszynopisu do druku). Nadal jest to monografia – mimo okrojeń – najlepsza z dotychczas ogłoszonych drukiem. W ówczesnych warunkach cyklu drukarskiego rozpraw naukowych, studium obronione w 1971 r. winno się ukazać dwa lata później, co – przy opracowaniach historycznych – wiązało się z ewentualnymi uzgodnieniami ujęcia treści z cenzurą. Zarówno Róziewicz, jak i ówcześni kierownicy i redaktorzy w Zakładzie, spodziewali się trudności ze strony odnośnego urzędu. Mieli z nim wyjątkowo dużo do czynienia już w czasie druku artykułu w 1967 r. Wtedy miano zastrzeżenia niemal do wszystkiego, zaś głównie do sformułowania „wojna polsko-bolszewicka” oraz rozdziału Rewindykacja. Rozdział ten został więc skrócony do minimum. Mniej ingerencji było w kolejnym: Wymiana wydawnictw, w którym usuwano jedynie dane o tych polskich czasopismach, które uznano za antyradzieckie. Nastąpiły również drobne ingerencje w dwóch następnych rozdziałach: Wyjazdy uczonych polskich do ZSRR oraz Przyjazdy uczonych radzieckich do Polski. Cenzorzy skreślali informacje tylko o tych postaciach, które były zdecydowanymi przeciwnikami ustroju ZSRR. Prawie nie wprowadzono ingerencji w rozdziale Inne przejawy kontaktów naukowych, eksponując na ogół nieudane próby nawiązania współpracy wśród specjalistów (np. zabiegi prof. Stanisława Pilata z Politechniki Lwowskiej o współpracę z nafciarzami w ZSRR).

Jerzego Róziewicza polono-rossica z historii nauki

185

Cenzura była bezwzględna. Pozostawiała jedynie podstawowy zestaw faktów. Wykreśliła interpretacje odwołujące się do relacji o ówczesnych uwarunkowaniach politycznych w Polsce i ZSRR. Zasadniczego wniosku opracowania nie zmieniono. Dotyczył on stwierdzenia, iż kontakty naukowe między Polską i ZSRR istniały, choć miały różny charakter: do 1926 r. obracały się wokół sprawy obustronnej rewindykacji dóbr kulturalnych, w latach 1927–1935 były one niemal normalne (uczestnictwo w kongresach międzynarodowych, podróże studyjne) a tuż przed wojną – ograniczone wyłącznie do wymiany wydawnictw. Czytelnika biorącego po latach „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” z 1967 r. z artykułem Róziewicza dziwić może umieszczenie go w dziale „Materiały i doniesienia” oraz podkreślenie w podtytule Materiały wstępne. Nie wydaje się, że to redakcja tak ulokowała to ważne poznawczo opracowanie, do tego napisane specjalnie dla uczczenia rocznicy rewolucji październikowej. Z dat umieszczonych w życiorysie naukowym Róziewicza wynika, że nad rozprawą doktorską tematu wcześniej niemal nieruszanego pracował niepełne pięć lat (1967–1971). W tym czasie ogłosił kilka różnych opracowań wschodnioznawczych, na ogół bez większej ingerencji cenzury. Stosował ją sam zgodnie z sugestiami redaktorów (zwłaszcza prof. Eugeniusza Olszewskiego i prof. Waldemara Voisé). Pisząc rozprawę doktorską, a właściwie przygotowując jej tekst do druku, był przede wszystkim prostolinijnym historykiem. Używał definicji jednoznacznych: wojna była wojną, rabunek dóbr kultury – rabunkiem, nieufność uczonych – nieufnością. Tak ujęty problem w ówczesnych warunkach musiał skończyć się skandalem politycznym. W rezultacie autor nie zdołał nawet uratować wydruku drugiej korekty. To co dzięki usilnym zabiegom prof. Józefa Miąsy zostało wydrukowane w 1979 r. opierało się wprawdzie na podobnym zestawie faktów, ale stanowiło książkę napisaną na nowo. Dodatkowo napisaną tak, by nawet dane o ewidentnym rabunku polskiego mienia kulturalnego nie miały znamion wykroczenia przeciwko normom w cywilizowanym świecie. To co ocalało i zostało umieszczone w książce z 1979 r. autor ujął w rozdziałach: 1. U źródeł polsko-radzieckich stosunków naukowych, 2. Udział polskich uczonych w rewindykacji mienia kulturalnego, 3. Wyjazdy uczonych polskich do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, 4. Wizyty uczonych radzieckich w Polsce, 5. Wydawnictwa, 6. Inne rodzaje kontaktów naukowych. Zatem praktycznie te same wiązki tematyczne, ale nieporównanie bogatsza treść. Przede wszystkim wykonał gruntownie pogłębioną kwerendę archiwalną i biblioteczną w Polsce i ZSRR. Interesujące jest zakończenie Wstępu, w którym autor dziękuje aż czterem recenzentom – profesorom i docentom: Tadeuszowi Cieślikowi, Tadeuszowi Kowalikowi, Józefowi Miąsie i Piotrowi Łossowskiemu. Rada Naukowa, mimo promotorstwa prof. Bogdana Suchodolskiego, bała się tematu

186

zbigniew j. wójcik

podjętego przez Jerzego Róziewicza. Sam doktorant zresztą wiele zawdzięczał recenzentom, głównie wskazówkę o potrzebie odwołania się do korzeni naukowej współpracy polsko-rosyjskiej. To w pewnym stopniu miało „uśpić” cenzorów. Być może właśnie ten rozdział ukazał strażnikom praworządności złożoność problemu rewindykacji. Dlatego w odnośnym rozdziale celowo wyeksponowano kwestię zwrotu ZSRR zbiorów pozostawionych przez Rosjan w Polsce (m.in. słynne kolekcje Władimira Amalickiego ze szczątkami paleozoicznych gadów z nad Siewiernoj Dwiny). Zakładamy, nie mając dostępu do rękopisu rozprawy doktorskiej w jej wersji przedstawionej do obrony, że sam autor stosował autocenzurę. Z pewnością pominął prezentacje losów uczonych radzieckich (m.in. Rudolfa Samojłowicza – polarnika, Nikołaja Wawiłowa – genetyka, Domitrija Muszkietowa – geologa), których – jak się okazało później – sądzono głównie za kontakty z badaczami „pańskoj Polszi” i w konsekwencji zgładzono. Z konieczności tych spraw unikał nawet w artykułach w czasopismach niskonakładowych. Nie było ich także, bo być nie mogło w książce z 1979 r. Umiejętny dobór cytatów z prasy polskiej i radzieckiej dawał czytelnikowi wiele do myślenia na temat rzeczywistości w kraju naszego wschodniego sąsiada. Dociekliwsi, a do nich należał Róziewicz, w zafałszowanych encyklopediach radzieckich (śledząc treść ich trzech wydań) domyślali się przyczyn przedwczesnych zgonów wielu uczonych radzieckich, uprzednio goszczących w Polsce. Bardzo ostrożne dane na ten temat znajdujemy w jego artykułach z lat późniejszych. Przed umieszczeniem w druku informacji o nich starał się je zawsze weryfikować podczas kwerend w Moskwie i Petersburgu (ówcześnie Leningradzie). Dodajmy do tego, że w monografii drugi z okresów kontaktów polsko-radzieckich w międzywojniu został zamknięty na roku 1935. W zakończeniu podkreślono, iż owocnie współpracowali matematycy, przedstawiciele nauk o Ziemi, a ponadto fizycy, biolodzy, fizjolodzy, antropolodzy, językoznawcy, archeolodzy i orientaliści. Późniejsze trudności we współpracy wynikały z innego traktowania nauki (w ZSRR panował przede wszystkim utylitaryzm i niechęć do zagadnień teoretycznych). Mimo to do 1939 r. nie zaprzestano wymiany wydawnictw. Poza obszerną literaturą przedmiotu (pochodzącą także z prasy) zwraca uwagę zestaw nazw archiwów i bibliotek, z których zbiorów Róziewicz korzystał: Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Polskiej Akademii Nauk (Warszawa, Kraków, Poznań), Biblioteki PAN w Krakowie, Instytutu Zoologicznego w Warszawie, Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Warszawskiego, Biblioteki Narodowej w Warszawie, Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie, Muzeum Ziemi PAN w Warszawie, Akademii Nauk ZSRR w Leningradzie i Moskwie, Centralnego Państwowego Historycznego Archiwum Moskwy, Państwowego Historycznego Archiwum Ob-

Jerzego Róziewicza polono-rossica z historii nauki

187

wodu Leningradzkiego. To zestawienie, obok literatury przedmiotu (w notkach) stanowiło dobry przewodnik dla zainteresowanych problemem. W 1979 r. treść książki o polsko-radzieckich kontaktach naukowych w międzywojniu, mimo znacznych cięć w cenzurze, była najpełniejszym wykładem na ten temat. Autor – z konieczności godząc się na cięcia, nie fałszował ogólnego obrazu swych ustaleń. Choćby dlatego zaliczamy jego książkę do klasyki, powstałej jednak w określonej epoce w państwie totalitarnym. W tym państwie uczonemu udawało się niekiedy pokonywać różne bariery, drukując w czasopismach niskonakładowych, bądź niedostępnych dla szerszego grona czytelników, a nawet w prasie naukowej ZSRR. Róziewicz w pełni z tego korzystał. Widoczne jest to m.in. w publikacji z 1989 r. Siedemdziesiąt lat polsko-radzieckich kontaktów naukowych 1918–1988, wydanej przez Podyplomowe Studium Wiedzy ZSRR i Stosunkach Polsko-Radzieckich. Zwykle nie stosował autocenzury występując na sympozjach. Przedstawiając fakty na ogół unikał komentarzy politycznych. Z kilku opublikowanych książek Róziewicz najbardziej cenił monografię z 1984 r. Polsko-rosyjskie powiązania naukowe (1725–1918). Ingerencje cenzury były nieznaczne. Okres objęty opracowaniem – dość odległy. Kwerenda archiwalna (w Rosji, Polsce, a także w innych krajach) przebogata, prawie komplet cytowanej literatury przedmiotu kanonu podstawowego. Podstawowa wada to 750 wydrukowanych egzemplarzy, z których pewną liczbę autor zawiózł do bibliotek naukowych w ZSRR. Otwierało mu to drogę nawet do niechętnie udostępnianych zespołów archiwalnych oraz do ludzi pamiętających warunki uprawiania nauki przed 1917 r. Wielu wybitnych Polaków uczyło się i pracowało w carskiej Rosji. Znaczna ich liczba pozostała w Rosji Radzieckiej (później ZSRR) i praktycznie do dziś problem ten nie stanowił przedmiotu studiów historycznych. Po I wojnie światowej do kraju wrócili m.in. Tadeusz Zieliński (historyk), Jan Niecisław Baudouin de Courtenay (językoznawca), Tadeusz Banachiewicz (astronom), Józef Paczoski (botanik), Karol Bohdanowicz (geolog) i setki innych. Najwybitniejsi stali się bohaterami artykułów bądź recenzji Róziewicza. Interesował się ich dokonaniami w kraju, ale także przebiegiem nauki i kariery zawodowej w carskiej Rosji. W swoich publikacjach udokumentował ich związki zarówno z rosyjskimi organizacjami naukowymi, jak i ze stowarzyszeniami polskimi działającymi w Rosji. Zastawienie artykułów, które na ten temat ogłosił stanowiłoby duży tom, z pewnością przekraczający rozmiarami książkę o związkach naukowych polsko-rosyjskich w XVIII, XIX i na początku XX w. Przywołajmy ponownie niektóre informacje z biografii Jerzego Róziewicza: 1965 r. – magisterium, 1971 r. – doktorat (książka w 1979 r.), 1983 r. – habilitacja (książka w 1984 r.), profesura w 1992 r. Do rozprawy doktorskiej praktycznie nie miał poprzedników, bowiem wówczas tylko Ryszard Wołoszyński z Archiwum

