Alma Mater Leopoliensis : dzieje humanistyki lwowskiej 1661-1946. Tom 1 by Uniwersytet Wrocławski

Alma Mater Leopoliensis

Dzieje humanistyki lwowskiej 1661–1946 (z dwoma interaktywnymi inwentarzami)

Nauki filologiczne

TOM 1

Pod redakcją Anny Dąbrowskiej i Heleny Sojki-Masztalerz

Alma Mater Leopoliensis

Dzieje humanistyki lwowskiej

1661–1946

(z dwoma interaktywnymi inwentarzami)

Tom 1

Nauki filologiczne

Dostęp online:

https://bibliotekacyfrowa.pl/publication/158884 https://repozytorium.uni.wroc.pl/publication/151531

https://doi.org/10.34616/151531

Alma Mater Leopoliensis

Dzieje humanistyki lwowskiej

1661–1946

(z dwoma interaktywnymi inwentarzami)

Tom 1

Nauki filologiczne

Pod redakcją

Anny Dąbrowskiej i Heleny Sojki-Masztalerz

Wrocław 2025

Recenzenci: dr hab. Elżbieta Dzikowska, em. prof. Uniwersytetu Łódzkiego

dr hab. Michał Sarnowski, em. prof. Uniwersytetu Wrocławskiego

prof. dr hab. Łukasz Tomasz Sroka, Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

Publikacja finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” ‒ moduł „Dziedzictwo narodowe” w latach 2018–2025, nr 0170/NPRH6/H11/85/2018.

Kierownik projektu: prof. dr hab. Anna Dąbrowska

Na okładce: Gmach dawnego Sejmu Krajowego we Lwowie. Od 1919 r. gmach główny

Uniwersytetu Jana Kazimierz. DALO, Zespół 2: Magistrat Stołecznego Królewskiego Miasta Lwowa, opis 3, sprawa 1, karta 15

Redakcja wydawnicza: Małgorzata Grochocka

Publikacja udostępniona na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Bez Utworów

Zależnych 4.0 (CC BY-ND 4.0), https://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/deed.pl

Projekt i wykonanie okładki: Karolina Drozd

Opracowanie techniczne inwentarzy: Marcin Szala

Opracowanie indeksów: Aleksandra Kumaszka, Marcin Szala

Skład i opracowanie techniczne: Aleksandra Kumaszka, eBooki.com.pl

Uniwersytet Wrocławski

Wydział Filologiczny

Instytut Filologii Polskiej pl. Nankiera 15b

50-140 Wrocław

ISBN 978-83-956474-3-7 (całość)

ISBN 978-83-956474-4-4 (t. 1)

Spis treści

Adam Redzik

Od kolegium jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych...........................................................................

Ewa Grzęda

Filologia polska – literaturoznawstwo na Uniwersytecie Lwowskim do 1914 r.

Mariusz Chrostek

Filologia polska – literaturoznawstwo na Uniwersytecie Lwowskim w latach 1914–1946

Anna Dąbrowska, Anna Burzyńska-Kamieniecka

Filologia polska – językoznawstwo na Uniwersytecie Lwowskim ....................

Bartosz Juszczak

Filologia słowiańska na Uniwersytecie Lwowskim ...........................................

Helena Sojka-Masztalerz

Filologia ukraińska na Uniwersytecie Lwowskim

Jakub Pigoń

Filologia klasyczna na Uniwersytecie Lwowskim .............................................

Markus Eberharter Filologia germańska na Uniwersytecie Lwowskim ............................................

Tomasz Krzyżowski Orientalistyka na Uniwersytecie Lwowskim

Beata Baczyńska, Ewa Krystyna Kulak

Mirosława Podhajecka

DOI: 10.34616/151556

Wstęp

Na przestrzeni swojej ponadtrzystuletniej historii Uniwersytet Lwowski był jedną z najważniejszych placówek naukowo-badawczych, edukacyjnych i k ulturotwórczych Europy Środkowej. Mimo niejednokrotnie napiętych stosunków narodowościowych uczelnia ta wpisała się w t radycję wielonarodowej Rzeczypospolitej i odegrała znaczącą rolę, wpływając na rozwój nauki polskiej i edukację przyszłych pokoleń.

Przedmiotem dociekań w pierwszym tomie monografii Alma Mater Leopoliensis. Dzieje humanistyki lwowskiej 1661–1946 (z dwoma interaktywnymi inwentarzami) jest filologia, czyli dział nauk humanistycznych zajmujących się językiem i literaturą danego narodu lub kręgu kulturowego. Ze względu na języki lub grupy językowe, które były przedmiotem analizy, wyszczególniono filologię polską, filologię klasyczną, filologię germańską, filologię angielską, filologię romańską, filologię słowiańską i filologię ukraińską, a t akże – orientalistykę jako naukę pokrewną. Dodatkowo ze względu na funkcję i zakres filologii polskiej w d ziejach Uniwersytetu Lwowskiego, zwłaszcza pod koniec XIX i w pierwszych latach XX w., wyodrębniłyśmy z niej literaturoznawstwo i językoznawstwo. Tym dyscyplinom poświęcone zostały osobne artykuły.

Mimo dużego zainteresowania badaczy różnych dyscyplin nauki dziejami Uniwersytetu Lwowskiego brakowało dotychczas odrębnego opracowania historii nauk filologicznych na przestrzeni dłuższego okresu (zazwyczaj ograniczano się do dwudziestolecia międzywojennego). Inaczej niż w przypadku na przykład nauk historycznych dokonaniom lwowskich filologów poświęcono stosunkowo mało miejsca; poza nielicznymi wyjątkami (M. Chrostek, Złote lata polonistyki lwowskiej (1919–1939), Rzeszów 2016; M. Podhajecka, Lektorzy języka angielskiego w międzywojniu, Kraków 2021) były to głównie prace zbiorowe opisujące również inne dziedziny nauki, np. rozdział Wydział Humanistyczny autorstwa Ł.T. Sroki w f undamentalnym dziele o historii lwowskiej uczelni Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie (red. wstęp i zakończenie A. Redzik, Kraków 2015, s. 551–660), przekrojowy artykuł L. Bednarczuka o językoznawstwie na Uniwersytecie Jana Kazimierza i cenny poznawczo tekst J. Maślanki poświęcony lwowskiemu literaturoznawstwu w tomie pokonferencyjnym Universitati Leopoliensi trecentesimum

Anna Dąbrowska, Helena Sojka-Masztalerz

quinquagesimum anniversarium suae fundatonis celebranti im memoriam. Uniwersytetowi Lwowskiemu dla upamiętnienia trzysta pięćdziesiątej rocznicy jego fundacji (red. W. Lohman, Kraków 2011, 209–223; 349–374), a t akże krótki rozdział o Wydziale Humanistycznym w książce J. Drausa Uniwersytet Jana Kazimierza 1918–1946. Portret kresowej uczelni (Kraków 2007). Badania i osiągnięcia naukowe, działalność dydaktyczna oraz społeczna historyków literatury, teoretyków literatury, językoznawców, metodyków nauczania języka oraz lektorów nie były do tej pory opisywane w t akim zakresie jak w prezentowanej monografii i – co warte podkreślenia – w t ak dużym stopniu na podstawie materiałów archiwalnych. Niektóre zagadnienia dotyczące filologii (poza pracami J. Starnawskiego, np. Zarys dziejów katedr literatury polskiej w Uniwersytecie Lwowskim „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki” 1992, 1/2, s. 7–79) omawiano głównie w a rtykułach rozproszonych w różnych publikacjach. Wymieńmy kilka rozpraw z ostatnich trzydziestu lat, które mają bardziej ogólny charakter. Należą do nich prace: Rozwój katedr i badań filologicznych z zakresu filologii klasycznej oraz germanistyki, romanistyki i anglistyki na uniwersytetach krakowskim i lwowskim w latach 1850 –1918 („Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Literackie” 145 (2), s. 215–236) autorstwa M. Stinii, a t akże ukraińskich badaczy: A. Kozyckiego 190 lat historii katedry filologii polskiej na Uniwersytecie Lwowskim („Postscriptum Polonistyczne” 2009, 1 (3), s. 209–222), A. K rawczuk Rozwój polonistyki na Uniwersytecie Lwowskim („Język Polski” 2013, 93, s. 150–161), I. Ha łenko: Кафедра слов’янской філології Львівського Універсітету (20-ті роки ХХ ст.) („Проблеми слов’янознаства” 1996, 49, s. 12–21), Кафедра слов’янской філології Львівського УніверсиТеТу (30-ті роки ХХ ст.), („Проблеми слов’янознаства” (1999) 50, s. 61–69) oraz R. Holyka Ukraińska filologia na Uniwersytecie Lwowskim w X IX wieku i w pierwszej połowie XX stulecia. Ludzie, idee, recepcje („Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 2018, 145 (2), s. 355–374). W ostatnich dwóch pracach autorzy pokazali funkcjonowanie Katedry Filologii Słowiańskiej i K atedry Filologii Ukraińskiej (zwanej wówczas Katedrą Filologii Ruskiej) nie tylko przez pryzmat działalności naukowej ich kierowników, lecz w szerszym zakresie – na tle dziewiętnasto- i dwudziestowiecznych stosunków polsko-ukraińskich. Warto tu wspomnieć także o artykułach dotyczących lwowskiej orientalistyki: M. Kapełuś Badania nad Wschodem starożytnym w Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie (okres międzywojenny), („Przegląd Orientalistyczny” 2001, 3–4, s. 223–227) i Tomasza Krzyżowskiego Nauczanie języka ormiańskiego na Uniwersytecie Lwowskim 1904–1939 („Lehahayer. Czasopismo poświęcone dziejom Ormian polskich” 2020, 7, s. 259–281), których autorzy akcentują wkład Uniwersytetu Jana Kazimierza jako najsilniejszego wówczas ośrodka tej dyscypliny w Polsce i z naczenie lwowskiej uczelni dla ogólnego rozwoju orientalistyki.

Kompendium wiedzy stanowią encyklopedie i słowniki, m.in. Polski słownik biograficzny (oraz jego wydanie internetowe) i S łownik biograficzny profesorów uniwersytetów Drugiej Rzeczypospolitej. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie (M. Przeniosło, M. Przeniosło, Kielce 2022). Szczegółowa bibliografia prac dotyczących m.in. historii nauk filologicznych znajduje się na stronie www.kolekcjalwowska.uni.wroc.pl.

Brakuje współczesnych monografii o szerszym zakresie chronologicznym i rzeczowym, które byłyby poświęcone wyłącznie historii filologii klasycznej (ostatni artykuł na ten temat autorstwa J. Smereki Filologia klasyczna w Uniwersytecie Lwowskim do czasów Zygmunta Węclewskiego i Ludwika Ćwiklińskiego pochodzi z 1937 r. („Eos” 38, s. 61–75) czy orientalistyki (realizacji nie doczekała się monografia zapowiadana w 1985 r. przez T. Lewickiego w Orientalistyce lwowskiej przed pół wiekiem, „Przegląd Orientalistyczny” 1–4, s. 3 –7). Na swojego badacza czekają także dzieje filologii słowiańskiej, filologii germańskiej, filologii romańskiej i po części filologii angielskiej. Nie lepiej rzecz się ma z opracowaniami poświęconymi poszczególnym filologom pracującymi na Uniwersytecie Lwowskim (czasami przez całe życie). Na poważne i dogłębne potraktowanie zasługuje wielu wybitnych lwowskich uczonych, m.in. historyk literatury Wilhelm Bruchnalski, filolog klasyczny Zygmunt Węclewski, multilingwista Andrzej Gawroński, orientalista Stefan Stasiak czy romanista Edward Porębowicz (por. Z. Czerny, Edward Porębowicz. Poeta i uczony, „Prace Polskiego Towarzystwa Neofilologicznego” 1937, 8, s. 3–16). Gruntownego opracowania doczekał się kierownik Katedry Filologii Angielskiej Władysław Tarnawski (zob. m.in. T. P udłocki, Szekspir i Polska. Życie Władysława Tarnawskiego (1885−1951), Rzeszów 2023).

Mamy nadzieję, że niniejszy tom zainspiruje do dalszych badań nad historią nauk filologicznych i będzie dobrym punktem wyjścia do dalszych badań dotyczących tej dziedziny. Zależało nam, aby to właśnie filolodzy − specjaliści w swoich dziedzinach –przez pryzmat indywidualnych karier lwowskich uczonych scharakteryzowali ich osiągnięcia i wskazali obszary zainteresowań naukowych, zaangażowanie w życie społeczne i polityczne, ocenili wkład lwowskich uczonych w rozwój danej dyscypliny, a t akże zwrócili uwagę na tematy jeszcze nieodkryte i te warte dalszej analizy.

W pierwszych dwóch artykułach − poprzedzonych wspaniale udokumentowanymi rozważaniami Adama Redzika na temat podstaw prawno-administracyjnych, na jakich działała lwowska Alma Mater − omówiona została tradycja badań literaturoznawczych skoncentrowanych wokół literatury polskiej i historii jej wykładania na nowo powołanej w 1817 r. Katedrze Języka i Literatury Polskiej do momentu wyjazdu lwowskich uczonych do Polski po drugiej wojnie światowej. W artykule pierwszym Ewa Grzęda zwróciła uwagę m.in. na dydaktyczną, naukową i edytorską aktywność Antoniego Małeckiego, ważną zarówno dla lwowskiej uczelni, jak i dla ogólnopolskich badań polonistycznych.

Anna Dąbrowska, Helena Sojka-Masztalerz

Omówiła m.in. dorobek naukowy Romana Pilata, jego nowatorski sposób prowadzenia badań literaturoznawczych i wkład w powstanie lwowskiej szkoły historycznoliterackiej, dokonania mickiewiczologa Wilhelma Bruchnalskiego oraz wybitnego poety i tłumacza Jana Kasprowicza. W artykule drugim Mariusz Chrostek przedstawił losy literaturoznawców polonistów, którzy zaczynali swoje kariery jeszcze przed rokiem 1918, a kontynuowali je na Uniwersytecie Jana Kazimierza, m.in. osiągnięcia Juliusza Kleinera – jednego z najwybitniejszych badaczy literatury polskiej; Eugeniusza Kucharskiego, najlepszego w międzywojennej Polsce znawcy Fredry i t wórcy własnej metodologii badania dzieła literackiego; Kazimierza Kolbuszewskiego, którego zainteresowania badawcze skupiają się przede wszystkim na literaturze staropolskiej. Przybliżył także sylwetki docentów habilitowanych w dwudziestoleciu, m.in. Stefana Vrtela-Wierczyńskiego czy Stefanii Skwarczyńskiej, a także asystentów, m.in. Janiny Garbaczowskiej czy Władysława Floryana. Z t ymi artykułami ściśle łączy się tekst trzeci autorstwa Anny Dąbrowskiej i A nny Burzyńskiej-Kamienieckiej, dotyczący historii językoznawstwa polskiego. Zostały w nim opisane losy Antoniego Kaliny, autora m.in. pierwszej gramatyki historycznej języka polskiego; Adama Kryńskiego – współautora Słownika języka polskiego; Kazimierza Nitscha – jednego z najwybitniejszych wówczas dialektologów; wersolog Marii Dłuskiej czy onomasty Witolda Taszyckiego, ostatniego kierownika Katedry Języka Polskiego na Lwowskim Państwowym Uniwersytecie im. Iwana Franki. Niektórzy z polonistów językoznawców byli jednocześnie slawistami. Poświęcono im dwa kolejne artykuły. Bartosz Juszczak zaprezentował dokonania naukowe i dydaktyczne m.in. wspomnianych już wcześniej lingwistów oraz Tadeusza Lehra-Spławińskiego, jednego z najwybitniejszych slawistów, promotora późniejszych znanych językoznawców, m.in. Zdzisława Stiebera czy Stanisława Bąka. Przedstawił również lektorów języków słowiańskich, m.in. Bolesława Czuruka i Jana Mierzwę, asystentów Władysława Kuraszkiewicza, Stanisława Rosponda, Mariana Jakóbca, którzy zaczynali swoje kariery naukowe we Lwowie, a kończyli już po wojnie na Uniwersytecie Wrocławskim. Artykuł szósty napisany przez Helenę Sojkę-Masztalerz dotyczy historii filologii ukraińskiej, zwanej wówczas ruską. Filologia ta miała swoją długą historię, która rozpoczęła się w 1849 r. wraz z utworzeniem Katedry Języka i Literatury Ruskiej na Uniwersytecie Lwowskim. Autorka przedstawiła dokonania m.in. Jakuba Hołowackiego − profesora tejże Katedry i jej pierwszego kierownika (1849−1867) oraz ukraińskiego działacza, współtwórcy Ruskiej Trójcy − ugrupowania społeczno-kulturalnego działającego w pierwszej połowie XIX w., a także osiągnięcia slawisty i et nografa Emiliana Ogonowskiego − następcy Hołowackiego w tej Katedrze (1867−1894). Szczegółowo zaprezentowała funkcjonowanie filologii ukraińskiej w II Rzeczypospolitej, kiedy jej wieloletnim kierownikiem był Jan Janów (od 1927 do 1939 r.), zaś lektorami języka ukraińskiego m.in. Jerzy Zarzycki i I llia Kokorudz. Inne artykuły

problemowe w tym tomie poświęcone zostały kolejnym dyscyplinom. W artykule siódmym Jakub Pigoń omówił dzieje akademickiej filologii klasycznej na przykładzie m.in. wybitnych hellenistów i latynistów, ich dokonań naukowych, osiągnięć w dydaktyce uniwersyteckiej i środowiska, które tworzyli wraz ze swoimi współpracownikami. Scharakteryzował historię filologii klasycznej na Uniwersytecie Józefińskim, w Liceum Lwowskim, gdzie po kilkuletniej przerwie ponownie zaczęto wykładać przedmioty klasyczne (w t ym grekę) oraz na Uniwersytecie Franciszkańskim od 1817 do 1871 r., kiedy na Katedrę Filologii Klasycznej powołano po raz pierwszy Polaka − Zygmunta Węclewskiego. Zaprezentował sylwetki wybitnych filologów klasycznych, m.in. Ludwika Ćwiklińskiego, Stanisława Witkowskiego, Jerzego Kowalskiego, Bronisława Kruczkiewicza, Jana Sajdaka czy Ryszarda Ganszyńca. Autor kolejnego artykułu Markus Eberharter scharakteryzował dzieje filologii germańskiej, w t ym kształcenie nauczycieli języka niemieckiego (początkowo głównie na potrzeby monarchii austro-węgierskiej) i opisał problemy z obsadzaniem stanowiska kierownika katedry. Omówił kłopoty germanistów z miejscowym środowiskiem akademickim, zwłaszcza po 1871 r., kiedy oficjalnymi językami nauki stały się języki polski i u kraiński, a n iemiecki zaczął być wypierany z ż ycia uniwersyteckiego. Eberharter przedstawił lwowskie środowisko akademickie tworzone przez germanistów, do którego należeli m.in. August Sauer, Ryszard Werner, Wiktor Dollmayr, Emil Petzold czy Zdzisław Żygulski. Artykuł kolejny autorstwa Tomasza Krzyżowskiego to kompendium wiedzy na temat rozwoju orientalistyki lwowskiej, ze szczególnym uwzględnieniem powstania Instytutu Orientalistycznego i studiów orientalistycznych w dwudziestoleciu międzywojennym. Autor scharakteryzował w nim m.in. działalność indoeuropeisty i autora pierwszego podręcznika do sanskrytu Andrzeja Gawrońskiego, orientalisty Mojżesza Schorra, orientalisty i specjalisty od języków mongolskich Władysława Kotwicza, orientalisty i indologa Stefana Stasiaka oraz wielu lektorów i w ykładowców, których zainteresowania naukowe dotyczyły obszaru Bliskiego Wschodu, Azji oraz Zachodniej i Północnej Afryki. Przedostatni artykuł pierwszego tomu monografii to historia lwowskiej romanistyki napisana przez Beatę Baczyńską i Ewę Krystynę Kulak. Autorki omówiły działalność naukową i dydaktyczną Edwarda Porębowicza i jego ucznia Zygmunta Czernego. Prześledziły losy Katedry Filologii Romańskiej od jej powstania w 1900 r. aż do lat 30. XX w. Scharakteryzowały wpływ tych dwóch uczonych na rozwój studiów romanistycznych nie tylko na Uniwersytecie Jana Kazimierza, lecz także na kształcenie przyszłych romanistów w całej Polsce. Omówiły działalność filologów związanych z t ą Katedrą, m.in. Jerzego Kuryłowicza, Anny Czeżowskiej, Emila Biedrzyckiego, a t akże lektorów języka francuskiego, m.in. Stefana Glixellego czy André Lureau. Tom zamyka tekst Mirosławy Podhajeckiej dotyczący filologii angielskiej. W sposób wyczerpujący autorka przedstawiła początki nauczania

Anna Dąbrowska, Helena Sojka-Masztalerz

języka angielskiego i losy poszczególnych lektorów, m.in. Józefa Kropiwnickiego, Pawła Postela, Frederica Buttlera, a t akże asystentów, np. K lary Blumenfeld, Izydora Ledera, Danieli Suchisław czy Jana Goldmana. Omówiła osiągnięcia naukowe szekspirologa Władysława Tarnawskiego i nieproste decyzje, które podejmował jako publicysta i działacz polityczny.

Tom jest opracowaniem zbiorowym, wspólnym dziełem badaczy różnych dziedzin nauki i pochodzących z ośrodków naukowych w Polsce: Krakowa, Rzeszowa, Wrocławia i Warszawy.

Wspólnie z autorami artykułów podjęliśmy decyzję o w yborze kryterium chronologicznego jako zapewniającego wewnętrzną spójność monografii. Zależało nam na ujednoliceniu narracji, chociaż brałyśmy pod uwagę preferencje autorów, ich stosunek do analizowanych zagadnień, specyfikę opisywanej epoki, znaczenie nauk filologicznych i wkład lwowskiej kadry naukowo-dydaktycznej w rozwój nauki. Wiele uwagi poświęcono zwłaszcza dwóm okresom: latom 1869−1914, kiedy Uniwersytet Lwowski był jednym z najważniejszych ośrodków badań historyczno-filologicznych w tej części Europy, oraz latom 1918−1939, kiedy istniało niepodległe państwo polskie i z wiązane z t ym nowe realia, m.in. edukacyjne, organizacyjne, kadrowe, w jakich znalazła się lwowska uczelnia. Mniej miejsca poświęcono dwóm skrajnym etapom: pierwszemu − początkom nauk filologicznych do lat 60. XIX w., kiedy zazwyczaj wykłady były prowadzone przez jednego profesora, a t akże ostatniemu − okresowi sowietyzacji i u krainizacji uczelni od 1939 r. do exodusu polskich uczonych w 1946 r.

Przy omawianiu poszczególnych etapów w d ziejach nauk humanistycznych oraz sylwetek uczonych autorzy byli proszeni o ograniczenie się do faktów biograficznych, przede wszystkim tych związanych z Uniwersytetem Lwowskim, kosztem opisywania szerokiego tła historyczno-politycznego. Chciałyśmy, aby traktowali zdigitalizowane w ramach projektu bogate zasoby archiwalne jako bazę źródłową swoich opracowań, odwoływali się do teczek osobowych i powoływali na konkretne dokumenty w n ich zawarte, a po inne materiały sięgali w ograniczonym zakresie. Takie podejście daje czytelnikowi niepowtarzalną możliwość nie tylko zapoznania się z opracowaniem danego zagadnienia, ale stwarza wyjątkową okazję kontaktu z samym źródłem − wiarygodnym dokumentem, do którego odnosi się badacz.

Monografia jest ograniczona cezurami: wydaniem przez króla Jana II Kazimierza Wazę dyplomu przekształcającego Kolegium jezuickie we Lwowie w u niwersytet oraz rokiem 1946, kiedy większość polskiej kadry naukowej, nie godząc się na nowy porządek polityczny, opuściła Lwów.

Redakcja wykazała się dużą determinacją przy pozyskaniu materiału ilustracyjnego do całej monografii. Stanowią go głównie zdigitalizowane materiały archiwalne,

m.in. fotografie legitymacyjne, świadectwa, dyplomy, różnorakie pisma kierowane do władz państwowych i uczelnianych, telegramy, pieczęcie itp. Artykuły problemowe wzbogacono o współczesne zdjęcia wybranych budynków uniwersyteckich i domów, w k tórych mieszkali przedstawiciele lwowskiej nauki przywołani w monografii, oraz zdjęcia wybranych nagrobków uczonych spoczywających na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. Każda z t ych lokalizacji jest potwierdzona w kartach ewidencyjnych znajdujących się w teczkach osobowych (w przypadku adresu) albo w księgach cmentarnych (oryginały ksiąg znajdują się w Państwowym Archiwum Obwodu Lwowskiego).

Liczymy na to, że trzytomowa monografia w formie e-booka, dzięki edytorsko atrakcyjnemu oraz źródłowo innowacyjnemu opracowaniu, będzie użyteczna naukowo. Poszerzy i uzupełni dotychczasową wiedzę o nowe informacje (m.in. nieznane lub mało znane postaci i fakty), a także przyczyni się do popularyzacji wiedzy o lwowskiej uczelni zarówno w k raju, jak i za granicą. Wierzymy, że zastosowane w naszej monografii interaktywne linki z bezpośrednim dostępem do źródeł cyfrowych dotychczas niepublikowanych na taką skalę umożliwią użytkownikom łatwe dotarcie do dokumentów archiwalnych. Oprócz linków podanych w poszczególnych artykułach problemowych (za pomocą których można sięgnąć do danej teczki osobowej lub konkretnego dokumentu) po tomie trzecim monografii zamieszczono w formie dwóch aneksów całościowe interaktywne inwentarze jednostek archiwalnych przechowywanych w dwóch lwowskich archiwach. Pierwszy z nich to Inwentarz opisu 5: Sprawy personalne grona profesorskiego i urzędników stanowiący część Zespołu 26: Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, który znajduje się w Państwowym Archiwum Obwodu Lwowskiego (ukr. Державний архів Львівської області − DALO), z kolei drugi to Inwentarz opisu 1: Sprawy osobowe pracowników jako część Zespołu P-119: Lwowski Państwowy Uniwersytet im. Iwana Franki, który znajduje się w A rchiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki (ukr. Львівський національний університет імені Івана Франка − ALNUIF). Poza opisanymi powyżej dwoma sposobami dotarcia do zdigitalizowanych materiałów źródłowych, tzn. 1) posłużeniem się linkiem, który znajduje się w przypisie dolnym w artykule problemowym i odnosi się do całej teczki osobowej lub konkretnego dokumentu; 2) wykorzystaniem interaktywnych inwentarzy zamieszczonych po tomie trzecim i linku znajdującego się przy danym nazwisku – dostęp do inwentarzy można także uzyskać przez stronę: https://archiw.uwr.edu.pl/ − Archiwum cyfrowe Uniwersytetu Wrocławskiego. Korzystając z Archiwum cyfrowego UWr, użytkownik nie tylko ma dostęp do dokumentów archiwalnych, lecz także do ich archiwalnego opracowania w systemie AToM (Access to Memory). Dzięki sporządzonym tagom może segregować wybrane treści. W t rakcie pracy nad monografią i i nwentarzami pojawiły się różne problemy związane z zapisem nazwisk i i mion. Autorzy artykułów problemowych, archiwiści,

Anna Dąbrowska, Helena Sojka-Masztalerz

bibliotekarze i informatycy musieli wspólnie wypracować sposób zapisu poszczególnych jednostek archiwalnych, aby ostateczny opis tworzył spójną całość, a czytelnik nie otrzymał na przykład tego samego nazwiska (które jest najważniejszym elementem identyfikującym daną osobę) w k ilku wersjach − innej w monografii, a innej w inwentarzach, tym bardziej że nazwa jednostki archiwalnej jest jednocześnie imieniem i nazwiskiem konkretnej osoby. Rozbieżności w zapisie sygnalizujemy m.in. podaniem przy pierwszym przywołaniu nazwiska informacji w nawiasie, np. Ludwik Bazylow (w DALO jako Ludwik Bazylów), Karol Piechórski (w DALO jako Karol Piechorski), Mohammed Sadyk Bej Agabekzadeh (w DALO jako Sadyk Bej), Camille Souyris (w DALO jako Kamil Souyris).

Ta nawiasowa informacja odnosi się zarówno do opisu jednostki archiwalnej, czyli okładki, jak i zawartości samej teczki osobowej znajdującej się w DALO. Szczegółowo omawiamy tę kwestię w aneksie zamieszczonym po tomie trzecim.

Zgodnie z opisem archiwalnym figurującym na okładce teczki osobowej i zasadami stosowanymi przez archiwistów przy opracowywaniu dokumentów przyjęłyśmy, że nie używamy nazwisk żeńskich zakończonych na - owa, -ówna, zwyczajowo utworzonych od nazwiska męża lub ojca za pomocą tych przyrostków. Ponieważ jednak takie formy nazwisk funkcjonują w obiegu naukowym, więc przy pierwszym przywołaniu nazwiska podajemy tę formę w nawiasie, np. Maria Kokoszyńska-Lutman (Kokoszyńska-Lutmanowa), Łucja Charewicz (Charewiczowa), Janina Orosz (Oroszówna). Niektóre nazwiska pojawiające się w i nwentarzach występują także m.in. w Narodowym Uniwersalnym Katalogu Centralnym (NUKAT), w Międzynarodowym Standardowym Identyfikatorze Nazwy (ISNI) czy w międzynarodowej kartotece Virtual International Authority File (VIAF). W monografii przy każdym nazwisku dodajemy daty życia, a w inwentarzach jeszcze inne informacje pozwalające zidentyfikować daną osobę.

W przypadku zapisu imion obcego pochodzenia typu Marja, Zofja, Maksymiljan, Jakób, Dyonizy, Marjan odnoszących się do Polaków zastosowałyśmy współczesną ortografię zgodnie z reformą ortograficzną z 1936 r., która wprowadziła taki zapis, jaki mamy obecnie : Maria, Zofia, Maksymilian, Jakub, Dionizy, Marian. Wpływ tej reformy widać w niektórych dokumentach archiwalnych. Przed tą datą i po niej występują dwa różne zapisy.

Rozstrzygnięcia wymagał także problem zapisu nazwisk i imion obcych. Inwentarze poprzedzone są aneksem zawierającym szczegółowe zasady transliteracji, transkrypcji, odmiany nazwisk oraz imion zapisanych alfabetem cyrylickim. W przypadku nazwisk historycznych (głównie tych od XVII do końca XIX w.) znanych w wersji polskiej wykorzystujemy polską wersję ich zapisu (zob. Inwentarz DALO 2024). W przypadku ukraińskich oraz rosyjskich nazwisk występujących w inwentarzu sporządzonym już po ukraińsku w Archiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki (zob. Inwentarz

ALNUIF 2024) spolszczono tylko zakończenia nazwisk. Przy pierwszym wystąpieniu nazwiska obcego podajemy także jego pisownię oryginalną, np. Henryk Zeissberg (niem. Heinrich Ritter von Zeissberg), Izydor Szaranewycz (ukr. Icидop Шapaнeвич).

Pojawiła się także potrzeba rozstrzygnięcia niektórych problemów terminologicznych. Z autorami poczyniono pewne ustalenia. W monografii używamy przede wszystkim etnonimu Ukrainiec i przymiotnika ukraiński, zachowując etnonim Rusin i przymiotnik ruski (rusiński ) jedynie w c ytatach oraz przywoływanych oficjalnych dokumentach państwowych pochodzących z lat 30. XX w. W przypadku tych najwcześniejszych dziejów Uniwersytetu Lwowskiego sporadycznie używamy podwójnego zapisu Rusin (Ukrainiec), ruski (ukraiński), wskazując jednoznacznie poprzez kontekst, że chodzi o Ukraińców.

Używamy nazwy Uniwersytet Lwowski w odniesieniu do całego omawianego okresu − od początku powstania uczelni aż do czasów współczesnych traktując ją jako swoisty hiperonim. Autorzy starali się posługiwać nazwami odpowiednimi dla danej epoki, m.in. Akademia Lwowska (1661−1773), Uniwersytet Józefiński (1784−1805), Liceum Lwowskie (1805−1817), Cesarsko-Królewski Uniwersytet im. Cesarza Franciszka I (1817−1918), Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie (1919−1939), od 1939 r. Lwowski Państwowy Uniwersytet im. Iwana Franki, Podziemny Uniwersytet Jana Kazimierza (1941−1944), a od 1991 r. Lwowski Narodowy Uniwersytet im. Iwana Franki.

W całej monografii cytaty i t ytuły pozycji bibliograficznych zostały podane w formie uwspółcześnionej z wyjątkiem dawnych form fleksyjnych, które zachowano. Nazwy jednostek organizacyjnych uczelni: zakładów, seminariów i k atedr zostały zapisane dużymi literami.

Do pomocniczych sił naukowych na Uniwersytetu Jana Kazimierza należał m.in. asystent, którego określano – jak wynika z w niosków o zatrudnienie na uczelni – mianem „asystenta starszego” i „asystenta młodszego”. Ten szyk wyrazów został w monografii zachowany, ponieważ przymiotniki te miały cechę kategoryzującą.

Nie stosujemy nazwy ukraińskiej fond, zamiast niej używamy polskiego odpowiednika − zespół. Posługujemy się wymiennie nazwami teczka osobowa, teczka personalna i sprawa na określenie podstawowej jednostki archiwalnej.

Monografia − mimo znacznych rozmiarów − nie wyczerpuje tematu, jakim są dzieje lwowskiej humanistyki oraz działalność naukowo-dydaktyczna, organizacyjna i społeczna wykładowców lwowskiej Alma Mater. Celem tego tomu jest pokazanie dziejów części lwowskiej humanistyki, jej znaczenia i miejsca w strukturze Uniwersytetu Lwowskiego głównie przez pryzmat indywidualnych osiągnięć m.in. filologów polskich i k lasycznych, romanistów, germanistów, orientalistów, slawistów i anglistów, a przede wszystkim zwrócenie uwagi, jak niewyczerpanym źródłem wiedzy są archiwalia.

Anna Dąbrowska, Helena Sojka-Masztalerz

Na gruncie polskim tego typu publikacja jest przedsięwzięciem prekursorskim, więc jako zespół autorów, archiwistów i informatyków nie mieliśmy możliwości korzystania z doświadczeń innych. Redakcja bierze na siebie pełną odpowiedzialność za niedociągnięcia. Zdajemy sobie sprawę, że w przypadku tak wielkiego projektu zawsze można: napisać więcej, podać pełniejszą listę nazwisk czy pozycji bibliograficznych, skomentować głębiej i pokazać szersze tło zjawiska. Mamy nadzieję, że ta monografia ożywi dyskusję wśród badaczy i w ytyczy nowe szlaki opracowania fascynujących dziejów lwowskiej uczelni.

Monografia powstała w ramach konkursu ogłoszonego przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą Narodowy Program Rozwoju Humanistyki ‒ Dziedzictwo narodowe I/2017 (0170/NPRH6/H11/85/2018), zrealizowanego przez Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego.

Redaktorki składają gorące podziękowania wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tego dzieła, w sposób szczególny lwowskim archiwistom Państwowego Archiwum Obwodu Lwowskiego oraz Archiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki, bez których poświęcenia i determinacji w czasie pandemii i toczącej się pełnoskalowej wojny w Ukrainie nie doszłoby do zakończenia projektu.

Dziękujemy także pracownikom Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Pracowni Reprografii i Digitalizacji Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu.

Dziękujemy również naukowcom, których badania i powstałe w ich wyniku artykuły złożyły się na monografię. Mamy nadzieję, że udział w projekcie został przez nich uznany za wspaniałą przygodę intelektualną – mieli dostęp do dokumentów, których część badaczy przedtem nie znała, mogli czerpać z nich informacje gdzie indziej niedostępne, przedzierać się przez nie zawsze czytelne pismo odręczne, rozkoszować się ciekawostkami z życia uczonych i innych pracowników Uniwersytetu Lwowskiego.

Chcemy podziękować również recenzentom za wnikliwe uwagi, które zadecydowały o ostatecznym kształcie niniejszej monografii.

Specjalne podziękowania należą się rektorom Uniwersytetu Wrocławskiego Markowi Bojarskiemu, Adamowi Jezierskiemu oraz Robertowi Olkiewiczowi, a t akże dziekanowi Wydziału Filologicznego Marcinowi Cieńskiemu za wspieranie naszej inicjatywy i działań na każdym etapie realizacji projektu.

Dziękujemy także Wołodymyrowi Melnykowi, rektorowi Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki.

Anna Dąbrowska Helena Sojka-Masztalerz

DOI: 10.34616/151532

Adam Redzik

Uniwersytet Warszawski

ORCID 0000-0001-7908-6457

Od kolegium jezuickiego do uniwersytetu. Historia

Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

Wstęp

Dumna Alma Mater Leopoliensis od początku swojego istnienia zmagała się z licznymi przeciwnościami natury prawnej i faktycznej. Ów początek na przestrzeni lat był różnie widziany. Wskazywano na rok 1608, 1661, 1784, 1817, 1918, a w sowieckich czasach na 1939. Każda z dat stanowi ważny moment w d ziejach szkolnictwa wyższego we Lwowie, a szczególnie w historii uniwersytetu. Dopiero w X X w. powszechnie przyjęto za datę początkową uniwersytetu rok 1661, a i to nie bez początkowych sporów. Idea uniwersytetu we Lwowie, która zrodziła się na przełomie XVI i X VIII w., długo szukała drogi do pełnej realizacji. Nie może więc dziwić, że historyk ustroju i prawa polskiego Oswald Balzer (1858–1933)1, pisząc o jej dziejach, nazwał ją academia militans, a współczesny badacz historii Galicji – Julian Dybiec, nawiązując do Balzera, wskazywał, że stosowane przez pewien czas określenie „ academia militans [...] można śmiało rozciągnąć na cały okres jej dziejów”, gdyż „dzieje wszechnicy lwowskiej to historia realizowania swoistej koncepcji uniwersytetu jako wartości absolutnej i u niwersalnej” (Dybiec 2004: 25). Można dodać, że wartości o ogromnym znaczeniu zarówno dla bezpośrednich budowniczych (jezuitów), jak i dla społeczności lokalnej Lwowa oraz dawnej Rusi, a współczesnej Ukrainy i Polski. Liczne przeciwności w realizacji idei Uniwersytetu Lwowskiego (UL) były odbiciem stosunków prawno-politycznych I R zeczypospolitej i stałego ograniczania władzy królewskiej na rzecz władzy sejmu, czyli umacniania się parlamentaryzmu. Akty

1 DALO, z. 26, op. 5, spr. 53, AUWR_UA_000_26_0_5_53_49130.

królewskie, które wydano w celu utworzenia we Lwowie uniwersytetu, w wielu krajach europejskich z pewnością skutkowałyby nadaniem rangi akademii i t ytułu uniwersytetu, ale nie w Rzeczypospolitej. Tu król już niewiele mógł zrobić bez zgody sejmu, a często także bez zgody innych podmiotów roszczących sobie prawo do decydowania o jakiejś sferze funkcjonowania państwa. Takie prawo rościła sobie Akademia Krakowska w odniesieniu do całej Korony. Bliższe przyjrzenie się dziejom walki o u niwersytet we Lwowie w X VII i X VIII w. prowadzi do licznych wniosków w skali zarówno mikro, jak i makro w kwestii ustroju państwa.

Do kolegium jezuickiego

Lwów jako siedziba szkół wyższych zaistniał wkrótce po przeniesieniu w 1412 r. do miasta siedziby arcybiskupstwa z Halicza. Prężnie rozwijała się tu szkoła katedralna (Redzik 2017a: 45–47), szczególnie w czasie, gdy arcybiskupem Lwowa przez 26 lat był Grzegorz z Sanoka (ok. 1407–1477) herbu Strzemię, uznawany za pierwszego przedstawiciela humanizmu w Polsce. To on przekształcił szkołę w metropolitalną i z adbał o wysoki poziom nauczania.

W mieście żyli obok siebie przedstawiciele wyznania katolickiego, prawosławnego, ormiańskiego apostolskiego, mojżeszowego. Oprócz szkoły katolickiej przy prawosławnym monastyrze powstało w 1586 r. Bractwo Uspieńskie, które w tym samym roku otworzyło szkołę bracką (drugą po wileńskiej, powstałej w 1584 r.). Szkoła wileńska otrzymała przywilej od króla Stefana Batorego (1533–1586), natomiast szkoła lwowska także przywilej specjalny od prawosławnego patriarchy Antiochii Joachima V. Szkoły brackie służyły kształceniu elit prawosławnych, miały profil humanistyczny, a uczono w nich języka ruskiego, greki, łaciny i polskiego (Jakowenko 2011). Rozwój uspieńskiej szkoły prawosławnej nie był po myśli arcybiskupów lwowskich obrządku łacińskiego, szczególnie po zawarciu unii brzeskiej w 1596 r. Arcybiskup Jan Solikowski (1539–1603) podjął więc starania o rozbudowę szkolnictwa katolickiego. Dążył do sprowadzenia do Lwowa jezuitów i utworzenia w mieście kolegium jezuickiego, czyli nowoczesnej szkoły.

