14 badania naukowe
„Mentalność współczesnego człowieka jako regulator zachowań związanych ze zdrowiem” to projekt zespołu naukowców z Wydziału Pedagogiki i Psychologii UŚ
Wszechmocny prawy kciuk Realizacja projektu zespołu kierowanego przez dr hab. Małgorzatę Górnik-Durose rozpoczęła się w maju 2011 roku. Pomysł tematu był efektem dyskusji i wieloletnich badań prowadzonych w Zakładzie Psychologii Zdrowia i Jakości Życia Instytutu Psychologii. W różnych kulturach ludzie odmiennie rozumieją zdrowie, odmiennie reagują na jego stan, mają rozmaite pojęcie na temat tego, skąd biorą się choroby, do kogo powinni się zwrócić, kiedy pojawiają się niepokojące objawy, gdzie mają się leczyć, czego oczekiwać od leczących, a co mogą zrobić we własnym zakresie. Stwierdzenie owej odmienności na poziomie kulturowym niewiele jednak wyjaśnia. Członkowie zespołu badawczego kierowanego przez dr hab. Małgorzatę Górnik-Durose postanowili wykazać zależność zachowań związanych ze zdrowiem od mentalności współczesnego człowieka. W tworzeniu projektu i jego realizacji brali udział: dr Teresa Sikora, dr Łukasz Jach, dr Joanna Mateusiak, dr Ewa Wojtyna, dr Ewa Gwozdecka-Wolniaszek i dr Anita Gałuszka. Podstawowym celem projektu było zdefiniowanie owej współczesnej mentalności, co wbrew pozorom nie było prostym zadaniem. – Kultura, w której żyjemy, to nasze „tu i teraz” – wyjaśnia dr hab. Małgorzata Górnik-Durose. – Choć nie zawsze zdajemy sobie z tego sprawę, to właśnie kultura kształtuje nasze przekonania, postawy, stymuluje zachowania w różnych aspektach życia, wpływa także na nasz stosunek do zdrowia i dobrostanu psychicznego. Celem naszego projektu było określenie, na ile owe nie do końca uświadomione przekonania, postawy i wzorce zachowania konstytuujące określony typ mentalności i hipotetycznie związane ze zdrowiem stanowią czynniki sprzyjające lub zagrażające zdrowiu. Elementem nowatorskim projektu jest oryginalne podejście do tematu mentalności w kontekście zdrowia i zachowań z nim związanych, które zakłada, iż mentalność stanowi pomost między rzeczywistością kulturową a jednostkową, psychologiczną. Nowatorskie jest także postrzeganie znaczenia kultury nie z punktu widzenia różnic międzykulturowych, ale z pozycji analizy treści kulturowych rozpowszechnianych we współczesnych społeczeństwach określanych mianem po- lub późnonowoczesnych.
Dr hab. Małgorzata Górnik-Durose z Instytutu Psychologii
Pierwszym etapem prac było przygotowanie obszernej bazy teoretycznej, określającej podstawowe, zakorzenione w kulturze zręby mentalności. Kulturowe rusztowanie współczesności tworzy indywidualizm, racjonalność, (high)technologizacja, ekonomizacja (komercjalizacja) różnych sfer życia, a wyznacznikiem dobrostanu jest hedonizm. – W tak zarysowanych ramach kulturowych mieści się współczesna mentalność, nazwana przez nas mentalnością „prawego kciuka” – kontynuuje kierowniczka projektu. – Jest to termin zaczerpnięty ze świata nowoczesnych technologii, wprowadzony przez profesora Tadeusza Gadacza. Termin ten znakomicie oddaje pragnienia współczesnego człowieka, kierującego się w codziennym życiu tendencją do preferowania rozwiązań szybkich, prostych i jednoznacznych. Jakie zadanie spełnia prawy kciuk? Otóż – jak zauważył prof. T. Gadacz – do obsługi pilota telewizyjnego czy telefonu nie jest potrzebna cała dłoń, wystarczy prawy kciuk, aby uzyskać natychmiastowy efekt – zmienić program lub połączyć się z rozmówcą mieszkającym na drugiej półkuli.
– Współczesny człowiek spodziewa się podobnych efektów we wszystkich aspektach życia, nie podejmuje próby wyjaśniania danych mechanizmów – tłumaczy badaczka. – Metoda „klik-efekt” spełnia jego oczekiwania, ponieważ chce on szybko osiągnąć rezultat, bez zastanawiania się nad przebiegiem procesu, który ma do niego doprowadzić. Wielu z nas nie interesuje budowa komputera, ponieważ jedynym jego zadaniem jest szybkie działanie. Oczekujemy, że podobnie jak przy pomocy jednego kliknięcia znika z ekranu telewizyjnego nielubiany obraz, tak samo szybko zażyta pastylka ma zlikwidować uporczywy ból. Z dogłębnie sprecyzowaną definicją mentalności, która „obowiązuje” we współczesnym świecie, badacze przystąpili do kolejnego etapu realizacji projektu, czyli do analizy zachowań związanych ze zdrowiem. Ważnym obszarem eksploracji było także określenie konsekwencji owych zachowań. Przeprowadzono dwadzieścia wywiadów grupowych, w trakcie których padły pytania o rozumienie pojęcia ‘zdrowie’, o to, co znaczy być zdrowym, dlaczego ludzie chcą być zdrowi, co robią, aby nie chorować... Metoda wywiadów grupowych okazała się najbardziej miarodajna i wiarygodna, ponieważ odpowiedzi formułowane były w trakcie dyskusji stymulowanej relacjami pomiędzy badanymi. W tej części projektu zespół dodatkowo wspierały dr Mariola Paruzel-Czachura i mgr Agnieszka Skorupa. – W badaniach wzięło udział 161 osób, w tym 65 dorosłych (po 50 roku życia) i 96 uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Zestawienie zróżnicowanych pod względem wieku grup miało na celu przeciwstawienie pokolenia silnie zakorzenionego we współczesnej mentalności pokoleniu niosącemu bogatszy bagaż życiowych i kulturowych doświadczeń – wyjaśnia kierowniczka projektu. Zdrowie w ujęciu biomedycznym rozumiane jest jako brak choroby, który to stan stwierdza lekarz. W ujęciu bio-psycho-społecznym zdrowie to dobrostan osiągnięty w różnych obszarach życia psy-