188

zbigniew j. wójcik

PAN w Warszawie interesował się podobnymi zagadnieniami, co zresztą udokumentował w 1974 r. książką Polsko-rosyjskie związki w naukach społecznych 1801–1830. Problem wschodni w historii nauki przed 1967 r. (pierwszy artykuł Róziewicza) w różnej formie istniał w ówczesnej historiografii polskiej, choćby za sprawą licznych opracowań dotyczących dziewiętnastowiecznych badaczy Bajkału i okolic, m.in. Benedykta Dybowskiego i jego towarzyszy. Całościowo sprawę relacji naukowych polsko-rosyjskich ujął dopiero Róziewicz w swojej rozprawie habilitacyjnej. Owo słowo „całościowo” oznaczało dziesiątki dni spędzonych w archiwach radzieckich, zwykle z krótkimi przerwami na „papierosa” lub skromną przekąskę w bufecie, bo czas w archiwach wykorzystywał w pełni . Niewątpliwą sensację stanowiło odnalezienie listów XVIII-wiecznego geologa z czasów Stanisława Augusta – Jana Filipa Carosiego do Cesarskiej Akademii Nauk. Listy towarzyszyły kolekcji krzemieni w wapieniach w okolicach Krakowa. Problem ten interesował petersburskich akademików, co w konsekwencji zaowocowało mianowaniem polskiego geologa członkiem korespondentem tej organizacji. Wspomniane odkrycie udokumentowane zostało stosownym artykułem w 1976 r. To właśnie po nim Jerzy Róziewicz zdecydował się rozszerzyć okres rozprawy habilitacyjnej, także o wiek XVIII. Ze zrozumiałych względów narracja głównego problemu rozpoczęła się od 1724 r., tzn. od dekretu cesarza Piotra I o utworzeniu Akademii Nauk. Mimo to, pierwszy rozdział książki Z powiązań kulturalno-naukowych do 1724 r., daje wcale bogaty przegląd problematyki od czasów Rusi Kijowskiej oraz późniejszych u nas opisów państwa moskiewskiego (m.in. Jana Długosza i Miechowity) po wiek XVII. Warto choćby w kilku zdaniach napisać o treści kolejnych rozdziałów: 2. Zawiązki Akademii Nauk w Petersburgu z nauką polską w latach 1725–1735 (głównie poświecony kontaktom z uczonymi z Gdańska, z których Daniel Messerschmidt pozostawił obszerne opisy geografii wschodniej Rosji; kręgowi uczonych dworu królewskiego oraz członkostwu Stanisława Augusta w tej instytucji), 3. Kontakty Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie i jego poszczególnych członków z petersburską Akademią Nauk (Rosjanie członkami TPN; zagadnienia likwidacji TPN i wywóz zbiorów tej organizacji do Rosji; kontakty Jana Śniadeckiego i Aleksandra Chodkiewicza z AN w Petersburgu), 4. W kręgu słowianofilów (1832–1863) (m.in. Samuel Bogumił Linde, Wacław Aleksander Maciejowski, Piotr Dąbrow Był bardzo niezadowolony z wpisania jego nazwiska na listę zwiedzających „zamknięty” skarbiec Ermitażu w Leningradzie. Ucieszył się, gdy dostrzegł tam przekazy o polskich kolekcjach archeologicznych. J. Róziewicz, Z.J. Wojcik, Listy Jana Carosiego do Cesarskiej Akademii Nauk w Petersburgu, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej” 1976, Seria C, z. 21, s. 5–40.

Jerzego Róziewicza polono-rossica z historii nauki

189

ski, Dionizy Zubrzycki, August Bielowski), 5. Kontakty Akademii Umiejętności w Krakowie z nauką rosyjską (1875–1918) (głównie wymiana wydawnictw, ale i stypendyści AU w Rosji oraz mniej lub bardziej udane przedsięwzięcia organizacyjne), 6. Polscy pracownicy naukowi na uczelniach rosyjskich (1803–1918) (miasta: Petersburg, Moskwa, Kijów, Charków, Odessa, Jekaterynosław, Cherson, Dorpat, Kazań, Saratów, Tomsk, Nowoczerkask i in.), 7. Uczelnie rosyjskie w Królestwie Polskim (uniwersytet i politechnika oraz Instytut Weterynaryjny w Warszawie, Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Puławach). Treść wzbogacają dwa aneksy: 1. Polacy i obywatele Rzeczypospolitej (do 1795 r.) – członkowie Akademii Nauk w Petersburgu (1725–1918), 2. Przedstawiciele nauki rosyjskiej – członkowie Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie (1800–1831) oraz Akademii Umiejętności w Krakowie (1873–1918). Całość uzupełnia bardzo bogaty zestaw literatury oraz szczegółowy wykaz przebadanych zespołów archiwalnych z ZSRR, Polski, ale także i z Londynu. Podobnie jak w poprzedniej książce zwraca uwagę staranny dobór ilustracji, zwykle drukowanych po raz pierwszy. Monografia o powiązaniach naukowych polsko-rosyjskich stanowi więc rzeczowy wykład najbardziej podstawowych wiązek tematycznych, bo nie tylko udziału Polaków (czy osób wywodzących się ziem polskich o poczuciu polskości), ale także ważnego, zwłaszcza po powstaniu styczniowym, udziału Rosjan w kształceniu młodzieży w Królestwie Polskim. Uwzględnia również rolę Akademii Umiejętności we współpracy z naukowymi instytucjami w Rosji. Wszystko to przedstawiono na szerszym tle uwarunkowań politycznych przed rozbiorami i podczas zaborów. Z przedstawionego wyżej zarysu treści monografii wynika, że autor pominął wiele zagadnień dotyczących uczestnictwa naszych rodaków w rozwoju nauki w Rosji. Do nich należy przede wszystkim wyciszenie roli Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego (zresztą nie tylko) w organizacji badań przyrodniczych terenów przyszłej ekspansji, bądź obszarów świeżo opanowanych przez Rosję. Nie dotyczy to tylko zesłańców, ale przede wszystkim pracowników takich instytucji jak muzea akademii nauk, czy instytutów typu Komitet Geologiczny. Udział Polaków w wielkich rosyjskich wyprawach badawczych (m.in. w Azji Centralnej, Japonii, a nawet Afryce) to problem podejmowany przez Róziewicza raczej w mniejszych artykułach, recenzjach, sprawozdaniach z różnych konferencji itp. Opracowanie tych spraw wymagało nowych kwerend archiwalnych w różnych ośrodkach naukowych w ZSRR. Po 1984 r. uzyskanie dłuższego stypendium praktycznie było nierealne. Mimo świadomego zawężenia przez autora treści rozprawy do zagadnień głównych instytucji naukowych oraz szkół wyższych, książka jest ewenementem w polskiej historiografii. Otrzymaliśmy bowiem obraz niezwykle interesujących

190

zbigniew j. wójcik

dokonań naszych rodaków w Rosji, ale także przekaz o działalności Rosjan w Polsce. Książka stała się rodzajem przewodnika dla młodszych badaczy, którzy podejmowali się kontynuacji dzieła Róziewicza. Liczne sympozja polsko-radzieckie i polsko-rosyjskie w pełni potwierdziły wagę dokonań człowieka, będącego uczciwym i obiektywnym badaczem. Szedł czasem, bo musiał iść, na ustępstwo cenzurze, ale nigdy nie fałszował obrazu dziejów przez np. przemilczanie faktów dla władz niewygodnych. W pewnym stopniu, o ile chodzi o postępowanie, Jerzy Róziewicz nawiązywał do bohatera monumentalnej pracy o Janie Niecisławie Boudouinie de Courtenay. Formalnie był redaktorem pracy zbiorowej poświęconej temu znanemu profesorowi uniwersytetów rosyjskich i polskich. Jako autor – wspólnie z Władymirem Djakowem – napisał Wstęp, a ponadto szkic o powiązaniach naukowych bohatera książki z petersburskim ośrodkiem naukowym, a z Margaritą Chartanowicz napisali przegląd materiałów do jego działalności znajdujących się w archiwach i bibliotekach Leningradu. Inne części książki stworzyli Giennadij Nikołajew i Aleksandr Siergiejew (praca w Kazaniu), Sawwitij Smirnow (praca w Dorpacie), Swietłana Falkowicz (działalność społeczno-polityczna w Rosji na początku XX w.). Oczywiście, Róziewicz w książce nie manifestował – jak słynny językoznawca – swych lewicowych poglądów. Nie miał pasji działacza politycznego, ani czasu na zajęcia odległe od kwerend, redakcji itp. Swoim zapatrywaniom na sprawy społeczne dawał dowód dobierając bohaterów opracowań. Nie wdawał się nigdy w „bijatyki polityczne”, choć go o to czasem posądzano . W przypadku książki o Baudouinie de Courtenay świadomie nawet wyciszył przyczyny ucieczki wybitnego filologa z Uniwersytetu Jagiellońskiego do Petersburga. Jerzy Róziewicz niejednokrotnie wracał do tematów wcześniej opracowywanych. Wynikało to z różnego zapotrzebowania społecznego (np. druku w czasopismach polskich i zagranicznych), ale również z nowych odkryć archiwalnych. Przez lata krajowych i zagranicznych kwerend zgromadził ogromny materiał źródłowy. Tylko część uzyskanych danych opracował z różnymi autorami z Polski i ZSRR. Chętnie dzielił się swoimi ustaleniami z innymi. W miejscu swej pracy zawodowej nie utworzył jednak pracowni, w której powstawałyby opracowania monograficzne o polskich dokonaniach w Rosji i o Rosjanach w uczelniach i instytutach badawczych na ziemiach polskich. Starał się jednak mieć te zagadnienia na uwadze jako redaktor „Kwartalnika Historii Nauki i Techniki”, „Monografii z Dziejów Nauki i Techniki”, a przede wszystkim współuczestnicząc w sympozjach polsko-radzieckich i radziecko-polskich czy kongresach między Taka sugestia, całkowicie pozbawiona podstaw, znalazła się w jednej z prac Piotra Hübnera. Jerzy Róziewicz w czasie jednego z pobytów archiwalnych w Moskwie z ramienia polskiej opozycji kontaktował się ze znanym opozycjonistą Aleksandrem Zinowiewem.