W X VI w. Towarzystwo Jezusowe, czyli jezuici, zbudowało w Europie sieć szkół średnich oraz wyższych, przejmując czasami kontrolę nad dawnymi akademiami, a czasami tworząc je na bazie wcześniejszych kolegiów, czyli szkół średnich. Zgodnie z zaleceniami Ignacego Loyoli cechą tego szkolnictwa miała być solidna nauka wyłożona głęboko, jasno i obszernie, w dyspucie „bez zbytnich subtelności scholastycznych, trudnych do zrozumienia (które są zwykle niemile widziane)” (Górecki 2014: 60). Schemat nauczania polegał na podziale na klasy i zaliczaniu partii materiału przed przejściem do

Od kolegium jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

następnej klasy (kolejnego etapu edukacji), a ponadto wprowadzeniu zasad organizacji szkoły (Górecki 2014: 61).

W drugiej połowie XVI i pierwszej XVII w., oparte na zbiorze przepisów szkolnych

Ratio atque Institutio Studiorum Societatis Iesu (Metoda i system studiów Towarzystwa Jezusowego) z 1599 r., szkolnictwo jezuickie było najnowocześniejsze ( Bartnicka, Bieńkowski, oprac., 2000; Piechnik 2003; Górecki 2014: 58–69). Z założenia szkoły jezuickie były bezpłatne, co potwierdzał napis nad Collegium Romanum: Scuola di grammatica, d’umanità e dottrina cristiana, gratis (Szkoła gramatyki, ludzkości i doktryny chrześcijańskiej, za darmo) (Górecki 2014: 61).

Do Lwowa jezuici przybyli na zaproszenie arcybiskupa J. Solikowskiego w 1584 r., za panowania króla Stefana Batorego, sześć lat po tym, jak na bazie kilka lat funkcjonującego kolegium powstała Akademia Wileńska, na podstawie aktu królewskiego zatwierdzonego przez papieża Grzegorza XIII. Arcybiskup Solikowski miał plany podobne, tym bardziej że jako sekretarz królewski mógł liczyć na przychylność monarchy. Sprawa się jednak przeciągała. Najpierw powstała stacja misyjna, ale już po roku, w 1585 r., jezuici uzyskali pozwolenie na stałe osiedlenie się we Lwowie, do czego przyczynił się też jezuicki humanista Benedykt Herbest (ok. 1531–1598) (Grzebień 2004: 213). Prace organizacyjne nad utworzeniem kolegium kontynuował we Lwowie wybitny jezuita tych czasów Marcin Laterna (1552–1598), który w 1591 r. został przełożonym otwartego 29 w rześnia 1590 r. we Lwowie domu-rezydencji jezuickiej (Cieślak 2003: 286–304; Grzebień 2004: 356). W pa ździernika 1608 r. w n ieposiadającym jeszcze własnego lokum kolegium

rozpoczęło zajęcia 28 studentów, których uczyło sześciu profesorów (Grzebień 2004: 213). Szkoła bardzo szybko zaczęła się rozrastać i miała – jak to się określa w literaturze – akademicki program kształcenia (Grzebień 2004: 378–379). Należy zauważyć, że wykłady z teologii prowadzono we Lwowie już od 1599 r. W 1608 r. zaczęto nauczać gramatyki i poetyki, w 1609 retoryki. Prawdopodobnie w 1612 r. uruchomiono studium filozofii (pełny kurs filozofii, który istniał bez przerwy do kasaty zakonu w 1773 r. [Finkel 1912a]), a rok później kurs matematyki i fizyki. Liczba studiujących wzrosła w 1609 r do 400, w 1613 – 550, 1615 – 600 i na tym poziomie utrzymywała się także w X VIII stuleciu (Finkel 1894: 17; Grzebień 2004: 378–379). Wszystko to mimo braku własnego godnego lokum, gdyż gmach kolegium budowano do 1704 r., a do 1723 r dobudowywano i przebudowywano (Łuszczak 2010: 9–13).

Il. 1. Dawne Kolegium/Akademia jezuitów we Lwowie (plan budynku)

Il. 2. Dawne Kolegium/Akademia jezuitów we Lwowie, widok współczesny (obecnie ul. Teatralna 15)

Od kolegium jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

W kierunku akademii

Mimo iż Towarzystwo Jezusowe miało w R zeczypospolitej już silną pozycję i k ilkanaście kolegiów, to budowa ośrodka lwowskiego napotykała wiele trudności. Kolegium prowadziło nauczanie, ale stale brakowało funduszy na wykończenie gmachu szkolnego. Sytuacja miała się poprawić po tym, jak królem został Jan II Kazimierz Waza (1609–1772), były jezuita, który wspierał Towarzystwo i otaczał się też wieloma jezuitami, także tymi ze Lwowa. Lwowskim jezuitą był ks. Jędrzej Sikorski, który wsparł starania rektora kolegium lwowskiego o w yjednanie u k róla aktu przekształcenia w akademię (Finkel 1894: 19–20). Ostatecznie upór księdza Stanisława Krzykowskiego, ówczesnego rektora lwowskiego kolegium, oraz podjęcie się przez Sikorskiego misji do Jana II Kazimierza doprowadziły 20 stycznia 1661 r. do podpisania przez króla gotowego projektu aktu przekształcającego kolegium Towarzystwa Jezusowego we Lwowie w a kademię (Finkel 1894: 19–21). Odbyło się to w k rakowskim konwikcie jezuickim i nowicjacie przy kościele św. Macieja. Następnie Sikorski pojechał z k rólem do Częstochowy, gdzie na Jasnej Górze 5 lutego 1661 r. akt królewski został opatrzony pieczęcią kancelarii większej koronnej i w pisany do księgi kanclerskiej (Metryki Koronnej) prowadzonej przez kanclerza Franciszka Prażmowskiego (1617–1673). Dzięki temu, choć nie zachował się oryginał dyplomu króla Jana II Kazimierza, to pozostała oblata w księgach Metryki Koronnej (Finkel 1912b; por. Cieślak 2011: 496–498), na którą wielokrotnie powoływali się jezuici, a w X IX i X X w. ci, którzy dowodzili, że uniwersytet we Lwowie powstał na podstawie dyplomu króla Jana II Kazimierza z 20 stycznia 1661 r. Akt króla Jana II Kazimierza stanowił, że lwowskie kolegium ma być przekształcone w pełny uniwersytet – „pod nazwą uniwersytetu, akademii ustanawiamy po wieczne czasy” – z prawem używania tych samych „praw, przywilejów i prerogatyw, wolności, tytułów, odznaczeń, godności i urzędów”, jakie posiadają akademie w Krakowie i w Wilnie, w tym do nadawania stopni akademickich bakałarza, magistra, licencjata i doktora. Ludwik Finkel, a po nim Franciszek Jaworski, pisali, że przywilej króla Jana II Kazimierza był dla idei uniwersytetu we Lwowie faktem o epokowym znaczeniu i m imo że nie został potwierdzony przez konstytucję sejmową, to przecież nigdy nie został unieważniony. Pojawiający się zarzut, że akt królewski został wydany na skutek wprowadzenia króla w błąd, Il. 3. Fragment oblaty dyplomu króla Jana II Kazimierza

Adam Redzik

można obalić faktami, a nade wszystko tym, że ani król Jan II Kazimierz, ani jego następcy nigdy aktu owego nie odwołali (Finkel 1894: 22; Jaworski 1912: 20).

Po niespełna czterech miesiącach od podpisania dyplomu, 15 maja 1661 r. król

Jan II Kazimierz wysłał do papieża Aleksandra VII list2, w k tórym zwracał się do głowy Kościoła o zatwierdzenie akademii lwowskiej i udzielenie jej apostolskiego błogosławieństwa (Załęski 1903: 152; Finkel 1894: 23; Cieślak 2011: 467).

Wydawało się, że sprawa zmierza ku szczęśliwemu zakończeniu. Nie doceniono jednak strażników monopolu krakowskiej wszechnicy (Cieślak 2011: 468–482).

Akademia Lwowska Towarzystwa Jezusowego (1661–1773) – walka o prawa akademickie

Badacze dziejów Uniwersytetu Lwowskiego wskazują, że to częstochowscy paulini poinformowali Akademię Krakowską o zamachu na jej prawa (Finkel 1894: 19–21; Jaworski 1912: 17–24; Cieślak 2011: 467). Bardzo szybko krakowscy akademicy rozpoczęli walkę o swoje prawa do wyłączności w części Rzeczypospolitej Obojga Narodów, czyli Koronie.

Działania Akademii Krakowskiej dostrzegli natychmiast jezuici, w tym wspomniany ks. Sikorski, który wydał w Warszawie broszurę w tej sprawie. Bronił w niej stanowiska o naglącej potrzebie akademii we Lwowie. Broszurę otrzymali wszyscy posłowie rozpoczętego 2 maja 1661 r. sejmu. Wydawało się, że starania jezuitów zwieńczone zostaną zatwierdzeniem sejmowym, tym bardziej że popierali ich najpotężniejsi, na czele z k rólem. Po stronie jezuitów zaangażował się też marszałek wielki koronny Jerzy Lubomirski (1616–1667), który robiącym podchody przedstawicielom Akademii Krakowskiej odpowiedział: „Nic z tego nie będzie; nie macie prawa przeszkadzać, majestat Rzeczypospolitej wymaga więcej akademii” (cyt. za: Jaworski 1912: 26). A mimo to do zatwierdzenia dyplomu królewskiego nie doszło z powodu zaskakującego zachowania znacznej części rajców lwowskich,

2 Oto treść listu: „Najdostojniejszy i błogosławiony w Chrystusie Ojcze, najłaskawszy Panie. Po ucałowaniu błogosławionych stóp Waszej Świątobliwości, od królestw moich i możnowładców składam wyrazy najpokorniejszego szacunku. Choć zaistniało tak wiele poważnych trudności, związanych z obecnymi czasami i wydarzeniami, to jednak nie chcę zbyt łatwo rezygnować z żadnej okazji szerzenia w Królestwie moim i jego prowincjach cnoty i nauki, w przekonaniu, że stanowią one najtrwalsze podwaliny Rzeczypospolitych. Ponieważ zaś ostatnio z bardzo poważnych przyczyn, przedstawionych Waszej Świątobliwości przez Najdostojniejszego Kardynała Orsini, Protektora Królestwa, sprawa katolicyzmu wymaga, żeby we Lwowskim Kolegium Towarzystwa Jezusowego powstało wielowydziałowe studium generalne, chętnie wyraziłem na to zgodę i zezwoliłem na wydanie Dokumentu erygującego Akademię i Uniwersytet. Proszę zatem usilnie Waszą Świątobliwość, by raczyła udzielić aprobaty i błogosławieństwa tej mojej decyzji i na zawsze ją potwierdzić. Polecając niniejszym listem ową sprawę ojcowskiej życzliwości Waszej Świątobliwości, łaski tej dla siebie i dla moich poddanych w pokorze się dopraszam. Dan w Warszawie, na walnym zebraniu sejmu, dnia 15 maja 1661 roku, panowania naszego w Polsce roku 13., w Szwecji 14. Świątobliwości Waszej najuleglejszy syn JAN KAZIMIERZ, KRÓL” (Cieślak 2011: 499).

Od kolegium jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

które wykorzystali przedstawiciele Akademii Krakowskiej – obawiając się o wynik głosowania, doprowadzili do przyjęcia rezolucji o odłożeniu zatwierdzenia na przyszły sejm. Czas jednak nie sprzyjał jezuitom. Przed sejmem 1662 r. wysłannicy Akademii Krakowskiej Łukasz Piotrowski i Kazimierz Stekanowicz umiejętnie podeszli drobną szlachtę oraz dotarli do byłych wychowanków Akademii Krakowskiej, oczerniając fałszywymi pomówieniami lwowskich jezuitów i namawiając do stanowczego sprzeciwu wobec przekształcenia ich kolegium w akademię. Rektor Krzykowski i działający w jego imieniu ksiądz Sikorski chyba nie zdawali sobie do końca sprawy z tak znacznego odwrócenia się posłów od popierania akademii we Lwowie. Ciosem okazał się inspirowany z K rakowa protest 31 posłów z Korony, na czele z marszałkiem sejmu Janem Wielopolskim (1630–1688), przeciwko przywilejowi królewskiemu dla akademii lwowskiej, uzyskanemu – jak napisano – ad male narrata, czyli „ze złej rady” (Jaworski 1912: 29). Ponownie nie doszło do uchwały sejmowej. Tuż po sejmie 21 maja 1662 r. zmarł bojownik o zatwierdzenie dyplomu królewskiego pierwszy rektor Akademii ks. Stanisław Krzykowski (Grzebień 2004: 338). W roku następnym toczył się spór przed papieżem Aleksandrem VII, przed którego majestat Akademia Krakowska wysłała swojego najlepszego teologa ks. Marcina Winklera (?–1700). Papież, chcąc pogodzić obydwie strony, zaproponował, aby jezuici zadowolili się nadawaniem stopni doktora z teologii i filozofii, a zrezygnowali z prawa i medycyny. Jezuici nie zaakceptowali jednak propozycji papieża, argumentując, że „nie wolno nam ukracać woli królewskiej wyrażonej w dyplomie” oraz że prawo nadawania doktoratów z filozofii i teologii posiadają już na mocy dawnych bulli papieskich (Finkel 1894: 23).

Pogrom antyżydowski z 1664 r. z ud ziałem lwowskich studentów zapewne przyczynił się do tego, że jezuici stracili zapał do walki o zatwierdzenie przez sejm dyplomu królewskiego. Wrócili do „pracy u podstaw”, czyli zadbania o kolegium. Wzmocnili kształcenie na poziomie akademickim, choć bez posługiwania się tytułem akademii. Starali się też wprowadzić większą karność wśród słuchaczy. Kilka lat później, w 1673 r. –na podstawie bulli Juliusza III z 1552 r. – generał zakonu Giovanni Oliva (1600–1681) zatwierdził dla kolegium we Lwowie prawo nadawania doktoratów z teologii i filozofii (Grzebień 2004: 378–380).

Wyciszenie sporu, dobra organizacja nauczania, rozbudowa lokalowa, solidna edukacja sprawiły, że lwowska szkoła jezuicka w świadomości społecznej i miejskiej postrzegana była jako akademia. Jezuici nie zrezygnowali z myśli o u regulowaniu statusu prawnego swej uczelni i gdy nadarzyła się okazja – tym razem za panowania Augusta III Sasa (1696–1763) – upomnieli się o ponowne zatwierdzenie przywileju Jana II Kazimierza. Tym razem przy poparciu arcybiskupa lwowskiego Wacława Sierakowskiego (1700–1780) doprowadzili do tego, że 18 k wietnia 1758 r. król August III Sas potwierdził dyplom erekcyjny Akademii Lwowskiej wydany przez króla Jana II Kazimierza. Ulegając

Adam Redzik

zabiegom jezuitów, król wysłał także pismo do papieża Klemensa XIII z prośbą o przyznanie kolegium lwowskiemu praw, jakie posiada Akademia Krakowska (Jaworski 1912: 41). Rok później papież Klemens XIII bullą Cunctis ubique paleat z 24 marca 1759 r. udzielił apostolskiej aprobaty akademii we Lwowie, określając jej nieco szczuplejsze od zamierzonych ramy (Finkel 1894: 27).

Odtąd Akademia Lwowska mogła nadawać stopnie naukowe oraz dokonywać promocji. Jednak dyplom królewski i bulla papieska rozpętały na nowo walkę z A kademią Krakowską, tak ostrą, „że jej nawet równać nie można z agitacyą z przed stu lat, kiedy chodziło o zatwierdzenie przywilejów Jana Kazimierza” (cyt. za: Jaworski 1912: 41).

Wydawałoby się, że jezuici lwowscy mają wyjątkowo mocne karty. Wydrukowali więc broszurę Dyskurs dwóch ziemianów z okazji wydanej bulli od ojca św. Klemensa XIII. na lwowską Akademię (Jaworski 1912: 42). Jednak przeciwnicy ich wszem wobec rozgłaszali o n iebezpiecznym naruszaniu praw i pr zywilejów Akademii Krakowskiej. Nacisk był tak duży, że z kancelarii królewskiej wydano dwa dekrety przekazujące sprawę sądom asesorskim (Woźniakowa 1990), jednocześnie zakazujące jezuitom cokolwiek czynić przed wyrokiem w s prawie. Tymczasem na sejmikach szlacheckich uchwalano „protesta” (które − zdaniem Jaworskiego − wniosła szlachta wołyńska, czernichowska, krakowska, oświęcimska i zatorska) przeciwko akademii jezuickiej we Lwowie, do których przyłączyła się także lwowska kapituła. Jezuici mieli przeciwko sobie także prymasa Władysława Łubieńskiego (do 1759 r. arcybiskupa lwowskiego), biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka oraz licznych dygnitarzy państwowych (Jaworski 1912: 41). Z czasem do przeciwników akademii dołączyły inne ziemie oraz dostojnicy kościelni i państwowi.

Tymczasem we Lwowie jezuici (mając dyplom królewski i bullę papieską) wyznaczyli uroczyste otwarcie Akademii i promocję pierwszych doktorów (Sobol, oprac., 1987: 44–45). Spór wokół lwowskiego ośrodka akademickiego narastał. Świadczą o t ym m.in. pochodzące z tego czasu dziesiątki broszur, protestów itp. – za i przeciw akademii (np. List Piotra Potockiego)3.

Nigdy nie został wydany akt prawny, który uznałby dyplomy królewskie za nieważne, co podkreślano m.in. w historii lwowskiego kolegium Historia Collegii Leopoliensis Jesu manu propria R.P. Matthiae Wielewicz pro tunc rectoris diligentissime collecta et descripta ad annum 1669, quo anno obdormivit in Domino) ks. Ma cieja Wielewicza oraz w późniejszych licznych publikacjach.

W 1772 r., w w yniku pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej Lwów został włączony do Austrii. Rok później na mocy brewe Dominus ac Redemptor ogłoszonego przez

3 [ https://polona.pl/item-view/fcf27ee1-42b2-4065-a164-8d9673f9b04c?page=0] [dostęp online: 10.03.2023].

Od kolegium jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

papieża Klemensa XIV zlikwidowano zakon jezuitów, a tym samym zamknięto szkoły prowadzone przez to zgromadzenie.

Uniwersytet Józefiński (1784–1805)

Koniec XVIII w. i pierwsza połowa wieku XIX to okres intensywnych zmian w eu ropejskiej edukacji. Przyczyniła się do tego wymuszona na papieżu Klemensie XIV przez Burbonów likwidacja w 1773 r. zakonu jezuitów, który w ogromnej części tworzył europejskie szkolnictwo średnie i w yższe. Na bazie majątku zakonu powstał Fundusz Edukacyjny, którym kierowała Nadworna Komisja Edukacyjna, mająca na celu rozbudowę szkolnictwa, szczególnie parafialnego (Dobrzański 1929; Dobrzański 1967: 179–191). Było to zgodne z ideą przyświecającą cesarzowej Marii Teresie Habsburg odseparowania edukacji od Kościoła (Tomczyk 2011: 13–22).

W literaturze przedmiotu podkreśla się, że zlikwidowanie Akademii Lwowskiej nie było na rękę cesarzowej. Dowodem na to ma być fakt, że już w roku kasaty jezuitów 1773 r. przybył do Lwowa protomedyk Galicji Andrzej Krupiński (1744–1783), który miał zorganizować we Lwowie naukę medycyny. W listopadzie 1776 r. uruchomiono we Lwowie w nowo wybudowanym gmachu kolegium pijarskiego terezjańskie Collegium Nobilium – Collegium Theresianum.

Il. 4. Dawne Collegium Nobilium, fot. Adam Lenkiewicz, Lwów 1937

Il. 5. Collegium Nobilium, widok współczesny (dawna ul. S. Głowińskiego, obecnie ul. Czernihiwska 7)

Ludwik Finkel pisał, że z analizy korespondencji cesarzowej Marii Teresy Habsburg wynikała wola utworzenia we Lwowie pełnego uniwersytetu. Na potwierdzenie tych dążeń wskazał, że uruchomione we Lwowie od 1774 r. instytuty mające kształcić medyków, teologów, prawników stanowiły „pełny zakład naukowy”, który od 1777 r. określano terminem „corpora szkół wyższych” (Finkel 1894: 36–44; Redzik 2017a: 83).

Po śmierci cesarzowej jej najstarszy syn Józef II Habsburg (1741–1790) postanowił kontynuować reformę szkolnictwa, zmierzając do podporządkowania całego systemu nauczania władzy monarszej i z upełne odcięcie go od wpływów kościelnych. System szkolny miał być jednolity, a zadanie szkół miało polegać na kształceniu urzędników dla państwa. Program nauczania miał być podporządkowany temu, co użyteczne dla państwa, gdyż studia uniwersyteckie nie miały służyć kształceniu uczonych, lecz urzędników. Wprowadzenie reform powierzono przewodniczącemu Nadwornej Komisji Edukacyjnej dyplomacie Gottfriedowi baronowi van Swietenowi (1733–1803)4. Po trzech latach przygotowań 21 października 1784 r. cesarz Józef II podpisał dyplom fundacyjny Uniwersytetu we Lwowie (Jaworski 1912: 56). Dokument przewidywał, że uczelnia będzie się składała z czterech wydziałów (teologii, prawa, medycyny i filozofii). W ten sposób – decyzją

4 Realizowany przez van Swietena system nauczania okazał się z perspektywy czasu zgubny dla austriackiego szkolnictwa wyższego.

Od kolegium jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

monarchy – powstał formalnie niezależny od Kościoła katolickiego państwowy Uniwersytet Lwowski (UL), który na cześć fundatora nazwo Uniwersytetem Józefińskim. Pierwszym rektorem został biskup rzymskokatolicki przemyski, a jednocześnie stronnik cesarski Wacław Betański (1715–1786)5, który kierował też pracami consistorium, czyli senatu akademickiego. Składał się on z rektora, dziekanów czterech wydziałów (profesorów, którzy przybyli z innych prowincji Austrii) oraz czterech seniorów fakultetów. Dziekani byli równocześnie dyrektorami studiów. Na dyplomach poszczególnych wydziałów figurowały pieczęcie (por. Redzik 2017a: 101).

Uniwersytet uruchomiono 16 listopada 1784 r. po uroczystej inauguracji, która rozpoczęła się w nowej auli bibliotecznej dawnego kościoła potrynitarskiego. W w ydarzeniu wzięli udział m.in. gubernator Galicji Joseph Brigido von Bresowitz – jako komisarz cesarza, wysocy dostojnicy państwowi i m iejscy oraz generałowie. Gubernator przekazał rektorowi akt erekcji Universitatis Josephini, pieczęcie oraz klucze. Rok erekcji Uniwersytetu Józefińskiego zbiegł się z reformą edukacji w całym państwie. Cesarz Józef II wydał w 1784 r. najwyższe postanowienie, na mocy którego wyłączył ostatecznie studia niższe z nauczania akademickiego, tworząc gimnazja akademickie, czyli przygotowujące do studiów uniwersyteckich. Zreformowano też szkoły trywialne i w iejskie, czyli szkoły elementarne i szkoły normalne powstałe na bazie dawnych kolonii akademickich oraz szkół klasztornych. Nazywano je teraz gimnazjami. Nauczanie w gimnazjum trwało pięć lat i obejmowało trzy klasy gramatykalne i dwie humaniora (artes humaniora).

Po śmierci Józefa II, kiedy w lutym 1790 r. tron objął Leopold II Habsburg (1747–1792), powołał on komisję mającą przygotować nową organizację szkolnictwa. Kierował nią prawnik Karl von Martini (1726–1800). Postanowił on wprowadzić do szkolnictwa wyższego w z nacznie większym stopniu niż dotychczas samorząd uniwersytecki, tzw. Konsess naukowy6. Następca Leopolda II – Franciszek I Habsburg (1768–1835) odwrócił reformy swojego ojca. W 1795 r. utworzył Komisję Rewizyjną Studiów (Studienrevisionskommission), na czele której stanął Henryk Rotenhan – przeciwnik reform Leopolda i Martiniego (Dobrzański 1967: 181). Na podstawie dekretu cesarskiego 22 w rześnia 1802 r. w całej monarchii zlikwidowano Konsessy naukowe, a w ich miejsce przywrócono system centralnego zarządzania edukacją za pośrednictwem dyrektoriatów, którymi kierowali urzędnicy polityczni i sądowi (Finkel 1894: 152). Nie chcąc utrzymywać

5 DALO, z. 26, op. 5, spr. 103, AUWR_UA_000_26_0_5_103_56111

6 Konsess naukowy funkcjonował od 17 kwietnia 1792 r. do 1802 r. jako naczelna władza szkolna w Galicji, która decydowała niemal o wszystkim, co dotyczyło edukacji – od kwestii nauczycieli szkół ludowych po obsadę katedr na uniwersytecie oraz od kwestii wynajmowania sal dla szkół ludowych, przez kwestie budowy gmachów szkolnych po zagadnienia związane z egzaminami oraz stypendiami dla uczniów i studentów (Finkel 1894: 148; Redzik 2017a: 88–89).

dwóch uniwersytetów, cesarz postanowił w 1803 r. o przekształceniu Uniwersytetu Lwowskiego w liceum, a właściwie o jego przeniesieniu do Krakowa, choć jeszcze w 1802 r. rozważano mniejsze miasto, w tym Jarosław. 20 października 1803 r. cesarz zatwierdził jednak uchwałę komisji nadwornej o przekształceniu uniwersytetu. Dwa lata później na podstawie rozporządzenia cesarskiego Provinzial-Gesetzsammlung des Königreichs Galizien und Lodomerien (numer XLIV, 165–170) z 9 sierpnia 1805 r. formalnie przeniesiono cesarski państwowy uniwersytet ze Lwowa do Krakowa. Konsystorium uniwersytetu, czyli senat akademicki, zebrał się po raz ostatni 10 października 1805 r. celem dokonania podsumowań oraz rozważenia dalszych działań. Część profesorów została we Lwowie, gdzie prowadzili wykłady w liceum, część wyjechała do Krakowa, a część do innych miast. Jak ustalił Ludwik Finkel, insygnia uniwersyteckie oddano do Wiednia, gdzie 15 czerwca 1810 r. przetopiono je na kruszec (Finkel 1894: 154; Redzik 2017a: 90). Tak formalnie zakończył z końcem 1805 r. istnienie Uniwersytet Józefiński, ale nie skończyły się dzieje Uniwersytetu Lwowskiego, który – co prawda zdegradowany – ale nadal prowadził działalność w tych samych gmachach i częściowo z tymi samymi wykładowcami, przy czym z wydziału lekarskiego pozostawiono tylko nauczanie chirurgii, położnictwa i weterynarii.

Liceum Lwowskie (1805–1817)

Z likwidacją Uniwersytetu Józefińskiego zbiegło się zwieńczenie reform Franciszka I w obszarze szkolnictwa. W 1805 r. w Austrii wprowadzono Politische Schulverfassung, czyli Powszechny Regulamin Szkolny. Obowiązywał on aż do 1866 r., a w z mienionej postaci do 1873 r. – uzupełniany licznymi regulacjami niższej rangi. Akt ten stał się jednym z najbardziej restrykcyjnych w swoich czasach – był wstecznictwem zarówno w stosunku do reform józefińskich, jak i do działalności Komisji Edukacji Narodowej w Polsce (Grodziski 1981: 729). Założenia Politische Schulverfassung opierały się na przekonaniu, że nie należy dążyć do kształcenia większej liczby osób, szczególnie pochodzenia plebejskiego. Ograniczono liczbę szkół średnich, zdegradowano niektóre szkoły wyższe (w t ym UL do rangi liceum). Nauka w gimnazjach, do których trafiało się w wieku 10 lat po ukończeniu szkoły normalnej (ludowej, czyli elementarnej) lub po okresie nauki domowej w rodzinach szlacheckich, trwała 5–6 lat. Po ukończeniu gimnazjum można było rozpocząć pracę urzędniczą lub kontynuować naukę w l iceum, czyli szkole „półwyższej”, której ukończenie dawało prawo wstępu na uniwersytet.

Liceum Lwowskie istniało w latach 1805–1817. Nauczanie odbywało się według dotychczasowych programów uniwersyteckich, ale okrojonych. Było dwuetapowe – na pierwszym etapie odbywano kurs wstępny, czyli dwuletnie studium filozoficzne, a na drugim studiowano na trzyletnim studium prawniczym, trzyletnim studium teologicznym lub

Od kolegium jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

dwuletnim studium medyko-chirurgicznym (Michalski 1977: 145–146). Zachowano też strukturę uniwersytetu. Urząd rektora pozostał, ale zlikwidowano urzędy dziekańskie. Senat składał się nadal z rektora i pięciu dyrektorów studiów. Nie można było się doktoryzować, a profesorowie mieli uposażenie nauczycieli liceów, a nie uniwersytetu. Liczba uczniów była jednak znacznie wyższa niż liczba studentów uniwersytetu w K rakowie. W 1805 na pierwszym roku uczyło się 245, a na drugim – 192 uczniów. W następnym roku na pierwszym roku było 290, a na drugim – 230 uczniów. Z kolei w 1808 na pierwszym roku było 322, na drugim 188, zaś na teologii 350 uczniów, a na prawie 160 (Finkel 1894: 170).

Uniwersytet Franciszkański (1817–1918)

Kiedy w Austrii w 1805 r. wprowadzono uwsteczniające reformy szkolne, w Europie następowało przemodelowanie myślenia o edukacji na poziomie wyższym. To na początku XIX w. (po klęsce w wojnie z Francją) powstała w Berlinie humboldtowska koncepcja uniwersytetu. Zakładała ona, że edukacja ma się odbywać na trzech poziomach: podstawowym, średnim i w yższym; że każdego roku ma się rozpoczynać o konkretnej porze – wprowadzono pojęcie roku szkolnego; na poziomie wyższym edukacja ma się łączyć z uprawianiem nauki, a uniwersytet jest niezależny, samorządny, wolny. Przepustką do studiów miała odtąd być matura (egzamin dojrzałości), która od 1812 r. wieńczyła edukację w ośmioklasowym gimnazjum. 16 sierpnia 1809 r. w Berlinie powstał Uniwersytet Berliński (niem. Berliner Universität). Otrzymał on w 1828 r. imię panującego króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III (niem. Friedrich-Wilhelms-Universität), ale inicjatorem jego powstania był filozof i językoznawca Wilhelm von Humboldt (1767–1835)7

Taki uniwersytet miał wyłączność na kształcenie nauczycieli dla gimnazjów; nauczyciel musiał jednak zdać jeszcze egzaminy nauczycielskie, które organizowano z czasem na wydziale filozoficznym uniwersytetu. Wobec kandydatów na profesorów uniwersyteckich wprowadzono wymóg dorobku naukowego oraz kompetencji dydaktycznych. Wymóg naukowy to posiadanie stopnia doktora, zaś kompetencje dydaktyczne należało wykazać w t rakcie procedury uzyskiwania prawa wykładania (venia legendi), czyli habilitacji. Ten, kto uzyskał prawo wykładania z konkretnego przedmiotu na konkretnym wydziale uniwersytetu, stawał się docentem prywatnym tego przedmiotu na tym konkretnym uniwersytecie (początkowo w S kładach uniwersytetu podawano w opisie: „habilitowany docent prywatny…”). I chociaż w samych Niemczech model Humboldta w ramach centralistycznych reform został na wiele lat zarzucony, to od drugiej połowy XIX w. upowszechnił się w całej Europie, a w XX w. dotarł także do USA (Waltoś 2016: 33).

7 Od 1949 r. uczelnia ta nosi nazwę Uniwersytet Humboldtów w Berlinie na cześć braci Wilhelma i Alexandra.

Tymczasem w cesarstwie rządzonym przez Franciszka I obowiązywał przestarzały zamordystyczny regulamin szkolny z 1805 r. Władze uniwersytetu, czyli rektor, senat oraz dziekani, podlegały gubernatorowi i u rzędowi gubernatorskiemu Galicji, który ingerował nawet w t reść wykładów oraz badania naukowe (Redzik 2017a: 99). Dopiero w 1849 r. zreorganizowano gimnazja na wzór niemiecki (humboldtowski), czyli wprowadzono szkoły ośmioklasowe, które kończyło się egzaminem dojrzałości. Na uniwersytetach model wolnego samorządnego uniwersytetu łączącego naukę z dydaktyką przebijał się przez ograniczenia jeszcze wiele lat – aż do końca lat 60. XIX w.

W takich warunkach doszło do wydania przez cesarza Franciszka I aktu erekcyjnego uniwersytetu we Lwowie, być może wymuszonego po części też „filopolską” polityką Aleksandra I Romanowa w K rólestwie Polskim (Michalski 1977: 147) i utworzeniem przez niego w 1816 r. Uniwersytetu Warszawskiego (UW). Miało to miejsce 7 sierpnia 1817 r. Uroczysta inauguracja odbyła się 4 listopada 1817 r. według takiego samego programu jak w roku 1784, w tym samym gmachu potrynidarskim i w tej samej sali bibliotecznej znajdującej się w nawie dawnego kościoła (Jaworski 1912: 71). Pierwszym rektorem odnowionego Uniwersytetu Franciszkańskiego został arcybiskup lwowski Andrzej Ankwicz (herbu Abdank) (1777–1838)8, który dbał o dyscyplinę wśród duchownych, a także o rozwój szkolnictwa ludowego, ale nie mógł – z uwagi na taką, a nie inną politykę państwa – uczynić z uniwersytetu znaczącego ośrodka nie tylko dydaktycznego, lecz także naukowego. Uniwersytet, choć przewidziany jako czterowydziałowy, nie utworzył wydziału lekarskiego. Istniało na nim jedynie kilka katedr medycznych, które działały jako Instytut Medyko-Chirurgiczny kształcący niższych lekarzy (określanych chirurgami) i akuszerki. Uniwersytet Franciszkański, podobnie jak Uniwersytet Józefiński, był w pierwszym okresie uczelnią dydaktyczną, a nie jednostką naukową. Profesorowie nie mieli swobody wykładu, gdyż program i podręczniki zatwierdzano w Wiedniu. Uniwersytet podporządkowany był administracyjnie władzy państwowej i krajowej. Wydział Filozoficzny nadal był „przygotowawczy”. Najliczniejszy był Wydział Prawa, na którym studiowano w celu zdania egzaminów prawniczych. W pierwszych latach na Uniwersytecie Franciszkańskim nauczano w języku łacińskim, natomiast w kolejnych wprowadzano jako wykładowy niemiecki. Od 1817 r. istniała Katedra Języka i Literatury Polskiej, ale język polski był właściwie lektoratem9 Upadek powstania listopadowego w 1831 r. wzmógł germanizację również na uniwersytecie. Język niemiecki wypierał łacinę. Polscy wykładowcy stanowili rzadkość, np. Franciszek Stroński (1803–1865)10, Rusinów (Ukraińców) właściwie nie było (wyjątek to Wydział Teologiczny). We Lwowie życie naukowe niemal nie istniało, z wyjątkiem

8 DALO, z. 26, op. 5, spr. 24, AUWR_UA_000_26_0_5_24_49163.

9 Zob. artykuły poświęcone filologii polskiej w niniejszym tomie.

10 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1830, AUWR_UA_000_26_0_5_1830_56667.

Od kolegium jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (Ossolineum), wokół którego budował się polski potencjał naukowy. Wiosna Ludów, która przetoczyła się przez Europę, mimo pokładanych nadziei w szkolnictwie, nie przyniosła oczekiwanych długotrwałych zmian. Mimo że minister wyznań i oświaty 29 w rześnia 1848 r. wyraził zgodę na wprowadzenie polskich wykładów, to silny sprzeciw niemieckich profesorów zaprzepaścił tę szansę. Nie pomogło nawet przełożenie o miesiąc rozpoczęcia roku akademickiego z 1 października na 1 listopada 1848 r. (Michalski 1977: 283). Rozporządzeniem ministra wyznań i oświaty z 4 grudnia 1848 r. przywrócono język niemiecki jako jedyny język wykładowy na UL. Kurs germanizacyjny zaostrzono (Redzik 2017a: 111). 16 g rudnia 1854 r. niemiecki stał się językiem wykładowym we wszystkich gimnazjach i na uniwersytetach w państwie (z nielicznymi wyjątkami) (Grzybowski 1982: 426–427). Bezwzględna polityka trwała przez 50 lat XIX w. Realizował ją kolejny władca – Franciszek Józef I Habsburg (1830–1916). Szkolnictwo wyższe w Austrii było ciągle regulowane przepisami ogólnopaństwowymi. W 1849 r. ministrem wyznań i oświaty został Leopold von Thun (1811–1888), konserwatysta, który stopniowo wprowadzał zmiany w szkolnictwie (Surman 2019: 43). Jeszcze w t ym samym roku wprowadzono ogólnoaustriacką tymczasową ustawę Provisorisches Gesetz über die Organisation der akademischen Behörden. Przewidywała ona m.in. swobodny wybór władz akademickich (rektora, dziekanów i prodziekanów – nowo powstały urząd). Ustawa miała obowiązywać przez cztery lata, ale – jak to bywa w przypadku regulacji tymczasowych – obowiązywała do 1873 r., kiedy weszła w życie nowa ustawa o organizacji władz akademickich (Patkaniowski 1964: 224). Regulacja z 1849 r obudowana została wieloma regulacjami ministerialnymi, które pozwalały na ograniczenie autonomii uniwersyteckiej i dalszą germanizację. Szczegółowo organizację studiów uniwersyteckich określały rozporządzenia ministerialne. Istotne znaczenie miało rozporządzenie ministra wyznań i oświaty z 1 października 1850 r. Allgemeine Anordnungen über die Facultätsstudien der Universitäten, wydane na podstawie postanowienia cesarskiego z 19 w rześnia tegoż roku. Dotyczyło ono organizacji studiów na wydziałach uniwersyteckich. Określało m.in. stosunek studentów do uczelni. Odrębnym regulacjom podlegały studia na poszczególnych wydziałach (Redzik 2017a: 116). Weszły one w ż ycie w roku akademickim 1850/51 i w prowadziły zasadnicze zmiany w kształceniu. Zniesiono dotychczasowy obowiązek odbywania przez wszystkich studentów studiów filozoficznych jako wstępnych. Od tej pory Wydział Filozoficzny stał się równorzędny wydziałom: teologii, prawa i medycyny (ten ostatni jednak we Lwowie nie istniał aż do 1894 r.), a studia na nim obejmowały humanistykę oraz nauki matematyczno-przyrodnicze11.

11 W 1850 r. na tym Wydziale habilitował się do wykładu z fizyki matematycznej Wojciech Urbański (Wróblewski 2017: 710) i była to prawdopodobnie pierwsza habilitacja na austriackim uniwersytecie.

Il. 6. Gmach główny Uniwersytetu Lwowskiego od 1851 r., widok współczesny (dawna ul. św. Mikołaja, obecnie ul. M. Hruszewskiego 4)

Gimnazja nadal były traktowane jako „zakłady naukowe” dające nobilitujące wykształcenie (census), ale – na wzór niemiecki – miały odtąd zapewnić przygotowanie kandydatów na uniwersytet. Po przekształceniu Wydziału Filozoficznego liczba studentów spadła na nim o niemal 90%, ale w kolejnych latach stale rosła, co było związane z rozbudową sieci gimnazjów i potrzebą wykształcenia profesorów dla tych szkół. Jednocześnie katedry na Wydziale Filozoficznym zaczęły stawać się ośrodkami rozwoju nauk humanistycznych i matematyczno-przyrodniczych. Rozporządzenie ministra wyznań i oświaty zatytułowane Über die Regelung der rechts- und staatswissenschaftlichen Studien an den österreichischen Universitäten z 2 października 1855 r. wprowadziło nową organizację studiów na Wydziale Prawa (Finkel 1894: 309; Patkaniowski 1964: 225–226). W 1872 r. wprowadzono rozporządzenie Verordnung des Ministers für K. u. U. vom 15. IV. 1872, bezüglich der Erlangung des Doktorates an den weltlichen Fakultäten (Verordnung 1872) o u zyskiwaniu stopnia doktora praw, które podobnie jak rozporządzenie z 2 października 1855 r. wprowadzało trzy egzaminy ścisłe zwane rygorozami (historyczne, sądowe, polityczne). Ostatnią austriacką regulacją studiów prawniczych było prawo Gesetz vom 20 April 1893 betreffend die rechts- und staatswissenschaftliche Studien und Staatsprüfungen z 20 kwietnia 1893 r. (Gesetz 1893).