Jerzego Róziewicza polono-rossica z historii nauki

191

narodowych. Miał duży wpływ na to także w moskiewskim Instytucie Historii Przyrodoznawstwa i Techniki AN ZSRR, placówce której czasopismo „Woprosy istorii jestestwoznanija i techniki” drukowało jego artykuły. III Wielokrotnie zastanawiano się nad niewątpliwym fenomenem jakim były badania naszych zesłańców na Syberii w XIX i na początku XX w. Wykształcenie zdobyli oni na ogół w uczelniach rosyjskich i prezentowali poziom intelektualny podobny do tego, jaki prezentowali ich koledzy – Rosjanie czy też rosyjscy Niemcy – że ograniczymy się tylko do tych grup narodowościowych. W przypadku zesłańców wieloletnie wyroki przymuszały ich do dłuższego pobytu w wyznaczonym miejscu (katorga, osiedlenie). Tym samym stali się oni pierwszymi stacjonarnymi badaczami w miejscu przebywania. Dokonania Benedykta Dybowskiego, Aleksandra Czekanowskiego, Jana Czerskiego, ale także Wacława Sieroszewskiego (nb. podobnie jak Czerski samouka) są przykładem umiejętności połączenia wiedzy nabytej z uporem w realizacji celów badawczych. Było to tym ważniejsze, że przed nimi rozpoznanie prowadzono na ogół w wielkich ekspedycjach Cesarskiej Akademii Nauk czy Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. Był to raczej rekonesans badawczy. Zesłańcy stali się tym samym badaczami nowej generacji. Z czasem – przynajmniej na Syberii – poziom studiów stacjonarnych osiągnęli także geologowie zatrudnieni w przedsiębiorstwach budowy kolei transsyberyjskiej. Zresztą i oni korzystali z pomocy zesłańców. Podobnie było na wyprawach „akademickich” na Daleką Północ, zawsze z udziałem znających miejscowe realia zesłańców. Jerzy Róziewicz znał problem przedstawiony w powyższej refleksji. O ile wiadomo nie miał nikogo w rodzinie kto był dłużej za Uralem. Sam dotarł do Irkucka podczas jednego z sympozjów o polskich badaczach Bajkału, wygłaszając stosowny referat. Wszelkie analogie między twórczością zesłańców i nim byłyby niewłaściwe. Mimo to łączyło go wiele z znakomitymi zesłańcami, przede wszystkim umiejętność wyborów tematów badawczych i uprawianie ich w sposób stacjonarny przez lata swego trudu twórczego. To prawda, że podejmował także inne zagadnienia, jak choćby zespołowe opracowanie korespondencji Marii Skłodowskiej-Curie. Nawet wtedy nie zapominał o tematyce wschodniej, wykazując m.in., że nasza rodaczka nie pracowała w czasie I wojny światowej w uniwersytecie w Tomsku, jak głosiła legenda. Innego typu przeszkody pokonywali nasi badacze syberyjscy w XIX i na początku XX w., a inne historyk polski prowadzący kwerendy w archiwach radzieckich. Dybowskiego i jego kolegów otaczała powszechna sympatia – trudności stawiała im surowa przyroda w tej czyści Azji. Jerzy Róziewicz podobnie jak oni był badaczem pionierem. Sympatię otoczenia pozyskiwał szybko. Największą trudnością okazała

192

zbigniew j. wójcik

się identyfikacja narodowościowa sław nauki rosyjskiej. Nie wszyscy bowiem – jak choćby Dybowski – drukowali w polskojęzycznej prasie Petersburga czy Kongresówki. Uznanie za Polaka kogoś pracującego na uczelni w Rosji i w odczuciu historyków radzieckich będącego Rosjaninem, stanowiło kompromitację. Dzięki wnikliwym studiom Róziewicz nie popełnił nigdy na tym tle błędu. Należy wymienić jeszcze jeden problem praktycznie podjęty po pioniersku. Jerzy Róziewicz obiektywnie oceniał wkład uczonych rosyjskich i radzieckich w rozwój nauki na ziemiach polskich. W swych publikacjach pisał o nauczycielach Rosjanach zatrudnionych w rosyjskich szkołach wyższych Warszawy i Puław. Zestawił także listę Rosjan członków Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie i Akademii Umiejętności w Krakowie. Przez to rzucił nowe światło na istnienie wieloletnich powiązań miedzy badaczami i instytucjami naukowymi dwóch sąsiednich krajów słowiańskich. Wiele ustaleń Jerzego Róziewicza po latach od ich ogłoszenia drukiem traktujemy jako oczywiste. W czasie ich publikacji były odkryciami. Później stały się częścią składową wiedzy i to tak dalece, że zapomina się o ich źródle. Materiały warsztatowe Jerzego Róziewicza dotyczące jego badań – nie tylko dotyczących wschodu – uległy rozproszeniu. Podjęte próby ich zgromadzenia i przekazania do Archiwum PAN w Warszawie nie powiodły się. Mimo to istnieje potrzeba scalenia, zwłaszcza rozproszonych po różnych czasopismach artykułów, a ponadto wydanie rozprawy doktorskiej w wersji przedstawionej do obrony. Ukazanie ostatniej pozycji jest zwłaszcza istotne także w celu porównania z samą publikacją, co ukaże skalę obsesji historycznej ówczesnej cenzury. Jerzemu Róziewiczowi okoliczności nie szczędziły wielu przykrości. W ostatnich latach – będąc już inwalidą – nie zaprzestał pracy badawczej, a nawet poczucia humoru. Do wspomnianej księgi na jubileusz 50-lecia swego instytutu dodał urocze wspomnienie Moje pierwsze trzy lata w Zakładzie Historii Nauki i Techniki (1965–1967), w którym opisał m.in. warunki powstania swego pierwszego artykułu, niejako napisanego z nakazu w ramach obchodu rocznicy rewolucji październikowej. Podejmując prace nad zupełnie obcym sobie tematem nie przypuszczał, że stanie się on w przyszłości problemem wiodącym w jego badaniach. Nic więc dziwnego, że wspomnienie to zakończył zdaniem: „Mogę natomiast pół żartem, pół serio, stwierdzić, że rewolucja październikowa w dużym stopniu wpłynęła na moje życie” .

PRZEGLĄD WSCHODNI

J. Róziewicz, op. cit., s. 365.

Mowa Księcia Adama Jerzego Czartoryskiego w 64. rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 maja 1791 r.*

siążę Adam Jerzy Czartoryski przygotowywał mowę na 64. rocznicę ogłoszenia konstytucji 3 maja w ferworze działań dyplomatycznych związanych z trwającą wojną na Krymie. „Mam wielki kłopot z mową na 3 maja, bo nikt nie wie co istotnie jest i co będzie” pisał 23 IV 1855 do syna Władysława. Wyprawił go 20 IV do Londynu by zabiegał tam o postawienie sprawy polskiej w czasie prowadzonych rokowań i rozmów pomiędzy politykami . 25 IV starszy syn Witold Adam Czartoryski, pozostający z ojcem w Hotel Lambert, informował młodszego brata, że „ojciec prosi o audiencje cesarza [Napoleona III]. Rzecz o Kozaków i o mowę 3 maja” . W pamiętnikach z kwietnia 1855 sam Książę zanotował: „3 maja i mowa [...] Nic się nie robi aby mieć siły do prowadzenia wojny i zagrożenia Austrii [...] Ślepota niesłychana rządów” . Książę u Cesarza był na audiencjach w kwietniu dwukrotnie; po raz pierwszy na początku miesiąca, a drugi 27 IV 1855 . Czy ta rozmowa wpłynęła na tekst przygotowywanego wystąpienia, trudno dociec. Pod datą 1 maja w prowadzonym dzienniku, jego długoletni zaufany sekretarz Hipolit Błotnicki zauważył: „Książę poci się nad mową” . W zbiorach Archiwum Zamieszczoną poniżej mowę Adama Jerzego Czartoryskiego złożył do „Przeglądu Wschodniego”, z wielką zachętą do publikacji, jeszcze śp. Prof. Juliusz Bardach, zmarły w styczniu 2010 r., członek Rady i przyjaciel „Przeglądu Wschodniego” (poświęcone Jego pamięci „In Memoriam” wydane zostało w zeszycie nr 44). Publikujemy ten tekst, ufając iż wzbudzi on zainteresowanie naszych Czytelników, choć jest to przecież przypomnienie druku już kiedyś wydawanego i specjalistom znanego (Jan Malicki). BCzart. rkps 7190 s. 390–391. List Adama Jerzego Czartoryskiego do syna Władysława, Paryż 23 IV 1855. J. Skowronek, Adam Jerzy Czartoryski 1770–1861, Warszawa 1994, s. 499. BCzart. rkps 7190 s. 399. List Witolda Adama Czartoryskiego do brata Władysława, Paryż 26 IV 1855. BCzart. rkps 6164 t. 12, s. 27–28. Ibidem, s. 26–27. BCzart. rkps 6805 H. Błotnicki, Pamiętniki, 1855. *

194

Janusz PezdA

Domowego Biblioteki XX Czartoryskich zachował się brulion z licznymi uwagami i skreśleniami Adama Jerzego Czartoryskiego, obrazujący trud włożony w jej napisanie przez Księcia . Uroczyste posiedzenie odbyło się w czwartek 3 maja 1855. Po raz pierwszy wspominano uchwalenie konstytucji w nowo zakupionym budynku Biblioteki Polskiej przy 6, qui d’Orléans. Wygłoszona mowa została skopiowana i przygotowana do druku. Zachowały się kopie tak w jęz. polskim , jak i w jęz. francuskim . Regułą od początku było wydawanie wszystkich mów Księcia w dwóch językach, po polsku i francusku. Drukowana mowa z 1855 odbiegała jednak o przyjętych zasad. Miała jeszcze jedną wersję drukowaną. Została ona opublikowana w jęz. ukraińskim. Jej tłumaczenie, niestety nie wiadomo przez kogo dokonane, gotowe było wraz z innymi materiałami przygotowanymi do druku. Przekład na jęz. ukraiński alfabetem łacińskim zapisany ręką Jana Kazimierza Ordyńca10 znajdziemy pośród zebranych mów i wystąpień Księcia11. U góry pierwszej karty zauważyć można notę Karola Królikowskiego12: „No 9 Heldorn, format in 16o. papier carré (charakter mowy jeśli można) składajcie zaraz bo pilno”. Zależało Księciu by jak najszybciej jego słowa trafiły także do nowego odbiorcy. Tę mowę tłumaczoną na jęz. ukraiński zapisaną alfabetem łacińskim wydano w drukarni L. Martineta w Paryżu13. Zaskoczeniem jest fakt, że była jeszcze jedna wersja tej mowy. Żadna bibliografia nie podaje, że w tejże samej drukarni opublikowano także wersję w języku ukraińskim, ale drukowaną alfabetem cyrylickim14. Te wersje mowy opublikowano w małym formacie 16mo. BCzart. rkps 6444, s. 183–189. Na s. 183 tytuł ręką Władysława Czartoryskiego „Xze Wojewoda Mowa na 3 maja” Na dole strony dopisek Antoniego Rutkowskiego: „ No 37 1szt oryginał na 4ce 12 k., kopija nr 2 in folio kart 11. Tłumaczenie francuskie kopija w 4ce kart 10. Mowa po francusku drukowana w 8ce str. 14” . BCzart. rkps 6444, s. 190–205; BCzart rkps 6447, s. 165–185; BCzart rkps 6449 „Mowy Księcia do druku”, s. 571–585; BCzart rkps 6632 t. 3. BCzart. rkps 6445. Mowy w obcych językach wygłoszone w latach 1816–1860. Autografy i kopie. T. IV, s. 389-409. Tłumaczenie mowy na jęz. franc. z uwagami ks. Adama Jerzego Czartoryskiego. 10 Jan Kazimierz Ordyniec (1797–1863) był absolwentem Liceum Krzemienieckiego, redaktorem pism tak jeszcze w kraju, jak i na emigracji. Związany początkowo z demokratami, później stał się zwolennikiem Czartoryskiego. Od początku 1854 był kustoszem Biblioteki Polskiej w Paryżu, jak też i zbiorów Czartoryskich przewożonych do Paryża. Raczej nie był on tłumaczem mowy, ale tylko kopistą. 11 BCzart. rkps 6447. Mowy wygłoszone w latach 1851–1861. Autografy i kopie, s. 153–163. 12 Karol Królikowski (1806–1871) księgarz i pisarz polityczny, wydawca . 13 Ricz Kniazia Czartorykoho na hodowym zobraniu pubłycznym hramotno-istorycznoho Towarystwa 3ho Maja 1855 hodu. 14 Ричь Князя Чарторыського на годовымъ Зораніи ублычнымъ Грамошно-исшорычного Товарысьшва 3 го Мая 1855 года (egzemplarze przechowywane w Bibliotece XX Czartoryskich – BCzart. 110849 III; BCzart. 104883 II).

Mowa Księcia Adama Jerzego Czartoryskiego

195

Mowę w jęz. polskim wydrukowano w drukarni Maulde et Renou w Paryżu. Jej pełny tekst znajdziemy także w „Wiadomościach Polskich” nr 4/5 z 1855, s. 234–241. Także w tej drukarni wyszła spod prasy wersja francuska mowy15. Obie wydane tamże mowy wydrukowano w większym formacie 8vo. Mowy te zostały ponownie opublikowane w przygotowanej staraniem Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu jubileuszowej publikacji z okazji 200 rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja. Książka nosząca tytuł Konstytucja 3 maja 1791 w tradycji Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu w latach 1832–1861. Obchody–mowy–relacje pod redakcją Ryszarda Matury, ze wstępem prof. A. Barszczewskiej-Krupy, wydrukowana została w zasłużonej drukarni XX. Pallotynów w Osny pod Paryżem, w roku 1991. Mowy opublikowano tam w postaci faksymili wydań lub, jeżeli takowych nie odnaleziono, spisano z zachowanych rękopisów. Janusz Pezda (Kraków)

PRZEGLĄD WSCHODNI

Discours du Prince Adam Czartoryski prononcé en séance annuelle et publique de la Société Littéraire et Historique Poloniase de Paris le 3 mai 1855. 15

196

Mowa KsiÄ&#x2122;cia Adama Jerzego Czartoryskiego

197

198

Mowa KsiÄ&#x2122;cia Adama Jerzego Czartoryskiego

199

200

Mowa KsiÄ&#x2122;cia Adama Jerzego Czartoryskiego

201

202

Mowa KsiÄ&#x2122;cia Adama Jerzego Czartoryskiego

203

204

Mowa KsiÄ&#x2122;cia Adama Jerzego Czartoryskiego

205

206

Mowa KsiÄ&#x2122;cia Adama Jerzego Czartoryskiego

Recenzje

Arkadiusz J a n i c k i, Kurlandia w latach 1795– 1915. Z dziejów guberni i jej polskiej mniejszości, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2011, ss. 1027, ilustracje, mapy, tabele, aneksy, bibliografia, indeks osób, streszczenia w j. ang., niem., łot. Nowy zarys dziejów nieco zapomnianej krainy

zieje Księstwa Kurlandii, stanowiącego od drugiej połowy XVI w. aż do upadku Rzeczypospolitej jej lenno, nie zostały w polskiej historiografii opracowane w zadowalający sposób, zwłaszcza w aspekcie losów tej ziemi i jej mieszkańców w XIX i na początku XX w. Drobne rozprawy i przyczynki odnoszą się przeważnie do polskich rodów magnackich i szlacheckich, które posiadały tam swoje majątki, do lokalnego Kościoła katolickiego, czy też do niezbyt istotnych epizodów powstań narodowych z Kurlandią związanych. Nieliczna stosunkowo zbiorowość Polaków zamieszkujących te tereny również nie stała się dotychczas przedmiotem kompleksowego zainteresowania badaczy, w odróżnieniu od sąsiednich Inflant Polskich, które stanowiły jednak integralną część dawnej Rzeczypospolitej. Autorzy piszący na ten temat rzadko zadawali sobie trud dokładniejszego poznania specyficznej sytuacji tego zakątka Imperium Rosyjskiego, w którym bardzo długo zachowane zostały feudalne i quasi-feudalne stosunki, a niemiecka arystokracja i szlachta ziemiańska posiadały przywileje i prawa, pozwalające za cenę ścisłej lojalności wobec państwa i dynastii Romanowów cieszyć się elementami lokalnej autonomii. Tylko od czasu do czasu polscy historycy zabierali głos w dyskusjach nad pozycją i rolą tzw. Bałtów w carskiej Rosji, analizując ich nierzadko wręcz oszałamiające kariery w wojsku i policji, administracji, dyplomacji czy sądownictwie. Obserwowano ich jednak raczej w Moskwie i Petersburgu lub w poszczególnych prowincjach rosyjskiego mocarstwa (w tym zwłaszcza w Królestwie Polskim, gdzie wielu z nich pełniło najwyższe urzędy), a nie w ich mateczniku, składającym się z trzech guberni: estońskiej, inflanckiej i właśnie kurlandzkiej. Nic więc dziwnego, że wokół „niemieckich baronów” narosło wiele nieporozumień i stereotypowych opinii, czasami zabarwionych negatywnymi emocjami. Po tragicznych katastrofach politycznych XX w. ta anachroniczna zbiorowość przestała istnieć, a jej dzieje stały się przedmiotem licznych, niekiedy znakomitych studiów historycznych publikowanych w RFN, w wielu przypadkach zaprawionych zrozumiałą nostalgią. Polskich „Inflantczyków” czy „Kurlandczyków” było natomiast zbyt mało, aby skupić uwagę potomnych, zaś ziemie, które zamieszkiwali, po wejściu po pierwszej wojnie światowej w skład niepodległej Łotwy wydawały się niezbyt istotne. Jak czytamy we wstępie do omawianej książki, „Autor postawił sobie za cel przedstawienie w jednym tomie możliwie szerokiego wachlarza opisywanych faktów, osób i cech specyficznych dla guberni kurlandzkiej w omawianym okresie” (s. 10). Równolegle „głównym celem pracy było ukazanie związków guberni kurlandzkiej z ziemiami

210

RECENZJE

polskimi, na kartach pracy starano się uwypuklić rolę, jaką odgrywali Polacy na tym terenie” (s. 17). Stwierdźmy od razu, że nie mamy do czynienia z polonocentryzmem przesadnym, z przecenianiem owych „związków” i „roli”. Poświęcony jest im przede wszystkim rozdział piąty (Gubernia kurlandzka – polscy mieszkańcy guberni), który liczy mniej niż sto stron. Akcenty polskie zdarzają się również w poprzednich rozdziałach, ale w sumie zachowane zostały właściwe proporcje. Nie ulega wątpliwości, że autorowi udało się zrealizować obydwa wskazane cele. Trochę zastrzeżeń budzi natomiast bardzo ambitne a graniczące nieco z brakiem realizmu zamierzenie wszechstronnego i całościowego przedstawienia dziejów Kurlandii. Określa ono strukturę książki. Rozdział I to zarys historii politycznej, ze szczególnym uwzględnieniem zmian w polityce rosyjskiej wobec tej guberni oraz siłą rzeczy pokrewnych jej Inflant i Estonii, niemal identycznych pod względem struktury narodowej i społecznej. To podobieństwo i wspólnota losów sprawiały, że wszystkie trzy gubernie bałtyckie tworzyły pod wieloma względami jeden organizm i trudno niekiedy rozpatrywać je w oderwaniu od siebie. Dla pozbawionej dużych miast Kurlandii spore znaczenie musiały mieć więzy ekonomiczne i kulturalne z Rygą, kontakty z uniwersytetem w Dorpacie itd. Ogromna wiedza na temat całego regionu, jaką dysponuje autor, pozwoliła mu na precyzyjne rozpoznanie i uwzględnienie tych kontekstów. W rozdziale pierwszym jest to szczególnie ważne, zwłaszcza biorąc pod uwagę, że ziemie te stanowiły swoistą całość również z punktu widzenia Petersburga i podlegały zwiększającej się mniej więcej od połowy XIX w. – a w pracy Arkadiusza Janickiego nader wyczerpująco przedstawionej – rosyjskiej presji administracyjnej i kulturowej, związanej z dążeniem do pełnej unifikacji imperium Romanowów oraz stopniowym wzrostem znaczenia rosyjskiego nacjonalizmu. Nie jestem pewien, czy autor słusznie uczynił pomijając bardzo istotny epizod dziejów „polskiej Kurlandii”, jakim były wydarzenia powstania kościuszkowskiego na tym terenie. Formalnie miał do tego prawo, skoro za cezurę początkową uznał rok 1795. W praktyce jednak nie można było zastosować jej w sposób w pełni konsekwentny, co widać m.in. we fragmentach o stopniowym uzależnianiu Kurlandii od Rosji, w rysach historycznych poszczególnych miejscowości czy dziejach kościołów i rodów. O kampanii kurlandzkiej 1794 r. i tak się w pracy wspomina, (np. w nocie biograficznej o Henryku Erneście Mirbachu, przez krótki czas powstańczym generale, s. 63–64), ale w sposób sugerujący, że czytelnik powinien posiadać odnośną wiedzę. Nie do końca przekonuje zapowiedź poświęcenia tej kwestii osobnej rozprawy (s. 17, przyp. 71). Wystarczyłoby skrótowe, dwu lub trzystronicowe przypomnienie najważniejszych faktów. Kreśląc historię polityczną Kurlandii autor najwięcej miejsca poświęcił rekonstrukcji wydarzeń związanych z wojnami napoleońskimi, wojną krymską, rewolucją 1905–1907 r. oraz początkowym okresem I wojny światowej (warto przy okazji zauważyć, że cezura końcowa, rok 1915, jest w pełni uzasadniona, skoro dopiero wówczas ustało władztwo rosyjskie nad Kurlandią i jej najbliższym sąsiedztwem). Arkadiusz Janicki zawsze bardzo szczegółowo rekonstruuje przebieg działań wojennych, powstańczych i rewolucyjnych, niekiedy czyni to nawet z przesadną drobiazgowością. Nie zapomina jednak także o skutkach wstrząsów wojennych i politycznych, starając się ukazywać losy ludności i jej postawy, często niejednoznaczne wobec „dziejowych wypadków”. Uwzględnia

RECENZJE

211

przy tym autor skomplikowaną mozaikę narodową i społeczną guberni kurlandzkiej, która sprawiała, że owe postawy bywały odmienne wśród Niemców (nie tylko zresztą przedstawicieli szlachecko-arystokratycznej elity), najliczniejszych tu Łotyszy, Polaków, Żydów, wreszcie stosunkowo nielicznych Rosjan. Skądinąd Kurlandia przez cały wiek XIX nie była areną kluczowych dla Europy zmagań militarnych czy socjalnych lecz raczej drugorzędnym lub nawet trzeciorzędnym ich frontem. Przyczyniało się do tego jej peryferyjne położenie, niewielka stosunkowo liczba ludności i rustykalny charakter owej krainy. Prezentacja lokalnych epizodów wydarzeń z lat 1812, 1853–1856, 1905–1907 oraz 1914–1915, wstrząsających Rosją i całym kontynentem europejskim, wymagała oczywiście dobrej znajomości kontekstów i wyczucia proporcji. Nie sposób tu formułować wobec autora żadnych istotniejszych zastrzeżeń. Rozdział II nosi tytuł Gubernia kurlandzka – prawo i administracja. Arkadiusz Janicki nie ogranicza się tu wyłącznie do kwestii ściśle prawniczych, choć poświęca im wiele miejsca, umiejętnie analizując kolejne rozporządzenia władz rosyjskich, ukazy carów, kodeksy i zbiory przepisów administracyjnych. Nie jest to rzeczą prostą, jako że w dziewiętnastowiecznej Rosji ustawy i przepisy cechowała, jak wiadomo, ogromna komplikacja, częste zmiany, a niekiedy i wewnętrzna sprzeczność. Dość szeroki był natomiast zakres władzy dyskrecjonalnej oraz znaczenie osobowości, kompetencji i postaw osób, które ją sprawowały. Nie dziwi zatem, że w niniejszym rozdziale znajdziemy obszerne biogramy generałów gubernatorów krajów bałtyckich oraz gubernatorów i wicegubernatorów kurlandzkich (s. 179–260). Są one może niekiedy nadto szczegółowe, ale zawsze starannie udokumentowane źródłowo i wzbogacone znaczną liczbą mało znanych lub nieznanych a cennych informacji. Można by oczywiście dyskutować, czy należało równie dokładnie omawiać kariery dygnitarzy związanych z Kurlandią efemerycznie oraz tych, którzy odcisnęli na tym kraju swoje wyraźne piętno. Nie zapomniał również autor o samorządzie stanowym kurlandzkiego „rycerstwa”, odziedziczonym przez Rosję w momencie przejęcia kontroli nad tą prowincją, stopniowo modyfikowanym i ograniczanym, ale utrzymanym aż do końca. Reprezentacja miejscowych elit była bowiem ważnym partnerem administracji i miała wiele do powiedzenia odnośnie spraw chłopskich, oświatowych, kościelnych i wielu innych. Potrafiła umiejętnie bronić swoich interesów, wpływać na monarchów, a w razie niekorzystnych decyzji mnożyć przeszkody prawne i stosować taktykę zwlekania oraz skrytego, biernego oporu. W rozdziale III (Gubernia kurlandzka – ludność i struktura narodowa, wyznaniowa i społeczna) znajdujemy ogromną liczbę danych statystycznych, po części ujętych w liczne, pracochłonne tabele (gdzieniegdzie przydałyby się jeszcze dodatkowe wykresy). Niedokładność i sprzeczność przekazów na temat ogólnej liczby ludności, zaludnienia poszczególnych powiatów i miast, liczebności poszczególnych wspólnot etnicznych i religijnych, rozmiarów kolejnych grup społecznych i zawodowych spowodowała, że często przytacza autor różne warianty, zaczerpnięte z różnych źródeł. Niekiedy w sposób przekonujący uzasadnia wybór tych lub innych zestawów danych. Stosunkowo najłatwiej, co wie każdy badacz ówczesnych dziejów Rosji i ziem przez nią podbitych, można rekonstruować owe struktury narodowe, wyznaniowe i społeczne od roku 1897, kiedy dysponujemy rezultatami pierwszego ogólnorosyjskiego spisu powszechnego.