W latach 50. uregulowania prawne rozmijały się z praktyką, gdyż działania rządu centralnego miały charakter neoabsolutystyczny i nacjonalistyczny, co przejawiało się

jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

blokowaniem obsady katedr, która zależała wyłącznie od Ministerstwa WiO. Dla uzyskania nominacji profesorskiej ważniejsza była opinia polityczna od kwalifikacji naukowych (Patkaniowski 1964: 227). W konsekwencji wprowadzono obok dziekana funkcję dyrektora studiów (Studiendirektor), blokowano dostęp do katedr Polakom – nie powołując zgłaszających się kandydatów lub usuwając ich z katedr, co miało miejsce na Uniwersytecie w Krakowie w 1852 r. (Surman 2012: 41).

Kandydat na studia musiał posiadać obywatelstwo austriackie, świadectwo ukończenia ośmioklasowego gimnazjum wyższego (klasycznego) – czyli wprowadzoną wówczas na wzór niemiecki maturę. Studia były płatne, ale istniał system zwolnień z opłat i odroczeń, np. z czesnego zwolnieni byli synowie profesorów (Żukowski 2011: 414).

Podejmowane na przełomie lat 50. i 60. XIX w. reformy w cesarstwie austriackim (m.in. próba wprowadzenia konstytucyjnego systemu federacyjnego) przekładały się również na sytuację na UL i zapowiadały daleko idące zmiany12. Sprzyjały temu wydarzenia polityczne, m.in. przegrana z Prusami w 1866 r. bitwa pod Sadową, powstanie rok później dualistycznej monarchii austro-węgierskiej, wraz z Galicją mającą od 1868 r. najszerszą autonomię spośród siedemnastu krajów koronnych wchodzących w skład austriackiej części Austro-Węgier (Kieniewicz, oprac., 1952).

Na Wydziale Filozoficznym od 1856 r. wykłady w języku polskim prowadził jedynie profesor języka i literatury polskiej Antoni Małecki (1821–1913)13. W 1868 r. zezwolono na prowadzenie wykładów w języku polskim z logiki14 sędziwemu profesorowi Mikołajowi Lipińskiemu (1806–1874)15. Następnie, po rocznej przerwie, profesurę i w ykład objął Euzebiusz Czerkawski (1822–1896)16. Trzeci wykład po polsku prowadził (mimo wielu przeszkód)17 Ksawery Liske (1838–1891)18. Pierwszym na Wydziale Prawa wykładającym w języku polskim19 był profesor prawa rzymskiego Jozafat Zielonacki

12 Ze zmianami w państwie zbiegło się wydarzenie symboliczne, mianowicie w 1861 r. uniwersytet zamówił w Wiedniu berła uniwersytecie (poprzednie zostały zniszczone w 1848 r. w czasie ostrzału uczelni). Jak wskazuje się w literaturze, miało to miejsce w 200. rocznicę wydania dyplomu erekcyjnego dla Akademii Lwowskiej w 1661 r. przez króla Jana Kazimierza, ale nie ma śladów, aby ta okoliczność miała wpływ na decyzję uniwersytetu właśnie w tym roku. Otrzymane w 1862 r. berła stały się po trosze zapowiedzią i symbolem nadchodzących zmian, dlatego niektórzy autorzy podkreślają zbieżność dat 1661 i 1861.

13 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1178, AUWR_UA_000_26_0_5_1178_56775.

14 E. Czerkawski prowadził wykład tylko przez dwa lata (Starzyński 1894: 33).

15 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1110, AUWR_UA_000_26_0_5_1110_56791.

16 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2059, AUWR_UA_000_26_0_5_2059_62786

17 Większość profesorów wydziału protestowało przeciwko wykładowi po polsku. Jednak 5 lipca 1868 r. K. Liske skierował do Ministerstwa WiO pismo w tej sprawie. Po roku, we wrześniu 1869 r., ministerstwo zezwoliło na wykłady w języku polskim Liskemu z historii oraz dyplomatyki (Starzyński 1894: 35; Redzik 2017a: 124).

18 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1111, AUWR_UA_000_26_0_5_1111_56790.

19 Od 1863 r. J. Zielonacki w wykładzie prowadzonym po niemiecku mógł uwzględniać polską terminologię, a od lutego 1867 r. prowadził dodatkowy wykład prawa rzymskiego w języku polskim.

Redzik (1818–1884)20. W k wietniu 1867 r. wykłady w języku polskim z procesu cywilnego powierzono Maurycemu Kabatowi (1814–1890)21, z prawa karnego – Feliksowi Gryzieckiemu (1837–1923)22, a z prawa cywilnego Ferdynandowi Źródłowskiemu (1843–1894)23 (Redzik 2017b: 397–410). W 1862 r. wprowadzono na Wydziale Prawa wykłady w języku ruskim (ukraińskim) przedmiotów wchodzących w zakres jednego z t rzech zdawanych podczas studiów egzaminów, a mianowicie egzaminu sądowego – najbardziej ukierunkowanego na wiedzę praktyczną 24. Były to prawo cywilne, proces cywilny, prawo karne i proces karny. Od 1868 r. wykład z prawa karnego prowadził adwokat Iwan Dobrianski (ukr. Іван Добрянський, w DALO jako Jan Dobrzański) (1842–1919)25, który w 1870 r. rozszerzył habilitację o w ykład prawa karnego w języku ukraińskim. Cztery lata później, aby wykładać prawo cywilne w języku ukraińskim, habilitował się Aleksander Ogonowski (ukr. Олександр Огоновський) (1848–1891)26.

W końcu lat 60. XIX w. rozważano, czy uniwersytet ma być utrakwistyczny, przy czym nie rozumiano tego jako uczelni dwujęzycznej niemiecko-polskiej (co podnoszono wcześniej), ale jako polsko-ruskiej (polsko-ukraińskiej). W praktyce nigdy nie doszło do utrakwizacji, gdyż na mocy postanowienia cesarskiego z 4 czerwca 1869 r. wprowadzono język polski jako język urzędowy w kraju, czyli jako „język służby wewnętrznej w urzędach i władzach podległych ministerstwom spraw wewnętrznych, skarbu, handlu, rolnictwa, obrony krajowej, Radzie szkolnej krajowej i w całym sądownictwie” (Starzyński 1894: 35–36).

Pojawiła się jeszcze w tej kwestii propozycja ugody polsko-ruskiej, ale sprawy toczyły się niemal naturalnie (Starzyński 1894: 35–36; Redzik 2017a: 124; Łazuga 2013: 92), tym bardziej że język polski był powszechnie znany i u znawany przez większość ludności Galicji za własny, a język ukraiński nie był jeszcze ujednolicony.

Dla ostatecznego wprowadzanie języków krajowych, a w praktyce języka polskiego na UL ogromne znaczenie miało rozporządzenie cesarskie z 4 lipca 1871 r. Na jego podstawie

[…] wszystkie ograniczenia, jakie dotychczas stały na przeszkodzie odbywaniu polskich i ruskich wykładów na prawniczym i filozoficznym wydziale […], mają odtąd całkowicie zniknąć, a na katedry w tych fakultetach mogą być w przyszłości powoływane tylko osoby uzdatnione zupełnie do wykładania w jednym z obu języków krajowych. (Starzyński 1916: 5)

20 DALO, z. 26, op. 5, spr. 740, AUWR_UA_000_26_0_5_740_64656.

21 DALO, z. 26, op. 5, spr. 773, AUWR_UA_000_26_0_5_773_64653

22 DALO, z. 26, op. 5, spr. 514, AUWR_UA_000_26_0_5_514_64677.

23 DALO, z. 26, op. 5, spr. 752, AUWR_UA_000_26_0_5_752_64654

24 Na Wydziale Filozoficznym język ruski (ukraiński) pojawił się w 1871 r., kiedy wykład o dziejach Rusi Czerwonej w języku ruskim rozpoczął prawnik Gabriel Szerszeniewicz. Główny wykład „Historia monarchii austro-węgierskiej prowadził jednak w języku polskim” (Redzik 2017a: 124).

25 DALO, z. 26, op. 5, spr. 589, AUWR_UA_000_26_0_5_589_64668

26 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1395, AUWR_UA_000_26_0_5_1395_64943.

Od kolegium jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

Od roku akademickiego 1874/75 wprowadzono zasadę, że wszyscy wykładający na UL powinni znać jeden z języków krajowych i mieć zdolności do wykładania w danym języku 27. W t ym czasie tylko trzech profesorów nie znało języka krajowego. Dwaj z nich ustąpili z katedry do 1876 r. Jedynie Edward Buhl (1825–1883)28 wykładał historię prawa niemieckiego do swojej śmierci w 1883 r. (Redzik 2017a: 125). W tym czasie już oficjalnie potwierdzano, że językiem wykładowym jest polski, a do wykładów w języku ruskim (ukraińskim) powołuje się profesorów w miarę potrzeb, w t ym do wykładu z prawa sądowego (cywilnego i karnego prawa materialnego i procesowego).

27 kwietnia 1873 r. ogłoszono nową ustawę Gesetz betreffend die Organisation der akademischen Behörden o organizacji władz akademickich, która uzupełniała zasady wprowadzone w 1849 r., dostosowując bardziej austriackie uniwersytety do wzoru niemieckiego, szczególnie przez rozszerzenie autonomii uniwersyteckiej. W tym czasie rektorem był Antoni Małecki, pierwszy świecki Polak na tym stanowisku (Kallenbach 1912: 429; Redzik 2017a: 125). Najwyższą władzą na uniwersytecie był senat, który decydował o sprawach naukowych i administracyjnych oraz sprawował władzę porządkowo-karną nad pracownikami i studentami. Pracami senatu kierował rektor wybierany przez wszystkich profesorów uniwersytetu na roczną kadencję w dwustopniowych wyborach przeprowadzanych w czerwcu. Podobnie wybierano na wydziałach dziekana – także na roczną kadencję. Minister wyznań i oświaty miał prawo do zatwierdzania wybranych władz uniwersytetu (Grzybowski 1982: 427). Ustawa z 1873 r. obowiązywała do odzyskania przez Polskę niepodległości i zmieniona została dopiero ustawą o szkołach akademickich z 1920 r., ale wzorce z tej regulacji oddziaływały na model ustawowy wprowadzony w Polsce. Odnotować wypada, że w latach 70. XIX w. pojawiły się w Wiedniu głosy domagające się zamknięcia UL z uwagi na problemy finansowe państwa, a nade wszystko na rzekomy upadek naukowy uczelni. Było to efektem utworzenia w Czerniowcach w 1875 r. uniwersytetu z niemieckim językiem wykładowym 29. Nie czekając na rozwój wydarzeń, uczeni zareagowali natychmiast. Ksawery Liske przygotował broszurę Der angebliche

Niedergang der Universität Lemberg. Offenes Sendschreiben an das Reichsrathsmitglied

Herrn Dr. Eduard Suess (Lemberg 1876)30. Poparli go inni uczeni (Kallenbach 1912: 429) oraz posłowie zarówno do parlamentu wiedeńskiego, jak i zaangażowani w r ządzie,

27 W publikowanych wykazach podawano nie tylko nazwiska wykładowcy, ale także nazwy przedmiotów i język wykładu (jeżeli był inny niż polski), np. „August Bálasits […], habilitowany docent prywatny austriackiego postępowania w sprawach cywilnych”; „Jan Dobrzański […], habilitowany docent prywatny dla austriackiego prawa i postępowania karnego z wykładem ruskim” (Skład: 1877).

28 DALO, z. 26, op. 5, spr. 172, AUWR_UA_000_26_0_5_172_64715.

29 Od momentu utworzenia aż do 1918 r. uczelnia nosiła oficjalną nazwę Uniwersytetu im. Franciszka Józefa w Czerniowcach (niem. Franz-Josephs-Universität Czernowitz).

30 [https://books.google.pl/books?id=OQkxjwEACAAJ&printsec=frontcover&hl=pl&source=gbs_ ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false] [dostęp online: 11.09.2019].

a t akże autorytety takie jak Franciszek Smolka (1810–1899)31 ( Knot 1937). Nie tylko odparli zarzuty, ale wykazali, że uczelnia intensywnie się rozwija (zob. Redzik 2017a: 128–133; Wojtkiewicz-Rok 2017: 793–800).

Od 1894 r. Uniwersytet Lwowski był pełnym czterowydziałowym uniwersytetem (Wydział Teologii, Wydział Prawa i Umiejętności Politycznych, Wydział Filozoficzny i Wydział Lekarski), jednakże Wydział Lekarski tylko formalnie funkcjonował, gdyż do 1896 r. trwała budowa kolejnych klinik i powoływanie profesorów. Ukonstytuowanie się kolegium profesorów wydziału, czyli Rady Wydziału, nastąpiło na mocy reskryptu ministra wyznań i oświaty Paula Gautscha von Frankenthurna z 23 września 1896 r., a pierwszym dziekanem został Henryk Kadyi (1851–1912)32 (Wojtkiewicz-Rok 2017: 798–800). Od 1901 r. palącym problemem uniwersytetu stali się studenci i profesorowie ukraińscy, którzy domagali się wykładów w języku ukraińskim oraz obsługi w języku ukraińskim. Gdy senat akademicki odmówił, powołując się na wskazane wyżej przepisy, na wiecu 1 g rudnia 1901 r. studenci ukraińscy ogłosili bojkot uniwersytetu. Ze spisu studentów ubyło około 300 studentów ukraińskich, którzy wyjechali do Wiednia, aby tam dokończyć studia, jednak po semestrze ogromna większość wróciła do Lwowa. Ten protest został dostrzeżony w wielu krajach europejskich. Konflikt się tlił, a w styczniu 1907 r. wybuchł ze wzmożoną siłą. Wówczas studenci ukraińscy zdewastowali gmach uniwersytetu, zniszczyli portrety rektorów i salę posiedzeń senatu, dotkliwie pobili i z ranili m.in. sekretarza uniwersytetu Alojzego Winiarza (1869–1912)33. Ulice miasta wypełniły się demonstracjami studentów polskich i u kraińskich. Odbywały się one też jesienią i w g rudniu 1907 r., kiedy rannych zostało kilku studentów polskich i k ilku ukraińskich. Ukraińscy działacze narodowi za prześladowania Ukraińców obwiniali m.in. namiestnika Galicji Andrzeja Potockiego (1861–1908), który został zastrzelony 12 k wietnia 1908 r. przez ukraińskiego studenta filozofii Myrosława Siczynskiego (ukr. Mиpocлaв Ciчинcький). 1 lipca 1910 r. wybuchła kolejna fala protestów, w w yniku których – być może od bratniej kuli – zginął ukraiński student Adam Kocko (ukr. Адам Коцко), którego potem uczyniono symbolem walki o u kraiński uniwersytet oraz walki z Polakami (Redzik 2017a: 134–138).

Po wybuchu I wojny światowej Lwów został 3 września 1914 r. zajęty przez wojska rosyjskie i odtąd był przez rok okupowany (Białynia-Chołodecki 1930). Rektor, prorektor oraz część kadry nauczającej wyjechała do Wiednia. We Lwowie pozostali nieliczni. Uczelnią kierował prorektor34 Adolf Beck (1863–1942)35. Uniwersytet oficjalnie był

31 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1761, AUWR_UA_000_26_0_5_1761_56681.

32 DALO, z. 26, op. 5, spr. 777, AUWR_UA_000_26_0_5_777_70188

33 DALO, z. 26, op. 5, spr. 261, AUWR_UA_000_26_0_5_261_64707.

34 Adolf Beck sprawował tę funkcję w roku akademickim 1913/14.

35 DALO, z. 26, op. 5, spr. 84, AUWR_UA_000_26_0_5_84_56130.

Od kolegium jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

zamknięty, ale prowadził ograniczoną działalność. Administracją wojskową kierował generał-gubernator Galicji i Bukowiny Gieorgij Bobrianski (ros. Георгий Бобринский) (1863–1928), zaś jego delegatem na uniwersytet został poseł do rosyjskiej Dumy Dymitr Czichaczow (ros. Дмитрий Чихачёв) (1876–1918). Za jego przyczyną, co być może było efektem rozmów z Adolfem Beckiem oraz Stanisławem Zakrzewskim (1873–1936)36, władze rosyjskie postanowiły pozostawić swobodę uniwersytetowi i zezwoliły na przeprowadzenie egzaminów, w t ym doktorskich. Odbyły się też promocje doktorskie (72 promocje, z czego 54 na Wydziale Prawa). Pod koniec bytności Rosjan we Lwowie dokonano licznych aresztowań i w ywózki inteligencji lwowskiej. 19 czerwca 1915 r. aresztowano p.o. rektora Adolfa Becka. Następnego dnia zarząd nad uniwersytetem objął Ludwik Finkel (1858–1930)37 i sprawował go do przyjazdu do Lwowa 5 lipca 1915 r. rektora Kazimierza Twardowskiego (1866–1938)38. Rosjanie opuścili Lwów 22 czerwca 1915 r. ( Redzik 2017a: 151–156). Wraz ze zbliżaniem się końca wojny rysował się wyraźnie konflikt militarny pomiędzy Polakami i U kraińcami. Aktorem krwawych wydarzeń stał się też uniwersytet.

W II Rzeczypospolitej

Polskiej (1918–1939) – Uniwersytet Jana Kazimierza

W październiku 1918 r. rozpoczęły się zajęcia. Na uniwersytet zapisało się 3747 studentów. Poprzedziła je proklamacja niepodległości Polski (Królestwa Polskiego) przez Radę Regencyjną w Warszawie, co miało miejsce 8 października 1918 r. W mieście zapanowało poruszenie. Zaczęto usuwać austriackie godła.

Inauguracja roku akademickiego 1918/19 rozpoczęła się 13 października 1918 r. nabożeństwem w kościele św. Mikołaja (Wołczański 2013: 585–608). Na 1 listopada zapowiedziano przyjazd do Lwowa Polskiej Komisji Likwidacyjnej. Zanim to nastąpiło, w nocy z 31 października na 1 listopada 1918 r. Lwów zajęły, w porozumieniu z Austriakami, wojska ukraińskie. Ogłoszono powstanie państwa ukraińskiego mającego być częścią federacyjnej monarchii austriackiej, dziś w literaturze określanego Zachodnioukraińską Republiką Ludową (ukr. Західно-Українська Народна Республіка; oficjalnie nazwę tę wprowadzono w grudniu 1918 r., po upadku monarchii habsburskiej). Za broń chwyciły nieliczne formacje polskie, w tym paramilitarne, oraz młodzież gimnazjalna i akademicka. Walka o Lwów trwała trzy tygodnie. Jej ofiarami byli studenci i naukowcy, m.in. profesor anatomii Gustaw Bikeles (Klimecki 2000; Galuba 2004; Redzik 2017a: 157–158). Wojsko ukraińskie opuściło

36 DALO, z. 26, op. 5, spr. 715, AUWR_UA_000_26_0_5_715_52161.

37 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1952, AUWR_UA_000_26_0_5_1952_56633

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1953, AUWR_UA_000_26_0_5_1953_56631.

38 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1860, AUWR_UA_000_26_0_5_1860_56655

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1861, AUWR_UA_000_26_0_5_1861_56654.

Od kolegium jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

został w 1919 r. ministrem wyznań religijnych i oświecenia publicznego w rządzie Ignacego Paderewskiego, w t ym samym rządzie ekonomista Leon Biliński (1846–1923)52 pełnił funkcję ministra skarbu, a romanista Edward Porębowicz (1862–1937)53 objął obowiązki w Ministerstwie Sztuki i Kultury. Wielu profesorów przeniosło się na uniwersytety w Poznaniu czy w Wilnie, niektórzy na „wskrzeszony” Uniwersytet Warszawski. Z radością, ale i z żalem, o w yjeździe uczonych ze Lwowa do Warszawy, Kazimierz Twardowski mówił: [...] nasza Wszechnica musiała stać się dla Wszechnicy warszawskiej prawdziwą Alma Mater, istotną matką-żywicielką, żywiącą ją kosztem swych własnych sił, właśnie wtedy, gdy najwyższego natężenia tych sił i najsilniejszego ich skupienia wymagało położenie naszego Uniwersytetu tu na miejscu. I nie tylko katedry warszawskie nęciły tutejszych uczonych, lecz także różne pola działalności publicznej, otwierające się z powodu wypadków politycznych. Więc poczucie żalu, żeśmy tracili tylu kolegów, mogło doznać pewnego zrównoważenia chyba w dumie, jaką słusznie mogliśmy odczuwać, widząc, jak wielkie usługi sprawie nauki polskiej i w ogóle sprawie polskiej mogli oddawać członkowie Uniwersytetu Lwowskiego także poza Lwowem. (Inauguracja: 1919/20)

Zajęć uniwersyteckich do końca roku akademickiego 1918/19 nie wznowiono. W piśmie z 17 k wietnia 1919 r. wiceprezydent Namiestnictwa Stanisław Grodzicki polecił, aby wszyscy urzędnicy państwowi, w t ym uniwersyteccy, złożyli ślubowanie na wierność państwu polskiemu. 14 maja 1919 r. Generalny Delegat Rządu dla b. Królestwa Galicji i Lodomerii (organ utworzony 7 marca 1919 r.) Kazimierz Gałecki przesłał senatowi akademickiemu Uniwersytetu Lwowskiego rozporządzenie Prezydium Namiestnictwa z 14 k wietnia 1919 r. w sprawie natychmiastowego odebrania od pracowników uniwersytetu roty ślubowania, zaznaczając, że osoby, które odmówią, mają być natychmiast zwolnione. Uroczyste zebranie profesorów w auli i złożenie ślubowania odbyło się 28 maja 1919 r. Dwa dni później takie samo ślubowanie złożyli asystenci i uniwersytecka służba administracyjna (Redzik 2017a: 160–161). Złożenia ślubowania odmówiła większość profesorów ukraińskich, z w yjątkiem wspomnianego już Stebelskiego. Tym samym pozostali profesorowie ukraińscy stracili pracę na uniwersytecie. Przypieczętowaniem likwidacji wykładów w języku ukraińskim była uchwała senatu akademickiego z 15 marca 1920 r., w k tórej postanowiono, że obowiązywanie zarządzeń dotyczących wykładów w języku ruskim (ukraińskim) jest nieodpowiednie i nieuzasadnione, w z wiązku z czym uznano je za nieaktualne54. Nie zerwano jednak wszelkich więzi akademickich z byłymi

52 DALO, z. 26, op. 5, spr. 117, AUWR_UA_000_26_0_5_117_56097.

53 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1544, AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729

54 Po likwidacji ukraińskich wykładów (z wyjątkiem filologii ruskiej) liczne ukraińskie organizacje ogłosiły bojkot UJK, a tych, którzy się wyłamali, np. ukraińskich chłopów wysyłających synów na Uniwersytet, niejednokrotnie krwawo karano, np. przez spalenie zabudowań gospodarczych (Mudryj 2017: 906).

profesorami. Tym, którzy osiągnęli wiek emerytalny, wypłacano emeryturę, a zmarłym zapewniano pogrzeb z honorami akademickimi, jak to było po śmierci 15 g rudnia 1920 r. ks. Iwana Bartoszewskiego (ukr. Іван Бартошевський, w DALO jako Jan Bartoszewski) (1852–1920)55, wieloletniego profesora Wydziału Teologicznego.

Wiosną 1919 r., pomimo iż uniwersytet nie prowadził zajęć ogólnych, zorganizowano kursy dla służących w wojsku słuchaczy Wydziałów Prawniczego i Lekarskiego, które odbywały się w tzw. okresach niefrontowych oraz po ustaniu działań wojennych. W połowie sierpnia 1919 r. w prasie lwowskiej rektorzy uniwersytetu i politechniki ogłosili warunki wpisu na rok akademicki 1919/20. Wstęp na studia miała mieć tylko młodzież przyznająca się do obywatelstwa polskiego, która spełniła obowiązek służby wojskowej w wojsku polskim lub – po zgłoszeniu się – nie została do armii przyjęta, a t akże obywatele państw koalicyjnych i neutralnych. Spotkało się to z protestami młodzieży żydowskiej i u kraińskiej (Biedrzycka 2012: 33; Redzik 2017a: 161; Хобзей 1991: 45). Należy zauważyć, że podobne warunki wpisu przyjęły pozostałe polskie uczelnie. Słusznie wskazywano, że w Galicji Wschodniej nie przeprowadzono poboru do wojska polskiego wśród ludności niepolskiej, a zatem większość młodzieży żydowskiej nie mogła służyć w wojsku polskim (Biedrzycka 2012: 33), z kolei młodzież ukraińska w w iększości walczyła w wojsku ukraińskim lub mu sprzyjała. Wobec powyższego rektor wyjechał do Warszawy 16 września, a wyniki obrad przedstawił senatowi 21 września 1919 r. W następnym dniu minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego ogłosił rozporządzenie w sprawie warunków przyjęcia na uniwersytet i w pisów ( Pilch 1997: 24–25). Niedługo potem, w z wiązku z wejściem ustawy z 1920 r., straciły one moc, gdyż ustawa wymagało tylko matury (art. 85).

Zapisy według wskazanych zasad przeprowadzono na rok akademicki 1919/20. We Lwowie rozpoczęły się 25 września 1919 r. W trakcie ich trwania 27 września Generalny Delegat Rządu dla b. Królestwa Galicji i Lodomerii Kazimierz Gałecki zakazał prowadzenia na uniwersytecie wykładów po ukraińsku, a Towarzystwu Naukowemu im. Tarasa Szewczenki (ukr. Наукове товариство імені Шевченк) prowadzenia kursów naukowych (Biedrzycka 2012: 35).

Uroczystość rozpoczęcia pierwszego roku akademickiego, podczas której rektor Alfred Halban wygłosił mowę inauguracyjną, odbyła się 25 października 1919 r. Halban był nie tylko rektorem, lecz także posłem do Sejmu Ustawodawczego (1919–1922). Odegrał więc – wespół z innymi profesorami posłami – istotną rolę w pozyskaniu funduszy dla uniwersytetu, w t ym nowego głównego gmachu w postaci kompleksu okazałych

Jednocześnie w 1919 r. intelektualiści ukraińscy podjęli starania o utworzenie we Lwowie uniwersytetu ukraińskiego (Мудрий 2002).

55 DALO, z. 26, op. 5, spr. 71, AUWR_UA_000_26_0_5_71_56143.

Od kolegium jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

budynków byłego Sejmu Krajowego we Lwowie, co zapowiadano już od miesięcy. Ostatecznie, ustawą z 30 stycznia 1920 r. zlikwidowano Sejm i Wydział Krajowy byłego Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim56, a majątek tychże włączono do majątku II Rzeczypospolitej Polskiej57. Kompetencje Wydziału Krajowego i Sejmu przekazano do utworzonego Tymczasowego Wydziału Samorządowego. Niespełna miesiąc później, 26 lutego 1920 r., Rada Ministrów, na wniosek ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego, podjęła jednomyślnie uchwałę przyznającą – jeszcze prowizorycznie – kompleks budynków Uniwersytetowi Lwowskiemu (Kronika UJK: 1920/21).

Il. 7. Gmach dawnego Sejmu Krajowego we Lwowie. Od 1919 r. gmach główny Uniwersytetu Jana Kazimierza przy ul. Marszałkowskiej. Elewacja od strony ul. T. Kościuszki

Il. 8. Gmach dawnego Sejmu Krajowego we Lwowie. Od 1919 r. gmach główny Uniwersytetu Jana Kazimierza przy ul. Marszałkowskiej. Elewacja od strony ul. Marszałkowskiej

56 Wszystkie omawiane ustawy z lat 1918–1939 znajdują się w Internetowym Systemie Akt Prawnych (ISAP), który jest częścią Systemu Informacyjnego Sejmu RP. W artykule w kolejności podaję rok, numer, ewentualnie paragraf, w którym w Dziennika Ustaw (Dz.U.) lub w Dzienniku Urzędowym Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP) (Dz. Urz. Min. WRiOP) znajduje się przywołany dokument, m.in. ustawy, rozporządzenia, zarządzenia. Ze względu na ograniczone rozmiary artykułu nie zamieszczam pełnych tytułów poszczególnych ustaw oraz linków do konkretnych dokumentów. Zob. [https:// isap.sejm.gov.pl/] [dostęp online: 10.01.2023].

57 Dz.U.1920, 11, poz. 61.

Il. 9. Gmach dawnego Sejmu Krajowego we Lwowie. Od 1919 r. gmach główny Uniwersytetu Jana Kazimierza przy ul. Marszałkowskiej (obecnie Lwowski Narodowy Uniwersytet im. Iwana Franki, ul. Uniwersytecka 1) (widok współczesny)

Od listopada 1918 r. na UL stosowano prawo polskie o szkolnictwie wyższym w takim zakresie, w jakim je przyjmowano. Do połowy 1920 r. zasadniczą część regulacji stanowiły jeszcze przepisy austriackie, w t ym ordynacja akademicka z 1873 r. 22 listopada 1919 r. zmieniono nazwę uniwersytetu na Uniwersytet Jana Kazimierza (UJK) (Redzik 2017a: 178). Ustawą z 4 czerwca 1920 r. wprowadzono tymczasowy ustrój władz szkolnych, który – tak jak ustawa – nie uległ zasadniczym zmianom do 1939 r.58 Odpowiedzialne w rządzie za całe szkolnictwo, w t ym szkoły akademickie, było Ministerstwo WRiOP, powstałe jeszcze w styczniu 1917 r. jako Departament Tymczasowej Rady Stanu (Redzik 2009: 6–22).

Istniała potrzeba rychłego przygotowania regulacji dotyczącej szkolnictwa wyższego i nauki w odrodzonej Polsce. W tym celu prowadzono na uniwersytetach państwowych i prywatnych dyskusje oraz przygotowywano projekty regulacji. Na przełomie czerwca i lipca 1919 r. na Uniwersytecie Warszawskim odbyła się konferencja ponad 40 jednostek naukowych, ponadto od 28 czerwca do 3 lipca 1919 r. w sali posiedzeń senatu akademickiego UW została przeprowadzona ankieta, na podstawie której miano przygotować projekt ustawy o szkołach akademickich (Zamojska 2009: 157–158). Uniwersytet Lwowski

58 Dz.U. 1920, 50, poz. 304. Zob. też Dz. Urz. Min. WRiOP 1936, Nr 5, poz. 112.

Od kolegium jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

reprezentowali członkowie powołanej dwa miesiące wcześniej międzywydziałowej senackiej komisji: Władysław Abraham, Kamil Stefko, ks. Adam Gerstmann (1873–1940)59, Włodzimierz Sieradzki (1870–1941)60 i Kazimierz Twardowski (Redzik 2017a: 169). Przedstawili oni m.in. przygotowany we Lwowie pod redakcją K. Twardowskiego Projekt statutu ramowego uniwersytetów polskich (Zamojska 2009: 219–231; Wołczański 2002: 172). Projekt zakładał wolność nauki, zapewniał laickość uczelni, przewidywał, że studiować na każdym wydziale mogą zarówno mężczyźni, jak i kobiety – z wyłączeniem Wydziału Teologii. Nie był natomiast tak otwarty na dostęp kobiet do profesury, rezerwując ją dla mężczyzn (Redzik 2017a: 170). Odmienny projekt regulacji akademickiej opracował Uniwersytet Jagielloński (UJ) i to on stał się podstawą projektu rządowego ustawy o szkołach akademickich z 1920 r. Projekt opracował zespół powołany przez senat akademicki UJ, tzw. Komisja dwudziestu, a jego głównym autorem był Stanisław Estreicher (Dybiec 2000: 634–635).

Pierwszą w wolnej Polsce, opartą na projekcie krakowskim S. Estreichera, ustawę o szkołach akademickich uchwalono 13 lipca 1920 r.61 Z lwowskiego projektu zaczerpnięto kadencje rektora i d ziekana – roczne, co zresztą było powtórzeniem regulacji austriackiej. Ustawa opierała się na zasadach szerokiej autonomii szkół akademickich, ale jej język był na tyle nieprecyzyjny, że wywołało to liczne problemy i krytykę. Już w 1920 r. dwaj wybitni profesorowie Wydziału Prawa UJK we Lwowie Roman Longchamps de Bérier (w DALO jako Roman Longchamps) (1883–1941)62 i Juliusz Makarewicz wytknęli jej liczne błędy terminologiczne, sprzeczności i lakoniczność oraz brak sprecyzowania terminu „autonomia”. Makarewicz ośmieszył też „oratorski” i patetyczny wstęp do ustawy (Longchamps de Bérier, Makarewicz 1920). W z wiązku z zastrzeżeniami w roku akademickim 1920/21 odbyły się dwie konferencje Rektorów Wyższych Szkół Akademickich Państwa Polskiego, które zostały zwołane przez ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego Macieja Rataja. Pierwsza odbyła się 17 w rześnia 1920 r. (z upoważnienia rektora Halbana uczestniczył w niej K. Twardowski). Druga obradowała 27 i 28 czerwca 1921 r. i wziął w niej udział nowy rektor UJK Emanuel Machek (1852–1930)63. Podczas konferencji podniesiono m.in. kwestie dotyczące administracji uniwersytetami, uposażenia profesorów i emerytur oraz zastanawiano się nad potrzebą rychłej nowelizacji ustawy lub jej zmiany (Zembrzuski 1932: 42–43; por. Zamojska 2004). W konsekwencji minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego powołał komisję rzeczoznawców w składzie Kazimierz Twardowski (UJK), Stanisław Estreicher (UJ), Karol Lutostański (UW),

59 DALO, z. 26, op. 5, spr. 406, AUWR_UA_000_26_0_5_406_49478

60 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1717, AUWR_UA_000_26_0_5_1717_70571.

61 Dz.U. 1920, 72, poz. 494.

62 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1096, AUWR_UA_000_26_0_5_1096_64962. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 102, AUWR_UA_001_P_119_0_1_102_53853

63 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1229, AUWR_UA_000_26_0_5_1229_69094.

Adam Redzik

mającą na celu zbadanie nowelizacji bądź projektu nowej ustawy o szkołach akademickich. 29 października 1920 r. senat skademicki UJK przekazał rektorowi prawo mianowania asystentów uniwersyteckich, których powoływanie przewidywała ustawa, ale nie precyzowała wielu kwestii z nimi związanych (Redzik 2017a: 170). W latach 1921–1926 ustawa o szkołach akademickich była kilkakrotnie nowelizowana w celu usunięcia niejasności, lecz kwestii zasadniczych nie dotykała (Redzik 2009).

Równolegle do ustawy o szkołach akademickich 13 lipca 1920 r. uchwalono ustawę Uposażenie profesorów, innych wykładających i pomocników naukowych w państwowych szkołach akademickich64. Miała ona ogromne znaczenie, gdyż ujednolicała kwestię uposażeń. Była dalece niepełna, co sprawiło, że po niespełna dwóch latach została zastąpiona nową ustawą o t ym samym tytule. Kwestie wykonawcze uregulowano w rozporządzeniu Rady Ministrów oraz rozporządzeniu ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego65. Wynagrodzenie dla zastępców profesorów uregulowano natomiast w odrębnych regulacjach66, podobnie jak wysokości dodatkowego wynagrodzenia rektora, prorektorów i dziekanów z tytułu sprawowanych funkcji akademickich i innych67. Ponadto 25 lutego 1921 r., po licznych zabiegach profesorów Alfreda Halbana i St anisława Zakrzewskiego, Sejm Ustawodawczy podjął uchwałę o przekazaniu na potrzeby UJK całego gmachu byłego Sejmu Galicyjskiego i Wydziału Krajowego (Janczewski 1966: 139). Nieco ponad miesiąc później na mocy ustawy z 23 k wietnia 1923 r. o przekazaniu UJK budynków posejmowych stały się one własnością uczelni68. Pomimo regulacji ustawowej Tymczasowy Wydział Samorządowy opróżnił ostatnie pomieszczenia dawnego Sejmu Krajowego dopiero w 1928 r. (Redzik 2017a: 166).

W 1924 r. senat akademicki UJK zajmował się także sprawą ukraińskiego uniwersytetu. Uznał ją za ważną i godną realizacji, ale pod warunkiem, że jednocześnie nie powstanie instytucja polityczna, lecz naukowa i k ulturalna (Kronika UJK: 1924/25). Senat w uchwale z 22 w rześnia 2024 r. odniósł się do komunikatu Ministerstwa WRiOP69 podkreślając, że w sprawie tego uniwersytetu powinien brać udział przedstawiciel UJK (Kronika UJK: 1924/25).

W 1924 r. doszło do zmiany w strukturze uniwersytetu. Dotychczasowy Wydział Filozoficzny został podzielony na Wydział Humanistyczny oraz Wydział Matematyczno-

64 Dz.U. 1920, 65, poz. 432.

65 Dz.U. 1922, 28, poz. 226. Zob. też Dz.U. 1922, 74, poz. 669; Dz.U. 1923, 67, poz. 523.

66 Dz.U. 1924, 31, poz. 311. Zob. też Dz.U. 1925, 40, poz. 275; Dz.U. 1930, 44, poz. 374.

67 Dz.U. 1933, 73, poz. 534; Dz.U. 1923, 8, poz. 48.

68 Dz.U. 1923, 61, poz. 444.

69 Zob. artykuł zatytułowany Z Ministerstwa WRiOP, który odnosił się do Ustawy z 26 września 1922 r. (Dz.U. 1922, 90, poz. 829). Zalecała ona rządowi podjęcie działań w sprawie założenia uniwersytetu ruskiego (ukraińskiego), którego „zadaniem będzie zaspokojenie kulturalne potrzeb ukraińskiego społeczeństwa wschodnich województw” (Monitor Polski 1924, 204).

Od kolegium jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

-P rzyrodniczy70. Nastąpiło to na podstawie uchwały Rady Wydziału Filozoficznego z 17 czerwca 1924 r., która była podstawą memoriału Uniwersytetu. Ministerstwo WRiOP zgodę na podział wyraziło 28 lipca 1924 r. Uniwersytet w nowej, pięciowydziałowej strukturze zaczął funkcjonować od 1 października 1924 r. (Kotliński, Redzik 2017: 672) Po przewrocie majowym 1926 r. dążenia do zmiany ustawy o szkołach akademickich ustały i zaczęto jej bronić jako gwarantującej zagrożoną ze strony sanacji wolność akademicką i autonomię szkół akademickich (zob. Hrynakowski 1927; Dybiec 2000: 644–649). Wbrew dominującemu przekazowi plany reform, które wkrótce podjęły władze sanacyjne, były popierane przez wielu profesorów, w t ym tych, którzy dotychczas pracowali nad przygotowywaniem projektów zmian w szkolnictwie wyższym. Byli wśród nich profesorowie UJK: Stanisław Zakrzewski, Zygmunt Czerny (1888–1975)71 oraz Kamil Stefko (Dybiec 2000: 649, 656).

Pierwszą ważną, gdyż systemową regulacją wprowadzoną po 1926 r. było przygotowywane od wielu lat uregulowanie stosunku służbowego profesorów. Zostało ono wprowadzone w formie Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 24 lutego 1928 r. – Stosunek służbowy profesorów państwowych szkół akademickich i pomocniczych sił naukowych72. Regulacja ta to jedyny akt prawny dotyczący stosunków służbowych pracowników naukowych państwowych szkół wyższych wprowadzony w okresie II Rzeczypospolitej, a uchylony został dopiero w ustawie z 5 listopada 1958 r. o szkolnictwie wyższym. Regulacja stanowiła zapowiedź planowanej nowej ustawy o szkołach akademickich. Najwięcej kontrowersji wywołały przepisy dyscyplinarne dotyczące profesorów, które w istotny sposób ograniczały swobodę akademicką. Nowelizacją z 27 października 1932 r.73 zostały one dodatkowo zmienione w kierunku dania ministrowi możliwości przeniesienia profesora w stan „nieczynny” w konsekwencji zmian organizacyjnych, bez względu na jego wiek i z naczenie. W rozporządzeniu pojawił się zapis o zakazie „wchodzenia w z wiązki lub zmowy, które mogą zakłócić należyty bieg zarządu państwowego lub normalnego toku służby”, co dość powszechnie interpretowano jako zakaz opozycyjnej działalności politycznej (Redzik 2017a: 171).

70 W paragrafie 2 Rozporządzenia Ministra WRiOP szczegółowo podano, że do Wydziału Humanistycznego wchodzą „katedry zwyczajne: filozofii, historii społecznej i gospodarczej, archeologii klasycznej, historii sztuki nowożytnej, muzykologii, historii starożytnej, historii średniowiecznej i nauk pomocniczych historii, historii nowożytnej, historii Polski, gramatyki porównawczej języków indoeuropejskich, filologii klasycznej, języka i literatury polskiej, filologii słowiańskiej, języka i literatury ruskiej, filologii romańskiej, języka i literatury niemieckiej, porównawczej historii literatury, nauk orientalistycznych oraz etnologii i antropologii; katedry nadzwyczajne: prehistorii, języka i literatury francuskiej, etnologii, filologii angielskiej oraz historii oświaty i szkolnictwa” (Kronika UJK: 1924/25).

71 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2068, AUWR_UA_000_26_0_5_2068_62784 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 253, AUWR_UA_001_P_119_0_1_253_66601.