212

RECENZJE

Warto podkreślić, że liczbom towarzyszą także opisy zaczerpnięte ze źródeł narracyjnych: charakterystyki poszczególnych zbiorowości, dokonywane przez wewnętrznych i zewnętrznych obserwatorów. Wykorzystuje też oczywiście autor opinie zaczerpnięte z godnych zaufania pozycji literatury przedmiotu. Kolejno omówiono Łotyszów, Niemców, Żydów, Rosjan, Litwinów, Białorusinów, następnie protestantów, katolików, unitów, wyznawców judaizmu i prawosławnych, wreszcie szlachtę, duchowieństwo, „obywateli wiejskich” oraz „obywateli miejskich”. W zakresie struktury społecznej trochę za mało miejsca poświęcono opóźnionym tu, co prawda, procesom przejścia od feudalnego do nowoczesnego uwarstwienia społeczeństwa. Brak niestety osobnego podrozdziału o robotnikach, a we fragmentach poświęconych mieszczaństwu niewiele znajdziemy informacji o jego najzamożniejszych przedstawicielach, podejmujących dalekosiężne interesy w nowym stylu – czyli o burżuazji. Krótką wzmianką skwitowano rodzącą się inteligencję, zwaną tu „literatami”. Chociaż w innym miejscu, znajdziemy dość pobieżny zarys łotewskiego ruchu narodowego, rozwijającego się od ostatnich dziesięcioleci XIX w. Na próżno jednak szukać w tym rozdziale charakterystyki jego nielicznych działaczy jako zbiorowości. Tymczasem fenomen owej inteligencji, wywodzącej się z jednego z narodów „chłopskich”, zasługuje na baczniejszą uwagę. Na usprawiedliwienie autora można jednak przytoczyć argument, że szersze uwzględnienie tej kwestii, opracowanej oczywiście szczegółowo przez historiografię i publicystykę łotewską, wymagałoby wzięcia pod uwagę całych Inflant i dokonania porównań z Litwą, Estonią a może nawet i Finlandią, jednym słowem znacznego poszerzenia i tak już bardzo obszernego katalogu rozpatrywanych problemów. Najdokładniej stosunkowo przedstawiono sprawy Kościoła katolickiego i jego wyznawców. Na stronach 374–417 czytelnik natrafi na swoisty leksykon parafii i świątyń, zawierający skrupulatne zarysy ich historii od początku powstania (czyli nierzadko od czasów średniowiecza) aż do I wojny światowej. Równocześnie autor prezentuje także wybitniejszych przedstawicieli miejscowego duchowieństwa, w ogromnej większości Polaków. Lektura odnośnych fragmentów wskazuje, że lokalna mniejszość katolicka wspierana przez polskich właścicieli ziemskich nie była oczywiście uprzywilejowana, miewała niekiedy kłopoty z władzami, bywała poddawana administracyjnym szykanom, ale nie podlegała zdecydowanym prześladowaniom. Rozdział IV zawiera obszerną charakterystykę spraw gospodarczych i kulturalnooświatowych. Omówienie rozwoju infrastruktury, rzemiosła i przemysłu, rolnictwa i stosunków agrarnych, wreszcie szkolnictwa, instytucji kulturalnych i prasy zajmuje ponad 100 stron; towarzyszą mu, tak jak w poprzednich fragmentach rozprawy, tysiące danych liczbowych, z których część ujęto w kilkudziesięciu tabelach. W ten wyczerpujący przegląd zostały wkomponowane podrozdziały Miasta kurlandzkie oraz Ważniejsze miasteczka kurlandzkie (s. 499–553), mające charakter słownika geograficzno-historycznego ponad 20 miejscowości. Bardzo precyzyjnie omawia autor niełatwe kwestie agrarne, ukazując przemiany sytuacji prawno-ekonomicznej łotewskiego chłopstwa, proces kształtowania się własności ziemskiej, mechanizmy funkcjonowania latyfundiów oraz strukturę upraw. Również fragmenty odnoszące się do szkolnictwa zawierają wielką liczbę informacji faktograficzno-statystycznych, chociaż w narracji dominuje wątek rosyjskiej polityki

RECENZJE

213

oświatowej, zrazu stosunkowo liberalnej, ale od lat 80. XIX w. zmierzającej już wyraźnie do rusyfikacji. Kwestię tę omawia autor bardzo kompetentnie, wskazując na podobieństwa i różnice w porównaniu z guberniami dawnej Litwy i Królestwa Polskiego zamieszkanymi przez Polaków. W Kurlandii rusyfikatorski ucisk zaczął się później i był mniej dolegliwy. Niemieckie elity przeciwstawiały mu się na ogól na drodze legalnej, forsując w miarę możliwości szkolnictwo prywatne, ale zdarzały się także przypadki tajnego nauczania. W proporcji do innych fragmentów książki stosunkowo niewiele miejsca (s. 611–622) poświęcono teatrowi, prasie, bibliotekom i stowarzyszeniom kulturalnym. Czytelnik odnosi w związku z tym wrażenie – nie wiem, czy do końca słuszne – iż ta sfera życia społecznego pozostawała w cieniu i rozwijała się powoli. Skądinąd warto przy tej okazji ponownie zwrócić uwagę na prowincjonalność Kurlandii, m.in. względem Inflant i Rygi. Kraina ta nie wydała, jak się zdaje w omawianym okresie wybitniejszych pisarzy, intelektualistów i ludzi sztuki, jeśli zaś nawet znalazły się takie jednostki, to działały z dala od rodzinnych stron. Oczywiście nie ulega wątpliwości, że zamożne a niezbyt liczne niemieckojęzyczne elity żyły w znacznej mierze wielką kulturą niemiecką XIX w., którą różnymi drogami „importowano” i przyswajano sobie na co dzień. Szkoda, że na końcu omawianego rozdziału nie znalazły się podobne refleksje, do rozwinięcia których autor jest jak najbardziej predestynowany. Zabrakło mi także nieco szerszego uwzględnienia kulturowych aspektów sygnalizowanego już fenomenu odrodzenia, a właściwie narodzin narodu łotewskiego na przełomie XIX i XX w. Ostatni rozdział V (Gubernia kurlandzka – polscy mieszkańcy guberni, s. 623–752) jest przede wszystkim rejestrem polskiego stanu posiadania. Starannie przedstawiono – znów w kilku wariantach dla czasów przed rokiem 1897 – liczebność i rozmieszczenie Polaków, stanowiących około 3% ludności guberni (w liczbach bezwzględnych w kolejnych dziesięcioleciach XIX i początkach XX w. było to od kilkunastu do ponad 40 tysięcy), ale skupionych w niektórych tylko jej rejonach i miejscowościach na czele z pow. iłłuksztańskim, stołeczną Mitawą i Połągą. Było wśród nich kilkanaście wpływowych i majętnych rodzin szlacheckich i arystokratyczno-ziemiańskich, przywiązanych do tradycji Rzeczypospolitej, do wiary katolickiej oraz polskiego języka i kultury. Każda z nich została dokładnie omówiona w porządku alfabetycznym; przedstawiono też dzieje posiadanych przez nie majątków. W rezultacie na stronach 642–679 mamy do czynienia ze swoistym herbarzem i kolejnym mini-słownikiem historyczno-geograficznym. Wcześniej zostały przedstawione niewielkie, ale chyba dość zwarte i solidarne polskie kolonie w Mitawie, Windawie i innych miejscowościach. W trakcie narracji autor podaje przykłady istniejących i nieistniejących kościołów i pałaców ufundowanych przez Polaków. Warto zdać sobie sprawę, że są one dzisiaj częścią łotewskiego dziedzictwa kulturowego, ale właściwie nie zajęły żadnego miejsca w polskiej pamięci historycznej. Niniejsza książka powinna w jakimś stopniu przerwać ów proces zapominania niewielkiego w sumie, co nie znaczy jednak, że nieistotnego fragmentu narodowej przeszłości. Posłuży temu również kolejny fragment omawianego rozdziału, zatytułowany Polskie powstania narodowe XIX wieku w dziejach guberni kurlandzkiej (s. 680–721). Z jednej strony wykorzystano tu sumiennie publikowane źródła narracyjne i literaturę przedmiotu, z drugiej dodano jednak sporo nowych szczegółów ze źródeł aktowych, nieznanych