72 Dz.U. 1928, 24, poz. 204.

73 Dz.U. 1932, 94, poz. 819.

W międzyczasie pod kierunkiem ministra Janusza Jędrzejewicza przygotowywano projekt ministerialny przyszłej ustawy o szkołach akademickich. Opublikowano go w styczniu 1932 r. w celu poddania pod dyskusję. Z k rytyczną oceną projektu wystąpiły wszystkie uniwersytety i wielu uczonych indywidualnie (w tym lwowscy nestorzy Oswald Balzer i Stanisław Starzyński), a także towarzystwa naukowe (Polska Akademia Umiejętności, Towarzystwo Naukowe Warszawskie i Towarzystwo Naukowe we Lwowie) oraz konferencja rektorów szkół akademickich (Dybiec 2000: 647–651). W prasie opublikowano serie krytycznych głosów wobec projektu jako ograniczającego wolność akademicką.

Protestowała młodzież akademicka, szczególnie aktywnie tzw. młodzież narodowa. Studenci lwowscy w marcu 1933 r. zorganizowali manifestację pod uniwersytetem w obronie wolności akademickiej. Ukazały się liczne ekspertyzy, prace zbiorowe, m.in. na UJ, W obronie wolności szkół akademickich74. Nie wpłynęło to jednak istotnie na tempo prac legislacyjnych, ale spowodowało, że dokonano sporych zmian w projekcie. W Sejmie referentem ustawy był prawnik Ignacy Czuma, a zgłaszane poprawki odrzucano. Ostatecznie 15 marca 1933 r. ustawa o szkołach akademickich została uchwalona75.

Chociaż pod względem języka prawnego była to regulacja lepsza od poprzedniczki, to swoją treścią ograniczała samorządność szkół wyższych na rzecz zwiększenia uprawnień ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Kilkadziesiąt razy upoważniano ministra do decydowania o szczegółowych uregulowaniach w d rodze zarządzenia, rozstrzygnięcia lub opracowania szczegółowych przepisów. Jest to o t yle zaskakujące, że ustawa składała się tylko z 60 artykułów (por. Janczewski 1966: 145).

Wybór rektora był zatwierdzany przez prezydenta Rzeczypospolitej na wniosek ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego (tak jak w 1920 r. chciał UJK, podobnie jak w czasach austriackich przez cesarza na wniosek ministra). Wzrosły w stopniu znacznym uprawnienia rektora kosztem uprawnień senatu akademickiego. Bardzo niebezpieczny był art. 3 ust. 1 ustawy, na co zwracały uwagę władze UJK (Dybiec 2000: 649) Nie pomyliły się. Przepis ten stał się już w 1933 r. podstawą do wydawania przez ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego rozporządzeń o „zwinięciu” lub utworzeniu katedr w szkołach akademickich. Do 1939 r. ogłoszono wiele takich rozporządzeń76 i w pierwszym okresie miały one niejednokrotnie charakter czysto polityczny – eliminowania uczonych niewygodnych politycznie, choć zdarzały się i pomyłki, które prostowano77. Takim politycznym w znacznej części rozporządzeniem z 25 w rześnia 1933 roku78 minister wyznań

74 [https://kpbc.umk.pl/publication/148671] [dostęp online: 11.09.2019].

75 Dz.U. 1933, 29, poz. 247.

76 Dz.U. 1933, 103, poz. 796; Dz.U. 1935, 46, poz. 317; Dz.U. 1939, 74, poz. 500.

77 Zdarzyło się, że katedrę zwinięto przez pomyłkę. Zob. Obwieszczenie Ministra WRiOP z dnia 16 grudnia 1936 r, Dz.U. 1936, 93, poz. 656.

78 Dz.U. 1933, 71, poz. 527, par. 1.

jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

religijnych i oświecenia publicznego zlikwidował aż 12 katedr na UJK we Lwowie, w t ym Katedrę Prawa Rzymskiego aktywnego politycznie Marcelego Chlamtacza czy sędziwego Stanisław Głąbińskiego (Redzik 2017b: 428).

Możliwość likwidowania przez ministra katedr i wydziałów ograniczono nowelizacjami ustawy o szkołach akademickich z 1937 r., które przeprowadzono z inicjatywy nowego ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego Wojciecha Świętosławskiego, który cieszył się szacunkiem wśród uczonych. Zgodnie ze znowelizowaną ustawą tworzenie nowych i „zwijanie” istniejących wydziałów mogło się odbywać tylko w d rodze ustawy, a katedra obsadzona mogła być „zwinięta” tylko na wniosek Rady Wydziału danej uczelni. Nowelizacja przyznała też prawo wykładania profesorom emerytowanym, co pozwoliło naprawić część wyrządzonych krzywd i przywrócić do dydaktyki niektórych uczonych usuniętych w latach 1933–1934. W ten sposób do wykładów i egzaminowania powrócił we Lwowie Marceli Chlamtacz, a t akże epizodycznie Stanisław Głąbiński. 22 lutego 1937 r. uchwalono ustawę o prywatnych szkołach akademickich dotyczącą dwóch uczelni prywatnych, z k tórymi związana była część kadry naukowej UJK, a mianowicie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i A kademii Handlu Zagranicznego we Lwowie, które w latach 1937–1938 uzyskały pełne prawa akademickie.

Organizacja studiów, sposób zdawania egzaminów, uzyskiwania stopnia naukowego doktora, procedura uzyskiwania venia legendi, nostryfikacja dyplomów uzyskanych za granicą – wszystko to uregulowane było przede wszystkim w aktach normatywnych rangi ministerialnej79. Podobnie było z aktami regulującymi sprawy studenckie (Redzik 2009: 17–18), a przede wszystkim stypendialne80, dyscyplinarne81 oraz dotyczące stowarzyszeń82. Każda szkoła wyższa mogła na podstawie art. 1 ustawy o szkołach akademickich z 13 lipca 1920 r., a następnie art. 3 ust. 3 ustawy o szkołach akademickich z 15 marca 1933 r. określić szczegółowo prawa wewnętrzne w statucie. Nie mógł on być sprzeczny z ustawą, lecz jedynie „rozwijać” podane w niej zasady. Według ustawy z 1920 r. statut szkoły akademickiej uchwalało zebranie ogólne profesorów (jeśli takowe istniało; jeśli nie, to senat akademicki), natomiast ustawa z 1933 r. kompetencję tę przekazała senatowi

79 Postępowanie habilitacyjne w państwowych szkołach akademickich regulowało Rozporządzenie Min. WRiOP z 21 kwietnia 1936 r. Dz.U. 1936, 38, poz. 290. Tuż przed wojną zastąpiono je Rozporządzeniem Min. WRiOP z dnia 26 lipca 1939 r. Dz.U. 1939, 69, poz. 468.

Ustawą z 18 lipca 1924 r. przedłużono okres, w jakim można zdawać egzaminy w szkołach akademickich według zasad sprzed wejścia w życie ustawy o szkołach akademickich z 1920 r. Dz.U. 1924, 70, poz. 678.

80 Pierwszą Ustawę o państwowych stypendiach oraz innych formach pomocy dla młodzieży akademickiej uchwalono 30 października 1923 r. Dz.U. 1923, 118, poz. 942. Zob. Dz.U. 1923, 118, poz. 942; Dz.U. 1933, 25, poz. 207.

81 Rozporządzenie Min. WRiOP z dnia 15 maja 1933 r., Organizacja władz dyscyplinarnych i postępowanie dyscyplinarne przeciwko słuchaczom szkół akademickich, Dz.U. z 1933 r. Nr 61, poz. 458.

82 Dz.U. 1933, 30, poz. 259. Zob. też późniejsze zmiany: Dz.U. 1934, 6, poz. 46; Dz.U.1937, 78, poz. 572.

akademickiemu. W obydwu jednak przypadkach statut podlegał zatwierdzeniu przez ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego83. W okresie II Rzeczypospolitej UJK posiadał zatwierdzone przez ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego trzy statuty – z 1925, z 1926 i z 1929 r. (Statut UJK: 1925; Statut UJK: 1926; Statut UJK: 1929). Projekt czwartego statutu z 1934 r. nie wszedł w życie (Projekt UJK: 1934).

Pierwszy statut UJK, nad którym pracowano w w ieloosobowym składzie od 1919 r. (największy wpływ na treść projektu miał Przemysław Dąbkowski), w przeciwieństwie do statutów Uniwersytetu Jagiellońskiego i Uniwersytetu Poznańskiego, nie powtarzał zapisów ustawy o szkołach akademickich z 1920 r., ale wprowadzał postanowienia w r amach swobody pozostawionej przez ustawę. Został on przyjęty przez senat akademicki 7 czerwca 1924 r., a m inister wyznań religijnych i oświecenia publicznego zatwierdził go 17 maja 1925 r. (Kronika UJK: 1924/25).

Drugi statut różnił się tylko tym, że usunięto z niego postanowienia sprzeczne z ustawą – został zatwierdzony przez ministra 28 maja 1926 r. (Statut UJK: 1926). Rozdziały pierwsze tych statutów zawierały postanowienia ogólne, w t ym paragraf 1, który określał nazwę uniwersytetu jako „Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie” (nazwy w językach łacińskim i f rancuskim: Universitas Joanneo-Casimiriana Leopoliensis, Université Jean Casimir à Lwów). Paragraf 2 zawierał natomiast wzory pieczęci senatu akademickiego (potem tzw. wielka pieczęć uniwersytecka – wzór jej nie zmienił się do 1939 r.) i rektoratu oraz poszczególnych wydziałów (Statut UJK: 1926).

Il. 10. Pieczęcie senatu akademickiego i rektora, rad wydziałów i dziekanów

83 Dz.U. 1920, 72, poz. 494.

Il. 11. Pieczęć lakowa senatu akademickiego i rektora

jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

Statut z 1926 r. przestał obowiązywać z końcem kwietnia 1928 r. wskutek uchylającego go wyroku Najwyższego Trybunału Administracyjnego84. Trzeci statut także opierał się na pierwszym. Wprowadzono jedynie konieczne poprawki. Został przyjęty na posiedzeniu senatu akademickiego 5 czerwca 1929 r., a 7 w rześnia 1929 r. zatwierdzony przez ministra (Gerstmann 1933: 16). Był to ostatni statut, jaki uzyskał aprobatę ministra (Statut UJK: 1929).

Po wejściu w ż ycie ustawy z 15 marca 1933 r., która nakładała na uniwersytety obowiązek dostosowania do niej statutów, UJK kilkakrotnie przedstawiał ministrowi statut do akceptacji, ale bez powodzenia (Redzik 2009: 20–22).

Uregulowania prawne w naturalny sposób oddziaływały na uniwersytet. Uprawnienia przyznane w ustawie z 1933 r. nie tylko doprowadziły do likwidacji katedr, ale z uwagi na uprawnienie ministra co do zatwierdzania wyboru rektora i prorektora powodowały, że rząd wpływał na obsadę stanowiska rektora. Tak było na UJK w 1933 r., gdy minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego odmówił zatwierdzenia wyboru M. Chlamtacza, a następnie „zwinął” jego katedrę. Nie może więc dziwić, że społeczność naukowa i akademicka odnosiła się krytycznie do ustawy z 1933 r., którą tylko nieznacznie poprawiono w 1937 r. Dodatkowym problemem, z którym społeczność akademicka się mierzyła, były kwestie mniejszości narodowych na uniwersytecie, w szczególności Żydów. Nacjonalistyczne organizacje studenckie urządzały demonstracje i blokowały dostęp Żydów do uniwersytetów. Działo się tak w całym kraju od początku lat 30. XX w., a w latach 1937–1938 doprowadziło do wprowadzania na uczelniach nie tylko numerus clausus co do liczby studentów żydowskich, ale także do wyznaczania miejsc na salach wykładowych dla studentów żydowskich, co określa się gettami ławkowymi (Redzik 2017: 188–196; szerzej: Bukowska-Marczak 2019).

Pomimo wszelkich niedociągnięć, politycznych kalkulacji i n iesprawiedliwych decyzji władz, w t ym uniwersyteckich, cechą szkolnictwa wyższego i nauki w II Rzeczypospolitej była – mimo wszystko – wolność nauki. Szczególnie wyraźnie to widać, gdy zestawimy przedwojenne uregulowania i praktykę z tym, co nastąpiło od września 1939 r. i trwało na uniwersytecie – co prawda w coraz mniej drastycznej formie – do 1989 r.

Uniwersytet Lwowski w latach 1939–1946

Polskie dzieje Uniwersytetu Lwowskiego zakończyły się w następstwie II wojny światowej, w 1946 r., kiedy wyjechały ze Lwowa ostatnie zorganizowane transporty

84 Protokół z posiedzenia Senatu UJK z 23 kwietnia 1928 r. DALO, z. 26, op. 14, spr. 696.

uniwersyteckie, a jednocześnie przypieczętowano na forum międzynarodowym oddanie miasta Sowietom – Ukraińskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej (USRR).

We wrześniu 1939 r. Lwów, a w raz z nim uniwersytet, znalazł się pod okupacją sowiecką (wrzesień 1939 – czerwiec 1941, tzw. pierwsza okupacja sowiecka), następnie niemiecką (lipiec 1941 – lipiec 1944), by wrócić – tym razem na niemal pół wieku – pod kolejną okupację sowiecką. Z perspektywy polskiej okres 1939–1946 był szczególnie dramatyczny.

Już wkrótce po wkroczeniu Rosjan do Lwowa we wrześniu 1939 r. rozpoczął się proces sowietyzacji uniwersytetu. 28 w rześnia 1939 r. podczas wiecu na uniwersytecie obiecano pozostawienie polskiego oblicza uczelni oraz stworzenie drugiej – ukraińskiej (Redzik 2006: 112–115; Redzik 2017c: 927–928). Biorąc to zapewnienie za dobrą monetę, rektor UJK Roman Longchamps de Bérier 2 października 1939 r. ogłosił zapisy na kolejny rok, a 5 października rozpoczęły się zajęcia. Obowiązywał jeszcze polski przedwojenny program nauczania. Nie trwało to jednak długo, gdyż już 16 października komisarz polityczny uniwersytetu Mychajło Marczenko (ukr. Михайло Марченко) (1902–1983) zażądał, aby rektor Longchamps de Bérier wydał zarządzenia o z wołaniu na 19 października 1939 r. spotkań z dziekanami oraz studentami w sprawie zajęć. Dzień przed tą datą, 18 pa ździernika 1939 r., Marczenko zakomunikował rektorowi, że ludowy komisarz oświaty USRR (ukr. Народний комісар освіти УСРР), którym był historyk literatury Fedir Red’ko (ukr. Федір Редько), na mocy Zarządzenia nr 1 (Нaкaз ч. 1) mianował go rektorem i że przystępuje do wykonywania obowiązków (Redzik 2017c: 929–930).

Polskie prawo o szkołach akademickich na uniwersytecie przestało obowiązywać, co na gruncie prawa międzynarodowego było bezprawiem. Od 18 października 1939 r Marczenko kierował uniwersytetem jednoosobowo. 30 października 1939 r. zarządził, że „zgodnie z uchwałą Zgromadzenia Ludowego językiem urzędowym w Uniwersytecie Lwowskim jest język ukraiński. [...] Natomiast zarządzenia rektora wydawane będą w języku ukraińskim i polskim” (Redzik 2017c: 930–931). Dzień później Marczenko wydał Zarządzenie nr 28 (Нaкaз ч. 28), którym wprowadził od 10 listopada na wszystkich wydziałach obowiązkową naukę języka ukraińskiego (Redzik 2006: 124; Redzik 2017c: 931–932).

1 g rudnia 1939 r. Wszechzwiązkowy Komitet do spraw Szkół Wyższych (ros. Всесоюзный Комитет по делам высшей школы) (WKSzW) działający przy Radzie Komisarzy Ludowych ZSRR (ros. Совет народных комиссаров СССР) zarządzeniem zmienił nazwę „Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie” na „Lwowski Państwowy Uniwersytet Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich” (Redzik 2017c: 932).

Według przedwojennych polskich programów zajęcia odbywały się tylko do 15 grudnia, kiedy Marczenko ogłosił przerwę w dydaktyce do 15 stycznia 1940 r. W tym okresie

kolegium jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

nastąpiło dopełnienie sowietyzacji uniwersytetu. Odtąd nauczanie obywało się zgodnie z programami zatwierdzonymi przez WKSzW (Redzik 2006: 125–126). Jeszcze w grudniu 1939 r. Marczenko powołał Radę Naukową Uniwersytetu i zarządził rozpoczęcie prac nad nowym statutem uczelni. Na uniwersytecie zatrudniono ponad 40 pracowników naukowych z Kijowa i Charkowa, m.in. historyka Andrija Brahincia (ukr. Андрій Брагінець) (1903−1963)85, prawnika Petra Nedbajłę (ukr. Петро Недбайло) (1907–1974)86 czy chemika Fedira Derkacza (ukr. Федір Деркач) (1908–1927) (Макарчук 2011: 81). Pozbawiono funkcji wielu przedwojennych profesorów, likwidując poszczególne jednostki lub je zmieniając (m.in. w październiku 1939 r. zlikwidowano Wydział Teologiczny, na Wydziale Prawa m.in. Katedrę Prawa Rzymskiego oraz Katedrę Prawa Handlowego, w styczniu 1940 r. – Zakład Muzykologii), niektórych pracowników zdegradowano, inni sami zrezygnowali z pracy, nie chcąc pracować dla okupanta. Zwolniono wielu polskich wykładowców i większość asystentów (zob. Redzik 2006)87

Zarządzeniem Prezydium Rady Najwyższej USRR z 8 stycznia 1940 r. Państwowemu Uniwersytetowi Lwowskiemu nadano imię Iwana Franki, pisarza i działacza narodowego ukraińskiego z X IX w. W t ym czasie ostatecznie uniwersytet włączono do sowieckiego systemu szkolnictwa. Podstawą prawną funkcjonowania uniwersytetu stały się więc akty prawne wydane przez organy ZSRR i USRR.

Organem nadzorującym szkolnictwo wyższe był Ludowy Komisariat Oświaty (odpowiednik polskiego MWRiOP) oraz Wszechzwiązkowy Komitet do spraw Szkół Wyższych. Szkolnictwo wyższe było w kompetencji władz centralnych w Moskwie, dlatego też regulacje prawne wydawane były przez Radę Najwyższą, Radę Komisarzy Ludowych oraz Ludowy Komisariat Oświaty ZSRR i W KSzW. Natomiast kwestie wykonawcze, w tym konkretne nominacje oraz ogólny nadzór nad szkołami wyższymi w USRR, sprawował ludowy komisarz oświaty przy Radzie Komisarzy Ludowych USRR. Organizację szkolnictwa wyższego regulował dekret Centralnego Komitetu Wykonawczego ZSRR z 19 w rześnia 1932 r. Bardziej szczegółowym aktem prawnym dotyczącym funkcjonowania i organizacji szkół wyższych oraz zarządu nad nimi było rozporządzenie Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i Centralnego Komitetu Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) w sprawie funkcjonowania wyższych naukowych zakładów i k ierowania szkołą wyższą z 23 czerwca 1936 r. Kwestię stopni naukowych i aspirantury, a także programu (w tym obowiązkowych wykładów na wszystkich studiach „Krótkiego kursu historii WKP(b)” oraz marksizmu-leninizmu i ekonomii politycznej) regulowały rozporządzenia Rady Komisarzy Ludowych ZSRR (Redzik 2006: 129).

85 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 22, AUWR_UA_001_P_119_0_1_22_66720

86 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 128, AUWR_UA_000_26_0_5_1730_56694.

87 Zob. informacje na temat losów poszczególnych uczonych od września 1939 r. w innych artykułach niniejszej monografii.

Inaczej niż w przedwojennej Polsce w systemie sowieckim wszystkie uniwersytety miały bardzo podobne statut, gdyż wzór statutu był określony przez prawo, rektor zaś dostosowywał wzorzec do realiów danej uczelni. Tak też powstał statut Lwowskiego Państwowego Uniwersytetu im. Iwana Franki, zatwierdzony przez WKSzW 2 lutego 1940 r. (Redzik 2006: 130; Redzik 2017c: 941–942). Już w preambule – będącej kopią wzorca – stanowił on, że zgodnie z art. 121 konstytucji ZSRR z 1936 r., czyli tzw. konstytucji stalinowskiej:

Lwowski Państwowy Uniwersytet realizuje prawo do oświaty wszystkich obywateli ZSRS i ma na celu przygotowanie kadry zdolnej opanować „przodującą” naukę i technikę, uzbrojonej znajomością naukowego socjalizmu, gotowej bronić sowieckiej ojczyzny i bezgranicznie oddanej sprawie budowy społeczeństwa komunistycznego. (Redzik 2017c: 942).

Dalej przedstawiono zadania sowieckiego uniwersytetu, jego strukturę i organizację procesu naukowo-dydaktycznego.

Po przerwie letniej (wakacjach) 1940 r., na podstawie Zarządzenia nr 403, wydanego 10 w rześnia 1940 r. przez zastępcę ludowego komisarza oświaty USRR Iwana Kirsę (ukr. Іван Кiрса) (1900–?), Mychajło Marczenko został odwołany z funkcji rektora, a jego miejsce zajął Heorhij Byczenko (ukr. Георгій Биченко) (1900−1942), który przywrócił na uniwersytet wielu zwolnionych przez Marczenkę polskich uczonych, np. prawników Maurycego Allerhanda (1868–1942)88 i Romana Longchamps de Bérier (Redzik 2017c: 946). Przez cały okres drugiej okupacji trwały represje i masowe deportacje mieszkańców Lwowa, w tym kadry uniwersyteckiej (Redzik 2017c: 984–988).

II

Po wkroczeniu do Lwowa Niemców w czerwcu 1941 r. prawo sowieckie przestało obowiązywać. Na Lwów oraz nowo powstały Dystrykt Galicja rozciągnięto prawo obowiązujące w Generalnym Gubernatorstwie (GG), utworzonym na mocy dekretu Hitlera z 12 pa ździernika 1939 r. Na jego czele stał generalny gubernator w randze ministra III R zeszy podległego bezpośrednio Führerowi. Był nim prawnik Hans Frank, który rezydował w K rakowie na Wawelu. Urząd gubernatora podzielony był na sześć departamentów, a p otem na kilkanaście wydziałów. Jednym z w ydziałów był Generalny Wydział Nauki i Edukacji (niem. Hauptabteilung Wissenschaft und Unterricht), którym kierował początkowo austriacki historyk Kajetan Mühlmann, potem, od 1940 do 1941 r., Adolf Watzke, a od października 1942 r. do końca wojny Ludwig Eichholz. Podobnie jak GG zorganizowane były poszczególne dystrykty, w t ym Dystrykt Galicja, na czele

88 DALO, z. 26, op. 5, spr. 13, AUWR_UA_000_26_0_5_13_49176 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 2, AUWR_UA_001_P_119_0_1_2_53790.

jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

którego stał jako gubernator Karl Lasch (1 sierpnia 1941 do 6 stycznia 1942), a następne SS Gruppenführer – Otto von Wächter (1 lutego 1942 do lipca 1944).

Zasadą było, że przedwojennych obywateli polskich obowiązywało prawo polskie, a obywateli niemieckich – w t ym folksdojczów – prawo niemieckie. Do tego podziału dostosowano sądownictwo polskie (orzekało ono według przedwojennego polskiego prawa sądowego) oraz niemieckie. Nieco inaczej wyglądało to w sferze prawa administracyjnego, w t ym prawa szkolnego. Co do zasady w GG Niemcy zachowali sieć szkół powszechnych, ale już liczbę szkół średnich znacznie zredukowano, a szkolnictwo wyższe zlikwidowano w całości (zob. Lemkin 2023). Podstawy ustroju i prawa okupacyjnego proklamowano 1 sierpnia 1941 r. Na terenie nowego, a zarazem największego dystryktu GG przywrócono przepisy obowiązujące przed 1 w rześnia 1939 r., o ile nie były sprzeczne z przejęciem administracji przez Rzeszę Niemiecką (Wrzyszcz 2019: 444). Wobec ludności ukraińskiej GG prowadzono odrębną politykę oświatową, co było pokłosiem faktu, że ludność ukraińska stała w nazistowskiej hierarchii wyżej od ludności polskiej. Wobec powyższego po roku 1941 utworzono w Dystrykcie Galicja 12 szkół gimnazjalnych (przed wojną istniały cztery w pełni ukraińskie gimnazja). Ukraińcy uzyskali też możliwość studiowania w III Rzeszy, a t akże tworzenia własnych narodowych kuratoriów oświaty dla szkół (Madajczyk 1970: 149). Uniwersytetu nie uruchomiono. Utworzono natomiast Fachkursy, czyli szkoły o profilu zawodowym (w październiku 1941 r. zaczęły funkcjonować: handlowy i mechaniczny, na początku 1942 r. – medyczny, politechniczny, weterynaryjny, farmaceutyczny, rolniczy i leśny). Początkowo używano nazwy „instytuty” – Staatliche Institute Lemberg, ale już w maju 1942 r. zmieniono nazwę na Staatliche Fachkurse Lemberg. W szkołach tych wykładali w znacznej mierze przedwojenni polscy profesorowie i starali się nauczać według programów przedwojennych szkół wyższych (wychodząc poza oficjalny program). Ukraińską inteligencję łudzono uruchomieniem uniwersytetu, co nie nastąpiło, chociaż powołano zarząd komisaryczny. Komisarzem uniwersytetu byli ukraińscy językoznawcy: w 1941 r. Wasyl Simowycz (ukr. Василь Сімович) (1880–1944)89, a od marca 1942 r. Mykoła Puszkar (ukr. Микола Пушкар) (1894–1989). Budynki uniwersytetu, w t ym gmach główny, zajęły niemieckie urzędy. Meble w części zajęto na potrzeby urzędów i szkół niemieckich (Redzik 2017c: 1004–1006).

III

Ogromnym ciosem dla lwowskiego środowiska naukowego na progu okupacji niemieckiej było zamordowanie 4 lipca 1941 r. kilkudziesięciu uczonych lwowskich i ich rodzin, w t ym ostatniego polskiego rektora prof. Romana Longchamps de Bérier z trzema

89 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 168, AUWR_UA_001_P_119_0_1_168_66642.

synami (Albert, oprac., 1989; Schenk 2007, 2011). Pomimo to profesorowie i w ykładowcy przedwojennego UJK podjęli tajne nauczanie. Prowadzili je według programów przedwojennych w prywatnych mieszkaniach. Zorganizowana edukacja na poziomie uniwersytetu rozpoczęła się jesienią 1941 r. Tajne nauczanie trwało jeszcze w okresie tzw. drugiej okupacji sowieckiej (Redzik 2006: 248–265; Redzik 2017c: 1054–1072). Podziemny Uniwersytet Jana Kazimierza podlegał Okręgowemu Biuru Oświaty i Kultury we Lwowie, które było podległe Departamentowi Oświaty i Kultury Delegatury Rządu na Kraj, czyli stanowiło część Polskiego Państwa Podziemnego. Zasadą było, że tajnymi uczelniami kierowali rektorzy i d ziekani wybrani na rok akademicki 1939/40. Rektorem tajnego UJK był Edmund Bulanda (1882–1951)90, przedostatni rektor przed wojną, gdyż rektor Roman Longchamps de Bérier, który objął urząd 1 września 1939 r., został wraz z trzema synami zamordowany przez Niemców w ramach masakry profesorów lwowskich 4 lipca 1941 roku. Prorektorem był Zygmunt Czerny, Wydziałem Prawa kierował Kazimierz Przybyłowski (1900–1987)91, Wydziałem Humanistycznym – Jerzy Kuryłowicz (1895–1978)92, Wydziałem Matematyczno-Przyrodniczym August Zierhoffer (1893–1969)93, a Wydziałem Lekarskim Teofil Zalewski (1872–1954)94. Łącznie na tajnym UJK studiowało ok. 200 osób, w t ym ok. 100 uzyskało stopień magistra. Kilkanaście osób zdobyło stopień doktora, a na Wydziale Lekarskim przeprowadzono dziesięć postępowań habilitacyjnych. Wszystkie stopnie naukowe uzyskane w ramach tajnego nauczenia na uczelniach lwowskich, w t ym na tajnym UJK, zostały po 1945 r. uznane przez władze Polski. 22 lutego 1946 r. minister oświaty w Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej Czesław Wycech (wcześniej stał na czele Departamentu Oświaty i Kultury Delegatury Rządu na Kraj) potwierdził urzędowo, że E. Bulanda kierował tajnym nauczaniem akademickim we Lwowie i że jest upoważniony do wydawania zaświadczeń. Odpowiednie zaświadczenia wystawiał rektor Bulanda oraz odpowiedni dziekan i na ich podstawie uniwersytety polskie wydawały własne dyplomy magistra, doktora lub nadawały „prawo wykładania” (habilitację) bez potrzeby ponownego egzaminu. (Redzik 2017c: 1020–1031).

Rozbudowaną działalność naukową prowadził Instytut Badań nad Tyfusem Plamistym i Wirusami (w okresie okupacji niemieckiej: Institut für Fleckfieber und Virusforschung des Oberkommandos des Heeres Krakau-Lemberg), którego lwowską częścią kierował biolog Rudolf Weigl (1883–1957)95. Powstał on na bazie Zakładu Biologii Ogólnej UJK. Instytut podlegał formalnie naczelnemu dowództwu armii niemieckiej,

90 DALO z. 26, op. 5, spr. 174, AUWR_UA_000_26_0_5_174_51671

91 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1577, AUWR_UA_000_26_0_5_1577_64918.

92 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1023, AUWR_UA_000_26_0_5_1023_56811

93 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2036, AUWR_UA_000_26_0_5_2036_74803.

94 DALO, z. 26, op. 5, spr. 717, AUWR_UA_000_26_0_5_717_70153

95 DALO, z. 26, op. 5, spr. 225, AUWR_UA_000_26_0_5_225_74911.

Od kolegium jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

gdyż jego celem było produkowanie szczepionki na tyfus dla niemieckich żołnierzy. Formalnie Instytutem kierował Hermann Eyer, który znał osiągnięcia prof. Weigla i cenił go, dlatego polski uczony uzyskał dużą swobodę, co pozwoliło mu zatrudnić w I nstytucie ok. 2000 przedstawicieli polskiej inteligencji jako karmicieli wszy. Szczepionki zaś dostarczał nie tylko Niemcom, lecz także do Polskiego Państwa Podziemnego oraz do getta lwowskiego i innych gett (Redzik 2017c: 1006–1014).

Odnotować należy, że w d zień urodzin Adolfa Hitlera w 1940 r. utworzono w Krakowie Ostinstytut, czyli Institut für Deutsche Ostarbeit (Instytut Niemieckich Prac na Wschodzie). Oddział tego Instytutu uruchomiono w 1941 r. we Lwowie. Miał siedzibę w pałacyku po prof. Leonie Pinińskim przy ul. Matejki 2 (Redzik 2017c: 1015). Niektórzy profesorowie uniwersyteccy, zarówno Polacy, jak i U kraińcy, podjęli w nim pracę.

Zatrudnienie w Ostinstytucie spotkało się z napiętnowaniem ze strony Polskiego Państwa Podziemnego.

IV

Pierwsza okupacja sowiecka oraz okupacja niemiecka pochłonęły życie kilkudziesięciu uczonych z Uniwersytetu Jana Kazimierza, w tym wielu zamordowanych podczas Holokaustu (Redzik 2017c: 984–988; 1032–1050). Pomimo to, gdy pod koniec lipca Niemcy opuścili Lwów, wyparci przez oddziały Armii Krajowej oraz Rosjan, uczeni zgłosili się na uniwersytet. Odtworzenie uniwersytetu powierzono 29 lipca 1944 r. p.o. rektora Mykole Pasze-Ozerskiemu (ukr. Микола Паше-Озерський) (1889–1962), który na dziekanów powołał czterech profesorów Polaków: Przemysława Dąbkowskiego na Wydział Prawa, Augusta Zierhoffera na Wydział Przyrodniczy, Zygmunta Czernego na Wydział Filologiczny, Stefana Banacha (1892–1945)96 na Wydział Fizyczno-Matematyczny i jednego Ukraińca Iwana Krypjakewycza (ukr. Іван Крип’якевич) (1886−1967)97 na Wydział Historyczny. W kolejnych miesiącach odwoływano polskich uczonych i zastępowano ich Ukraińcami oraz Rosjanami. Jednocześnie prowadzono akcje mające na celu zmuszenie Polaków do opuszczenia Lwowa. Najokrutniejsza była akcja „przeciwko polskim folksdojczom i nacjonalistom” z początku stycznia 1945 r., w ramach której aresztowano ok. 17 000 Polaków, w t ym wielu uczonych, i w ywieziono ich do obozu pracy w Donbasie (Redzik 2017c: 154–174). Wielu zmarło, ale większość wróciła jesienią 1945 r. W latach 1944–1946 zorganizowano kilka tzw. transportów uniwersyteckich ze Lwowa do Krakowa, a stamtąd dalej. W czerwcu 1946 r. wyjechał ze Lwowa ostatni duży transport uniwersytecki, który dotarł do Krakowa, a potem do Gdańska (Redzik 2017c:

96 DALO, z. 26, op. 5, spr. 58, AUWR_UA_000_26_0_5_58_56157. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 11, AUWR_UA_001_P_119_0_1_11_53886

97 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 230, AUWR_UA_001_P_119_0_1_230_66612.

1075–1077). W mieście i na uniwersytecie z Polaków zostały tylko jednostki, m.in. Przemysław Dąbkowski, Juliusz Makarewicz i Mieczysław Gębarowicz (1893−1984)98. W ten sposób skończyła się historia polskiego Uniwersytetu Lwowskiego.

5 lutego 1946 r. ratyfikowana została umowa polsko-sowiecka z 16 sierpnia 1945 r., na mocy której potwierdzono wschodnie granice Polski i włączenie Lwowa do ZSRR (Kronika 2007: 591). Przyjmuje się, że z t ą datą zakończyła się druga okupacja sowiecka Lwowa i pewien etap w d ziejach Uniwersytetu Lwowskiego, a zaczęła jego historia w USRR i ZSRR, a od 1990 r. w niepodległej Ukrainie.

Bibliografia

Źródła archiwalne

ALNUIF – Archiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki (ukr. Архiв Львiвcькoгo нaціoнaльнoгo унівepcитeту iмeнi Івaнa Фpaнкa)

Zespół P-119, opis 1: Sprawy osobowe pracowników

z. P-119, op. 1, spr. 2 − Allerhand Maurycy

z. P-119, op. 1, spr. 11 − Banach Stefan

z. P-119, op. 1, spr. 22 − Brahineć Andrij

z. P-119, op. 1, spr. 253 − Czerny Zygmunt

z. P-119, op. 1, spr. 42 − Gębarowicz Mieczysław

z. P-119, op. 1, spr. 230 − Krypjakewycz Iwan

z. P-119, op. 1, spr. 102 − Longchamps de Bérier Roman

z. P-119, op. 1, spr. 128 − Nedbajło Petro

z. P-119, op. 1, spr. 168 − Simowycz Wasyl

DALO − Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego (ukr. Дepжaвний apxiв Львiвcькoї oблacтi)

Zespół 26, opis 5: Sprawy personalne grona profesorskiego i urzędników

z. 26, op. 5, spr. 1 − Abraham Władysław

z. 26, op. 5, spr. 13 − Allerhand Maurycy

z. 26, op. 5, spr. 24 − Ankwicz Andrzej

z. 26, op. 5, spr. 53 − Balzer Oswald

z. 26, op. 5, spr. 58 − Banach Stefan

z. 26, op. 5, spr. 71 − Bartoszewski Jan

z. 26, op. 5, spr. 84 − Beck Adolf

z. 26, op. 5, spr. 103 − Betański Wacław

z. 26, op. 5, spr. 117 − Biliński Leon

98 DALO, z. 26, op. 5, spr. 394, AUWR_UA_000_26_0_5_394_51621

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 42, AUWR_UA_001_P_119_0_1_42_53875.

z. 26, op. 5, spr. 172 − Buhl Edward

z. 26, op. 5, spr. 174 − Bulanda Edmund

z. 26, op. 5, spr. 1989, 1990 − Chlamtacz Marceli

z. 26, op. 5, spr. 2059 − Czerkawski Euzebiusz

z. 26, op. 5, spr. 2068 − Czerny Zygmunt

z. 26, op. 5, spr. 589 − Dobrzański Jan

z. 26, op. 5, spr. 594 − Doliński Aleksander

z. 26, op. 5, spr. 610 − Dubanowicz Edward

z. 26, op. 5, spr. 1952, 1953 − Finkel Ludwik

z. 26, op. 5, spr. 370 − Ganszyniec Ryszard

z. 26, op. 5, spr. 406 − Gerstmann Adam

z. 26, op. 5, spr. 394 − Gębarowicz Mieczysław

z. 26, op. 5, spr. 514 − Gryziecki Feliks

z. 26, op. 5, spr. 352 − Halban Alfred

z. 26, op. 5, spr. 773 − Kabat Maurycy

z. 26, op. 5, spr. 777 − Kadyi Henryk

z. 26, op. 5, spr. 1023 − Kuryłowicz Jerzy

z. 26, op. 5, spr. 1110 − Lipiński Mikołaj

z. 26, op. 5, spr. 1111 − Liske Ksawery

z. 26, op. 5, spr. 1096 − Longchamps Roman

z. 26, op. 5, spr. 1127 − Łukasiewicz Jan

z. 26, op. 5, spr. 1229 − Machek Emanuel

z. 26, op. 5, spr. 1168 − Makarewicz Juliusz

z. 26, op. 5, spr. 1178 − Małecki Antoni

z. 26, op. 5, spr. 1395 − Ogonowski Aleksander

z. 26, op. 5, spr. 1544 − Porębowicz Edward

z. 26, op. 5, spr. 1577 − Przybyłowski Kazimierz

z. 26, op. 5, spr. 1717 − Sieradzki Włodzimierz

z. 26, op. 5, spr. 1761 − Smolka Franciszek

z. 26, op. 5, spr. 1797 − Starzyński Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 1809 − Stebelski Piotr

z. 26, op. 5, spr. 1815 − Stefko Kamil

z. 26, op. 5, spr. 1830 − Stroński Franciszek

z. 26, op. 5, spr. 1860, 1861 − Twardowski Kazimierz

z. 26, op. 5, spr. 225 − Weigl Rudolf

z. 26, op. 5, spr. 261 − Winiarz Alojzy

z. 26, op. 5, spr. 715 − Zakrzewski Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 717 − Zalewski Teofil

z. 26, op. 5, spr. 740 − Zielonacki Jozafat

z. 26, op. 5, spr. 2036 − Zierhoffer August

z. 26, op. 5, spr. 752 − Źródłowski Ferdynand

Opis 6: Wydział Prawa

z. 26, op. 6, spr. 889

Opis 14: Rektorat 1921–1939

z. 26, op. 14, spr. 696

Opracowania. Źródła drukowane

Albert Zygmunt, oprac., (1989): Kaźń profesorów lwowskich – lipiec 1941, studia oraz relacje i dokumenty, zebrał…, Wrocław.

Bartnicka Kalina, Bieńkowski Tadeusz, oprac., (2000): Ratio atque institutio studiorum SJ, czyli Ustawa szkolna Towarzystwa Jezusowego, Warszawa.

Białynia-Chołodecki Józef (1930): Lwów w czasie okupacji rosyjskiej 1914–1915, Lwów.

Biedrzycka Agnieszka (2012): Kalendarium Lwowa 1918–1939, Kraków.

Bukowska-Marczak Ewa (2019): Przyjaciele, koledzy, wrogowie? Relacje pomiędzy polskimi, żydowskimi i ukraińskimi studentami Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie w okresie międzywojennym (1918–1939), Warszawa.

Cieślak Stanisław (2003): Marcin Laterna SJ (1552–1598), działacz kontrreformacyjny, Kraków.

Cieślak Stanisław (2011): Fundacja Uniwersytetu Lwowskiego i jego dokumenty erekcyjne, [w:] Universitati Leopoliensi trecentesimum quinquagesimum anniversarium suae fundationis celebranti in memoriam Uniwersytetowi Lwowskiemu dla upamiętnienia trzysta pięćdziesiątej rocznicy jego fundacji. Materiały sesji zorganizowanej w dniach 14–15 stycznia 2011 w Krakowie przez Uniwersytet Jagielloński, Wyższą Szkołę Filozoficzno-Pedagogiczną „Ignatianum” w Krakowie, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Polską Akademię Umiejętności, red. W. Lohman, Kraków, 457–499.

Dobrzański Jan (1929): Szkolnictwo średnie w b. Galicji w latach 1772–1805, „Prace Historyczne Akademickiego Koła Historyków U.J.K. we Lwowie”, Lwów.

Dobrzański Jan (1967): Losy szkolnictwa średniego w zachodniej Galicji, „Rocznik Lubelski” 1967, 10, 179–191.

Dybiec Julian (2000): Uniwersytet Jagielloński 1918–1939, Kraków.

Dybiec Julian (2004): Wartości uniwersalne w Uniwersytecie Lwowskim, „Studia i Materiały z Dziejów Uniwersytetu Wrocławskiego”, red. T. Kulak, W. Wrzesiński, 5, 25.

Finkel Ludwik (1894): Historia Uniwersytetu Lwowskiego do r. 1869, cz. 1, [w:] L. Finkel, S. Starzyński, Historia Uniwersytetu Lwowskiego, cz. 1–2, Lwów, 3–351 [https://polona.pl/item/historya-uniwersytetu-lwowskiego,NDkxMDMz] [dostęp online: 11.10.2019].

Finkel Ludwik (1912a): Jubileusz Uniwersytetu Lwowskiego, „Tygodnik Ilustrowany” 21.

Od kolegium jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

Finkel Ludwik (1912b): Króla Jana Kazimierza dyplom erekcyjny Uniwersytetu Lwowskiego z r. 1661 (z 3. tablicami podobizn dyplomu), wydał i objaśnił L. Finkel, Lwów [https://pbc.biaman.pl/dlibra/show-content/publication/edition/3918?id=3918] [dostęp online: 11.10.2019].

Galuba Rafał (2004): „Niech nas rozsądzi miecz i krew...”. Konflikt polsko-ukraiński o Galicję Wschodnią w latach 1918–1919, Poznań.

Gauden Grzegorz (2019): Lwów – kres iluzji. Opowieść o pogromie listopadowym 1918, Kraków. Gerstmann Adam (1933): Przemówienia rektorskie, Lwów 1933 [ https://www.sbc.org.pl/dlibra/show-content/publication/edition/59674/ ] [dostęp online: 11.10.2019].

Gesetz (1893): Gesetz vom 20 April 1893 betreffend die rechts- und staatswissenschaftliche Studien und Staatsprüfungen, [w:] L. Beck von Mannagetta, K. von Kelle, Die österreichischen Universitätsgesetze, 805–824, Dziennik Praw Państwa, L. 68, [w:] Zbiór ustaw uniwersyteckich […] z dodaniem niektórych innych ustaw i przepisów młodzieży uniwersyteckiej potrzebnych, Lwów 1903, 44–48.

Górecki Artur (2014): O jezuickiej „Ratio studiorum”, „Christianitas” 58, 58–69.

Grodziski Stanisław (1981), Zabór austriacki 1772–1848, [w:] Historia państwa i prawa Polski, t. 3: Od rozbiorów do uwłaszczenia, red. J. Bardach, M. Senkowska-Gluck, red. ogólna J. Bardach, Warszawa, 675–792.

Grzebień Ludwik (2004): Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy, Kraków.

Grzybowski Konstanty (1982): Historia państwa i prawa Polski, t. 4: Od uwłaszczenia do odrodzenia państwa, uzupełnili i przygotowali do druku J. Bardach, S. Grodziski, M. Senkowska-Gluck, red. ogólna J. Bardach, Warszawa.

Hrynakowski Konstanty (1927): Kilka uwag w sprawie ustroju szkół akademickich i projektowanych reform, „Szkoły Akademickie” 4, 16–20.

Inauguracja (1919/20): Inauguracja roku akademickiego 1919/20 w Uniwersytecie lwowskim, 25 października 1919, Lwów 1919 [https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/edition/12481] [dostęp online: 11.10.2019].

Jakowenko Natalia (2011): Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa. Janczewski Bohdan (1966): Sprawozdanie stenograficzne z 213. posiedzenia Sejmu Ustawodawczego, [w:] idem, Sprawy nauki w Sejmie Polskim w latach 1919–1939, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, seria A, 10, 139.

Jaworski Franciszek (1912): Uniwersytet Lwowski. Wspomnienie jubileuszowe, Lwów [https://pbc.biaman.pl/dlibra/show-content/publication/edition/2474?id=2474] [dostęp online: 11.10.2019].

Kallenbach Józef (1912): Dola i niedola Uniwersytetu Lwowskiego, „Tygodnik Ilustrowany” 21.

Kieniewicz Stefan, oprac., (1952): Galicja w dobie autonomicznej (1850–1914). Wybór tekstów, Wrocław.

Klimecki Michał (2000): Polsko-ukraińska wojna o Lwów i Galicję Wschodnią 1918–1919, Warszawa.

Knot Antoni (1937): Franciszek Smolka jako obrońca Uniwersytetu Lwowskiego, Lwów.

Kotliński Tomasz J., Redzik Adam (2017): Powstanie i organizacja Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego, [w:] Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, red., wstęp i zakończenie A. Redzik, Kraków, 672–677.

Kronika (2007): Kronika 2350 dni wojny i okupacji Lwowa: 1 IX 1939 – 5 II 1946, zebrali G. Mazur, J. Skwara, J. Węgierski, Katowice.

Kronika UJK (1920/21): Kronika Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie za rok szkolny 1920–1921, Lwów 1923

[ https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/463662/edition/372225/content] [dostęp online: 14.02.2024].

Kronika UJK (1924/25): Kronika Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie za rok szkolny 1924/25, Lwów 1925

[ https://pbc.biaman.pl/dlibra/publication/2581/edition/2471/content] [dostęp online: 14.02.2024].

Lemkin Rafał (2023): Rządy państw Osi w okupowanej Europie. Prawa okupacyjne, analiza rządzenia, propozycje zadośćuczynienia, tłum. A. Bieńczyk-Missala et al., Warszawa.

Longchamps de Bérier Roman, Makarewicz Julian [1920]: Ustawa o szkołach akademickich.

Uwagi prof. Makarewicza i prof. Longchamps de Bérier, Lwów [b.r.].

Łazuga Waldemar (2013): Kalkulować… Polacy na szczytach c.k. monarchii, Poznań.

Łuszczak Grzegorz (2010): Nauczyciele i wychowawcy szkół jezuickich we Lwowie 1608–1773, Kraków.

Madajczyk Czesław (1970): Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, Warszawa.

Michalski Jerzy (1977): Warunki rozwoju nauki polskiej w latach 1795–1862, [w:] Historia nauki polskiej, t. 3: 1795–1862, red. B. Suchodolski, red. t. J. Michalski, Wrocław.

Mudryj Marian (2017): Spór o ukraiński uniwersytet we Lwowie na przełomie XIX i XX stulecia i Ukraiński [Tajny] Uniwersytet (1921–1925), [w:] Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, red., wstęp i zakończenie A. Redzik, Kraków, 887–911.

Patkaniowski Michał (1964): Dzieje Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego od reformy kołłątajowskiej do końca XIX stulecia, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 79, Prace Prawnicze 13.

Piechnik Ludwik (2003): Powstanie i rozwój jezuickiej Ratio Studiorum (1548–1599), Kraków. Pilch Andrzej (1997): „Rzeczpospolita akademicka”. Studenci i polityka 1918–1933, Kraków.

Projekt UJK (1934): Projekt statutu Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, Lwów

Od kolegium jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

[https://obc.opole.pl/dlibra/publication/9873/edition/9020/content?ref=desc] [dostęp online: 30.05.2020].

Redzik Adam (2006): Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1939–1946, Lublin.

Redzik Adam (2009): Prawo prywatne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, Warszawa.

Redzik Adam (2017a): Zarys historii Uniwersytetu Jana Kazimierza (perspektywa ustrojowa i ogólnouniwersytecka), [w:] Academia Militans. Uniwersyet Jana Kazimierza we Lwowie, red., wstęp i zakończenie A. Redzik, Kraków, 43–196.

Redzik Adam (2017b): Wydział Prawa, [w:] Academia Militans. Uniwersyet Jana Kazimierza we Lwowie, red., wstęp i zakończenie A. Redzik, Kraków 385–550.

Redzik Adam (2017c): Uniwersytet Lwowski w latach 1939–1946, [w:] Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, red., wstępem i zakończenie A. Redzik, Kraków, 913–1078.

Schenk Dieter (2007): Der Lemberger Professorenmord und der Holocaust in Ostgalizien, Bonn. Skład (1877): Skład c.k. Uniwersytetu imienia Cesarza Franciszka we Lwowie w roku 1877, Lwów [https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/434342/edition/347313/content][dostęp online: 25.09.2024].

Sobol Roman, oprac., (1987): F. Karpiński, Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem, wyd. E. Aleksandrowska i Z. Goliński, Warszawa.

Starzyński Stanisław (1894): Historia Uniwersytetu Lwowskiego 1869–1894, cz. 2, [w:] L. Finkel, S. Starzyński, Historia Uniwersytetu Lwowskiego, cz. 1–2, Lwów, 3–417 [https://polona.pl/item/historya-uniwersytetu-lwowskiego,NDkxMDMz] [dostęp online: 11.10.2019].

Starzyński Stanisław (1916): Przyczynek do Polskiej Kroniki Uniwersyteckiej, Kraków.

Statut UJK [1925]: Statut Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, Lwów.

Statut UJK [1926]: Statut Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, Lwów. [ https://academica.edu.pl/reading/readSingle?page=1&uid=57933433] [dostęp online: 30.05.2020].

Statut UJK [1929]: Statut Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, Lwów [https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/10213/edition/9511] [dostęp online: 30.05.2020].

Surman Jan (2012): Uniwersytety galicyjskie w Monarchii Habsburskiej: nacjonalizacja edukacji i internacjonalizacja nauki?, „Prace Komisji Historii Nauki Polskiej Akademii Umiejętności” 11, 39–52.

Surman Jan (2019): Universities in Imperial Austria 1848–1918. A Social History of a Multilingual Space, „Central European Studies”, West Lafayette. Tomczyk Ryszard (2011): Pierwszy projekt reformy systemu szkolnego w nowożytnej Austrii w okresie panowania Marii Teresy, „Edukacja Humanistyczna” 2 (25), 13–22.

Redzik

Verordnung (1872): Verordnung des Ministers für K. u. U. vom 15. IV. 1872, bezüglich der Erlangung des Doktorates an den weltlichen Fakultäten, [w:] L. Beck von Mannagetta, K. von Kelle, Die österreichischen Universitätsgesetze, Wien, 865–867.

Waltoś Stanisław (2016): Korzenie współczesnego szkolnictwa wyższego [w:] Szkolnictwo wyższe w Polsce. Ustrój, prawo, organizacja, red. S. Waltoś, A. Rozmus, Warszawa, 19–58.

Wojtkiewicz-Rok Wanda (2017): Wydział lekarski, [w:] Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, red., wstęp i zakończenie A. Redzik, Kraków, 783–886.

Wołczański Józef (2002): Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jana Kazimierz we Lwowie 1918–1939, Kraków.

Wołczański Józef (2013): Kronika czynności rektora Uniwersytetu Lwowskiego prof. Antoniego Jurasza w roku akademickim 1918/1919, [w:] Virtuti et ingenio. Księga pamiątkowa dedykowana profesorowi Julianowi Dybcowi, red. A.K. Banach, Kraków.

Woźniakowa Maria (1990): Sąd asesorski koronny 1537–1795. Jego organizacja, funkcjonowanie i rola w dziejach prawa chełmińskiego i magdeburskiego w Polsce, Warszawa.

Wróblewski Andrzej Kajetan (2017): Fizyka, [w:] Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, red., wstęp i zakończenie A. Redzik, Kraków, 704–728.

Wrzyszcz Andrzej (2019): Ustrój i prawo w Generalnym Gubernatorstwie w poglądach prawników niemieckich na łamach czasopisma „Deutsches Recht” w czasie II wojny światowej, „Annales Universitatis Maria Curie-Skłodowska” 66, 439–450.

Wykaz wykładów (1876): Wykaz wykładów odbywać się mających w C.K. Uniwersytecie imienia cesarza Franciszka we Lwowie w letniem półroczu roku 1876, Lwów [ https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/434339/edition/347310] [dostęp online: 11.10.2019]

Załęski Stanisław (1903): Jezuici w Polsce, t. 3, cz. 1: Prace misyjne nad ludem 1648–1773 Lwów.

Zamojska Dorota (2004): Konferencja Rektorów Szkół Akademickich w Polsce w okresie międzywojennym: reprezentacja środowiska akademickiego wobec zmian ustawodawstwa, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 43, 113–164.

Zamojska Dorota (2009): Akademicy i urzędnicy. Kształtowanie ustroju państwowych szkół wyższych w Polsce 1915–1920, Warszawa.

Zembrzuski Ludwik (1932): Konferencje rektorów szkół akademickich w Polsce w latach 1919–1931. Protokoły narad, uchwały i memoriały, red. L. Zembrzuski, Warszawa.

Żukowski Przemysław Marcin (2011): Młodzież Uniwersytetu we Lwowie na przełomie XIX i XX wieku. Wybrane zagadnienia i problemy, [w:] Universitati Leopoliensi trecentesismum quinquagesimum anniversarium suae fundationis celebrandi in memoriam. Uniwersytetowi Lwowskiemu dla upamiętnienia trzysta pięćdziesiątej rocznicy jego fundacji. Materiały sesji zorganizowanej w dniach 14–15 stycznia 2011 w Krakowie przez Uniwersytet Jagielloński,

kolegium jezuickiego do uniwersytetu. Historia Uniwersytetu Lwowskiego w oficjalnych aktach prawnych

Wyższą Szkołę Filozoficzno-Pedagogiczną „Ignatianum” w Krakowie, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Polską Akademię Umiejętności, red. W. Lohman, Kraków, 409–434.

Макарчук Степан (2011): Львівський державний університет імені Івана Франка, [в:] Encyclopedia. Львівський національний університет імені Івана Франка: в 2 т., т. 1: А–К, вид. рада І. Вакарчук, М. Лозинський та ін., s. 78–95.

Мудрий Map’ян (2002): Від Австрії до Польщі: проблема українського університету у Львові в першій чверті ХХ ст., [w:] Lwów: miasto, społeczeństwo, kultura. Studia z dziejów Lwowa, t. 4, red. K. Karolczak, Kraków, 291–309.

Хобзей Павло (1991): Таємний університет у Львові, „Україна. Наука і культура”,

25, Київ, 45–59.

Spis ilustracji

1. Dawne Kolegium/Akademia jezuitów we Lwowie (plan budynku)

DALO, z. 2: Magistrat Stołecznego Królewskiego Miasta Lwowa op. 41, spr. 651: Plan budynku Sądu Okręgowego Cywilnego we Lwowie, ul. Rutowskiego 13 ............................................................................................................. 22

2. Dawne Kolegium/Akademia jezuitów we Lwowie, widok współczesny (obecnie ul. Teatralna 15) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) 22

3. Fragment oblaty dyplomu króla Jana II Kazimierza (Króla Jana Kazimierza dyplom erekcyjny Uniwersytetu Lwowskiego z r. 1661 (z 3. tablicami podobizn dyplomu), wydał i objaśnił L. Finkel, Lwów 1912, s. 21) [ https://pbc.biaman.pl/dlibra/show-content/publication/edition/3918?id=3918] [dostęp online: 19.02.2019] 23

4. Dawne Collegium Nobilium, fot. Adam Lenkiewicz, Lwów 1937 [ https://polona.pl/item-view/e0a7aebf-02fb-4eaa-b68b-dacf5599c672?page=0] (domena publiczna)...................................................................................................

5. Collegium Nobilium, widok współczesny (dawna ul. S. Głowińskiego, obecnie ul. Czernihiwska 7) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) 28

6. Gmach główny Uniwersytetu Lwowskiego od 1851 r., widok współczesny (dawna ul. św. Mikołaja, obecnie ul. M. Hruszewskiego 4) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) 34

7 Gmach dawnego Sejmu Krajowego we Lwowie. Od 1919 r. gmach główny Uniwersytetu Jana Kazimierza przy ul. Marszałkowskiej. Elewacja od strony ul. T. Kościuszki

DALO, z. 2: Magistrat Stołecznego Królewskiego Miasta Lwowa op. 3, spr. 1: ul. Marszałkowska/Uniwersytecka 4, k. 12 43

8. Gmach dawnego Sejmu Krajowego we Lwowie. Od 1919 r. gmach główny Uniwersytetu Jana Kazimierza przy ul. Marszałkowskiej. Elewacja od strony ul. Marszałkowskiej

DALO, z. 2: Magistrat Stołecznego Królewskiego Miasta Lwowa op. 3, spr. 1: ul. Marszałkowska/Uniwersytecka 4, k. 15 ........................................ 43

9. Gmach dawnego Sejmu Krajowego we Lwowie. Od 1919 r. gmach główny Uniwersytetu Jana Kazimierza przy ul. Marszałkowskiej (obecnie Lwowski Narodowy Uniwersytet im. Iwana Franki, ul. Uniwersytecka 1) (widok współczesny) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) ................................................................. 44

10. Pieczęcie senatu akademickiego i rektora, rad wydziałów i dziekanów (Statut Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, [Lwów 1926], s. 4) [ https://polona.pl/item-view/6d2f10b7-5a62-4241-ab93-a4da9b83e0f9?page=4] (domena publiczna) .................................................................................................. 50

11. Pieczęć lakowa senatu akademickiego i rektora

DALO, z. 26, op. 5, spr. 370, k. 243 verso https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_370_51627& view=single&p=275&browser=seadragon .............................................................. 50

DOI: 10.34616/151533

Ewa Grzęda

Uniwersytet Wrocławski

ORCID 0000-0001-5254-9458

Filologia polska – literaturoznawstwo na Uniwersytecie Lwowskim do 1914 r.

Wstęp

Niniejszy artykuł składa się z trzech części. Pierwsza to wstęp, w którym przedstawiono zwięzły zarys historii nauczania literatury ze szczególnym uwzględnieniem literatury polskiej we Lwowie od wieków średnich do roku 1914. Skoncentrowano się tu przede wszystkim na dziejach wykładania literatury polskiej i rozwoju katedr literatury i języka polskiego na d ziewiętnastowiecznym Uniwersytecie Lwowskim (UL). W części drugiej zaprezentowano zwięzłe biografie i charakterystyki uczonych, którzy od chwili powstania I K atedry Języka i Literatury Polskiej UL (następnie kolejnych: II K atedry Języka i Literatury Polskiej oraz III Katedry Historii Literatury Porównawczej) do wybuchu I wojny światowej prowadzili aktywną działalność wykładową i badawczą w zakresie literatury polskiej, przyczyniając się do rozwoju filologii polskiej, tworząc nowe szkoły badawcze, kształcąc wielu późniejszych wybitnych literaturoznawców, pisarzy i t wórców kultury polskiej. W części trzeciej dokonano podsumowania, wskazując na najważniejsze osiągnięcia środowiska uczonych skupionych przede wszystkim wokół dwóch Katedr Języka i Literatury Polskiej działających na UL przed wybuchem I wojny światowej1.

1 O dalszych losach poszczególnych historyków literatury pisze Mariusz Chrostek w niniejszym tomie.

Początki literaturoznawstwa polskiego

Początki naukowo-dydaktycznej refleksji nad literaturą we Lwowie sięgają wieków średnich. Ludwik Finkel (1858–1930)2, który wraz ze Stanisławem Starzyńskim (1853–1935)3 opracował pierwszą monografię Uniwersytetu Lwowskiego, podaje, że w X IV w. w mieście działały już: szkoła gramatykalna oraz Towarzystwo Literatów Maryi Panny. W ślad za Historią miasta Lwowa konstatuje:

W średnich wiekach rozumiało się bowiem samo przez się, że każde nauczanie wychodzi z Kościoła, a wszystkie szkoły są jego urządzeniem. Szkolnictwo wiązało się ściśle z organizacją i potrzebami kościelnymi: gdzie powstała parochia, tam zaraz uczono czytać i pisać, katechizmu i ministrantury, aby sobie wychować służących do mszy scholarów. […] Lwów po owe czasy katedry jeszcze nie posiadał, arcybiskup rezydował w Haliczu: nie dziw zatem, że zbudował sobie szkołę, niewiele zapewne różną od szkół parafialnych, ale liczącą się więcej z potrzebami mieszkańców. Jeszcze w stanie wojskowym będąc, Niemcy, którzy przybyli w te strony z Kazimierzem Wielkim, mieli ufundować, wedle podania zachowanego w kronice [Józefa Bartłomieja] Zimorowicza, we Lwowie „Towarzystwo literatów Maryi Panny” i szkołę gramatykalną na gruncie pobliskim szpitalowi, w której nauczyciela opłacali ze skarbu gminnego. (Finkel 1894: 4)

Tradycja nauczania we Lwowie języka i literatury splata się z d ziejami tamtejszego szkolnictwa. W t ym kontekście, omawiając jego początki, wskazać należy przede wszystkim na zasługi Grzegorza z Sanoka (ok. 1406–1477) herbu Strzemię – arcybiskupa metropolity lwowskiego 1451–1477, profesora Akademii Krakowskiej i poety, fundatora ulokowanej w t ym mieście szkoły metropolitalnej, która z czasem została przekształcona w „ filię” – dosłownie kolonię – istniejącej już wówczas Akademii Krakowskiej (Redzik 2015: 45–46). Ów wybitny przedstawiciel polskiego humanizmu renesansowego za fundament wszelkiej refleksji naukowej uważał lekturę twórczości poetów klasycznych i propagował nauczanie poetyki w połączeniu z retoryką (Finkel 1894: 6). Z jego inicjatywy powołano lwowską miejską szkołę katedralną, zwaną też szkołą metropolitalną. Zgodnie z ustalonymi prawdopodobnie nieco później zasadami rektorem tej szkoły musiał być uczeń Akademii Krakowskiej legitymujący się co najmniej stopniem bakałarza, w praktyce jednak nawet magistra, a po pewnym czasie funkcjonowania owej szkoły wymagano już od kandydatów na to stanowisko stopnia doktora (Finkel 1894: 6–7). W ten sposób szkolnictwo lwowskie już we wstępnym okresie swego rozwoju zostało silnie związane z duchem Akademii Jagiellońskiej, która tym samym objęła nad nim patronat. W t ym okresie nastąpiła też reorganizacja lokalowa szkoły, która została

2 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1952, AUWR_UA_000_26_0_5_1952_56633. DALO, z. 26, op. 5, spr. 1953, AUWR_UA_000_26_0_5_1953_56631

3 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1797, AUWR_UA_000_26_0_5_1797_64896.

Uniwersytecie Lwowskim do 1914 r.

przeniesiona ze starego budynku do domu kapitulnego obok kaplicy ogrojcowej, „gdzie pod okiem kanonika-scholastyka odbywały się lekcje” (Finkel 1894: 8). Młodzież dzielono wówczas na trzy klasy: primani, secundani i tertiani, a oprócz rektora w X VI w. było jeszcze dwóch nauczycieli. W tym okresie

Synowie mieszczańscy, ukończywszy szkołę metropolitalną, dążą na filozofię do Krakowa, uczą się na zagranicznych uniwersytetach w Padwie, w Bolonii, w Rzymie i w Paryżu, skąd przywożą tytuły doktorskie. Podstawę do dalszych studiów i zachętę do nich dawała im niewątpliwie metropolitalna szkoła lwowska, a dawać też mogła, bo na jej czele stali znakomici i głośni swego czasu mężowie. Niejeden z nich chlubnie zapisał swoje imię w dziejach literatury jak Stanisław Lwowczyk (Leopoliensis), Andrzej z Bochni Lubelczyk, Bartłomiej z Sierpca Płaczymiasto Wargocki i inni. W r. 1550 był ks. Benedykt Herbest, słynny krasomówca i później profesor akademii krakowskiej, rektorem szkoły metropolitalnej we Lwowie i wespół z poetą łacińskim Grzegorzem z Sambora i Andrzejem Bergelem przez trzy lata uczył z wielkim pożytkiem młodzieży. (Finkel 1894: 9)

Nie ulega zatem wątpliwości, że rozwijająca się wówczas prężnie lwowska szkoła metropolitalna stała się ważnym ośrodkiem szerzenia myśli humanistycznej w tej części Europy. Warto podkreślić, że w wieku następnym w lwowskiej akademii jezuickiej studiowało wielu ważnych twórców polskiej literatury i k ultury. W latach 1743–1750 pobierał w niej nauki Ignacy Krasicki (1735–1801). Z kolei jednym z pierwszych doktorów filozofii ówczesnej Akademii Lwowskiej był znany polski poeta oświeceniowy Franciszek Karpiński (1741–1825). Autor Justyny wspominał studia w akademii jezuickiej w Pamiętnikach, gdzie w nieco humorystyczny sposób opisał także moment swojej promocji doktorskiej:

Około dziesięciu było w tamtym czasie studiów zakonnych we Lwowie i w końcu kursu nauk, profesorowie zakonnicy zapraszali profesorów Jezuitów na publiczne dysputy z filozofii albo teologii, co wzajemnie i Jezuici, zapraszając na takież dysputy profesorów zakonników czynili. Jezuita, czyli on zaproszony, opugnował, to jest zadawał pytania studentowi zakonnikowi, czyli u siebie bronił się, podobnie opugnującemu profesorowi zakonnikowi, zawsze starał się upokorzyć zakonnika, że dysputa, która zwyczajnie trwać miała dwie godziny po drugim, lub trzecim argumencie kończyć się musiała, kiedy mnich, tak student, jako i profesor jego, nic odpowiedzieć nie umieli, a to nas samych studentów jezuickich prawdziwie pogorszało. Nowo przybyły profesor teologii u Bazylianów, Misterski nazwiskiem, odczuł trochę pychy Jezuitów, kiedy zaproszony od nich na dysputę teologiczną, do podobnego stanu zamilczenie ich doprowadzić umiał, do jakiego oni innych profesorów mnisich przyprowadzili, ale skromny bazylian w swoich krótkich zarzutach razem potrącał sposób, jakby się jezuita ratować mógł i nie był publicznie zawstydzonym, a razem o ludzkim z ludźmi postępowaniu tym samym przestrzegał.

W drugim roku teologii mojej podnieśli Jezuici lwowscy szkoły swoje na akademią, a między inszymi studentami świeckimi i mnie także nauk wyzwolonych i teologii doktorem, a św. Teologii bakałarzem zrobili. (Karpiński 1898: 26–27)

Jezuicka Akademia Lwowska działała do roku 1773; w roku 1784 jej miejsce zajął

Uniwersytet Józefiński powołany przez cesarza Józefa II Habsburga (1741–1790). Uniwersytet zakończył działalność w 1805 r., a w latach 1805–1817 jego swoistym substytutem stało się Liceum Lwowskie. Właściwe odnowienie Uniwersytetu nastąpiło dopiero po kongresie wiedeńskim (1814–1815). Aktem erekcyjnym z 7 sierpnia 1817 r. został powołany C.K. Uniwersytet im. Cesarza Franciszka I (zob. Redzik 2015: 99).

Pierwszą Katedrę Języka i Literatury Polskiej w odnowionym Uniwersytecie Lwowskim powołano już 4 listopada 1817 r. Została ona założona wówczas wraz z wieloma innymi katedrami, ale początkowo nie odgrywała większej roli (Kozyckij 2009: 209). Niemniej sam fakt jej powołania był w d ziejach uniwersyteckiego literaturoznawstwa polonistycznego momentem przełomowym (Finkel 1894: 241).

W t ym samym roku, w k tórym na odnowionym UL powstała Katedra Języka i Literatury Polskiej, młodzież studencka zaczęła się zrzeszać w tajnych związkach. Założono wówczas Towarzystwo Akademickie, którego głównym celem miało być kształcenie się w zakresie literatury ojczystej. Od samego początku istnienia Towarzystwo było niezwykle aktywne i w w ysokim stopniu przyczyniało się do upowszechniania i pogłębiania wiedzy o literaturze polskiej, organizując regularne spotkania, na których odczytywano fragmenty uznanych dzieł z zakresu literatury pięknej, także utwory współczesnych pisarzy i poetów polskich, które następnie omawiano i komentowano w trakcie ożywionych dyskusji4. Uczestnicy tych spotkań z czasem zaczynali pełnić ważne funkcje w galicyjskiej prasie i tamtejszych wydawnictwach (Finkel 1894: 277–278).

Początki Katedry Języka i Literatury Polskiej nie były łatwe. W rzeczywistości zaczęła ona działać z opóźnieniem. U progu funkcjonowania odnowionego uniwersytetu rozpisano wprawdzie niemalże natychmiast kilka konkursów na stanowisko kierownika katedry, ale początkowo nikt się nie zgłosił. Dopiero w 1822 r. w odpowiedzi na ogłoszenie kolejnego konkursu zgłosiło się osiem osób. Przeprowadzono egzamin, w w yniku którego wyłoniono dwie kandydatury: Mikołaja Michalewicza (1792–1846)5 i Jana Kamińskiego (1777–1855), ówczesnego dyrektora Teatru Dramatycznego we Lwowie. Rozstrzygnięcie konkursu powierzono Nadwornej Komisji Oświecenia w Wiedniu, gdyż członkowie lwowskiego zespołu oceniającego byli niejednomyślni. Ostateczne decyzja zapadła dopiero na początku stycznia 1826 r., na mocy której 9 stycznia tegoż roku na

4 Na marginesie warto dodać, że zachowało się i jest dostępne w wersji zdigitalizowanej Archiwum, czyli wypracowania Towarzystwa ćwiczącej się młodzieży w literaturze ojczystej we Lwowie roku 1818 [i 1819] zebrane, urządzone i spisane przez Franciszka Kirchnera, członka i sekretarza tegoż Towarzystwa.

5 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1266, AUWR_UA_000_26_0_5_1266_56760.

kierownika katedry powołano Mikołaja Michalewicza. Zajmował on to stanowisko do roku 1844. Kolejnym kierownikiem katedry był Jan Szlachtowski (1816–1871)6. Niestety, po kilku latach, dokładnie 30 marca 1852 r., został zwolniony z u niwersytetu za naganną postawę polityczną, przede wszystkim za osobiste zaangażowanie w r uch rewolucyjny Wiosny Ludów (Kozyckij 2009: 211).

W tej sytuacji władze Wydziału Filozoficznego zaproponowały kandydaturę Augusta Bielowskiego (1806–1876), znanego historyka literatury, pisarza oraz wydawcy:

Rozpatrzenie kandydatury Bielowskiego trwało w Ministerstwie Oświaty przez trzy lata. 8 maja 1855 r. jego kandydatura została ostatecznie odrzucona ze względów politycznych. Z powodu braku innych kandydatów katedra przez 4 lata (1852–1856) nie funkcjonowała. W sierpniu 1856 r. nowym profesorem katedry został Antoni Małecki. (Kozyckij 2009: 212)

Rzeczywistego znaczenia Katedra Języka i Literatury Polskiej UL nabrała dopiero z chwilą objęcia jej przez wybitnego historyka i filozofa oraz lingwistę Antoniego Małeckiego (1821–1913)7. Można śmiało orzec, że w jej dziejach i rozwoju był to moment prawdziwie przełomowy.

Inicjatorem powołania Małeckiego na kierownika katedry był sam minister edukacji i w yznań Leopold von Thun (1811–1888). Kandydaturę Małeckiego wspierał zaś wybitny poliglota i językoznawca słoweński Franc Miklošič (1813–1891). Małecki prowadził tę katedrę w latach 1856–1865 jako profesor nadzwyczajny, a w latach 1865–1873 jako profesor zwyczajny (Kozyckij 2009: 212). Po przejściu Małeckiego w stan spoczynku w roku 1874 stanowisko kierownika Katedry Języka i Literatury Polskiej objął Roman Pilat (1846–1906)8. Już rok wcześniej utworzono na UL II Katedrę Historii Literatury Polskiej, którą powierzono Piotrowi Chmielowskiemu (1848–1904), a po jego przedwczesnej śmierci Józefowi Kallenbachowi (1861–1929)9 (Kozyckij 2009: 213).

W roku 1909 powstała również Katedra Literatury Porównawczej, którą utworzono specjalnie dla Jana Kasprowicza (1860–1926)10. W układzie chronologicznym uwzględniającym okresy zajmowania kierowniczych stanowisk w w yżej wskazanych katedrach przez kolejnych profesorów prowadzących wykłady z historii literatury polskiej historia katedr polonistycznych UL do 1914 r. przedstawia się następująco:

I Katedra Języka i Literatury Polskiej. Okres austriacki od 1817 r. Mikołaj Michalewicz (1826–1844)

6 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2129, AUWR_UA_000_26_0_5_2129_62767

7 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1178, AUWR_UA_000_26_0_5_1178_56775.

8 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1512, AUWR_UA_000_26_0_5_1512_56735

9 DALO, z. 26, op. 5, spr. 785, AUWR_UA_000_26_0_5_785_56852.

10 DALO, z. 26, op. 5, spr. 812, AUWR_UA_000_26_0_5_812_56849 DALO, z. 26, op. 5, spr. 813, AUWR_UA_000_26_0_5_813_56848.

Jan Szlachtowski (1846–1852)

Antoni Małecki (1856–1874)

Roman Pilat (1874–1904)

Od chwili objęcia katedry przez Wilhelma Bruchnalskiego (kierującego nią w latach 1904–1931) określana jako II Katedra Języka i Literatury Polskiej11.

II Katedra Języka i Literatury Polskiej od 1903 r.

Piotr Chmielowski (1903–1904)

Józef Kallenbach (1904–1914, 1916–1919)

Po ustąpieniu Józefa Kallenbacha określana jako I Katedra Języka i Literatury Polskiej, na czele której w latach 1915–1916 w zastępstwie funkcję pełnił Juliusz Kleiner (1886–1957)12

Od 1909 r. funkcjonuje także III Katedra Historii Literatury Porównawczej stworzona dla Jana Kasprowicza, którą ten kierował w latach 1909–192313

Historia powstania i rozwoju katedr literatury polskiej w odnowionym UL stanowi ważne ogniwo w rozwoju literaturoznawstwa polskiego, zarówno w jego wymiarze badawczym, jak i dydaktycznym. Stało się to możliwe dzięki starannie dobieranej kadrze naukowej i zaangażowaniu jej poszczególnych przedstawicieli.

Misja edukacyjna UL i d ziałalność oświatowa jego profesorów nie ograniczała się tylko do prowadzenia wykładów i seminariów dla studentów, ale także już pod koniec XIX w. uczelnia ta otworzyła się dla publiczności z innych, pozauniwersyteckich środowisk, organizując „powszechne wykłady uniwersyteckie”, adresowane do szerokiego kręgu odbiorców (Kronika UL: 1899).

Uczeni Uniwersytetu Lwowskiego: ich działalność naukowa, aktywność społeczna i polityczna

Kolejność prezentowania sylwetek poszczególnych uczonych wynika z chronologii pełnionych przez nich funkcji jako kierowników katedry. Dodatkowo w przypadku I Katedry Języka i Literatury Polskiej omówiono dokonania: Bronisława Gubrynowicza (1870–1933)14, Wiktora Hahna (1871–1959)15 oraz Konstantego Wojciechowskiego (1872–1924)16,

11 DALO, z. 26, op. 5, spr. 164, AUWR_UA_000_26_0_5_164_51674

12 DALO, z. 26, op. 5, spr. 848, AUWR_UA_000_26_0_5_848_56842. DALO, z. 26, op. 5, spr. 849, AUWR_UA_000_26_0_5_849_70237 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 80, AUWR_UA_001_P_119_0_1_80_66689.

13 Zestawienie to przytaczam za Mariuszem Chrostkiem Zob. Chrostek 2016: 53–54.

14 DALO, z. 26, op. 5, spr. 520, AUWR_UA_000_26_0_5_520_52200.

15 DALO, z. 26, op. 5, spr. 360, AUWR_UA_000_26_0_5_360_51632

16 DALO, z. 26, op. 5, spr. 287, AUWR_UA_000_26_0_5_287_51647.

Uniwersytecie Lwowskim do 1914 r.

którzy doktoryzowali się pod kierunkiem Romana Pilata, a także – Eugeniusza Kucharskiego (1880–1952)17, ostatniego seminarzysty Pilata.

I Katedra Języka i Literatury Polskiej. Okres austriacki od 1817 r.

Mikołaj Michalewicz

Mikołaj Michalewicz herbu Prus urodził się 3 maja 1792 r. w Kopyczyńcach (ukr. Копичинці; ówczesny obwód czortkowski, Ukraina). Niższe i średnie wykształcenie zdobył w szkołach ojców bazylianów w Buczaczu, studia filozoficzne ukończył zaś na Uniwersytecie Lwowskim i następnie zajął się głównie językiem i l iteraturą ojczystą18 . Zanim objął Katedrę Języka i Literatury Polskiej UL był guwernerem w domu Aleksandra Fredry (1793–1876), porządkował także bibliotekę Lubomirskich w P rzeworsku. Podjął również studia w I nstytucie Rolniczym w Wiedniu i równolegle pracował tam jako nauczyciel w szkole normalnej. Od roku 1826 był związany z biblioteką Ossolińskich we Lwowie (Knot 1975: 571), a w 1827 został mianowany jej pierwszym kustoszem. W latach 1827–1834 był redaktorem „Gazety Lwowskiej”, redagował także „Rozmaitości”, które były dodatkiem do wyżej wspomnianej gazety. W wyniku rozstrzygnięcia konkursu na stanowisko kierownika Katedry Języka i Literatury Polskiej UL, przeprowadzonego już w roku 1822, Michalewicz jako pierwszy objął tę katedrę. Miało to miejsce dopiero w roku 1826 i wówczas w r amach inauguracji nowej katedry, która odbyła się 3 stycznia powierzono mu wygłoszenie wykładu (Knot 1975: 571).

Wykłady. Jako profesor języka polskiego i literatury polskiej w d rugim semestrze roku akademickiego 1826/27 dwa razy w tygodniu Michalewicz miał wykład z literatury polskiej, przygotowywany na podstawie dwutomowego podręcznika Historia literatury polskiej autorstwa Feliksa Bentkowskiego (Warszawa–Wilno 1814)19.

W kolejnym roku akademickim 1827/28, oprócz podręcznika Bentkowskiego, Michalewicz korzystał także na wykładach ze stylistyki i retoryki z prac Euzebiusza Słowackiego zebranych w tomach Dzieła z pozostałych rękopisów ogłoszone (t. 1–3, Wilno 1824 i 1823). W kolejnych latach pracy na UL aż do roku 1846 Michalewicz realizował ten sam program. Ustąpił z katedry w 1844 r. z powodu postępującej choroby. Zmarł przedwcześnie dwa lata później – 23 lutego 1846 r. we Lwowie.

17 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1028, AUWR_UA_000_26_0_5_1028_56810

18 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1266, k. 3 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1266_56760&view=single&p=4

19 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1266, k. 2, AUWR_UA_000_26_0_5_1266_56760&view=single&p=3.

Jan Szlachtowski

Jan Szlachtowski urodził się 30 października 1816 r. we Lwowie. Był absolwentem

Wydziału Filozoficznego UL. Doktoryzował się u swojego poprzednika Mikołaja Michalewicza 4 maja 1839 r. W 1847 r. został mianowany profesorem nadzwyczajnym Katedry Języka i Literatury Polskiej UL, wcześniej był kustoszem Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie. Publikował na łamach czasopism: „Czasopismo Biblioteki Ossolińskich” oraz „Pamiętnik Literacki”. Wykładał na UL zaledwie 5 lat. Wykłady. W roku akademickim 1849/50 Szlachtowski prowadził wykład z literatury polskiej w w ymiarze trzech godzin tygodniowo, a w roku akademickim 1850/51, oprócz wykładu z literatury polskiej, także wykład z historii wymowy i poezji polskiej, również w wymiarze trzech godzin tygodniowo20.

Praca naukowa. Publikacje naukowe Szlachtowskiego dotyczyły zagadnień związanych z f unkcją sztuki, okresem panowania Stefana Batorego oraz komedii polskiej w XIX w. Współpracował z Georgiem Pertzem przy opracowywaniu wielotomowej serii tekstów źródłowych Monumenta Germaniae Historica oraz z Augustem Bielowskim nad Monumenta Poloniae Historica – sześciotomowym dziełem zawierającym odpisy najważniejszych źródeł z historii Polski. Wydał też podręcznik do czytania dla dzieci. W roku 1852 na mocy pisma austriackiego Ministerstwa Oświaty z 30 marca tegoż roku został usunięty ze stanowiska profesora w Katedrze Języka i Literatury Polskiej i z wolniony z UL z przyczyn politycznych (Finkel 1894: 332). Zmarł 13 listopada 1871 r. w K rakowie.

Antoni Małecki

Antoni Małecki urodził się 16 lipca 1821 r. w Objezierzu, majątku położonym w powiecie obornickim koło Poznania, który był własnością rodziny Węgorzewskich, a następnie Turnów. Jego ojciec Mateusz Małecki (ok. 1770–?) był oficjalistą i rządcą dóbr szlacheckich rodziny Turnów. Po jego przedwczesnej śmierci matka Rozalia Małecka (z d. Litwinowicz) (ok. 1793–?) zmuszona była samotnie wychowywać dwoje osieroconych dzieci – Antoniego i młodszego o rok Franciszka.