214

RECENZJE

wcześniejszym historykom, którzy przecież tematyką powstańczą zajmowali się dosyć intensywnie. Są to m.in. raporty gubernatorów, dowódców wojskowych i policmajstrów kurlandzkich, świadczące o ich obawach i mobilizacji w obliczu zagrożenia polskim ruchem narodowym w latach 1830–1831 oraz 1863–1864. Zazwyczaj były to obawy znacznie przesadzone. Bardzo wiele ustaleń dotyczy ówczesnych nastrojów poszczególnych grup miejscowej ludności, odmiennych w zależności od ich usytuowania społecznego i przynależności etnicznej. Narrację kończy ustęp odnoszący sie do szkolnictwa katolickiego i udziału Polaków w życiu społeczno-kulturalnym guberni kurlandzkiej. W związku z ograniczeniami i szykanami ze strony władz rosyjskich oraz niewielką liczebnością polskich kolonii było to uczestnictwo dosyć skromne. Senną atmosferę prowincji nieco ożywiali zsyłani tu buntownicy przeciwko caratowi (w Mitawie przez kilkanaście miesięcy przebywał w tym charakterze Roman Dmowski), polscy goście z sąsiedniej Litwy oraz nietypowy ośrodek, jakim stała się w końcu XIX w. Połąga, wyrastająca na ważny nadbałtycki kurort, gdzie spotykali się przedstawiciele polskich elit ze wszystkich trzech zaborów. Na stronach 753–761 znalazło się inteligentne, dobrze napisane zakończenie. Wypada wyrazić żal, że po kolejnych rozdziałach autor nie przedstawiał na ogół podobnych syntetyzujących refleksji, ograniczając się zazwyczaj do kilku ogólnych uwag. Wartościowym uzupełnieniem książki jest niemal 30 aneksów; znajdujemy wśród nich kompletną matrykułę kurlandzkiej szlachty, wykazy dóbr rycerskich, tabele ilustrujące strukturę demograficzną, podziały społeczne, etniczne i zawodowe itp. Do napisania obszernego tomu, zawierającego imponującą liczbę różnorodnych informacji, posłużyła równie imponująca kwerenda źródłowa (notabene we Wstępie można by scharakteryzować nieco szerzej uwzględnione źródła). Autor wykorzystał kompetentnie zasoby 10 archiwów i bibliotek zagranicznych (rosyjskich, łotewskich, estońskich, litewskich i niemieckich) oraz 6 polskich. Najwięcej przyniosły spuścizny aktowe administracji różnych szczebli. Arkadiusz Janicki sięgnął również do zbiorów aktów prawnych i do różnorakich kompendiów i wydawnictw urzędowych z XIX w. Dokładnie przejrzał kilkanaście tytułów prasowych i prawie 100 pamiętników. Oczywiście w przypadku tak rozległej problematyki zawsze można by wskazać źródła, a nawet kategorie źródeł pominiętych czy niedostatecznie uwzględnionych. Wskażę tylko na jedną, która wymagałaby dłuższej kwerendy w Moskwie i Petersburgu. Chodzi o raporty gubernialnych i ponadgubernialnych szefów żandarmerii, znajdujące się zapewne w zespołach III Oddziału Kancelarii Jego Cesarskiej Mości oraz Departamentu Policji MSW. Jak wynika z prac historyków, dotyczących innych krain wchodzących w skład rosyjskiego imperium (por. np. Stanisław Wiech, Społeczeństwo Królestwa Polskiego w oczach carskiej policji politycznej (1866–1896)), materiały te są kopalnią wiadomości, często dotyczących spraw zakulisowych, a istotnych. Dowódcy żandarmerii w znacznym stopniu kontrolowali cywilną administrację (z którą nierzadko pozostawali w konflikcie) i posiadali rozległe wpływy na najwyższych szczeblach władzy. Porównanie ich doniesień ze znanymi autorowi raportami i memoriałami gubernatorów warto uznać za ważne zadanie na przyszłość, z perspektywą napisania kiedyś obszernego artykułu lub nawet odrębnej rozprawy na ten temat. Nie znaczy to

RECENZJE

215

w żadnym wypadku, aby we wskazanych materiałach należało spodziewać się rewelacji podważających zasadnicze ustalenia niniejszej książki. Bardzo długi jest też rejestr wykorzystanych opracowań. Również i tutaj musiał autor starannie wyselekcjonować najważniejsze pozycje, ze względu na niemożność zapoznania się ze wszystkimi wchodzącymi w grę (szczególnie gdy chodzi o historiografię łotewską). Wydaje się, że selekcja ta wypadła pomyślnie, z kilkoma jednak wyjątkami. Niemal całkowicie pominięta została anglojęzyczna literatura przedmiotu, a także szwedzka i fińska. Szkoda, że nie uwzględniono ważkiego dorobku Edwarda Thadena (na czele z jego monografią Russia’s Western Borderlands, Princeton 1984) ), czy też Theodora Weeksa (szczególnie Nation and State in Late Imperial Russia: Nationalism and Russification on Russia’s Western Frontier 1863–1914, DeKalb, Illinois 1996). Można by też sięgnąć szerzej do paru pozycji z nowej historiografii rosyjskiej (m.in. autorstwa Aleksieja Millera). Oczywiście autorzy ci nie zawsze piszą wprost o Kurlandii, nierzadko tylko o niej wspominają w szerszym kontekście. Próbują za to z dużym na ogól powodzeniem analizować politykę rosyjską wobec całego regionu i jej szersze uwarunkowania; niekiedy wysuwają szereg oryginalnych hipotez. Konfrontacja tego dorobku i tych pomysłów z olbrzymim materiałem zebranym przez autora byłaby inspirująca intelektualnie. Ułatwiłaby w pewnym stopniu rozwinięcie podsumowań rozdziałów oraz całej książki, które rad by widzieć niżej podpisany. Przy wszystkich podniesionych tu zastrzeżeniach moja ogólna opinia o książce Arkadiusza Janickiego jest bardzo pozytywna. Zdaję sobie sprawę, że uwzględnienie niektórych uwag zwiększyłoby jeszcze jej ogromne rozmiary. Należy oczywiście stwierdzić, że mamy do czynienia z rozprawą typowo materiałową. Jak już wspomniano, spore jej fragmenty mają charakter kompendium, słownika biograficznego czy historyczno-geograficznego, a nawet kroniki, ale takie faktograficzne opracowania są bardzo potrzebne, jeżeli ich przedmiotem jest – pod wieloma względami – terra incognita. Niekiedy zresztą w nieco monotonnej narracji pojawiają się anegdoty, starannie dobrane i dobrze ilustrujące klimat epoki i specyfikę carskiej Rosji. Prezentacja mechanizmów przemian społecznych, ekonomicznych oraz uwarunkowań decyzji politycznych jest zgodna z aktualnym stanem wiedzy. Jak zasygnalizowałem na wstępie, pracowita analiza źródeł rękopiśmiennych w wielu przypadkach doprowadziła do poprawienia pomyłek i nieścisłych sądów dawniejszej polskiej i nie tylko polskiej publicystyki i historiografii. Autor z niesłychaną precyzją posługuje się różnojęzycznymi nazwami i nazwiskami, podając przeważnie kilka ich wersji: niemiecką, polską, łotewską i rosyjską. O ile mogłem skonstatować, unika przy tym błędów, mimo że zadanie, jakie sobie postawił, było niezwykle trudne. Język i styl nie budzą zastrzeżeń. Niektóre kwestie wymagają oczywiście dalszych badań, na co wskazuje sam autor w zakończeniu. W przyszłości zaś każdy polski i nie tylko polski historyk, który zechciałby napisać cokolwiek nowego o Kurlandii, będzie musiał sięgnąć po niniejsze dzieło. Andrzej Szwarc (Warszawa)

216

RECENZJE

„Historia Academica. Studia i Materiały”, Towarzystwo Tradycji Akademickiej, z. I, Warszawa 2009, s. 1–306 i z. II, Warszawa 2010, s. 1–369.

grudniu 2009 r. ukazał się pierwszy numer nowego czasopisma naukowego zatytułowanego „Historia Academica. Studia i Materiały”. Według deklaracji Redakcji pismo ma być poświęcone „różnym aspektom dziejów polskich studentów, ze szczególnym uwzględnieniem korporacji akademickich i ich członków” (z. II, s. 3). Ze względu na fakt, że kilka pokoleń mieszkańców ziem polskich odbywało studia na rozmaitych uczelniach rosyjskich, ale też wielu młodych ludzi z „ziem zabranych” trafiało na studia w Królestwie Polskim, w Galicji oraz wyjeżdżało na studia na Zachód, nowe pismo zainteresuje zapewne szerokie grono badaczy i czytelników (nie tylko zresztą) „Przeglądu Wschodniego”. „Historia Academica” to inicjatywa powstałego w 2007 r. Towarzystwa Tradycji Akademickiej, którego jednym z celów jest prowadzenie badań naukowych nad dziejami polskich korporacji studenckich, a także dokumentowanie działalności ich członków. Pierwszy tom otwiera przedruk artykułu (z 1966 roku) Marii Wawrykowej, nieżyjącej już badaczki m.in. ruchów studenckich, dotyczący polskich organizacji studenckich w pruskim Wrocławiu oraz w Wolnym Mieście Krakowie – Wrocławski Związek Studentów Polonia i Bractwo Burszów Polskich w Krakowie w latach 1819–1821 (s. 5–26). Tekst prof. Wawrykowej uzupełnia edycja „Konstytucji Bractwa Burszów Polskich” (s. 26–32), której oryginał znajduje się w zespole Kancelarii Nowosilcowa w Archiwum Głównym Akt Dawnych). Dziejom korporacji akademickich poświęcone są także dwa artykuły zamieszczone w drugim tomie. Pierwszy tekst zatytułowany Towarzystwo Byłych Wychowanków Uniwersytetu Dorpackiego (początki organizacji filisterskiej Konwentu Polonia) (s. 107–145), autorstwa Jana Trynkowskiego, opisuje trzydziestoletnie dzieje tytułowego Towarzystwa w latach 1893–1923, w tym m.in. zasługi Edwarda Heinricha dla organizacji filistrów. Drugi artykuł, Michała Laszczkowskiego, redaktora naczelnego pisma, pt. Początki Związku Polskich Korporacji Akademickich 1915–1922 (s. 147–178) ukazuje losy korporacji w trakcie, a także bezpośrednio po I wojnie światowej w odrodzonej w nowych granicach Rzeczpospolitej. Również w tych artykułach znajdujemy przytaczane in extenso źródła (w obrębie tekstu lub w aneksie), zwłaszcza o charakterze normatywnym („Ustawa Towarzystwa Byłych Wychowańców Uniwersytetu Dorpackiego”, s. 130–132; „Ustawa Związku Polskich Korporacji Akademickich”, projekt z 1917 roku oraz „Statut Związku Polskich Korporacji Akademickich” z 1922 r.; s. 179–18 i 189–202). Pozostałe rozprawy odzwierciedlają rozmaite aspekty problematyki dotyczącej studentów i uczelni w XIX i XX w. na obszarze ziem polskich d. Rzeczypospolitej i Rosji. W artykule pt. Uniwersytet w Dorpacie a protestantyzm w Polsce – (z. I, s. 33–57) badacz protestantyzmu na ziemiach polskich, Tadeusz Stegner, analizuje znaczenie Wydziału Teologicznego na Uniwersytecie w Dorpacie z punktu widzenia kształcenia duchow-