W roku 1833 Małecki rozpoczął naukę w Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu; w tym samym roku został też osierocony przez matkę. Po jej śmierci opiekę nad Małeckim przejął hrabia Józef Grabowski –właściciel majątku w Łukowie – były żołnierz napoleoński i opiekun (mecenas) ubogiej młodzieży uczącej

20 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2129, k. 10, AUWR_UA_000_26_0_5_2129_62767&view=single&p=11.

Il. 1. Antoni Małecki

się na terenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Egzamin dojrzałości złożył w roku 1841, najlepszy wynik osiągając w d ziedzinach humanistycznych, i na jego podstawie uzyskał prawo do zapisania się na wydział filozoficzny na dowolnym uniwersytecie (Gubrynowicz 1920: 8– 9).

Dzięki mecenatowi i hojnemu wsparciu finansowemu Grabowskiego mógł Małecki podjąć zagraniczne studia uniwersyteckie. 30 października 1841 r. rozpoczął naukę na Uniwersytecie w Berlinie, gdzie studiował filologię klasyczną oraz literaturę słowiańską. Podczas studiów zorganizował wraz z kolegami seminarium filologiczno-polskie, którego celem było kształcenie umiejętności translatorskich, zwłaszcza sztuki przekładu na język polski (Gubrynowicz 1920: 27).

Egzaminy końcowe złożył 5 g rudnia 1844 r. i następnie 21 g rudnia przystąpił do obrony dysertacji doktorskiej zatytułowanej De Academia vetere, którą zadedykował Grabowskiemu. W w yniku pomyślnie zdanych egzaminów końcowych i obrony rozprawy uzyskał stopień doktora filozofii 21 .

Il. 2. Odpis dyplomu honorowego Antoniego Małeckiego uzyskany na Wydziale Prawa Uniwersytetu Lwowskiego (1892)

Aby nabyć prawo do wykładania w gimnazjum, musiał jeszcze złożyć oddzielny egzamin nauczycielski, do którego przystąpił 15 lutego 1845 r., po czym podjął starania o zatrudnienie w poznańskim Gimnazjum św. Marii Magdaleny, gdzie jeszcze w t ym samym roku rozpoczął tam pracę w charakterze wykładowcy, ucząc łaciny, greki, języka polskiego i historii (Gubrynowicz 1920: 37).

W roku 1850 przeniósł się wraz z rodziną do Krakowa, gdzie podjął pracę na Uniwersytecie Jagiellońskim (UJ) na stanowisku profesora nadzwyczajnego, prowadząc wykłady z fi lologii klasycznej i równolegle ucząc w p odlegającym uniwersytetowi

21 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1178, k. 10–15 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1178_56775&view=single&p=10.

Gimnazjum św. Anny. Jeszcze w t ym samym roku opublikował Prelekcje o filologii klasycznej i jej encyklopedii miane w półroczu letnim r. 1850. Jako wykładowca w k rakowskiej akademii stworzył tam Seminarium Filologiczne wzorowane na podobnych działających w Pradze i Wiedniu (Skręt 1974: 432). 31 g rudnia 1852 r. został usunięty z katedry za poglądy polityczne, a rok wcześniej zadenuncjowany jako nielojalny wobec ówczesnych władz Krakowa. W dekrecie dymisyjnym nie podano jednak powodów usunięcia Małeckiego z UJ. Przez kolejny rok pracował w poznańskiej szkole realnej, a w roku 1854 przeniósł się do Innsbrucka i podjął pracę jako wykładowca literatury klasycznej na tamtejszym uniwersytecie. W t ym czasie uprawiał również twórczość literacką, pisząc m.in. sztuki teatralne: List żelazny i Wieniec grochowy. Po usunięciu Szlachtowskiego, czyli od roku 1852, na Uniwersytecie Lwowskim był wakat w Katedrze Języka i Literatury Polskiej, nie powiodło się bowiem obsadzenie jej przez Augusta Bielowskiego. 22 sierpnia 185622 r. Małecki otrzymał nominację na objęcie tej katedry (Gubrynowicz 1920: 96).

Il. 3. Odnowienie po pięćdziesięciu latach doktoratu Antoniego Małeckiego na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Fryderyka Wilhelma w Berlinie (Friedrich-Wilhelms-Universität) (1894)

Wykłady i kariera akademicka. Od samego początku pracy23 we Lwowie Małecki dążył do wykładania literatury polskiej w języku ojczystym (Gubrynowicz 1920:

22 Informacja podana przez Gubrynowicza zawiera błąd. Właściwa data to 9 września 1856 r. Por. DALO, z. 26, op. 5, spr. 1178, k. 1, AUWR_UA_000_26_0_5_1178_56775&view=single&p=2.

23 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1178, k. 1 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1178_56775&view= single&p=2.

169). Realizując ten zamiar, wykorzystał lukę w akcie nominacyjnym – zwłaszcza brak zapisu o języku wykładowym. Ambitną i odważną decyzję o prowadzeniu wykładów po polsku sam Małecki komentował następująco: „Wykładać po polsku było dla mnie ideałem, ale czy ideał możliwy? Zrobiłem naradę ze Strońskim [bibliotekarzem]. W nominacji nic o języku polskim nie było” 24 . W zakresie literatury polskiej wykłady Małeckiego obejmowały następujące zagadnienia – oprócz podstawowego kursu historii literatury polskiej dotyczyły: historii literatury polskiej w czasach jej upadku, tj. w latach 1650–1760; rozbioru niektórych arcydzieł poetyckich z ostatniej epoki literatury polskiej; historii literatury polskiej w dobie stanisławowskiej, tj. w drugiej połowie XVIII w.; historii literatury polskiej od początku obecnego stulecia aż do wystąpienia romantyków; rozbioru estetycznego niektórych arcydzieł dramatycznych literatury polskiej; historii najnowszej poezji polskiej od wystąpienia romantyków (1820) aż do czasów współczesnych Małeckiemu.

Oprócz wykładów Małecki prowadził również ćwiczenia praktyczne ze stylistyki. W 1862 r. otrzymał propozycję objęcia katedry literatury w Szkole Głównej w Warszawie. We wrześniu 1864 r. wyjechał do Włoch i p o powrocie wiosną 1865 objął katedrę profesora zwyczajnego na UL. W roku akademickim 1866/67 powierzono mu funkcję dziekana Wydziału Filozoficznego, wcześniej został członkiem Rady Naukowej Uniwersytetu (nominacja 2 marca 1864) i z ajmował się sprawami szkół średnich (Gubrynowicz 1920: 198). Prawdziwie przełomowy w dziejach akademickiej kariery Małeckiego okazał się rok akademicki 1871/72, kiedy został jako pierwszy świecki Polak wybrany na rektora UL i pełnił tę funkcję w roku 1872/73. Akademicką karierę zakończył w 1874 r.

Praca naukowa. Wykłady Małecki prowadził na podstawie rzetelnych badań literaturoznawczych 25. Za jego koronne dzieło uznaje się przełomową monografię poświęconą życiu i t wórczości Juliusza Słowackiego Juliusz Słowacki. Jego dzieła i ż ycie w stosunku do współczesnej epoki (t. 1–2, Lwów 1866–1867). W tym samym czasie pracował również nad opracowaniem i w ydaniem nieznanych dzieł Słowackiego, które zostały opublikowane w edycji Pism pośmiertnych Juliusza Słowackiego (t. 1–3, Lwów 1866). W przygotowaniu tej edycji brali udział również seminarzyści Małeckiego, którym zostało powierzone przepisywanie autografów i w ykonywanie korekt (Gubrynowicz 1920: 191–192). Było to możliwe dzięki współpracy uczonego z rodziną poety przechowującą w U bieniu pod Lwowem manuskrypty autora Króla Ducha. Małecki uzyskał do nich dostęp dzięki rekomendacji Karola Szajnochy (1818–1868) (Grzęda 2009: 11; Sudolski

24 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1178, k. 10 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1178_56775&view= single&p=10

25 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1178, k. 2–3, AUWR_UA_000_26_0_5_1178_56775&view=single&p=3.

1959: 443–44). Wśród przechowywanych w U bieniu licznych rękopisów dzieł Słowackiego znajdował się również wybór korespondencji, która według Małeckiego układała się w swoisty pamiętnik życia i t wórczości autora Kordiana. Podjęte przez Małeckiego studia nad epistolografią wieszcza stały się dlań m.in. źródłem inspiracji do napisania pierwszej monografii życia i t wórczości Słowackiego. Maciej Adamski w rozprawie poświęconej Małeckiemu słusznie zauważył, że nowatorstwo Małeckiego

polegało także na wykorzystaniu korespondencji Słowackiego w pracy badawczej. Listy Słowackiego zostały wydane później niż monografia Małeckiego, co podkreśla jeszcze wartość nowatorskiej metody badawczej i jej walory poznawcze wynikające z jakości materiału źródłowego, zastosowanej przez Małeckiego. (Adamski 2010: 43)

Należy w z wiązku z t ym podkreślić, że Małecki był pierwszym wykładowcą, który historii literatury polskiej nadał kształt naukowy. Wyróżniała go wielokompetencyjność: był także autorem utworów dramatycznych, filologiem, historykiem, lingwistą26 . Funkcje społeczne. Małecki był również aktywny w i nnych obszarach życia, często wykraczających poza kręgi i sfery wpływów uniwersytetu. Oprócz tego, że był członkiem towarzystw naukowych, z w ielkim zaangażowaniem pełnił także różne funkcje w lokalnych organizacjach społecznych o charakterze użyteczności publicznej; w pewnym zakresie był także aktywny politycznie. W roku 1871 został członkiem Rady Miejskiej Lwowa i zajmował to stanowisko przez ponad pół wieku, angażując się w organizację szkolnictwa jako zastępca przewodniczącego Rady Szkolnej Okręgowej. W roku 1872 przypadło mu w ud ziale członkostwo Akademii Umiejętności (AU) w K rakowie (Wydział Filologiczny) (Gubrynowicz 1920: 305). Za zasługi dla miasta i społeczeństwa 27 maja 1891 r. otrzymał honorowe obywatelstwo miasta Lwowa. Jeszcze za życia uczonego jego imieniem nazwano jedną z lwowskich ulic. Jego imienia było też stypendium ufundowane w 1892 r. przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Lwowie. W 1901 r. został wybity medal upamiętniający Antoniego Małeckiego, wydany przez UL, a zaprojektowany przez Stanisława Lewandowskiego (1859–1940). Otrzymał także doktorat honorowy na Wydziale Prawa UL27 oraz 18 maja 1892 r. na specjalnej uroczystości zorganizowanej na UL został uczczony laudacją z okazji 50-lecia pracy zawodowej28 (Gubrynowicz 1920: 305). Definitywnie zakończył pracę na UL w roku 1905. Zmarł 7 pa ździernika 1913 r. we Lwowie29. Został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim.

26 O dokonaniach językoznawczych Małeckiego piszą Anna Dąbrowska i Anna Burzyńska-Kamieniecka w niniejszym tomie.

27 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1178, k. 33, AUWR_UA_000_26_0_5_1178_56775&view=single&p=35.

28 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1178, k. 35–36, AUWR_UA_000_26_0_5_1178_56775&view=single&p=37

29 Zob. wspomnienia pośmiertne o A. Małeckim zamieszczone w „Gazecie Lwowskiej” (1913, 230).

Il. 4. Grobowiec Antoniego Małeckiego. Cmentarz Łyczakowski (pole 67, grób nr 17)

Roman Pilat

1906)

Roman Pilat urodził się 13 lipca 1846 r. we Lwowie. Jego ojciec Stanisław Pilat (1802–1866) był znanym i w pływowym animatorem lwowskiego życia społeczno-kulturalnego o profilu naukowo-artystycznym, studiował nauki humanistyczne na UL i doktoryzował się na UJ (Bajer 2015). Dziedziczący pasję po ojcu Roman Pilat interesował się historią, badał lwowskie archiwa, współpracował z Augustem Bielowskim, przyjaźnił się z Wincentym Polem, był także poetą. W wieku szkolnym uczęszczał do III gimnazjum we Lwowie (Dominikańskie Gimnazjum Klasyczne), które ukończył w roku 1864. Początkowo dalszą naukę podjął na wydziale prawa UL, gdzie studiował w latach 1864–1866, a następnie przeniósł się na Wydział Filozoficzny UL. W latach 1866–1868 studiował tam literaturę i historię pod opieką Antoniego Małeckiego oraz Henryka Zeissberga (niem. Heinrich Ritter von Zeissberg) (1839–1899)30 (Hutnikiewicz 1981: 231). Podczas studiów brał aktywny udział w a kademickim życiu studenckim. W 1865 r. wstąpił do Towarzystwa Bratniej Pomocy, a w roku 1866 objął funkcję przewodniczącego Czytelni Akademickiej ( Wróblewski 1896: 7). Pilat, angażując się w rozwój Czytelni, organizował w ramach

30 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2022, AUWR_UA_000_26_0_5_2022_62800.

Il. 5. Roman Pilat (przed

jej działalności otwarte dla publiczności odczyty literackie. W 1869 r. uzyskał stopień doktora pod kierunkiem Antoniego Małeckiego. Po dwóch latach 20 lipca 1871 r. habilitował się jako docent prywatny języka i literatury polskiej. Przebieg habilitacji Pilata, której podstawą była rozprawa O literaturze politycznej sejmu czteroletniego (1788–1792), był protokołowany w języku niemieckim 31, ale ze względu na fakt, iż na żądanie Małeckiego zarówno kolokwium, jak i w ykład próbny odbyły się w języku polskim, habilitacja Pilata była precedensem, który odegrał istotną rolę w legitymizacji języka polskiego jako wykładowego w czasach tzw. autonomii Uniwersytetu Lwowskiego (Gubrynowicz 1920: 202). Od roku 1868 język polski był już oficjalnym językiem nauczania w galicyjskich szkołach średnich. Małecki jako postulator przeprowadzenia postępowania habilitacyjnego Pilata w języku polskim uzasadniał swój wniosek stwierdzeniem, że Pilat miał prowadzić wykłady akademickie z literatury polskiej po polsku. Postulat Małeckiego trafił wprawdzie na opór grupy profesorów niemieckojęzycznych, ale ostatecznie po odwołaniu się do wiedeńskiego ministra oświaty wniosek Małeckiego uzyskał oficjalną zgodę na mocy rozporządzenia z 4 lipca 1871 r. na przeprowadzenie kolokwium habilitacyjnego i w ygłoszenie wykładu habilitacyjnego przez Pilata w języku polskim ( Wróblewski 1896: 8). Po uzyskaniu habilitacji Pilat jako docent prywatny otrzymał stanowisko docenta języka i literatury polskiej w Katedrze Języka i Literatury Polskiej UL. Po trzech latach docentury w roku 1874 objął ją początkowo jako zastępca profesora 32 . W 1876 r. został mianowany profesorem nadzwyczajnym, a 21 października 1879 profesorem zwyczajnym języka i literatury polskiej w C.K. Uniwersytecie im. Cesarza Franciszka I. Był pierwszym w Polsce wykładowcą akademickim, który już w latach 1874–1875 wprowadził do programu studiów uniwersyteckich zajęcia o charakterze seminaryjnym. Był też profesorem UL, który miał za sobą studia i wszystkie stopnie uzyskane na tej samej uczelni ( Ulewicz 1963: 48). Miarę docenienia osiągnięć naukowych Romana Pilata było przyjęcie go w poczet członków korespondentów krakowskiej Akademii Umiejętności. W czasie kariery uniwersyteckiej trzykrotnie zajmował stanowisko dziekana Wydziału Filozoficznego UL (1882/83, 1890/91 i 1895/96)33, zaś w roku akademickim 1890/91 był rektorem UL, a następnie w 1891/92 jego prorektorem. Od roku 1893 Pilat był również zastępcą dyrektora C.K. Komisji Egzaminacyjnej dla Kandydatów na Nauczycieli Szkół Gimnazjalnych i Realnych. W 1905 r. ze względu na stan zdrowia (był na wpół sparaliżowany po wypadku) przeszedł w stan spoczynku, ale jeszcze przez pewien czas wykładał jako profesor honorowy UL. Za zasługi na polu nauki został odznaczony Orderem Żelaznej Korony III klasy (Hutnikiewicz 1981: 232).

31 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1512, k. 1, AUWR_UA_000_26_0_5_1512_56735&view=single&p=2.

32 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1512, k. 11, AUWR_UA_000_26_0_5_1512_56735&view=single&p=12

33 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1512, k. 42, AUWR_UA_000_26_0_5_1512_56735&view=single&p=43.

Aktywność naukowa i społeczna Pilata wykraczała poza ramy obowiązków uniwersyteckich. W roku 1886 znalazł się w g ronie współzałożycieli Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza, które współtworzył m.in. z Wilhelmem Bruchnalskim, Józefem Tretiakiem i W ładysławem Bełzą, a następnie przez 15 lat był jego prezesem (Finkel 1894: 244).

Wykłady. Jako docent w Katedrze Języka i Literatury Polskiej Pilat prowadził wykłady od roku akademickiego 1871/72. Z czasem został również kierownikiem seminarium z historii literatury polskiej (Wróblewski 1896: 14).

Liczba uczestników seminariów prowadzonych przez Pilata w latach 1894–1898 wahała się między 16 a 21 uczestnikami. Spotkania seminaryjne odbywały się raz w t ygodniu w t rybie dwugodzinnym. Oceniano i omawiano na nich wybitne dzieła literatury polskiej, dyskutowano także kwestie metodyczne i i nne zagadnienia historyczno-literackie (Kronika UL: 1899).

Praca naukowa. Zainteresowania naukowe Pilata były szerokie; oprócz tekstologii, np. rozprawa Pieśń „Bogarodzica”. I. Restytucja tekstu pieśni (Kraków 1879), opracował kanon wydawniczy dzieł literatury staropolskiej w rozprawie Jak należy wydawać dzieła pisarzów polskich XVI i X VII w. (Kraków 1886). Jego najważniejsze rozprawy to: O literaturze politycznej sejmu czteroletniego (1788–1792) (Kraków 1872) oraz Początek publicystyki literackiej w Polsce, cz. 1: Czasopisma „uczone” (Lwów 1882) (Hutnikiewicz 1981: 232–233).

Zmarł 6 k wietnia 1906 r. we Lwowie. Został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim 34 .

Wilhelm Bruchnalski

Wilhelm Bruchnalski urodził się 21 maja 1859 r. we Lwowie. Jego ojciec Antoni Bruchnalski był lwowskim rzemieślnikiem, matką przyszłego uczonego była Anna Bruchnalska (z d. Birtus). W 1878 r. Bruchnalski ukończył C.K. Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie. Był związany ze Lwowem przez całe swoje życie. W latach 1878–1882 studiował prawo na Uniwersytecie Lwowskim, następnie przeniósł się na Wydział Filozoficzny, gdzie w latach 1882–1885 studiował literaturę. Bruchnalski stopień doktora uzyskał w roku 1885, studiując uprzednio u znakomitych znawców literatury polskiej, na podstawie rozprawy „Ślady wpływu literatury obcej na polską w XV i na początku XVI wieku”. Po studiach podjął pracę nauczyciela języka polskiego w lwowskim Gimnazjum im. Franciszka Józefa, w latach 1887–1906 pracował jako skryptor w Bibliotece Zakładu

34 W księdze cmentarnej zapisano, że Roman Pilat został pochowany w grobowcu rodzinnym Ksawerego Liskego (pole 71c, nr grobu 3). Nie ma jednak tablicy informującej o pochówku Pilata. Na pewno nie został pochowany w grobowcu Pilatów.

Narodowego im. Ossolińskich (Kleiner 1975: 6). Jego żoną była Maria Bruchnalska (1869–1944), badaczka historii kobiet w Polsce35.

Bruchnalski habilitował się w roku 1900 i po uzyskaniu habilitacji otrzymał stanowisko docenta na UL. Od roku 1904 wykładał jako profesor nadzwyczajny, a od roku 1907 jako profesor zwyczajny. Kierował wówczas m.in. seminarium filologii polskiej. W latach 1907–1931 był kierownikiem II Katedry Historii Literatury Polskiej UL, a pomiędzy 1912 a 1917 pełnił funkcję dziekana Wydziału Filozoficznego. Prowadził również wykłady z historii literatury na kursach uniwersyteckich dla kobiet oraz na kursach otwartych.

Wykłady. W roku akademickim 1904/05 jako docent z t ytułem profesora nadzwyczajnego Bruchnalski prowadził wykład z „ Historii literatury i k rytyki literackiej” (1 godzina w t ygodniu); w kolejnych latach wykłady z „ Historii literatury polskiej w epoce odrodzenia”, seminarium z h istorii literatury polskiej, „Wstęp metodyczny do studium historii literatury polskiej”, „Historię kultury duchowej w Galicji”, wykład z „Poezji wieków średnich ze szczególnym uwzględnieniem literatury polskiej” (Bruchnalski 1975: 601).

Praca naukowa. Bruchnalski był badaczem o bardzo szerokim spektrum zainteresowań; początkowo dał się poznać jako znawca literatury staropolskiej. Pierwsza praca z tego obszaru O ź ródłach niektórych utworów poetycznych polskich XV i X VI wieku ukazała się na łamach „Przeglądu Powszechnego” w roku 1884. Polskim poetom renesansowym poświęcił szereg rozpraw: O r ymie w poezji polskiej do Jana Kochanowskiego (1885), O budowie zwrotek w poezji polskiej Jana Kochanowskiego (1886), Studia nad pismami Mikołaja Reja. I. „Żywot Józefa” w stosunku do literatury obcej (1885) oraz obszerne studium monograficzne Rozwój twórczości pisarskiej Mikołaja Reja (1907) (Kleiner 1975: 9). Zajmował się i również polską religijną pieśnią średniowieczną: Znaczenie pieśni „Bogarodzica” w hymnologii polskiej (1905). Oprócz twórczości pisarzy dawnych wiele prac poświęcił również Mickiewiczowi. Już w roku 1889 opublikował zespół szkiców na temat twórczości autora Dziadów; tu przede wszystkim: Reminiscencje w „Panu Tadeuszu” z Homera, Wergiliusza i Tassa (1889), Źródła historyczne „Konrada Wallenroda” (1889), „Grażyna”. Według autografu znajdującego się w posiadaniu Konstantego hr. Przezdzieckiego (1889), następnie także Mickiewicz a Moore (1891) oraz Mickiewicz w literaturze galicyjskiej 1829–1855 (1906). Przed rokiem 1914 osobny krąg zainteresowań Bruchnalskiego stanowiło także piśmiennictwo galicyjskie36 Członkostwo w towarzystwach naukowych i praca społeczna. Od roku 1905 był Bruchnalski członkiem korespondentem AU, a w 1923 został jej członkiem czynnym.

35 DALO, z. 26, op. 5, spr. 164, k. 7, AUWR_UA_000_26_0_5_164_51674&view=single&p=10.

36 Pełna bibliografia prac Bruchnalskiego została opracowana przez Jerzego Starnawskiego. Zob. Bruchnalski 1975: 566–594.

Lwowskim do 1914 r.

Należąc do Lwowskiego Towarzystwa Naukowego od chwili jego założenia, przewodniczył Wydziałowi Filologicznemu. Był również członkiem Towarzystwa Ludoznawczego, gdzie od roku 1908 pełnił funkcję wiceprezesa, a od 1917 prezesa. Przewodniczył także od roku 1909 Towarzystwu Teatrów i Chórów Włościańskich oraz był w Zarządzie Macierzy Polskiej. Trzeba także podkreślić, że Bruchnalski należał do elitarnego grona współzałożycieli lwowskiego Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza (TLiAM), którego był dwukrotnie prezesem (w latach 1900–1905 oraz 1918–1934), a w latach 1908–1917 pełnił funkcję wiceprezesa. W roku 1888 został członkiem redakcji „Pamiętnika TLiAM” i pozostawał nim do 1902 r. Po przekształceniu pisma w „Pamiętnik Literacki” dwukrotnie kierował nim jako redaktor naczelny w latach 1902–1905 oraz 1934–1938 (Chrostek 2016: 88).

Bronisław Gubrynowicz

Bronisław Gubrynowicz urodził się 2 października 1870 r. we Lwowie. Jego ojciec Władysław Gubrynowicz (1836–1914) był lwowskim księgarzem i w ydawcą, matka Ludwika Gubrynowicz (z d. Dietz) urodziła jeszcze jednego syna, Kazimierza, który został lwowskim księgarzem i w ydawcą. W 1888 r. Bronisław ukończył C.K. Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie. W latach 1888–1892 studiował filologię i historię na Wydziale Filozoficznym UL pod kierunkiem Romana Pilata i Ksawerego Liskego (1838–1891)37 W latach 1992–1993 odbył studia uzupełniające w Berlinie. W roku 1892 uzyskał stopień doktora na podstawie rozprawy Kazimierz Brodziński, 1830–1835. Przyczynek do biografii i charakterystyki przygotowanej pod kierunkiem Romana Pilata (Chrostek 2016: 67–68). Habilitował się 6 lat później w 1904 r., przedstawiając pracę Romans w Polsce za czasów Stanisława Augusta38. W latach 1892–1905 pełnił obowiązki skryptora literackiego w Ossolineum, a od 1905 r. był również kustoszem w muzeum Lubomirskich (należącym do Zakładu Narodowego im. Ossolińskich). W roku 1919 zakończył współpracę z Ossolineum. Równocześnie w latach 1905–1920 wykładał na UL jako docent prywatny39. 20 stycznia 1816 r. został mianowany profesorem nadzwyczajnym UL40 . Praca naukowa do 1914. Główny obszar zainteresowań badawczych Gubrynowicza stanowiła polska literatura romantyczna, zwłaszcza twórczość Słowackiego i Mickiewicza; interesował go również okres wcześniejszy. Do najwcześniejszych prac Gubrynowicza poświęconych Słowackiemu należą: Piast Dantyszek. Karta z t wórczości poetyckiej J. S łowackiego (1893) oraz obszerna recenzja książki Ferdynanda Hoesicka Życie Słowackiego zatytułowana Juliusz Słowacki w świetle najnowszej krytyki (1898).

37 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1111, AUWR_UA_000_26_0_5_1111_56790

38 DALO, z. 26, op. 5, spr. 520, k. 2, AUWR_UA_000_26_0_5_520_52200&view=single&p=3.

39 DALO, z. 26, op. 5, spr. 520, k. 15, AUWR_UA_000_26_0_5_520_52200&view=single&p=17

40 DALO, z. 26, op. 5, spr. 520, k. 16, AUWR_UA_000_26_0_5_520_52200&view=single&p=18.

W roku 1909 aktywnie uczestniczył w obchodach 100-lecia urodzin poety. Na zorganizowanym z tej okazji zjeździe historyków literatury wygłosił referat Stan dotychczasowych badań nad Słowackim (publikowany w 1910 r.). Wraz z Wiktorem Hahnem przygotował również jubileuszowe wydanie Dzieł Słowackiego w d ziesięciu tomach. Gubrynowicz opracował t. 1: Wiersze drobne, t. 2–3: Powieści poetyckie, t. 4: Król-Duch, t. 10: Proza. Pozostałe pięć tomów (5–9: Dramaty) przygotował do druku Hahn. Członkostwo w towarzystwach naukowych. Gubrynowicz był współzałożycielem i członkiem zarządu TLiAM (1890–1914, z przerwami). Według stanu z 1912 r. był też członkiem Towarzystwa Historycznego.

Wiktor Hahn

Wiktor Hahn urodził się 9 w rześnia 1871 r. w Wiedniu. Był synem Feliksa Hahna, lwowskiego nauczyciela gimnazjalnego, i Kazimiery Hahn (z d. Lorenz). W 1889 r. ukończył C.K. Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie 41. W latach 1889–1893 studiował na Wydziale Filozoficznym UL filologię polską pod kierunkiem Romana Pilata i filologię klasyczną, w 1894 r. zdał egzamin nauczycielski z języka polskiego i filologii klasycznej, w 1894 doktoryzował się na Wydziale Filozoficznymi UL na podstawie rozprawy „Żywoty” Plutarcha wobec Arystotelesa „Athenaion politeia”. Od roku 1893 do 1894 uczył w macierzystym V Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie (jako suplent). Był tam nauczycielem języków starożytnych i języka polskiego. W latach 1896–1899 podjął pracę jako nauczyciel gimnazjalny w Kołomyi. Od 1899 r. był profesorem języków starożytnych w Gimnazjum im. Stanisława Staszica we Lwowie (do 1924). W roku 1901 rozpoczął zagraniczną podróż naukową w celu zrealizowania studiów uzupełniających. Semestr zimowy spędził w Berlinie, a letni w Wiedniu (słuchał tam wykładów z literatury słowiańskiej, niemieckiej i klasycznej). Następnie prowadził badania w bibliotekach Wielkiego Księstwa Poznańskiego i w Krakowie. Już w roku 1902 został powołany na członka korespondenta Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu. Habilitował się w 1907 r. w zakresie literatury polskiej na podstawie rozprawy Juliusza Słowackiego „Samuel Zborowski” (Lwów 1905), Literatura dramatyczna w Polsce XVI w.42 Kolokwium habilitacyjne odbyło się 23 stycznia. Brali w nim udział m.in. Ludwik Finkel, Wilhelm Bruchnalski, Edward Porębowicz (1862–1937) 43, jako docent Bronisław Gubrynowicz44. Po uzyskaniu habilitacji Hahn został docentem w I Katedrze Historii Literatury Polskiej UL. W roku akademickim 1915/16 był równolegle nauczycielem w III gimnazjum we Lwowie

41 DALO, z. 26, op. 5, spr. 360, k. 6 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_360_51632&view=single&p=9.

42 DALO, z. 26, op. 5, spr. 360, k. 4, AUWR_UA_000_26_0_5_360_51632&view=single&p=7

43 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1544, AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729.

44 Protokół habilitacyjny i dyskusja nad wykładem próbnym.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 360, k. 8–12 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_360_51632&view=single&p=11.

Uniwersytecie Lwowskim do 1914 r.

i prowadząc wykłady uniwersyteckie na UL, uzyskał prawo do zniżki godzin w gimnazjum. W roku 1917 został mianowany profesorem nadzwyczajnym UL, a w 1918 habilitował się dodatkowo w zakresie bibliografii i bibliotekoznawstwa.

Praca naukowa do roku 1914. Już w okresie młodzieńczym Hahn wykazywał dużą aktywność naukowo-badawczą. Bibliografia jego prac z tego okresu wskazuje na obszary zainteresowań, które w kolejnych latach były przez niego kontynuowane i poszerzane. Generalnie na jego dorobek naukowy składają się prace z zakresu historii literatury polskiej i klasycznej, bibliograficzne i edytorskie. W przypadku literatury polskiej spektrum jego zainteresowań obejmowało zjawiska literackie wszystkich epok, choć najwięcej uwagi poświęcił romantyzmowi i t wórczości Juliusza Słowackiego. Prace poświęcone temu ostatniemu i edycje jego dzieł zajmują naczelne miejsce w naukowej bibliografii Hahna45. Już w 1894 r. ogłosił obszerne studia nad genezą Mindowego, Marii Stuart i Lilli Wenedy (Libera 1960: 599–600)

Przed I wojną światową drugim ważnym obszarem zainteresowań badawczych Hahna była filologia klasyczna. W t ym okresie był też sprawnym organizatorem życia naukowego we Lwowie i w roku 1910 stał się inicjatorem Zjazdu Historyczno-Literackiego im. Juliusza Słowackiego z okazji setnej rocznicy urodzin poety, a następnie redaktorem poświęconej mu księgi pamiątkowej. W latach 1912–1921 redagował „Pamiętnik Literacki” i współpracował z szeregiem wydawnictw naukowych. Przez długi czas pełnił funkcję wiceprezesa TLiAM (Libera 1960: 602). Oprócz tego był członkiem wielu prestiżowych towarzystw naukowych, m.in.: Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Towarzystwa Naukowego w Warszawie, Komisji do Badań w Zakresie

Historii Literatury i Oświaty w Polsce Akademii Umiejętności oraz Komisji Filologicznej Akademii Umiejętności, Polskiego Towarzystwa Emigracyjnego w K rakowie, Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Lublinie.

Konstanty Wojciechowski

Konstanty Wojciechowski urodził się 11 marca 1872 r. w Sokolnikach. Egzamin dojrzałości złożył we Lwowie w 1900 r., studia uniwersyteckie na Wydziale Filozoficznym UL odbył w latach 1890–1894. Na ostatnim roku studiów był przewodniczącym Czytelni Akademickiej. W latach 1895–1898 był zastępcą nauczyciela w V Gimnazjum we Lwowie. Doktoryzował się u Romana Pilata w 1895 r. na podstawie rozprawy Kajetan Koźmian. Życie i dzieła, natomiast egzamin nauczycielski zdał w 1897 r. Habilitował się w roku 1904 na Wydziale Filozoficznym UL na podstawie rozprawy Werter w Polsce,

45 Szczegółowy wykaz prac Hahna. DALO, z. 26, op. 5, spr. 360, k. 22 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_360_51632&view=single&p=25.

po czym odbył podróż naukową do Wiednia, Berlina i Paryża46. Równolegle z początkiem kariery akademickiej w roku 1895 Wojciechowski rozpoczął pracę pedagogiczną w gal icyjskich gimnazjach, obejmując posadę zastępcy nauczyciela w V Gimnazjum we Lwowie. Po złożeniu egzaminu nauczycielskiego, co nastąpiło w roku 1907, uczył w gimnazjum w Stryju (1898–1900), następnie w I II Gimnazjum im. Stefana Batorego we Lwowie (od 1900 r.), kolejno w V I Gimnazjum we Lwowie (od 1903 r.)47. W roku 1907 awansował na dyrektora III Gimnazjum we Lwowie. Począwszy od roku 1910, zajmował stanowisko dyrektora w V I Gimnazjum we Lwowie (Chrostek 2016: 80). Od roku 1904 reskryptem ministra wyznań i oświaty z 10 października jako docent prywatny historii literatury polskiej uzyskał prawo wykładania na UL 48. Tytuł profesora nadzwyczajnego UL uzyskał natomiast dopiero w roku 191649. Wojciechowski nigdy nie otrzymał własnej katedry. Do końca życia prowadził we Lwowie wykłady zlecone, był zatrudniony na etacie trzeciego docenta historii literatury – obok Wiktora Hahna i Bronisława Gubrynowicza (Chrostek 2016: 79).

Praca naukowa. Wojciechowski był autorem licznych i popularnych podręczników szkolnych. Współpracował z lwowskim stowarzyszeniem oświatowo-wydawnicznym Macierz Polska. Badał i komentował twórczość polskich romantyków, zajmował się także literaturą staropolską oraz pozytywistyczną. Do jego ważniejszych prac należą: Zwięzły podręcznik historii literatury polskiej (1899), Kajetan Koźmian. Życie i dzieła (1897), Werter w Polsce (1904), O Zygmuncie Krasińskim (1911), W setną rocznicę urodzin – Juliusz Słowacki. Żywot i w ybór pism (1909), Piotr Skarga (1912), Bolesław Prus (1913), Ignacy Krasicki. Życie i dzieła (1914). Jako badacza charakteryzowało go szerokie spektrum zainteresowań, ze szczególnym uwzględnieniem dziejów powieści polskiej (Historia powieści w Polsce, 1925).

Członkostwo w towarzystwach naukowych. W roku 1907 uzyskał członkostwo AU; oprócz tego był także członkiem TLiAM, Towarzystwa Naukowego Lwowskiego i Warszawskiego, Naukowej Komisji Egzaminacyjnej.

Eugeniusz Kucharski

Eugeniusz Kucharski urodził się 12 g rudnia 1880 r. w D rohobyczu. Pochodził z biednej wielodzietnej rodziny robotniczej. W 1901 r. ukończył C.K. Gimnazjum Arcyksiężniczki Elżbiety w Samborze, po czym odbył roczną służbę wojskową i w roku 1902 rozpoczął studia w zakresie filologii polskiej na UL, które ukończył w 1906 r. Był

46 DALO, z. 26, op. 5, spr. 287, k. 14 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_287_51647&view=single&p=17.

47 DALO, z. 26, op. 5, spr. 287, k. 14 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_287_51647&view=single&p=17.

48 DALO, z. 26, op. 5, spr. 287, k. 3, AUWR_UA_000_26_0_5_287_51647&view=single&p=6

49 DALO, z. 26, op. 5, spr. 287, k. 13, AUWR_UA_000_26_0_5_287_51647&view=single&p=16.

Lwowskim do 1914 r.

Il. 6. Eugeniusz Kucharski

uczniem Pilata (jednym z jego ostatnich seminarzystów), Kallenbacha, Bruchnalskiego i Porębowicza. 22 maja 1908 r. zdał egzamin nauczycielski uprawniający do wykładania języka polskiego i f rancuskiego w galicyjskich gimnazjach50. W latach 1907–1908 odbył studia uzupełniające w Paryżu. W czasie miesięcy wakacyjnych odwiedził Wenecję i Florencję. Podczas studiów zagranicznych prowadził badania w t amtejszych bibliotekach i a rchiwach. W latach 1908–1914 był nauczycielem języka polskiego i f rancuskiego w szkołach średnich w Tarnopolu, Stanisławowie i Lwowie. Jeszcze jako student pracował na stanowisku zastępcy nauczyciela w Tarnopolu i w V II Gimnazjum we Lwowie, następnie w roku 1908 jako pełnoprawny nauczyciel w Stanisławowie, a od 1911 jako nauczyciel języka polskiego w I I Szkole Realnej we Lwowie (Chrostek 2016: 135). Był także znanym lwowskim animatorem kultury. W 1909 r obronił na UL doktorat na temat Romantyzmu w k omediach Fredry. Habilitował się w roku 192151

Praca naukowa. Jako badacz zadebiutował jeszcze w okresie studiów, ogłaszając w 1906 r. na łamach „Pamiętnika Literackiego” rozprawę Fredro jako romantyk. Przyczynek do dziejów polskiego romantyzmu i artykuł Reminiscencja z Byrona w „Reducie

Ordona”. W centrum jego zainteresowań badawczych znalazł się Aleksander Fredro, którego twórczości do roku 1914 poświęcił szereg prac, m.in. Geneza „Zemsty” (1909) oraz edycję Ślubów panieńskich w serii Arcydzieła Polskich i Obcych Pisarzy (1910).

II Katedra Języka i Literatury Polskiej od 1903 r.

Piotr Chmielowski

Piotr Chmielowski urodził się 9 lutego 1848 r. w Zawadyńcach (ukr. Завадинці, obwód chmielnicki, Ukraina). Był synem Ignacego i Marianny (z d. Węglowska) Chmielowskich. W 1866 r. ukończył gimnazjum realne w Warszawie. Studiował filologię i filozofię w Szkole Głównej w Warszawie. Studia warszawskie ukończył w roku 1870, a następnie kontynuował je na Uniwersytecie w Lipsku (pedagogika, filozofia, geografia), gdzie w roku 1874 uzyskał stopień doktora na podstawie dysertacji Die organischen Bedingungen der Entstehung des Willens).

50 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1028, k. 2 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1028_56810&view=single&p=3

51 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1028, k. 13–17, AUWR_UA_000_26_0_5_1028_56810&view=single&p=13.

W latach 1874–1898 pracował jako profesor języka polskiego w Gimnazjum Męskim im. Jana Pankiewicza w Warszawie. Współpracował z w ieloma czasopismami i wydawnictwami. W latach 1882–1897 redagował „Ateneum”. Wielokrotnie wypowiadał się na tematy narodowe. Był więziony przez władze carskie w warszawskiej cytadeli. W 1882 r. nie przyjął Katedry Literatury Polskiej na Uniwersytecie Warszawskim, nie chcąc zgodzić się na obowiązek wykładania w języku rosyjskim. Ze względu na chorobę płuc od 1898 r. mieszkał w Zakopanem. W 1903 r. został profesorem nadzwyczajnym U L. Szczególną uwagę poświęcił polskiej literaturze romantycznej i pozytywistycznej. Zajmował się również pedagogiką, historią wychowania, historią filozofii oraz krytyką literacką. W roku 1903 jako profesor nadzwyczajny objął nowo utworzoną II Katedrę Języka i Literatury Polskiej, lecz na bardzo krótko z powodu nagłej śmierci, która nastąpiła 22 kwietnia 1904 r. we Lwowie (Chrostek 2016: 35).

Praca naukowa. Do ważniejszych prac Chmielowskiego zapewniających mu stałe miejsce w dziejach polskiego literaturoznawstwa należą: Kobiety Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego (1873), Autorki polskie wieku XIX (1885), Postaci kobiece w komediach Fredry (1892), Współcześni poeci polscy (1895), Adam Mickiewicz. Zarys biograficzno-literacki (1886), Józef Ignacy Kraszewski. Zarys biograficzno-literacki (1888), Jan Kasprowicz (1904), „Popioły”, powieść Stefana Żeromskiego (1904). Chmielowski był również członkiem korespondentem AU od 1893 r. (od 1902 r. członkiem czynnym).

Zmarł 22 k wietnia 1904 r. we Lwowie. Został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim.