RECENZJE

217

nych protestanckich, pełniących następnie swą służbę w Królestwie Polskim oraz na tzw. ziemiach zabranych. Znaczenie dorpackiej teologii ewangelickiej (fakultet otwarto w 1802 r.) nie ograniczało się zresztą jedynie do funkcji dydaktycznych (liczba immatrykulowanych na Wydziale Teologii studentów do I wojny światowej obejmuje ponad 3 tys. osób). Wydział stanowił niewątpliwie ośrodek naukowy o europejskim znaczeniu. Według ustaleń Stegnera w latach 1830–1918 na Wydziale studiowało co najmniej 228 osób z ziem polskich, co stanowiło 10% ogółu studentów uczelni z ziem polskich (teologia cieszyła się wśród polskich studentów największą popularnością po medycynie i prawie), w tym 186 przyszłych pastorów w Królestwie Polskim i na „ziemiach zabranych”. Autor charakteryzuje sylwetki kilkunastu absolwentów zasłużonych dla protestantyzmu w Polsce, ale opisuje także całe środowisko studentów teologii. Rozprawę Stegnera uzupełnia spis studentów omawianego Wydziału, będących członkami Konwentu Polonia – 164 osoby – sporządzony na podstawie Album Polonorum i uzupełniony krótką identyfikacją dokonaną przez jednego z głównych autorów pisma Jana Trynkowskiego (s. 57–67). Studentom Uniwersytetu w Dorpacie poświęcone są także dwie rozprawy zamieszczone w drugim tomie „Historia Academica”. Arkadiusz Janicki (Prawa i obowiązki studentów Uniwersytetu w Dorpacie (Tartu) w świetle przepisów z 1803 r. – teoria i praktyka, s. 7–33) omawia warunki studiów w Dorpacie na początku XIX w. oraz publikuje przepisy (w języku rosyjskim, zatem w języku oryginału, ale także w tłumaczeniu polskim, s. 34–71). Z kolei Jan Trynkowski w tekście Dorpatczycy w powstaniu styczniowym (s. 73–121) przedstawia sylwetki i udział w powstaniu studentów oraz absolwentów dorpackiej uczelni. Temat patriotyzmu korporantów podejmują też artykuły opublikowane w 2010 roku: Maurycego Zajęckiego Udział członków Korporacji Akademickiej Chrobria w Powstaniu Wielkopolskim (s. 123–143) oraz Michała Wołłejki Operacja Kartel – działanie Służby Bezpieczeństwa wobec środowisk korporantów wileńskich (s. 145–155). Drugą uczelnią w guberniach bałtyckich Rosji, którą wybierało wielu polskich studentów była ciesząca się, całkiem zresztą zasłużenie, dobrą opinią Politechnika w Rydze. O losach Ignacego Mościckiego w okresie studiów w Rydze traktuje artykuł wspomnianego już wcześniej badacza z Uniwersytetu Gdańskiego, dra Arkadiusza Janickiego pt. Okres ryski w życiu Ignacego Mościckiego (lata 1885–1892) (z. I, s. 69–105). Autor wykorzystuje wcześniej nieuwzględniane źródła oraz weryfikuje pewne fakty z życia Mościckiego, ukazuje zarazem okres ryski przyszłego uczonego i męża stanu na tle uczelni i polskich korporacji studenckich („Welecji”, do której należał Mościcki, a także „Arkonii”). Poczesne miejsce w obu tomach zajmują edycje źródeł. W dziale wspomnień opublikowano wspomnienia z lat 1837–1842 członka dorpackiej Polonii Konstantego Kaszyca, których atrybucji dokonał i wstępem opatrzył Jan Trynkowski (z. I, s. 205–232) oraz wspomnienia korporantów z okresu II wojny światowej: Antoniego Wejtki, Jerzego Eysymontta, Kazimierza Gintrowicza, Wiktora Jastrzębskiego i Władysława Wekena (z. II, s. 179–304). Niektóre z nich były już wcześniej publikowane, inne dopiero teraz doczekały się edycji (Eysymontta, Jastrzębskiego). Dział „Dokumenty” wypełniają w obu zeszytach publikacje aktów własnych korporacji, np. statuty, ustawy, protokoły („Akt zatwierdzający oraz Powszechne Comment Studentów Politechniki w Rydze”, z. I, s. 233–303; „Projekt ustroju korporacji akademickich przed 1918”, z. II, s. 305–317; „Protokoły zjazdu korporacji

218

RECENZJE

Arkonia i Jagiellonia” z. II, s. 319–351). W drugim tomie „Historia Academica” znajdujemy obok recenzji także komunikat o konserwacji grobu filistra Konwentu Polonia Gustawa Manteuffla na cmentarzu w Drycanach. Oba tomy charakteryzują dwie, specyficzne i jak sądzę, zamierzone przez redakcję, cechy. Jedna wiąże się z zamiarem publikowania źródeł – znajdują one swoje miejsce w aneksach do tekstów, w dziale „Wspomnienia” i dziale „Dokumenty”. Zasługuje to na słowa uznania, ale też trzeba mieć nadzieję, że bibliografowie znajdą sposób na to, aby dać temu świadectwo w bibliografii historii Polski (pojęcie „materiały” nie kojarzy się wszak od razu ze źródłami i chyba szkoda, że w podtytule bardziej precyzyjnie nie zaznaczono tego, że w tej części pisma czytelnik może się spodziewać edycji źródeł). Jeśli idzie o drugą cechę na uznanie zasługuje uwaga poświęcona wątkom biograficznym, widoczna w tekstach, spisach korporantów, ich wspomnieniach, wreszcie w godnej pochwały staranności widocznej w treści przypisów osobowych. Ów wymiar ludzki jest bardzo cenny, nie tylko zresztą z naukowej perspektywy. Czasopismo naukowe służy przede wszystkim upowszechnianiu wyników badań naukowych, ale może je również inspirować, jeśli zaś Redakcja będzie śledziła publikacje na temat ruchu studenckiego i choćby część z nich recenzowała, a pozostałe – co byłoby bardzo pożądane – nawet jedynie odnotowywała w ramach corocznie publikowanej bibliografii prac (w tym doktorskich, a nawet magisterskich), a może i prowadzonych aktualnie badań (np. granty), to „Historia Academica” może stać się ośrodkiem skupiającym badaczy szeroko rozumianej historii akademickiej. Ale omawiane pismo ma jeszcze inne, jak sądzę, znaczenie. Jest bowiem dla ruchu korporacji akademickich, który odrodził się w Polsce nawiązując do tradycji z okresu zaborów i II Rzeczypospolitej, także istotnym elementem funkcjonowania środowiska, które jako „miejsce pamięci” ruchu studenckiego, z jego szlachetnymi zasadami, próbuje „odzyskać” pamięć i zerwaną w drugiej połowie XX w. więź ludzi wykształconych, dla których studia stanowiły i przygodę i często miały charakter formacyjny. Jolanta Sikorska-Kulesza (Warszawa)

książki nadesłane

W dziale „Noty i Książki nadesłane” postanowiliśmy umieszczać krótkie opisy zarówno książek w istocie nadesłanych do Redakcji i Redaktora, jak i książek, które taką czy inną drogą trafiły do naszych rąk, dotyczących szeroko pojętej tematyki wschodniej. Z tej przyczyny wykaz ten jest oczywiście i niejednoznaczny, i niekompletny. Drukując ten materiał pragnę osobiście podziękować tym wszystkim Autorom, Korespondentom i Wydawcom, którzy zechcieli byli nadesłać lub przekazać na moje ręce wydane przez Nich pozycje. Oferujemy ten dział jako stałe miejsce informowania czytelników zainteresowanych sprawami wschodnimi o najnowszych wydawnictwach. Jan Malicki

Iwona Anna Ndiaye, Hipertrofia tęsknoty za utraconym domem w poezji emigrantów rosyjskich „pierwszej fali”, Wydawnictwo UWM, Olsztyn 2008, ss. 320, indeks osób, ilustracje, streszczenie w j. ros. Autorka – adiunkt w Instytucie Neofilologii UWM w Olsztynie, stworzyła monografię poświęconą rosyjskiej poezji emigracyjnej lat „pierwszej fali”: 1917–1940. Zwróciła uwagę, że na wygnaniu znalazło się ponad 2 mln obywateli rosyjskich, wśród nich wielu przedstawicieli inteligencji, dlatego – jak pisze autorka – po wydarzeniach lat 1917 i 1920 powstały dwie Rosje – radziecka i zagraniczna. Wśród zaś wielu dziedzin sztuki, wysoki poziom na emigracji osiągnęła właśnie poezja. W rozdziale I ujęta została kategoria domu w aspekcie literackim i antropologicznym. Kolejne rozdziały poświęcono fenomenowi emigracji rosyjskiej oraz emigracji wobec przestrzeni egzystencjalnej (m.in. podrozdział Emigracja a interkulturowość). Kolejny rozdział dotyczy konkretnych postaci – Mariny Cwietajewej, Władimira Nabokowa, Iwana Bunina. Na koniec autorka powraca do kategorii domu, tym razem w powiązaniu z licznymi cytatami (zamieszczonymi w oryginale).

Ewa Komisaruk, Od milczenia do zamilknięcia. Rosyjska proza kobieca na początku XX wieku. Wybrane aspekty,

Wydawnictwo UWr, Wrocław 2009, ss. 312, indeks nazwisk, streszczenie w j. ang. W książce tej zwrócono uwagę, że badacze zajmujący się literaturą rosyjską przełomu XIX i XX w. zazwyczaj zauważają jedynie dorobek poetek, zaś prozę kobiecą pomijają milczeniem lub traktują zdawkowo. Autorka, zamieszczając liczne cytaty w języku oryginału, omawia najpierw sam problem pisarstwa kobiet, poświęcając miejsce m.in. takim zagadnieniom jak „Kobiecość” skazą czy walorem? oraz Szczerość jako wyznacznik wartości literatury kobiecej. W kolejnych rozdziałach autorka omawia problem zaangażowanych twórczo kobiet, zwracając uwagę na liczne w ich twórczości fragmenty o charakterze autotematycznym, uwagi, dygresje. Kolejny rozdział w całości poświęcony został doświadczeniu ciała i cielesności w prozie kobiecej. Na końcu omówiono główne bestsellery rosyjskiej prozy kobiecej tamtych czasów – autorstwa Anastazji Wierbickiej oraz Jewdokii Nagrodskiej.

Natalia Jakowenko, Druga strona lustra. Z historii wyobrażeń i idei na Ukrainie XVI–XVII wieku, Wydawnictwo UW, Warszawa 2010, ss. 460, indeks osób Autorka jest absolwentką filologii klasycznej Uniwersytetu Lwowskiego zajmu-

222

KSIĄŻKI NADESŁANE

jącą się naukowo historią. Tłumaczenia książki z j. ukraińskiego dokonała Katarzyna Kotyńska. W publikacji opisano zazwyczaj niedostrzegane szczegółowe zjawiska, zachowania i sądy pojawiające się między wierszami, które towarzyszą wielkiej narracji historycznej. Autorka porusza m.in. kategorię stereotypu w mentalności szlachty ukraińskiej. Na uwagę zasługuje także podrozdział Polska i Polacy w szkolnych podręcznikach do historii, ukazujący w jaki sposób obraz Polski i Polaków kształtowały i kształtują przez kolejne dziesięciolecia ukraińskie podręczniki szkolne. Autorka w swojej pracy poświęconej zagadnieniom historycznym korzysta z metodologii z zakresu antropologii, tworząc – jak pisze A. Hnatiuk – na gruncie ukraińskim nową szkołę historyczną, gdzie uwaga autora skoncentrowana jest na osobie, czyli na mikrohistorii, a nie wielkich narracjach.

Dzmitry Kliabanau, Krok po kroku poznajemy Białoruś, Wydawnictwo UJ, Kraków 2010, ss. 198, ilustracje, słownik pol.-biał. Autor jest filologiem i kulturoznawcą, absolwentem Białoruskiego Pedagogicznego Uniwersytetu Państwowego w Mińsku. Publikacja ma na celu zapoznanie czytelnika z językiem białoruskim przy jednoczesnym poznawaniu historii i kultury Białorusi. Krótkim tekstom napisanym w j. białoruskim – i co istotne z zaznaczonymi akcentami – poświęconym wybranym zagadnieniom (m.in. zamkowi w Nieświeżu, rzekom Białorusi, metro w Mińsku) towarzyszą pytania oraz osobno zgrupowane tłumaczenia najważniejszych wyrazów. Na końcu każdego z 50 podrozdziałów zamieszczono także ten sam tekst w j. polskim. Niniejsza publikacja łączy cechy podręcznika językowego, przewodnika turystycznego i krótkiego podręcznika historycznego.

Grzegorz Nowik, Zanim złamano „Enigmę...” rozszyfrowano Rewolucję. Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewicką Rosją 1918–1920, cz. II, Instytut Studiów Politycznych PAN, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 2010, ss. 1406, ilustracje, tabele, indeks nazwisk, indeks geograficzny, indeks rzeczowy Obszerna monografia stanowi dopełnienie pierwszej części wydanej w 2005 r., poświęconej temu samemu zagadnieniu W obydwu częściach ukazano genezę i dokonania najnowocześniejszej i najbardziej tajnej gałęzi polskiego wywiadu wojskowego – radiowywiadu i kryptologii. Celem ksiązki jest także analiza – w oparciu o obszerny materiał źródłowy – jaki wpływ na przebieg działań wojennych miały informacje uzyskane z radiowywiadu – w wymiarze taktycznym, operacyjnym oraz strategicznym i politycznym. W prezentowanej cz. II monografii, w celu przedstawienia kolejnych 6 miesięcy wojny, autor wykorzystał prawie 2 tys. szyfrogramów operacyjnych. Dwukrotnie większy materiał źródłowy (w por. z częścią I) świadczy o szybkim rozwoju polskiego radiowywiadu i jego wadze dla działań wojennych.