Józef Kallenbach

Józef Kallenbach urodził się 26 listopada 1861 r. w Kamieńcu Podolskim. W 1880 r ukończył IV Gimnazjum we Lwowie. Studiował w Warszawie, Paryżu i Krakowie, gdzie w 1884 r. uzyskał stopień doktora na podstawie dysertacji „Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego, jej wzory i geneza, następnie rozpoczął studia uzupełniające w Lipsku i kontynuował je w Monachium oraz Paryżu. Po powrocie do Krakowa przez krótki czas pracował w Bibliotece AU i równocześnie habilitował się na UJ na podstawie rozprawy Czwarta część „Dziadów” Adama Mickiewicza. Studium porównawcze. Po uzyskaniu habilitacji wykładał krótko jako docent na UJ, po czym „w 1889 r. objął katedrę zwyczajną języków i literatur słowiańskich w nowo powstałym uniwersytecie we Fryburgu” (Chrostek 2016: 60). W roku 1901 wrócił do Warszawy, gdzie otrzymał posadę dyrektora Biblioteki Ordynacji Krasińskich, którą zajmował przez trzy lata – do 1904 r. Dnia 9 sierpnia 1904 r. otrzymał nominację na stanowisko profesora zwyczajnego języka polskiego i literatury polskiej na UL w Katedrze Języka i Literatury Polskiej52 i pracował tam w latach 1904–1914, 1916–1919.

52 DALO, z. 26, op. 5, spr. 785, k. 5, AUWR_UA_000_26_0_5_785_56852&view=single&p=6.

Wykłady. Do roku 1914 Kallenbach prowadził wykłady zarówno z l iteratury dawnej, jak i współczesnej; tzw. literaturę nowszą omawiał również na zajęciach typu seminaryjnego, był to na przykład w ykład w w ymiarze jednej godziny tygodniowo na temat: „Mikołaj Rej z Nagłowic w roku jubileuszowym 1505–1905”, „Historia literatury polskiej po 1830 r.” (4 godziny tygodniowo) oraz seminarium literatury polskiej nowszej53. Jego wykłady notowane przez studentów publikowano na bieżąco w postaci skryptów (Chrostek 2016: 62).

Praca naukowa. Kallenbach przeszedł do historii badań literaturoznawczych przede wszystkim jako monografista Adama Mickiewicza i Zygmunta Krasińskiego: Adam Mickiewicz (1897), Zygmunt Krasiński. Życie i t wórczość lat młodych (1812–1838) (1904). W okresie fryburskim i warszawskim poprzedzającym pracę na UL był autorem szeregu rozpraw i szkiców dotyczących różnych zagadnień polskiego romantyzmu. W latach profesury lwowskiej do roku 1914 kontynuował studia nad polskim romantyzmem ze szczególnym uprzywilejowaniem Mickiewicza. Jako jeden z pierwszych gruntownie przebadał archiwum wileńskich filomatów: Młodzieńcze utwory Mickiewicza. Część I, wpływy Woltera (1907), Filologia Adama Mickiewicza (1908), O nieznanych utworach młodzieńczych Adama Mickiewicza („Mieszko”, „Pani Aniela”, „Darczanka”, „Kartofla”, „Warcaby”) (1909), Archiwum filomatów (1909), Lata uniwersyteckie Adama Mickiewicza (1910), Nieznane pisma Adama Mickiewicza (1818–1823) (1910), Mickiewicz w Kownie. 1. Pierwszy rok szkolny (1911), Ród filomatów (1914). Ze studiów nad okresem emigracyjnym Mickiewicza zrodziły się rozprawy: Listy Adama Mickiewicza do Eustachego Januszkiewicza (1910), Tradycja domowa w „Panu Tadeuszu” (1910). Zasługą edytorską Kallenbacha było wydanie w siedmiu tomach Pism Mickiewicza (1911).

W okresie lwowskim przed wybuchem I wojny światowej Kallenbach prowadził także dalsze badania nad twórczością Krasińskiego. Opublikował w t ym czasie zarówno rozprawę Lata szkolne Zygmunta Krasińskiego. Nowe materiały (1906), jak i szkic Do genezy „Przedświtu” (1914). Wydał również dwa tomy listów Krasińskiego do Augusta Cieszkowskiego (1912).

Członkostwo w towarzystwach naukowych. Kallenbach był aktywnym członkiem wielu towarzystw naukowych: od 1893 r. był członkiem korespondentem Towarzystwa Muzeum Narodowego Polskiego w R apperswilu, od 1906 r. członkiem AU, ponadto członkiem Poznańskiego Towarzystwa Naukowego, Warszawskiego Towarzystwa Naukowego, Towarzystwa Naukowego we Lwowie. W okresie lwowskim pełnił również funkcję prezesa Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych we Lwowie. 20 czerwca 1919 r. uzyskał stanowisko profesora zwyczajnego na Uniwersytecie Warszawskim54.

53 DALO, z. 26, op. 5, spr. 785, k. 2, AUWR_UA_000_26_0_5_785_56852&view=single&p=3

54 DALO, z. 26, op. 5, spr. 785, k. 80–81, AUWR_UA_000_26_0_5_785_56852&view=single&p=72.

24 k wietnia 1929 r. Uniwersytet Poznański przyznał mu tytuł doktora honoris causa.

W roku 1831, dwa lata po śmierci uczonego, jego doczesne szczątki sprowadzono do Lwowa i pochowano na cmentarzu Łyczakowskim. Lwowskie uroczystości pogrzebowe miały swój wymiar akademicki. Transport zwłok z K rakowa do Lwowa odbył się koleją, następnie uroczysty kondukt pogrzebowy przeszedł przez miasto na cmentarz Łyczakowski, gdzie odbyło się ostatnie pożegnanie wybitnego historyka literatury polskiej55.

Il. 7. Grobowiec Józefa Kallenbacha. Cmentarz Łyczakowski (pole 1, grób nr 111)

Juliusz Kleiner

Juliusz Kleiner urodził się 24 kwietnia 1886 r. we Lwowie. Pochodził ze spolonizowanej rodziny inżyniera kolejowego. W roku 1904 ukończył IV Gimnazjum we Lwowie. W latach 1904–1909 studiował na Wydziale Filozoficznym UL polonistykę, germanistykę i filozofię56. Był uczniem Bruchnalskiego i Kallenbacha. W latach 1904–1906 przewodniczył Kołu Polonistów, a w 1906–1908 Kołu Germanistów. Był też stypendystą Ossolineum (1905–1908) (Chrostek 2016: 1070). Następnie w roku 1909/10 studiował w Berlinie, a w 1910/11 na Uniwersytecie Paryskim i jednocześnie w École Pratique des Hautes Études oraz Collège de France. Przed uzyskaniem profesury na UL pracował

55 DALO, z. 26, op. 5, spr. 785, k. 87, AUWR_UA_000_26_0_5_785_56852&view=single&p=79

56 DALO, z. 26, op. 5, spr. 848, k. 17 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_848_56842&view=single&p=19.

w roku szkolnym 1908/09 jako suplent w C.K. Gimnazjum VII we Lwowie i od roku 1909/10 jako nauczyciel prowizoryczny w C.K. Gimnazjum VI we Lwowie57.

Jak pisze Mariusz Chrostek:

Doktorat uzyskany w 1908 roku na podstawie trzech dosyć obszernych Studiów o Słowackim stał się głośnym wydarzeniem w całym Lwowie. Uroczysta promocja 12 grudnia odbyła się sub auspiciis imperatoris. Takie wyróżnienie w monarchii austro-węgierskiej (do której wtedy należał Lwów) spotykało każdego roku jednego tylko, najlepszego studenta uniwersytetu. Namiestnik Galicji Michał Bobrzyński w imieniu cesarza wręczył Kleinerowi pierścień z brylantem. (Chrostek 2016: 107)

W roku 1912 Kleiner habilitował się na podstawie monografii Zygmunt Krasiński. Dzieje myśli58 Uzyskaną na UL habilitację rozszerzył także na Politechnikę Lwowską, gdzie prowadził wykład „Dzieje romantyzmu polskiego w zarysie” zalecany dla studentów wszystkich wydziałów w zakresie „Nauk społecznych i ogólnie kształcących” (Chrostek 2016: 109)

Il. 8. Odpis dyplomu doktorskiego Juliusza Kleinera (1909)

Wykłady. Od roku akademickiego 1911/12 (półrocze drugie) Kleiner prowadził wykład „Słowacki jako poeta myśli” oraz realizował ćwiczenia praktyczne „Teoria badań literackich”; w kolejnych latach powtarzał te zajęcia i dodatkowo prowadził wykład „Dzieje liryki polskiej w X VI w.” oraz ćwiczenia praktyczne „Dzieje idei romantycznych w Polsce”59.

57 DALO, z. 26, op. 5, spr. 848, k. 8 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_848_56842&view=single&p=10

58 Pełna dokumentacja z posiedzenia komisji habilitacyjnej.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 848, k. 10 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_848_56842&view=single&p=12.

59 Treść wykładów i opis ćwiczeń praktycznych.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 848, k. 3–7 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_848_56842&view=single&p=5.

Praca naukowa. Jednym z głównych obszarów poszukiwań badawczych Kleinera była od samego początku twórczość Słowackiego. Istotnym źródłem w t ym zakresie był fakt zdeponowania dużej części autografów poety w Ossolineum, co nastąpiło po edycji prac Małeckiego. Najwcześniejsze młodzieńcze prace Kleinera związane ze Słowackim w dużej mierze dotyczyły mistycznego okresu w t wórczości wieszcza, np. Bohaterka „Króla-Ducha” (1906), Książę Michał Twerski. Czwarte wcielenie Króla-Ducha (1906). W kolejnych latach zaczęły się ukazywać także pierwsze prace Kleinera poświęcone Adamowi Mickiewiczowi i Zygmuntowi Krasińskiemu (Chrostek 2016: 109).

W 1912 r. Kleiner ukończył rozpoczętą w Paryżu monografię Zygmunt Krasiński. Dzieje myśli (t. 1–2, Lwów 1912). Cykl osobnych artykułów poświęcił także Krasińskiemu z okazji przypadającego w 1912 r. stulecia urodzin poety. Wśród nich trzeba wyróżnić: Mesjanizm narodowy w systemie Krasińskiego, Krasiński na tle romantyzmu, O drogi ducha (Polemika Słowackiego i K rasińskiego). Liczącą się pozycją w dorobku Kleinera do roku 1914 była również nowatorska rozprawa metodologiczna Charakter i przedmiot badań literackich (1913).

III Katedra Historii Literatury Porównawczej

Jan Kasprowicz

Jan Kasprowicz urodził się 12 g rudnia 1860 r. w Szymborzu pod Inowrocławiem. Był jednym z czternaściorga dzieci Piotra i Józefy (z d. Kloft) Kasprowiczów. Od 1870 r uczył się w pruskich gimnazjach w I nowrocławiu, gdzie należał do Towarzystwa Tomasza Zana, a następnie w Poznaniu, Opolu, Raciborzu. W roku 1884 uzyskał maturę w Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu. Studiował na niemieckich uniwersytetach w Lipsku 1883/84 i we Wrocławiu 1884/87. Na Uniwersytecie Wrocławskim, gdzie studiował filozofię, historię, filologię germańską i literatury słowiańskie, słuchał m.in. wykładów Władysława Nehringa (1830–1909). W okresie wrocławskim zadebiutował zarówno jako tłumacz (przekładem fragmentu Rodziny Cencich Shelleya – 1885), jak i badacz literatury (rozprawa Autor „Alastora”, Shelley – 1885). W 1888 r. przeniósł się do Lwowa i rozpoczął tam współpracę z niektórymi lokalnymi czasopismami, np. z „Kurierem Lwowskim” i „ Słowem Polskim”. W roku 1903 podjął dalsze studia na UL. Był uczniem Pilata, Chmielowskiego i Bruchnalskiego. W roku 1904 doktoryzował się na UL na podstawie dysertacji Liryka Teofila Lenartowicza. Niespełna cztery lata później na Wydziale Filozoficznym UL specjalnie dla niego utworzono Katedrę Historii Literatury Porównawczej, mimo że nie posiadał habilitacji. Katedra została uruchomiona 23 stycznia 1908 r. i pod kierownictwem Kasprowicza działała do roku 1923. Na decyzję o stworzeniu nowej katedry dla Kasprowicza wpłynęły przede wszystkim jego niezwykłe osiągnięcia i zasługi translatorskie. W roku 1909 otrzymał Kasprowicz nominację

na profesora nadzwyczajnego UL, a już w 1912 został profesorem zwyczajnym. W pierwszym roku pracy na UL prowadził wykład na temat „Zasadnicze pierwiastki poezji XIX w.”60. Przed I wojną światową działał w Związku Naukowo-Literackim we Lwowie (w latach 1903–1905 był jego prezesem) oraz w Towarzystwie Pisarzy Polskich w Zakopanem (od roku 1909 także jako prezes) (Chrostek 2016: 98).

Podsumowanie

Tradycja badań literaturoznawczych skoncentrowanych wokół literatury polskiej i historia jej wykładania na UL, choć formalnie rozpoczyna się 4 listopada 1817 r., z chwilą powołania do życia Katedry Języka i Literatury Polskiej w odnowionym UL, to wpisuje się w wielowiekowe dzieje szkolnictwa wyższego we Lwowie. Za swoisty fundament tej dyscypliny akademickiej uznać wypadnie specyficzną pamięć historyczną sięgającą czasów późnego średniowiecza, zwłaszcza zaś doby renesansu i k rzewienia ducha humanizmu w ówczesnych szkołach lwowskich (Skulski 1936: 541–543). Ustanowienie w listopadzie 1817 r. Katedry Języka i Literatury Polskiej, pomimo że językiem wykładowym był wówczas jeszcze niemiecki, rozpoczyna historię akademickiej polonistyki we Lwowie, która już pod koniec XIX w. zdobyła renomę i była liczącym się ośrodkiem naukowym prowadzącym badania zarówno nad dawną, jak i współczesną literaturą polską, a także wniosła nieoceniony wkład w popularyzację wiedzy z tego zakresu. Za moment przełomowy w jej rozwoju należy uznać w pierwszej kolejności objęcie katedry przez Antoniego Małeckiego i nieformalne wprowadzenie języka polskiego jako wykładowego w przypadku przedmiotów z zakresu języka i literatury polskiej. Wykładowa, naukowa oraz edytorska aktywność Małeckiego była ważna nie tylko dla nauki i szkolnictwa galicyjskiego, ale przede wszystkim dla rozwoju badań polonistycznych o zasięgu ogólnopolskim. Jego fundamentalnym osiągnięciem było opracowanie na podstawie rękopisów i przygotowanie do druku edycji Pism pośmiertnych Słowackiego (Lwów 1866; wznowienie Lwów 1883). Mimo iż publikacja ta nie miała kompleksowego aparatu krytycznego i zawierała szereg dowolnych ujęć niektórych fragmentów dzieł Słowackiego odczytywanych przez Małeckiego z chaotycznych i n ieuporządkowanych manuskryptów zgromadzonych w rodzinnym archiwum Teofila i Hersylii Januszewskich znajdującym się w U bieniu pod Lwowem, to jednak, ze względu na fakt ogłoszenia w niej nieznanych dotąd dzieł poety, zrewolucjonizowała recepcję jego twórczości, umożliwiając dostęp do późnych i nieukończonych dzieł romantycznego wieszcza zarówno badaczom, jak i miłośnikom jego twórczości. Wśród ogłoszonych przez Małeckiego nieznanych utworów poety znajdowało się wiele arcydzieł polskiej

60 DALO, z. 26, op. 5, spr. 812, k. 1, AUWR_UA_000_26_0_5_812_56849&view=single&p=2.

poezji romantycznej. Publikacja ta w istotny więc sposób wzbogaciła kanon literatury polskiej. Małecki zwrócił także uwagę na dokumentacyjną, historyczną i literacką wartość zgromadzonej w U bieniu korespondencji wieszcza, którą wykorzystywał w badaniach nad biografią i t wórczością Słowackiego. To on stał się także pierwszym postulatorem jej kompleksowego wydania, twierdząc, że układa się ona w swoisty pamiętnik życia i t wórczości autora Kordiana. Z kolei prowadzenie od pewnego momentu wykładów z zakresu literatury polskiej w języku narodowym oraz wykorzystanie w badaniach filologicznych i pracy dydaktycznej ze studentami zróżnicowanego materiału źródłowego wyznaczyło nowe tendencje zarówno w sposobie wykładania, jak i badania literatury polskiej, nadając jej europejską rangę już w okresie poprzedzającym odzyskanie przez Polskę niepodległości. To także w t ym okresie następcy Małeckiego, kontynuując jego dzieło przed wybuchem I wojny światowej, przyczynili się do stworzenia nowoczesnej lwowskiej szkoły historycznoliterackiej, oddziałującej na literaturoznawstwo polskie przez następne dziesięciolecia. Jednym z jej czołowych przedstawicielem stał się Roman Pilat. Przygotowując słuchaczy do przyszłej samodzielnej pracy naukowej, we własnych badaniach realizował ten sam kierunek co Małecki. Świadomie dążył do ujęcia dziejów piśmiennictwa polskiego w obraz historyczny. Analizując genezę dzieła oraz intencje autora, zalecał poszukiwanie źródła ich inspiracji, obligował też studentów do podejmowania prób ich wartościowania. Dążył do wyjaśniania założeń prądów literackich oraz wraz ze studentami badał istotne dla nich konteksty kulturowe. W refleksji nad dziełem literackim sięgał po wyniki badań z zakresu rozwijającej się wówczas psychologii. To właśnie ze względu na nowatorski sposób prowadzenia badań literaturoznawczych, ale także nowoczesne metody wykładania nauki o literaturze jest do dzisiaj uważany za twórcę lwowskiej szkoły historycznoliterackiej. Zwracał na to uwagę Juliusz Kleiner, komentując dzieje UL w kontekście historii polskiej humanistyki:

Uniwersytet Lwowski, świeżo odzyskany całkowicie dla polskości, miał wtedy na terenie humanistyki dwu znakomitych profesorów, pedagogów i organizatorów, Ksawerego Liskego i Romana Pilata. Pierwszy w zakresie historii, drugi w zakresie dziejów literatury wdrażał młodych adeptów w ścisłość metody naukowej; seminaria ich stworzyły „szkołę lwowską” badaczy, ugruntowały panowanie skrupulatności i obiektywizmu historycznego. (Kleiner 1975: 6)

Nowatorski charakter miały również prace pozostałych lwowskich badaczy literatury polskiej, np. Wilhelma Bruchnalskiego, który przyczynił się m.in. do rozwoju mickiewiczologii. Już w roku 1889 opublikował zespół szkiców poświęconych twórczości Mickiewicza: Reminiscencje w „Panu Tadeuszu” z Homera, Wergiliusza i Tassa (1889), Źródła historyczne „Konrada Wallenroda” (1889), „Grażyna”. Według autografu znajdującego się w posiadaniu Konstantego hr. Przezdzieckiego (1889), Mickiewicz

a Moore (1891) oraz Mickiewicz w literaturze galicyjskiej 1829–1855 (1906). O z naczeniu i i ntensywnym rozwoju lwowskiej polonistyki przed wybuchem I wojny światowej

świadczy również powołanie w 1903 r. drugiej Katedry Historii Literatury Polskiej i bezprecedensowe utworzenie w 1908 r. dla wybitnego polskiego poety i tłumacza Jana Kasprowicza trzeciej Katedry Historii Literatury Porównawczej. W t ym okresie ważnym wsparciem dla rozwoju badań polonistycznych we Lwowie były również prężnie działające w t ym ośrodku akademickim instytucje, przede wszystkim Zakład Narodowy im. Ossolińskich oraz Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza, które zreorganizowane i przeniesione po II wojnie światowej na terytorium państwa polskiego (już w zmienionych granicach) działają do dzisiaj.

Bibliografia

Źródła archiwalne

ALNUIF – Archiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki (ukr. Архiв Львiвcькoгo нaціoнaльнoгo унівepcитeту iмeнi Івaнa Фpaнкa)

Zespół P-119, opis 1: Sprawy osobowe pracowników

z. P-119, op. 1, spr. 80 − Kleiner Juliusz

DALO – Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego (ukr. Дepжaвний apxiв Львiвcькoї oблacтi)

Zespół 26, opis 5: Sprawy personalne grona profesorskiego i urzędników

z. 26, op. 5, spr. 164 – Bruchnalski Wilhelm

z. 26, op. 5, spr. 1952, 1953 – Finkel Ludwik

z. 26, op. 5, spr. 520 – Gubrynowicz Bronisław

z. 26, op. 5, spr. 360 – Hahn Wiktor

z. 26, op. 5, spr. 785 – Kallenbach Józef

z. 26, op. 5, spr. 812, 813 – Kasprowicz Jan

z. 26, op. 5, spr. 847, 848 – Kleiner Juliusz

z. 26, op. 5, spr. 1028 – Kucharski Eugeniusz

z. 26, op. 5, spr. 1111 – Liske Ksawery

z. 26, op. 5, spr. 1178 – Małecki Antoni

z. 26, op. 5, spr. 1266 – Michalewicz Mikołaj

z. 26, op. 5, spr. 1512 – Pilat Roman

z. 26, op. 5, spr. 1544 – Porębowicz Edward

z. 26, op. 5, spr. 1797 – Starzyński Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 2129 – Szlachtowski Jan

z. 26, op. 5, spr. 287 – Wojciechowski Konstanty

z. 26, op. 5, spr. 2022 – Zeissberg Henryk

Opracowania. Źródła drukowane i internetowe

Adamski Maciej (2010): Antoniego Małeckiego „Juliusz Słowacki” w stosunku do współczesnej epoki – studium z historii literaturoznawstwa, „Słupskie Prace Filologiczne”, Seria Filologia Polska 8, 37–44.

Archiwum, czyli wypracowania Towarzystwa ćwiczącej się młodzieży w Literaturze ojczystej we Lwowie roku 1818 [i 1819] zebrane, urządzone i spisane przez Franciszka Xawerego Kirchnera członka i sekretarza tegoż Towarzystwa, [Autorzy: Brodzki Eugeniusz, Chłędowski Walenty, Ciołkosz Franciszek, Jachowicz Stanisław, Januszkiewicz Sebastian, Kirchner Franciszek Ksawery, Kutowicz Wawrzyniec, Petuł Kajetan, Skwarczyński Karol, Szczepański Jan, Wesołowski Józef, Wilczyński Franciszek] [ https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/publication/9563/edition/8639?language=pl] [dostęp online: 16.05.2022].

Bajer Magdalena (2015): Pilatowie, „Forum Akademickie” 12 [https://prenumeruj.forumakademickie.pl/fa/2015/12/pilatowie/] [dostęp online: 17.06.2024].

Bruchnalski Wilhelm (1975): Między średniowieczem a romantyzmem, wybór i oprac. J. Starnawski, Warszawa.

Chrostek Mariusz (2016): Złote lata polonistyki lwowskiej (1919–1939), Rzeszów.

Finkel Ludwik (1894): Historia Uniwersytetu Lwowskiego do r. 1869, cz. 1, [w:] L. Finkiel, S. Starzyński, Historia Uniwersytetu Lwowskiego, cz. 1–2, Lwów, 3–351 [https://polona.pl/item/historya-uniwersytetu-lwowskiego,NDkxMDMz] [dostęp online: 11.10.2019].

Grzęda Ewa (2009): Wstęp , [w:] J. Słowacki, Album rysunkowy z podróży na Wschód , wstęp i komentarz E. Grzęda, transliteracja E. Grzęda, J. Jesionowska, zasady transliteracji: J. Jesionowska, Wrocław, 9–18.

Gubrynowicz Bronisław (1920): Antoni Małecki (1821–1913), Lwów. Hutnikiewicz Artur (1981): Pilat Roman, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 26, red. E. Rostworowski,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, 231–233.

Karpiński Franciszek (1898): Pamiętniki, przedmowa P. Chmielowski, Warszawa [ https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/74124/edition/91187/content] [dostęp online: 10.05.2024].

Kleiner Juliusz (1975): Wilhelm Bruchnalski [Konterfekt uczonego], [w:] W. Bruchnalski, Między średniowieczem a romantyzmem, wybór i oprac. J. Starnawski, Warszawa, 5–18.

Knot Antoni (1975): Michalewicz Mikołaj, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 20/1, red. E. Rostworowski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, 571–572.

Kozyckij Andrij (2009): 190 lat historii katedry filologii polskiej na Uniwersytecie Lwowskim, „Postscriptum Polonistyczne” 1 (3), 209–222.

Kronika UL (1899): Kronika Uniwersytetu Lwowskiego, t. 1: (1894/95–1897/98), Lwów

Uniwersytecie Lwowskim do 1914 r.

[ https://pbc.biaman.pl/dlibra/publication/2575/edition/2469/content] [dostęp online: 25.09.2023].

Libera Zdzisław (1960): Wiktor Hahn (9 września 1871 – 2 listopada 1959) [nekrolog], „Pamiętnik Literacki” 51/2, 599–604.

Redzik Adam (2015): Zarys historii Uniwersytetu Jana Kazimierza (perspektywa ustrojowa i ogólnouniwersytecka), [w:] Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, red., wstęp i zakończenie A. Redzik, Kraków, 43–290.

Skręt Rościsław (1974): Małecki Antoni, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 19/1, red. E. Rostworowski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, 431–435.

Skulski Ryszard (1936): Z dziejów polonistyki lwowskiej, „Pamiętnik Literacki” 33 (1/4), 540–573. Sudolski Zbigniew (1959): Początki dziejów spuścizny literackiej Juliusza Słowackiego , [w:] Juliusz Słowacki w stopięćdziesięciolecie urodzin. Materiały i szkice , red. M. Bizan, Z. Lewinówna, Warszawa, 443–444.

Ulewicz Tadeusz (1963): Roman Pilat z perspektywy dwóch pokoleń, „Pamiętnik Literacki” 3, 45–60.

Wróblewski Kazimierz (1896): Roman Pilat, profesor języka i literatury polskiej w Uniwersytecie Lwowskim. Pierwszy przewodniczący lwowskiej „Czytelni akademickiej”. W dwudziestą piątą rocznicę wykładów prof. Pilata napisał…, Lwów.

Spis ilustracji

1. Antoni Małecki

[ https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e6/Antoni_Ma%C5%82ecki _%28uczony%29.jpg] (domena publiczna) 74

2. Odpis dyplomu honorowego Antoniego Małeckiego uzyskany na Wydziale Prawa Uniwersytetu Lwowskiego (1892)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1178, k. 33. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1178_56775& view=single&p=35&browser=seadragon 75

3. Odnowienie po pięćdziesięciu latach doktoratu Antoniego Małeckiego na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Fryderyka Wilhelma w Berlinie (Friedrich-Wilhelms-Universität) (1894)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1178, k. 34. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1178_56775& view=single&p=36&browser=seadragon ................................................................ 76

4. Grobowiec Antoniego Małeckiego. Cmentarz Łyczakowski (pole 67, grób nr 17) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) 79

5. Roman Pilat (przed 1906)

[ https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/82/Roman_Pilat_%28–1906%29.jpg] (domena publiczna)

6. Eugeniusz Kucharski

[ https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Eugeniusz_Kucharski.jpg] (Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 1-N-317) (domena publiczna)

7. Grobowiec Józefa Kallenbacha. Cmentarz Łyczakowski (pole 1, grób nr 111) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) .................................................................

8. Odpis dyplomu doktorskiego Juliusza Kleinera (1909) DALO, z. 26, op. 5, spr. 848, k. 23. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_848_56842& view=single&p=26&browser=seadragon ................................................................ 91

DOI: 10.34616/151534

Mariusz Chrostek

Uniwersytet Rzeszowski

ORCID 0000-0003-4679-796X

Filologia polska – literaturoznawstwo

na Uniwersytecie Lwowskim w latach 1914–1946

Okres największej świetności lwowskiej polonistyki, przypadający na dwudziestolecie międzywojenne, poprzedził intensywny rozwój uniwersytetu w sprzyjających rozkwitowi miasta latach autonomii Galicji. Przed rokiem 1914 Uniwersytet Lwowski wyprzedzał Wszechnicę Jagiellońską zarówno pod względem liczby studentów, jak i fakultetów, sytuując się w monarchii austro-węgierskiej (na przykład w roku akademickim 1909/10) zaraz po Uniwersytecie Wiedeńskim (Szmyd 2003: 31). Chlubne tradycje polonistyki we Lwowie1 wypracowane kolejno przez Mikołaja Michalewicza (1792–1846)2 , Jana Szlachtowskiego (1816–1871)3 i z właszcza Antoniego Małeckiego (1821–1913)4 oraz Romana Pilata (1846–1906)5, twórcę lwowskiej szkoły filologicznej, w latach poprzedzających wybuch pierwszej wojny światowej kontynuowane były przez Wilhelma Bruchnalskiego (1859–1938)6 i Józefa Kallenbacha (1861–1929)7. Funkcjonowały już wówczas na uniwersytecie dwie katedry języka i literatury polskiej (w dwudziestoleciu jako katedry historii literatury polskiej) oraz trzecia – historii literatury porównawczej, powołana w 1909 r. specjalnie dla Jana Kasprowicza (1860–1926)8

1 Wcześniejszym dziejom lwowskiej polonistyki poświęcony jest artykuł Ewy Grzędy w niniejszym tomie.

2 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1266, AUWR_UA_000_26_0_5_1266_56760

3 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2129, AUWR_UA_000_26_0_5_2129_62767.

4 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1178, AUWR_UA_000_26_0_5_1178_56775

5 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1512, AUWR_UA_000_26_0_5_1512_56735.

6 DALO, z. 26, op. 5, spr. 164, AUWR_UA_000_26_0_5_164_51674

7 DALO, z. 26, op. 5, spr. 785, AUWR_UA_000_26_0_5_785_56852.

8 DALO, z. 26, op. 5, spr. 812, AUWR_UA_000_26_0_5_812_56849 DALO, z. 26, op. 5, spr. 813, AUWR_UA_000_26_0_5_813_56848.

Chrostek

Do roku 1939 kierownikami tych katedr byli kolejno: I katedry – Wilhelm Bruchnalski do 1931 r. oraz Kazimierz Kolbuszewski (1884–1943)9 w latach 1932–1939, II katedry – Juliusz Kleiner (1886–1957)10 w latach 1920–1939 (po Józefie Kallenbachu), III katedry – Eugeniusz Kucharski (1880–1952)11 w latach 1927–1939 (po Janie Kasprowiczu). Rozwojowi katedr polonistycznych (w t ym też językoznawczych) oraz filologii z nimi powiązanych, a t akże okolicznościom towarzyszącym obejmowaniu tych katedr przez kolejnych profesorów (także próbom nieudanym) poświęciłem osobny rozdział w monografii Złote lata polonistyki lwowskiej (1919–1939) (Chrostek 2016: 33–55).

W kolejnych częściach tego artykułu prezentuję naukowe dokonania lwowskich historyków literatury polskiej w czasie pierwszej wojny światowej oraz do 1920 r., następnie osiągnięcia naukowe tych i młodszych uczonych w dwudziestoleciu międzywojennym (zasadnicza część tej pracy) i wreszcie sytuację polonistów literaturoznawców w t rudnych latach drugiej wojny światowej (i do 1946 r.)12. Ze względu na ramy tematyczne oraz objętościowe tego opracowania ograniczę swoje zainteresowania do filologów zatrudnionych na Uniwersytecie Lwowskim, późniejszym Uniwersytecie Jana Kazimierza (UJK). Z konieczności wiele informacji, szczególnie dotyczących działalności polonistów w czasie obu wojen, potraktuję skrótowo. Pełniejszy obraz zasług naukowych i dydaktycznych lwowskich literaturoznawców i językoznawców, ukazany w szerokim kontekście znakomicie prosperującej uczelni (tworzonej również przez studentów), a także na tle kulturalnego i naukowego rozwoju miasta, przynosi wspomniana monografia (Chrostek 2016). Tam też znajdzie czytelnik ważne z punktu widzenia prezentowanej problematyki szczegóły o ówczesnych awansach naukowych (od asystenta do profesora) na przykładzie historyków literatury polskiej, o t rudnej sytuacji materialnej i niskim statusie zawodowym asystentów, adiunktów i częściowo docentów, o samowoli i nadużyciach niektórych

9 DALO, z. 26, op. 5, spr. 905, AUWR_UA_000_26_0_5_905_56829.

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 85, AUWR_UA_001_P_119_0_1_83_53859

10 DALO, z. 26, op. 5, spr. 847, AUWR_UA_000_26_0_5_847_56843

DALO, z. 26, op. 5, spr. 848, AUWR_UA_000_26_0_5_848_56842

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 80, AUWR_UA_001_P_119_0_1_80_66689

11 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1028, AUWR_UA_000_26_0_5_1028_56810

12 Dokładniejszą charakterystykę życia i dorobku lwowskich literaturoznawców przyniosły już książki: Jerzego Starnawskiego Sylwetki lwowskich historyków literatury (Łódź 1997) oraz Mariusza Chrostka Złote lata polonistyki lwowskiej (1919–1939) (Rzeszów 2016). Ta druga uwzględnia również postaci asystentów, wzbogaca wywód o liczne znaleziska archiwalne i porządkuje spuściznę uczonych tematycznie. Niecelowe wydaje się także wyliczanie tytułów ich publikacji w porządku chronologicznym, ponieważ od dawna istnieją bibliografie rejestrujące dorobek tych osób. Bibliografia literatury polskiej. Nowy Korbut (t. 13–16) uwzględnia twórców, którzy zadebiutowali przed rokiem 1914 (Wilhelma Bruchnalskiego, Bronisława Gubrynowicza, Józefa Kallenbacha, Edwarda Porębowicza, Konstantego Wojciechowskiego). Informacji o młodszych przedstawicielach lwowskiej polonistyki należy szukać w Słowniku współczesnych pisarzy polskich (t. 1–4) pod redakcją Ewy Korzeniewskiej, Słowniku badaczy literatury polskiej (t. 1–10) opracowanym przez Jerzego Starnawskiego oraz słowniku biobibliograficznym Współcześni polscy pisarze i badacze literatury (t. 1–10) zredagowanym przez Jadwigę Czachowską i Alicję Szałagan.

Mariusz

profesorów, którzy też uprawiali politykę na własną rękę. Kluczowa w pracy polonistów rola bibliotek (zwłaszcza Biblioteki Uniwersyteckiej oraz Ossolineum), a także charakterystyka polonistycznych towarzystw naukowych, ponadto polonistyczne jubileusze, akademie i inne uroczystości organizowane w dwudziestoleciu – zagadnienia ważne, ale tutaj z konieczności pominięte – znalazły również swoje miejsce w osobnych rozdziałach anonsowanej monografii (Chrostek 2016: 368–417, 519–531, 532–540, 541–551).

Historycy literatury w czasie pierwszej wojny światowej i u progu dwudziestolecia

Pamiętając o trudnościach, z jakimi w kolejnych latach musiał zmagać się Uniwersytet Lwowski, począwszy od końca sierpnia 1914 r., należałoby uwzględnić nie jedną, ale trzy następujące po sobie wojny: światową (1914–1918), polsko-ukraińską (1918–1919) oraz polsko-bolszewicką (1919–1920). Bolesne doświadczenia kształtujące ten okres w historii zarówno bohaterskiego miasta, jak i jego uniwersytetu, stanowią przedmiot oddzielnych rozważań w innym miejscu publikacji. Dzięki sumiennej relacji prorektora Adolfa Becka (1863–1942)13 znamy losy niektórych profesorów w czasie okupacji Lwowa przez Rosjan (3 września 1914 – 19 czerwca 1915) (Beck 1935). Pomimo że uniwersytet nie mógł wtedy funkcjonować, pozostały czynne Ossolineum oraz Biblioteka Uniwersytecka, dzięki czemu profesorowie mogli kontynuować pracę naukową. Część z nich na początku września 1914 r. opuściła miasto. Z literaturoznawców zostali między innymi Juliusz Kleiner, Józef Kallenbach i Wiktor Hahn (1871–1959)14. Kallenbach według zapewnień Becka

pracował w czasie inwazji rosyjskiej intensywnie. Między innymi opracował i przygotował w całości do druku artykuł pt. Poezja w latach 1800–1863, zajmujący część XXI tomu Encyklopedii Polskiej […]. Tom ten […] wyszedł w r. 1918. Praca śp. Kallenbacha zajmuje strony 334–506. (Beck 1935: 45)

Kleiner sam pozostawił zapiski świadczące o ambitnych zadaniach, które udało mu się wówczas zrealizować:

Wtedy napisałem znaczną część tomu II monografii o Słowackim (część gotowa była przed wojną), rozdziały dotyczące poematów o bólu i piekle i Lilli Wenedy. Wtedy też przy pomocy słownika »przegryzałem się« przez hiszpańskie tomy Calderona. (Beck 1935: 48)

W rezultacie owego „przegryzania się” ukazała się wkrótce w „Pamiętniku Literackim” rozprawa komparatystyczna Echa calderonowskie w t wórczości Słowackiego

13 DALO, z 26, op. 5, spr. 84, AUWR_UA_000_26_0_5_84_56130

14 DALO, z. 26, op. 5, spr. 360, AUWR_UA_000_26_0_5_360_51632.

Mariusz Chrostek

Nie ustawał w pracy nad twórczością Słowackiego Wiktor Hahn, o czym po latach z uznaniem przypomniał Beck:

Prof. dr Hahn opracował w tym czasie rzecz o literaturze romantycznej w Polsce, ogłoszoną później w Dziejach literatury pięknej w Krakowie 1918 r. Ponadto przygotowywał bibliografię o Słowackim za rok 1909, ogłoszoną później we Lwowie w r. 1918. (Beck 1935: 47)

Te pochwały nie wyczerpują listy zasług polonisty, który swoimi wysiłkami ocalił ciągłość wydawniczą „Pamiętnika Literackiego”. Kiedy Rosjanie zabronili publikowania kolejnych zeszytów, Hahn zbierał do nich materiał, dzięki czemu zeszyty 3 i 4, jako dalszy ciąg roku 1914, można było wydrukować już w sierpniu 1915 r. (Beck 1935: 47) (pod okupacją austriacką).

Szczególne uznanie należy się Hahnowi za wysiłki, dzięki którym przyczynił się do sukcesu naukowego, a nawet finansowego Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza (TLiAM), organizując jako jego wiceprezes w roku 1916 i 1917 – z okazji 30-lecia Towarzystwa – cykl biletowanych publicznych wykładów. Cieszyły się one ogromnym powodzeniem, o czym z entuzjazmem rozpisywali się dziennikarze lwowskich gazet. Jako pierwszy wystąpił w grudniu zaproszony z K rakowa Ignacy Chrzanowski (1866–1940), który wygłosił cztery wykłady: „Charakterystyka i wartości życiowe romantyzmu” (w dwóch częściach – 9 i 10 grudnia), „O Sienkiewiczu” (11 grudnia) oraz „O Mickiewiczu” (12 grudnia). Kolejne wykłady – Jana Kasprowicza „Z dziejów romantyki angielskiej” (24 lutego 1917 r.) oraz „Motywy przyrody w poezji angielskiej ze szczególnym uwzględnieniem Byrona” (8 marca). Wykład Józefa Kallenbacha „Zapomniany poeta” (3 marca) ze względu na spodziewane zainteresowanie przeniesiono specjalnie do wielkiej sali ratuszowej. Nie wszystkim badaczom literatury dane było cieszyć się owocami pracy naukowej. W teczce osobowej Eugeniusza Kucharskiego zachował się skreślony jego ręką krótki życiorys15 (z datą 22 maja 1920 r.), który odkrywa tułaczkę wojenną uczonego: w 1914 r. został powołany jako oficer do armii austriackiej, po upadku twierdzy Przemyśl w marcu 1915 r. dostał się do niewoli rosyjskiej, gdzie jako jeniec blisko dwa lata spędził w Ufie. W 1917 r. został przewieziony do Orenburga, gdzie zwolniony z niewoli poświęcił się pracy dydaktycznej. W g rudniu 1918 r. wrócił do Lwowa. Stefan Vrtel-Wierczyński (w DALO jako Stefan Wierczyński-Vrtel)16 (1886–1963)17 w liczącym zaledwie kilkanaście wersów curriculum vitae (napisanym 8 stycznia 1923 r.) pominął swój udział w wojnie w 1914 r. jako adiutant wschodniej brygady Legionów Polskich (Czachowska, Szałagan, red., 2004: t. 9, 116). Przypomniał o pracy w bibliotekach: „Przez pewien czas

15 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1028, k. 2 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1028_56810&view=single&p=3.