Łukasz Adamski, Nacjonalista postępowy. Mychajło Hruszewski i jego poglądy na Polskę i Polaków, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, ss. 370, indeks osób Omówiona w książce postać ukraińskiego historyka – jednego z bohaterów narodowych Ukrainy, ukazana została pod kątem wyzwań przed jakimi musiał stanąć wobec własnego narodu. Opisana została także biografia Hruszewskiego od lat młodości aż po tzw. sowiecki epilog wraz z kształtującymi się poglądami. Autor podejmuje także kwestię stosunków z polskimi elitami oraz środowiskiem rosyjskim dokonując ich oceny. Celem pracy

KSIĄŻKI NADESŁANE

jest ukazanie roli Hruszewskiego w procesach narodowotwórczych, a także wobec kwestii przekształcania się tożsamości narodowych. Osobnym celem stało się zweryfikowanie hipotezy, czy poglądy Hruszewskiego są charakterystyczne dla ideologii nacjonalizmu.

Krzysztof Danielewicz, Lwowska Ekspozytura Wywiadu. Działalność Ekspozytury nr 5 SG we Lwowie w latach 1921–1939, Wydawnictwo Adam Marszałek, Poznań 2011, ss. 415, tabele, mapy, ilustracje, streszczenie każdego rozdziału w j. ang. Książka opisuje mało znane aspekty działalności polskiego wywiadu wschodniego w okresie międzywojennym. Na początku omówiono jak doszło do powstania i rozwoju polskich służb wywiadowczych. Następnie opisano samą Ekspozyturę Wewnętrzną nr 5 Oddziału II Sztabu Generalnego we Lwowie w latach 1921 oraz 1924–1939. Omówiono m.in. mało znany fakt udziału polskiego wywiadu w organizacji Sztabu Powstańczo-Partyzanckiego gen. J. Tiutiunnyka. Uwzględniono także aspekt związany z utworzeniem KOPu i reorganizacją Ekspozytury Lwowskiej. W rozdziale ostatnim opisano zadania i metody prowadzenia działalności operacyjnej przez Ekspozyturę. Wartość książki zwiększa także obszerny aneks, w którym zostało opublikowanych wiele materiałów źródłowych (m.in. szczegółowe instrukcje, plany, szkice). Aneks zawiera także treść wielu meldunków.

Krzysztof Fedorowicz, Polityka Polski wobec Rosji, Ukrainy i Białorusi w latach 1989–2010, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2011, ss. 344, streszczenie w j. ang., ros. Książka opisuje proces kształtowania dwustronnych relacji Polski z jej bezpośred-

223

nimi wschodnimi sąsiadami, jaki rozpoczął się po 1989 r. Jak wyglądały próby kształtowania pierwszych koncepcji polskiej polityki wschodniej, obarczone jeszcze koniecznością uwzględnienia istniejącego wówczas ZSRR, zaś jak po jego upadku możliwe stało się prowadzenie polityki zagranicznej wobec wschodnich sąsiadów. W niniejszej publikacji uwzględnione zostały fakty i wydarzenia polityczne, które wywarły i wywierają do dziś znaczny wpływ na wschodnią politykę Polski. Książka dzieli sie na 5 zasadniczych rozdziałów: Polska polityka wschodnia w nowych realiach geopolitycznych, Realizacja polityki wschodniej wobec Federacji Rosyjskiej, Realizacja polityki wschodniej wobec Ukrainy – z omówieniem czynnika rosyjskiego oraz kwestii historycznych i ich wpływu na współczesne relacje, Realizacja polityki wschodniej wobec Białorusi – z omówieniem kwestii polonizacji i ewangelizacyjnej działalności Kościoła katolickiego, a także geopolitycznych rozbieżności pomiędzy krajami. Na końcu dokonano bilansu i zasugerowano perspektywy polityki wschodniej Polski wobec tych 3 państw.

Arkadiusz Janicki, Kurlandia w latach 1795-1915. Z dziejów guberni i jej polskiej mniejszości, Wydawnictwo UG, Gdańsk 2011, ss. 1027, ilustracje, mapy, tabele, aneksy, bibliografia, indeks osób, streszczenia w j. ang., niem., łot. Obszerna monografia obejmuje całe spektrum problematyki związanej z Kurlandią w omawianym okresie. Autor niejednokrotnie w opisie poszczególnych miejsc wykracza także poza wskazane ramy chronologiczne w celu nakreślenia szerszego kontekstu. Treść publikacji obejmuje m.in. historię poszczególnych ziem wchodzących w skład Kurlandii, kwestię prawną i administracyjną, ludność, gospodarkę oraz wątki polskie wchodzące w zakres zagadnienia.

224

KSIĄŻKI NADESŁANE

Marek Mądzik, Polskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny w Rosji w latach I wojny światowej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2011, ss. 240, aneksy Książka poświęcona została losom setek tysięcy Polaków rzuconych podczas I wojny światowej na rozległe tereny Imperium Rosyjskiego oraz akcji pomocy zorganizowanej dla nich przez polskie organizacje – w szczególności Polskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny w Rosji. W rozdziale I omówiono powstanie i początki działalności PTPOW. W rozdziale II opisano – zgodnie z podziałem terytorialnym – struktury terenowe PTPOW (od terenów Białorusi po Kaukaz, Syberię i Azję Środkową). Kolejne rozdziały poświęcono finansom PTPOW, akcji ratowniczej, zaś cały osobny rozdział – działalności PTPOW latach 1917–1918. W rozdziale ostatnim omówiono PTPOW wobec innych polskich organizacji ratowniczych na terenach ówczesnej Rosji. W aneksie (liczącym 40 stron) zamieszczono protokoły kolejnych narad przedstawicieli oddziałów „Towarzystwa pomocy biednym rodzinom Polaków uczestniczących w wojnie oraz zubożałej przez wojnę ludności polskiej” sporządzonych w Kijowie w latach 1915–1916.

Rudolf G. Pichoja, Historia władzy w Związku Radzieckim 1945–1991, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, ss. 750, tabele, indeks nazwisk Autor jest rosyjskim historykiem, byłym dyrektorem Archiwów Państwowych Federacji Rosyjskiej, który w 1992 r. m.in. przekazał władzom Polski kopie dokumentów dotyczących zbrodni katyńskiej. Prezentowana praca stanowi tłumaczenie z j. rosyjskiego dokonane przez Michała Głuszewskiego i Piotra Zemszała. W prezentowanej książce opisana została historia władzy w powojennym ZSRR. Autor posługiwał się często dokumentami trudno dostępnymi, ukazując

państwo m.in. z perspektywy rządzącej nim oligarchii. Książka dzieli się na 8 zasadniczych rozdziałów opisujących ZSRR od czasów bezpośrednio po II wojnie światowej, poruszając takie zagadnienia jak m.in.: Głód, Wieś kołchozowa, Śmierć Stalina, Klęska Berii. Jeden z rozdziałów w całości poświęcony został przyczynom dymisji Chruszczowa. Ostatnie rozdziały dotyczą przebudowy ZSRR w l. 80., poruszając także zagadnienia tragedii w Czarnobylu, „buntu” Jelcyna, spraw narodowościowych. Rozdział końcowy zatytułowany Podróż z ZSRR do Rosji (1989– –1991) ukazuje przebieg wyborów, zjazdy, a także porusza problem wojny w Czeczenii i kwestię odbudowy państwowości Rosji.

Janina Wołczuk, Konterfekty kresowiaków z ołtarzem i katedrą szkolną w tle. Z dziejów kontaktów kulturalnych polskorosyjskich w okresie międzypowstaniowym, Wydawnictwo UWr, Wrocław 2011, ss. 184, indeks osobowy, indeks nazw geograficznych, streszczenie w j. ang Na główną zawartość publikacji składają się biogramy nauczycieli religii rzymskokatolickiej w rządowych męskich szkołach średnich w zaborze rosyjskim w okresie między powstaniem listopadowym a styczniowym. Biogramy opracowane zostały przede wszystkim na podstawie zasobów rękopiśmiennych Litewskiego Państwowego Archiwum Historycznego oraz innych archiwów. W omawianym okresie w szkołach tych pracowało łącznie ponad 200 nauczycieli religii. Warto zwrócić uwagę, że w okresie międzypowstaniowym jedynie na lekcjach religii uczniowie i nauczyciele porozumiewali się w j. polskim, w którym w znacznej mierze rozmawiali również w przestrzeni pozalekcyjnej – czyli wśród „swoich”. Swojskość łączyła uczniów z katechetami (duchownymi) także ze względu na fakt, iż jedni i drudzy wywodzili się w większości ze zubożałej szlachty. Niniejsza publikacja dostarcza nam

KSIĄŻKI NADESŁANE

225

wiele nowych informacji na nieznany dotąd temat realiów toczącego się poza murami szkoły życia codziennego społeczności nauczycielskiej.

cu omawia kwestie roli symboli religijnych umiejscowionych w konkretnej przestrzeni geograficznej, w tym symboliczne znaczenie cmentarzy.

Radosław Zenderowski, Religia a tożsamość narodowa i nacjonalizm w Europie środkowo-wschodniej. Między etnicyzacją religii a sakralizacją etnosu, Wydawnictwo UWr, Wrocław 2011, ss. 316. mapy, tabele, indeks osób, indeks nazw, streszczenie w j. ang.

Joanna Getka, Prosta mowa końca XVIII wieku. Język „Nauk Parafialnych” (Poczajów 1794), Warszawa 2012, ss. 316

Autor wychodzi z założenia, że trudno jest sensownie wypowiadać się o tożsamości poszczególnych narodów Europy ŚrodkowoWschodniej pomijając rolę religii, przypominając także o jej znaczeniu w procesie powstawania nowoczesnych narodów. Pierwszą część książki stanowi próba definicji kluczowych pojęć takich jak: etniczność, religia, tożsamość narodowa, nacjonalizm. Następnie po zadaniu kluczowych pytań – m.in. dlaczego religia odgrywa tak istotną rolę w definiowaniu i podtrzymywaniu tożsamości narodowej w Europie Środkowo-Wschodniej – autor porusza się po szerokim obszarze od Bałkanów poprzez Rumunię, Węgry, Czechy i Polskę po Ukrainę, Białoruś i Litwę, omawiając m.in. wpływ religii na kształtowanie się tożsamości narodowej, znaczenie kościołów dla tożsamości mniejszości narodowych, zeświecczenie społeczeństwa (przypadek czeski). Na koń-

Książka prezentuje badania przeprowadzone przez autorkę w zakresie kształtowania się literackiego języka ukraińskiego w XVIII w. Za źródłową podstawę badań posłużył XVIII-wieczny zabytek piśmiennictwa ruskiego – Nauki parafialne, wydane w Poczajowie w 1794 r. Autorka nakreśla problematykę dziedzictwa ruskiego i jego późniejsze rozdwojenie na część zachodnioruską (białorusko-ukraińską) i wschodnioruską (rosyjską). Autorka przypomina także, że język ruski stanowił oficjalny język Wielkiego Księstwa Litewskiego, jako język kancelarii, używany także podczas liturgii, obecny był w oryginalnej twórczości świeckiej i religijnej. Sam język Nauk parafialnych zdaniem autorki jest świadomie zbliżony do języka mówionego, w którym elementy cerkiewnosłowiańskie i polskie, choć wyraźnie się zaznaczające, nie są tu elementami konstytutywnymi, co odpowiadać ma stanowi XVIII-wiecznego języka ukraińskiego.

PRZEGLĄD WSCHODNI

(Opracował: Michał Piekarski)