16 DALO, z. 26, op. 5, spr. 246, k. 10, AUWR_UA_000_26_0_5_246_51657&view=single&p=13

17 DALO, z. 26, op. 5, spr. 246, AUWR_UA_000_26_0_5_246_51657.

polska – literaturoznawstwo na Uniwersytecie Lwowskim w latach 1914–1946

pracowałem w Bibliotece Baworowskich i w Bibliotece Miejskiej we Lwowie, a od r. 1915 jestem zastępcą przewodniczącego Polskiego Archiwum Wojennego”18. Równocześnie prowadził prace badawcze z bibliografii oraz historii literatury, co zaowocowało obroną doktoratu w 1915 r. W czasie wojny z U kraińcami w 1919 r. pomagał miastu jako członek wojskowej komendy Lwowa (Śródka 1998: t. 4, 473).

U progu dwudziestolecia międzywojennego uniwersytet musiał borykać się z wieloma trudnościami, które oczywiście dzieliła polonistyka – te same czynniki oddziaływały na rozwój jej katedr i z właszcza na przebieg dydaktyki. Należą do nich zniszczenia spowodowane działaniami wojennymi, powszechna bieda, pogarszająca się na skutek galopującej inflacji i utraty wartości marki polskiej (przed denominacją waluty pensje profesorów nie przewyższały poborów wykwalifikowanych robotników), ubóstwo młodzieży powracającej z f rontu, brak mieszkań dla szybko rosnącej rzeszy studentów, ciasnota i zbyt mała liczba sal wykładowych w starym budynku przy ulicy św. Mikołaja. Nasilający się od początku lat 20. antysemityzm oraz coraz bardziej wrogi stosunek

Ukraińców do Polaków – zjawiska manifestowane przede wszystkim przez studentów –często utrudniały prowadzenie uniwersyteckiej, a więc i polonistycznej dydaktyki.

Pomimo zasygnalizowanych trudności polonistyka lwowska w dwudziestoleciu osiągnęła poziom wyższy niż jej młodsze odpowiedniczki w Wilnie, Poznaniu, Lublinie, a nawet w Warszawie. Jedynie z k rakowską rywalizowała jak równy z równym, chociaż według niektórych opinii przewyższała ją pod względem analizy dzieła oraz subtelności oceny estetycznej (Folkierski, Ordęga 1945: 43).

Uczeni i ich osiągnięcia naukowe

Juliusz Kleiner

Juliusz Kleiner to bezdyskusyjnie główny filar lwowskiej polonistyki i zarazem jeden z najwybitniejszych badaczy literatury w Polsce (nie tylko międzywojennej). Już jako dziecko przejawiał wszechstronne zdolności, niezwykłą wrażliwość i fenomenalną pamięć. Studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1904–1908 obejmowały polonistykę, germanistykę i filozofię. W 1908 r. uzyskał doktorat na podstawie trzech obszernych Studiów o S łowackim. Uroczysta promocja, która odbyła się

Il. 1. Juliusz Kleiner

18 DALO, z. 26, op. 5, spr. 246, k. 14, AUWR_UA_000_26_0_5_246_51657&view=single&p=17.

12 g rudnia sub auspiciis imperatoris, odbiła się szerokim echem w całym Lwowie. W monarchii austro-węgierskiej każdego roku takim wyróżnieniem nagradzano tylko jednego, najlepszego studenta uniwersytetu. W t ym samym roku uzyskał też doktorat z wyróżnieniem z germanistyki.

Do pierwszej wojny światowej Kleiner pracował jako nauczyciel w VI Gimnazjum we Lwowie (lata 1909–1915), pogłębiał studia na uczelniach w Paryżu i Berlinie (1910). W 1912 r. habilitował się na podstawie monografii Zygmunt Krasiński. Dzieje myśli. Lata 1916–1920 spędził w Warszawie, gdzie już w 1916 r., jako trzydziestolatek, uzyskał profesurę zwyczajną i objął Katedrę Polonistyki na Uniwersytecie Warszawskim (UW). Wykładał również w stołecznym Instytucie Pedagogicznym Wolnej Wszechnicy oraz udzielał się w Towarzystwie Naukowym Warszawskim, dając tam odczyty.

W kwietniu 1920 r. wrócił do Lwowa i objął na stałe katedrę po Kallenbachu.

Il. 2. Jeden z domów dla profesorów – ul. J. Supińskiego 11 (obecnie ul. M. Kociubynskiego). Juliusz Kleiner mieszkał w nim pod numerem 11/1 podczas pobytu we Lwowie w latach 30. i w czasie wojny

Rozpoczęła się „epoka Kleinera” w dziejach polonistyki międzywojennej. O wyjątkowej pozycji uczonego świadczyła jego wieloletnia przynależność do najważniejszych w Polsce towarzystw naukowych: Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (od 1928 r.), Polskiej Akademii Umiejętności (od 1919 r.), po drugiej wojnie stał się członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk. We Lwowie w latach 1934–1946 był prezesem Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza. W latach 1921–1948 należał do

redakcji „Pamiętnika Literackiego”. Jako organizator wieczorów „Pamiętnika Literackiego” (od 1934 r.) stał się animatorem życia naukowego we Lwowie. Był też członkiem

Towarzystwa Naukowego w t ym mieście (od 1920 r.). W 1933 r. zaproszono go w charakterze członka do świeżo utworzonej Polskiej Akademii Literatury, mimo że była ona reprezentowana głównie przez wybitnych pisarzy.

Jako jeden z czołowych humanistów reprezentował Kleiner środowisko polonistyczne w k raju i za granicą w czasie najważniejszych wydarzeń kulturalnych dwudziestolecia, na przykład w 1927 r. w K rakowie podczas uroczystego sprowadzenia prochów

Słowackiego na Wawel czy w 1934 r. w Paryżu na obchodach stulecia ukazania się Pana Tadeusza, gdzie w obecności prezydenta Francji 14 czerwca wygłosił znakomitą francuszczyzną wykład Mickiewicz et son épopée nationale. Kiedy w 1935 r. odbywał się we Lwowie Zjazd Naukowy imienia Ignacego Krasickiego, jeden z dwóch największych, jakie poloniści zorganizowali w dwudziestoleciu (drugi imienia Kochanowskiego miał miejsce w 1930 r. w K rakowie), Kleiner odegrał w nim kluczową rolę – zarówno jako organizator, jak i prelegent.

Dopełnienie naukowej biografii badacza stanowią informacje o jego urlopach, także naukowych, pochodzące z rękopisów zachowanych w dwóch teczkach osobowych. Prośba o ud zielenie urlopu na pobyt we Francji i W łoszech w roku 1923/24, skierowana do Rady Wydziału Filozoficznego, ujawnia ambitne plany związane z pisaniem kolejnych monografii:

Zarówno urlop, jak i pobyt w Paryżu (ewentualnie także w Berlinie) jest warunkiem koniecznym dokonania moich prac naukowych, tj. napisania t. IV monografii o Słowackim, zebrania materiałów do edukacji naukowej dzieł Słowackiego, do studiów o romantyzmie i Mickiewiczu, do monografii o Krasickim i do Teorii badań literackich19 .

Istotnym powodem wyjazdu, na który wskazywał Kleiner, były niekompletne zbiory polskich bibliotek, niewystarczające do stworzenia ogromnych monografii. Całością dziewiętnastowiecznego piśmiennictwa dysponowały książnice Paryża. Pomimo trudności finansowych Kleiner jeszcze trzy razy wyjeżdżał do Francji: w roku 1925/26 na jeden trymestr, w 1932/33 na dwa trymestry oraz w 1938 na trzy miesiące. Nie skorzystał jedynie z płatnego urlopu udzielonego mu na taki wyjazd przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP) w 1935 r.20

W czasie drugiej wojny, w latach 1939–1941, kiedy Lwów był pod okupacją sowiecką, Kleiner kierował jedyną Katedrą Literatury Polskiej na zrusyfikowanym Lwowskim Państwowym Uniwersytecie im. Iwana Franki (LNUIF). Od stycznia 1942 r. ukrywał się, zagrożony ze względu na żydowskie pochodzenie, w k ilku miejscowościach

19 DALO, z. 26, op. 5, spr. 848, k. 104, AUWR_UA_000_26_0_5_848_56842&view=single&p=107

20 DALO, z. 26, op. 5, spr. 848, k. 139, AUWR_UA_000_26_0_5_848_56842&view=single&p=140.

Mariusz Chrostek

Lubelszczyzny (o czym jeszcze będzie mowa). Od września 1944 r. mieszkał w Lublinie, gdzie wkrótce objął Katedrę Historii Literatury Polskiej na Katolickim Uniwersytecie

Lubelskim. Od 1948 r. mieszkał w K rakowie i prowadził zajęcia na Uniwersytecie Jagiellońskim (UJ). Do końca życia pozostawał czynny zawodowo i naukowo.

Najważniejsze badania naukowe Juliusza Kleinera ogniskowały się wokół życia i t wórczości trzech wieszczów romantycznych, czego rezultatem były liczne artykuły i rozprawy, a u koronowaniem trzy monumentalne monografie: o K rasińskim, Słowackim i Mickiewiczu. Inne kierunki tematyczne wyraźnie rysujące się na tle jego różnorodnej spuścizny to grupa prac poświęconych Ignacemu Krasickiemu, Aleksandrowi Fredrze i Johannowi W. Goethemu, całościowa historia literatury polskiej w ujęciu syntetycznym (najpierw po niemiecku, potem po polsku), prace z teorii literatury. Do tych osiągnięć należy dodać wzorcową edycję Dzieł wszystkich Słowackiego, współpracę edytorską z serią Biblioteka Narodowa, utworzenie wydawnictwa Badania Literackie. Wśród innych licznych publikacji znajdziemy artykuły o pisarzach tworzących po romantyzmie (np. Bolesławie Prusie, Henryku Sienkiewiczu, Stefanie Żeromskim), o Lwowie, o innych historykach literatury.

W dorobku młodego Kleinera do roku 1914, uwzględnionym w poprzednim artykule, wyróżniają się trzy osiągnięcia: 1) ogromna recenzja Dzieł Słowackiego w 10 tomach pod redakcją Bronisława Gubrynowicza i Wiktora Hahna pt. Układ i tekst dzieł Słowackiego (O pierwszym krytycznym wydaniu zbiorowym dzieł poety) z 1909 r., zwana arcyrecenzją i u znana za najlepszą pracę z t eorii edytorstwa, jaka dotychczas powstała w Polsce; 2) ponad 600-stronicowa monografia Zygmunt Krasiński. Dzieje myśli (1912), napisana zaledwie w ciągu 6–7 miesięcy, ujawniająca niebywały talent komparatysty autora i w ręcz monstrualne oczytanie w wielu literaturach europejskich (w wieku 26 lat!); 3) dwie rozprawy z teorii literatury – metodologiczny Charakter i przedmiot badań literackich (1913) oraz Analiza dzieła (1914), uznane za kolejną rewelację i przełom w badaniach dzieła literackiego.

W ciągu całego swojego życia Kleiner publikował większe i mniejsze prace poświęcone trzem wieszczom (m.in. zbiór artykułów w cyklu Nowe studia o S łowackim oraz książkę Słowacki – obie pozycje w 1938 r., książkę Krasiński w 1948 r.). Publikacje o Krasickim i Fredrze, zarówno napisane w dwudziestoleciu, jak i po drugiej wojnie, ukazały się jeszcze raz (nie wszystkie) w 1956 r. w książce O Krasickim i o Fredrze. Dziesięć rozpraw. Teksty poświęcone autorowi Fausta pomieścił w tomie W k ręgu Mickiewicza i Goethego (1938). Wielkim uznaniem cieszyły się obie syntezy historii literatury polskiej. Pierwsza, napisana piękną niemczyzną, Die polnische Literatur ukazała się w 1929 r. Weszła w skład wielotomowego kompendium o literaturach (Handbuch der Literaturwissenschaft) pod redakcją Oskara Walzla. Dzieło Kleinera do dziś jest uważane za najlepsze

opracowanie literatury polskiej w obcym języku. Autor ukazał w nim dorobek naszych pisarzy jako trwały element europejskiego dziedzictwa. W 1932 r. opublikował dwutomowy Zarys dziejów literatury polskiej, całkiem odmienny od wersji po niemiecku, przeznaczony jako podręcznik dla studentów.

Pomnikowym osiągnięciem uczonego była edycja Dzieł wszystkich Słowackiego. Tom I (1924) został poprzedzony ogromnym, prawie dwustustronicowym wstępem

O metodach wydania „Dzieł wszystkich” Słowackiego. Manfred Kridl nazwał go poematem filologicznym. Inni badacze literatury byli zgodni, że Kleiner osiągnął tutaj szczyt polskiej myśli edytorskiej i że na tym polu więcej zrobić się nie da. Z zaplanowanych 16 tomów przed wojną ukazały się tomy I–VII (utwory wydane za życia poety) oraz IX–XI (ogłoszone z rękopisów). Każdy tom, a w nim każdy utwór otrzymał imponujący aparat krytyczny autorstwa Kleinera. Inicjatywę wydania Dzieł wszystkich podjęto po wojnie (ukazywały się one w latach 1952–1975). Kolejną zasługą edytorską lwowskiego polonisty były wzorcowo opracowane tomiki w serii Biblioteka Narodowa. Ukazały się kolejno: Beniowski (1920), Przedświt (1920), Nie-Boska komedia (1921) i Balladyna (1922). Ważną część spuścizny uczonego stanowią jego prace z teorii literatury. Przełomową rolę odegrała rozprawa Historyczność i pozaczasowość w dziele literackim (1936), w k tórej autor zaproponował własne stanowisko metodologiczne, przeciwstawiając się jednocześnie pozytywistycznemu traktowaniu dzieła jako dokumentu historycznego, formalistom rosyjskim oraz bardzo wówczas popularnym poglądom Wilhelma Diltheya, który traktował literaturę jako zbiór metafizycznych dokumentów. W czasie wojny, kiedy musiał ukrywać się pod przybranym nazwiskiem, napisał studium Tragizm (druk w 1946 r.). Wkrótce po nim przygotował Z zagadnień komizmu. Kilkanaście prac ogłosił w 1956 r. w tomie Studia z zakresu teorii literatury.

Nie będzie przesadą stwierdzenie, że jako nauczyciel akademicki Kleiner zrewolucjonizował uniwersytecką dydaktykę we Lwowie, a niektóre jego postulaty uwzględnione przez Ministerstwo WRiOP okazały się nowatorskie w II R zeczypospolitej. Wprowadził on dwustopniowe seminaria (tzw. niższe i w yższe) oraz dla pierwszych roczników specjalne zajęcia przygotowawcze z literatury, które cieszyły się nadzwyczajnym powodzeniem (na przykład na ćwiczenia wstępne w roku 1929/30 stawiło się właśnie u K leinera ponad 800 osób [!], ale po kolokwium zostało ich 115 (Kronika UJK: 1929/30).

Zainicjował cykle wzorcowych lekcji i w ykładów dla nauczycieli gimnazjalnych. Zapoczątkował też bezpośredni dostęp studentów wszystkich lat do profesora (do tej pory zarezerwowany jedynie dla uczestników seminariów).

Znamienną cechą wykładów Kleinera było kierowanie uwagi słuchaczy na problemy aktualnie przez siebie badane i jeszcze niepublikowane. Kiedy pracował nad monografią Słowackiego, realizował przykładowo tematy: „Słowacki w okresie Beniowskiego”

(1919/20, 1920/21), „Twórczość Słowackiego w okresie mistycznym” (1922/23, 1923/24, 1924/25), „Słowacki w okresie »Króla-Ducha«” (1925/26). Równolegle z rozrastaniem się tomu I Mickiewicza prowadził wykłady: „Mickiewicz. Część I: Lata uniwersyteckie” (1928/29), „Adam Mickiewicz (c.d.): Okres twórczości młodzieńczej” (1929/30), „Mickiewicz” (1932/33 do 1935/36) oraz kolejne obejmujące dalsze etapy życia i t wórczości poety.

Niezależnie od tego prezentował studentom różne fazy polskiego romantyzmu, m.in. „Zawiązki romantyzmu w Polsce” (1922/23, 1923/24, 1937/38, 1938/39), „Dzieje romantyzmu polskiego” (1924/25). Wiele uwagi poświęcał Krasickiemu („Ignacy Krasicki i jego wiek”), a także syntetycznym ujęciom dziejów naszej literatury (np. „ Zarys rozwoju literatury polskiej w wiekach XIX i X X”) (pełne zestawienie tytułów wykładów Juliusza Kleinera: Chrostek 2016: 502–504).

Wykłady Kleinera dla wielu słuchaczy (i autorów wspomnień) miały w sobie coś z magicznego widowiska, celebrowano je z zapartym tchem.

Wykładał z absolutną precyzją, z nieskazitelnym wykończeniem każdej frazy –zawsze z pamięci – przyznawał Tymon Terlecki:

[…] był czymś [sic!] jedynym w swoim rodzaju […]. Kleiner mówił zawsze tak, jakby czytał z zawieszonego przed nim ekranu – bez jednej chybki, bez śladu skazy na przezroczystej architekturze całości, pojedynczego ustępu, pojedynczego zdania. […] Było w tym coś prawie magicznego: brawura ekwilibrysty czy śpiewaka odtwarzającego trudną arię operową. (Terlecki 1999: 45–46)

Wielu zgromadzonych w „Kleinerowskiej” sali numer XIV napawało się, tak jak

Artur Hutnikiewicz, atmosferą panującą podczas wykładu:

Olbrzymia sala wypełniona była zawsze po brzegi, wykłady Profesora miały swoją renomę, ściągając nie tylko tłumy studenterii, ale także wielbicieli i gości z miasta. […] były swoistą celebracją. […] Toteż z wysokości katedry spływały i opadały na salę słowa w rytmach, frazach, kadencjach, wyważonych w swoistym „Kleinerowskim” porządku, rozmiłowanym w inwersjach, w z lekka archaizującym toku wymowy. Tego wykładu niepodobna było zapisać, rezygnowało się już z góry z prowadzenia jakichkolwiek notatek, należało się wyłącznie poddać wielkiej, przemożnej, poetyckiej sugestii. (Hutnikiewicz 1981: 6)

Najwybitniejszy lwowski polonista przez niektórych humanistów do dziś jest uważany za największego w Polsce historyka literatury. Na tle innych polonistyk uniwersyteckich dwudziestolecia przodował Juliusz Kleiner zwłaszcza jako badacz romantyzmu, autor najlepszych monografii o Mickiewiczu, Słowackim i K rasińskim. Nieocenione zasługi położył również na polu teorii literatury, gdzie kolejne jego rozprawy wyznaczały nowe metody badania dzieła literackiego.

Mariusz Chrostek

Lwowskim w latach 1914–1946

Jak większość profesorów nie uniknął Kleiner anegdot i żarcików na swój temat. Epitet delikatnego maminsynka, wychowanego przez nadopiekuńczą matkę, towarzyszył Kleinerowi do starości, co on sam potwierdzał, przejawiając chorobliwe wręcz przewrażliwienie na najmniejsze zmiany pogody i ledwo uchwytne różnice temperatur. Charakterystyczna sylwetka uczonego ubranego zbyt ciepło, nieodpowiednio do pogody, dobrze znana była mieszkańcom Lwowa (Tyrowicz 1991: 111).

Wilhelm Bruchnalski

Wilhelm Bruchnalski należał do tych lwowian, którzy przez całe życie nie opuszczali swojego miasta (wyjątkiem były krótkie wyjazdy w ramach delegacji naukowych). Jako uczony zadebiutował jeszcze w latach osiemdziesiątych XIX w., dlatego kolejne etapy kariery zawodowej oraz pokaźny dorobek zgromadzony do roku 1914 zostały zaprezentowane w poprzednim artykule. Obecnie warto wzbogacić te informacje o kilka faktów związanych z dwudziestoleciem międzywojennym. W latach 1918–1934 po raz drugi pełnił funkcję prezesa TLiAM. Już na emeryturze, w 1934 r., zasłużony filolog ponownie został wybrany na redaktora naczelnego „Pamiętnika Literackiego” i k ierował tym czasopismem do śmierci. Od 1919 r. był członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, należał też do Towarzystwa Naukowego we Lwowie, gdzie pełnił funkcję dyrektora Wydziału Filologicznego, był jednym z założycieli Towarzystwa Ludoznawczego (prezesem i wiceprezesem), a także Polskiego Towarzystwa Historycznego. W dwudziestolecie wkraczał Bruchnalski jako wytrawny badacz polskiej literatury średniowiecznej, największy znawca twórczości Mikołaja Reja, autor licznych prac poświęconych ulubionemu pisarzowi Mickiewiczowi i niestrudzony edytor dzieł wieszcza (zwłaszcza Pana Tadeusza „za 20 halerzy”, wysokonakładowego i w ielokrotnie wznawianego), wytrwale eksplorujący związki poety z Galicją i recepcję jego dzieł na tych terenach. Z okresu pierwszej wojny światowej pochodzą oryginalne rozprawy, dzięki którym Bruchnalski zyskał wśród literaturoznawców opinię prekursora: Z dziejów panegiryku w Polsce (1917) oraz Epistulografia i Panegiryk, obie ogłoszone w tomie

Dzieje literatury pięknej w Polsce (1918). Stanowiły one pierwsze w Polsce naukowe opracowanie tych odmian piśmiennictwa.

W latach 20. i 30. filolog kontynuował badania związane z Mickiewiczem, realizując ambitne zamysły komparatystyczne: dowodził związków między Dziadami i Panem Tadeuszem a powieściami François-Renégo de Chateaubrianda w rozprawach Mickiewicza „Dziady” wileńskie wobec Chateaubrianda powieści „Atala” i „René” (1925) oraz Paralele niektóre między „Panem Tadeuszem” a „Męczennikami” Chateaubrianda (1936), wykazywał też podobieństwa Konrada Wallenroda do znanej tragedii Szekspira („Romeo i Julia” – „Konrad Wallenrod”. Motyw pieśni porannej – z 1928 r.). Kiedy w latach 1933–1938 ukazywało się tzw. wydanie sejmowe Dzieł wszystkich Mickiewicza, Bruchnalski

Mariusz Chrostek

należał do komitetu redakcyjnego. Już w 1923 r. opracował wewnętrzny układ całości (ukazało się 16 tomów) oraz ustalił dokładne zasady edycji każdego tomu w rozprawie metodologicznej Próba kanonu wydawniczego w zastosowaniu do zbiorowej edycji „Dzieł wszystkich” Mickiewicza. Ustalił także obowiązującą wersję tekstu Pana Tadeusza, który znalazł się w 4 tomie.

Oprócz niesłabnącego zainteresowania Mickiewiczem sięgał uczony także do folkloru (np. Jeden z niezapisanych przesądów myśliwskich i r ybackich – z 1926 r.), wracał do studiów nad literaturą staropolską (m.in. Początki literatury polskiej a k obiety z 1924 r., Poetyka Jana Kochanowskiego z 1930 r.). Hołdem złożonym Ossolineum była książka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich ustawy, przywileje i r zeczy dziejów jego dotyczące (1928). Pod koniec życia ogłosił rozprawę Parę uwag o poezji polskiej w średniowieczu i w e poce Odrodzenia tudzież o stosunku jej do poetyki i retoryki (1937) stanowiącą syntezę jego filologicznych poglądów. Deklarował się w n iej jako konsekwentny zwolennik ergocentryzmu, skupiający się w swoich wieloletnich badaniach na samym dziele literackim, a n ie na życiu pisarza. Poetykę dzieła nakazywał osadzać w kontekście poetyki jego epoki, co stało się postulatem aktualnym również w naszych czasach.

Część swoich wykładów poświęcał średniowieczu i odrodzeniu, np. „Historia literatury polskiej średniowiecznej” (w latach 1920–1923), „Historia literatury polskiej wieków średnich do początku w. XVI” (1925–1928), „Dzieje literatury renesansowej w Polsce” (1919–1921). Jeden wykład dotyczył teorii literatury: „Historia i teoria wierszowania polskiego” (1922/23). Ważną rolę w nauczaniu Bruchnalskiego odgrywało zapoznawanie studentów z ogólnymi prawidłami procesu historycznoliterackiego i podstawowymi pojęciami w nauczaniu literatury realizowane przez całe lata 20. i na początku lat 30. w kolejnych wykładach (m.in. „Encyklopedia umiejętności literatury”, „Wprowadzenie do studium literatury polskiej dla początkujących”, „Dzieje umiejętności literackiej obcej i polskiej”).

Jako wykładowca, według zgodnych opinii swoich studentów, usypiał słuchaczy: „Profesor Bruchnalski wykłady swoje czytał nosowym, wolnym, monotonnym głosem, powtarzając poszczególne frazy dwukrotnie, jakby dyktował” (Frantz 1972: 131) – wspominał Wiktor Frantz. Stanisław Lam zapamiętał go jako człowieka bardzo powolnego, który „nie lubił, gdy go przymuszano do terminowej pracy” (Lam 1968: 25). Chwalono go jednak za odwagę głoszenia oryginalnych poglądów oraz gruntowne opracowanie każdego tematu. Seminaria magisterskie prowadzone metodą jego mistrza Romana Pilata były dla Stanisława Łempickiego (1886–1947)21 doskonałą szkołą metodyczną (Łempicki 1948: 27). Nazywany we Lwowie poczciwie „Bruchnałą” znany był przede wszystkim jako wielki

21 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1080, AUWR_UA_000_26_0_5_1080_56801.

gaduła: „Idąc ulicą, zatrzymywał każdego znajomego i mówił godzinami całymi. Zapominał, gdzie szedł i po co, czasem w ten sposób spóźniał się na wykład o dobre pół godziny, a nawet i więcej” (Lam 1968: 27). Ponieważ prawił przy tym dużo o literaturze, studenci odnosili pożytek z tych rozmów.

Korzystając w pełni z wszelkich zaszczytów przysługujących profesorowi, uważanemu we Lwowie za drugiego po Kleinerze najlepszego znawcę polskiej literatury, umiał się Bruchnalski wysoko cenić. Jeszcze przed emeryturą nie zaszczycał swoją obecnością najważniejszych w II Rzeczypospolitej wydarzeń polonistycznych – nie pojechał do Krakowa na zjazd Kochanowskiego w 1930 r., a nawet nie pojawił się na zjeździe Krasickiego w 1935 r., który we Lwowie obradował blisko jego mieszkania i na którym wyznaczono mu szczególnie honorowe miejsce. Jako człowiek nie był też łatwy w obcowaniu z bliźnimi. Powszechnie znana i szeroko opisywana przez pamiętnikarzy była niechęć do Józefa Kallenbacha (zresztą szczodrze odwzajemniana), co odbijało się niekiedy na studentach (por. Wasylewski 1958: 21; Łempicki 1948: 28; Lam 1968: 26). Wieloletni konflikt z K azimierzem Twardowskim (1866–1938)22 , obfitujący w spory na zebraniach rady wydziału i niewybredne listy, sprawił, że antagonista odmawiał mu w d ziennikach godności nie tylko uczonego, ale nawet zwykłego człowieka (Twardowski 1997, cz. 1, 104, 117, 121, 133, 138, 141–143, 160, 269, 270–271). Blokował dostęp do równoległej katedry Konstantemu Wojciechowskiemu (1872–1924)23. Swoimi recenzjami i opiniami zniszczył też karierę dobrze rokującego literaturoznawcy Henryka Biegeleisena (1855–1934) (Wasylewski 1956: 110; Lam 1968: 107–108). Z biegiem lat dowiedziono, że okłamywał wydawnictwa (np. rzekome zagubienie rękopisów zamawianego artykułu i pobieranie pieniędzy „za znaleźne”) (Lam 1968: 25–26), a nawet systematycznie wykradał cenne książki z Ossolineum:

[…] zawsze po jego odejściu dwóch lub trzech dzieł brakowało. Po wybuchu wojny światowej [pierwszej – M.C.] Józef Zaleski […] dokonał najazdu na mieszkanie Bruchnały, a znalazłszy tam całą szafę dzieł ossolińskich, w triumfie zwiózł je do biblioteki. (Wasylewski 1956: 108)

Pomimo tych słabości (o niektórych mało kto wiedział) był Bruchnalski wysoko ceniony i lubiany przez otoczenie akademickie, a kontakty z profesorem wielu studentów wspominało po latach z rozrzewnieniem. Zmarł 6 g rudnia 1938 r. we Lwowie. Został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim.

22 DALO, z. 26, op. 7, spr. 1860, AUWR_UA_000_26_0_5_1860_56655. DALO, z. 26, op. 7, spr. 1861, AUWR_UA_000_26_0_5_1861_56654

23 DALO, z. 26, op. 5, spr. 287, AUWR_UA_000_26_0_5_287_51647.

Il. 3. Grób Wilhelma Bruchnalskiego. Cmentarz Łyczakowski (pole 13, grób nr 49)

W g ronie lwowskich polonistów uniwersyteckich, którzy – podobnie jak Bruchnalski – debiutowali naukowo wiele lat przed pierwszą wojną światową, a do 1914 r. zdążyli zgromadzić znaczący dorobek, znaleźli się Bronisław Gubrynowicz (1870–1933)24, Wiktor Hahn i Konstanty Wojciechowski. Należeli do najzdolniejszych uczniów Romana Pilata, toteż ich sylwetki i dokonania, przybliżone już w poprzednim artykule, tutaj zostaną jedynie wzbogacone o pewne szczegóły – zresztą niezbyt liczne, bo Gubrynowicz i Hahn niedługo po odzyskaniu niepodległości przenieśli się na inne uczelnie, a Wojciechowski zmarł przedwcześnie.

Bronisław Gubrynowicz

Bronisław Gubrynowicz wykładał we Lwowie jako docent w latach 1905–1920 (w 1920 r. przeniósł się na UW), do roku 1919 pracował także w Ossolineum 25. Po roku 1914 kontynuował zaprezentowane już w rozprawie habilitacyjnej (1904) badania nad powieścią polską w czasach Stanisława Augusta, co zaowocowało w 1918 r. opracowaniem rozdziału Powieść polska do połowy XVIII stulecia opublikowanego w zbiorowych Dziejach literatury pięknej w Polsce. Przygotował również wydanie Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków Krasickiego w serii Biblioteka Narodowa, które ukazało się już

24 DALO, z 26, op. 5, spr. 520, AUWR_UA_000_26_0_5_520_52200

25 DALO, z. 26, op. 5, spr. 520, k. 19 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_520_52200&view=single&p=21.

– literaturoznawstwo na Uniwersytecie Lwowskim w latach 1914–1946

w okresie warszawskim (1921). Pogłębiał wieloletnie zainteresowania Słowackim (opracowanie Mazepy również w serii Biblioteka Narodowa – 1924). Powracał też do twórczości Kazimierza Brodzińskiego, któremu poświęcił rozprawę doktorską (1892). W 1921 r. we Lwowie ogłosił monografię Kazimierz Brodziński. Życie i dzieła. Cz. 1, 1791–1821 Należy ona do najważniejszych prac w dorobku uczonego, który rejestruje w niej z imponującą dokładnością biografię poety, ale tylko do roku 1817, nie uwzględniając nawet przełomowego głosu Brodzińskiego w sporze romantyków z klasykami. Obok pracy naukowej zasłużył się Gubrynowicz jako edytor wybitnych dzieł polskiej literatury (pochodził z zasłużonej rodziny księgarzy). Członkostwo w towarzystwach naukowych (m.in. w TLiAM, Towarzystwie Ludoznawczym we Lwowie, Towarzystwie Naukowym Warszawskim, Akademii Umiejętności w K rakowie), praca w redakcjach czasopism (w 1926 r. założył „Ruch Literacki”) oraz liczne odczyty publiczne uczyniły z filologa jednego z najaktywniejszych popularyzatorów wiedzy zarówno we Lwowie, jak i na prowincji. Zmarł 6 maja 1933 r. we Lwowie. Został pochowany na Starym Cmentarzu w Zagórzu.

Jako literaturoznawca wysoko oceniany przez mu współczesnych doczekał się Gubrynowicz wiele lat po śmierci bardziej powściągliwych recenzji swojego dorobku. Piękne świadectwo wystawił mu kiedyś Stanisław Wasylewski:

W szkole Romana Pilata i Bronisława Kruczkiewicza posiadł wszystkie zasady filologicznej krytyki tekstu. Wyszkolił się w sztuce czytania rękopisów, lata studiów nad Słowackiego duktem nauczyły go perfekcji w tej mierze. (Wasylewski 1958: 40)

U schyłku XX w. Jerzy Starnawski chwalił wprawdzie sumienność i drobiazgowość, ale jednocześnie upominał się o wartości estetyczne w literaturze: „Traktował utwory badane jako przedmiot szczegółowego oglądu, anatomizował je, nie wkraczając w sferę artyzmu” (Starnawski 1997: 108).

Wiktor Hahn

Wiktor Hahn, nazywany słusznie tytanem pracy, pozostawił ogromną bibliografię liczącą około 1200 pozycji (Starnawski 1997: 119, przyp. 52) (samo zestawienie za lata 1892–1931 obejmuje „wszystkich pozycji 352, jako też ponad 400 recenzji i sprawozdań”26, czyli ponad 750 tekstów naukowych). Do 1945 r. mieszkał we Lwowie, gdzie przeżył obie wojny, ale od 1921 r. kierował katedrą w Lublinie. Do roku 1924/25 wykładał też na Uniwersytecie Jana Kazimierza oraz pozostawał na etacie nauczyciela języka polskiego, łacińskiego i g reckiego w jednym z lwowskich gimnazjów, „dzieląc życie między męczące go zajęcia szkolne a u miłowane studia polonistyczne” (Łempicki 1948: 88). Po

26 DALO, z. 26, op. 5, spr. 360, k. 22 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_360_51632&view=single&p=25.

Mariusz Chrostek

drugiej wojnie światowej zamieszkał w Warszawie, gdzie pracował jako docent na stołecznym uniwersytecie.

O pracowitych dla Hahna latach pierwszej wojny światowej wspominałem we wcześniejszej części artykułu. Kontynuował wówczas również badania nad literaturą staropolską – w 1918 r. opublikował studium Rozwój poezji dramatycznej w Polsce. Cz. I. W epoce przedrozbiorowej. W dwudziestoleciu nie rozstawał się z t wórczością ulubionego poety, Słowackiego, m.in. opracował dramat Mindowe w serii Biblioteka Narodowa (1921 i 1924). W tej samej serii przygotował edycje aż pięciu powieści Kraszewskiego: Budnik (1923), Powrót do gniazda (1923 i 1928), Dziecię Starego Miasta (1924 i 1928), Historia o Janaszu Korczaku i o pięknej miecznikównie (1924) oraz Morituri (1925), a także powieść Józefa Korzeniowskiego Karpaccy górale (1923 i 1928).

Największą jednak pasją Hahna było tworzenie wszelkiego rodzaju bibliografii (habilitację z historii literatury polskiej uzyskaną w 1907 r. rozszerzył już jako profesor nadzwyczajny na bibliografię i bibliotekoznawstwo). Będąc autorem wielu zestawień bibliograficznych (z międzywojennych m.in. rocznicowej bibliografii Stanisława Staszica z 1928 r., bibliografii Wergiliusza w Polsce – 1930–1931, bibliografii Horacego w Polsce – 1936), stawał się uczony twórcą nauki o bibliografii. Summę swoich bibliograficznych przemyśleń zawarł w książce Bibliografia bibliografii polskiej (1921). Wybitnym osiągnięciem edytorskim Hahna była wieloletnia pomoc Kleinerowi w w ydawaniu Dzieł wszystkich Słowackiego – zarówno tomów przedwojennych, jak i kompletnego powojennego wydania 17 tomów (jedynie tom ostatni został po śmierci filologa uzupełniony przez jego syna Kazimierza i Halinę Gacową). Bardzo istotny wkład wniósł również do tzw. wrocławskiej edycji Dzieł Słowackiego z 1952 r. pod redakcją Juliana Krzyżanowskiego. Jako filolog polski i zarazem klasyczny cieszył się Hahn w dwudziestoleciu opinią najlepszego znawcy łaciny i g reki oraz obu starożytnych literatur wśród polonistów II R zeczypospolitej. Stanisław Łempicki nazywał go „kopalnią wszelkich wiadomości” (Łempicki 1948: 88).

A jednak zawsze pozostawał skromnym człowiekiem, nie upominał się nigdy o u znanie swoich zasług, dlatego pod koniec jego życia koledzy z U W wyrobili mu w dowód wszystkich osiągnięć tytuł profesora zwyczajnego (zebrali dorobek naukowy Hahna i wdrożyli postępowanie w sprawie nadania tytułu) (1956), dzięki czemu ostatnie trzy lata mógł przeżyć z godziwej pensji zamiast z bardzo skromnej emerytury.

Konstanty Wojciechowski

Konstanty Wojciechowski dał się poznać przed 1914 r. nie tylko jako znakomity uczony, najlepszy znawca powieści polskiej, ale też jako wybitny dydaktyk i autor wielu popularnych podręczników szkolnych. Po uzyskaniu doktoratu u Romana Pilata (1895), a następnie habilitacji (1905) prowadził wykłady na macierzystym uniwersytecie jako

docent (od 1904/05), później profesor nadzwyczajny (od 1916) i z wyczajny (od 1920), ale bez katedry, na godzinach zleconych. Ze względów finansowych do końca życia pracował również w gimnazjach w Stryju oraz we Lwowie, najpierw w charakterze nauczyciela (od 1895), później także dyrektora III i V I Gimnazjum (od 1907 r.). Jako pedagog i dyrektor nazywany był „wyjątkową indywidualnością”, uważany za człowieka, który „łączył w sobie zalety zarówno wybitnego naukowca, jak i w ypróbowanego praktyka” (Skulski 1949: 31). Niestety, świetnie rozwijającą się karierę przerwała przedwczesna śmierć.

Jako polonista zasłużył się na kilku obszarach działalności: w roli historyka literatury (wybitne studia nad powieścią, liczne prace komparatystyczne oraz poświęcone literaturze polskiego oświecenia), edytora i popularyzatora twórczości znanych polskich pisarzy oraz autora syntez dziejów literatury i podręczników adresowanych do szerokich rzesz czytelników.

W dorobku komparatysty, oprócz szeregu wcześniejszych artykułów, znalazła się obszerna rozprawa „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza a romans Waltera Scotta wydana w 1919 r. Józef Kallenbach, recenzujący dorobek Wojciechowskiego w z wiązku z planowaną nominacją na profesora zwyczajnego, dowodził nowatorstwa autora w potraktowaniu – jak to podkreślił – jednego z najciekawszych zagadnień w literaturze polskiej. Badając wpływ Scotta na Mickiewicza, Wojciechowski ustrzegł się pogoni za „śladami wpływów”, wykazał m.in. także „umiejętność wnikania w ewolucję techniki powieściowej, zanim jeszcze zjawiło się klasyczne dzieło Dibeliusa o technice romansu angielskiego […]” 27 .

Nieobce Wojciechowskiemu były tajniki powieści nowszej, o czym przekonują wydane po roku 1914 prace o Sienkiewiczu: Protoplasta Zagłoby (1916), Żywioł subiektywny w „Trylogii” Sienkiewicza” (1917), Wojsko polskie u Sienkiewicza (1919). Owocem wieloletnich badań nad dziejami powieści stały się dwie monografie tego gatunku. O pierwszej, zatytułowanej Rozwój powieści w Polsce od r. 1776–1830 (pomieszczonej w tomie 2 zbiorowych Dziejów literatury pięknej w Polsce z 1918 r.), Kallenbach pisał jako o pracy „jędrnej i sumiennej”, której autor udowodnił, „że jest świetnym znawcą powieści polskiej w jej historycznym rozwoju na szerokim tle porównawczym literatury europejskiej”28 Druga książka Historia powieści w Polsce. Rozwój typów i form romansu polskiego na tle porównawczym ukazała się we Lwowie w 1925 r., już po śmierci Wojciechowskiego. Pokłosiem współpracy z serią Biblioteka Narodowa były wzorcowe edycje kilku powieści przygotowane przez Wojciechowskiego: Malwina, czyli domyślność serca Marii

27 DALO, z. 26, op. 5, spr. 287, k. 28 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_287_51647&view=single&p=32.

28 DALO, z. 26, op. 5, spr. 287, k. 26 verso + 27 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_287_51647&view= single&p=31.

Chrostek

Wirtemberskiej (1920), Spekulant i Kollokacja Józefa Korzeniowskiego (obie w 1920), Stara baśń Józefa Kraszewskiego (1922) i Listopad Henryka Rzewuskiego (1923).

Przybliżał także Wojciechowski czytelnikom życie i t wórczość wybitnych polskich pisarzy w książkach popularnonaukowych. Po Kochanowskim, Słowackim, Krasińskim, Skardze i Prusie przyszła w 1914 r. kolej na Krasickiego (Ignacy Krasicki. Życie i dzieła).

W 1917 r. ukazał się Henryk Sienkiewicz, natomiast w 1922 r. bardziej rozbudowana wersja, adresowana do studentów, pt. Ignacy Krasicki. Książki Wojciechowskiego budziły niekłamany podziw wśród współczesnych (dla Stanisława Lama były „najlepszymi rozprawami o t ych pisarzach” [Lam 1968: 30]), a t akże uznanie naukowych autorytetów. Darem, za który szczególnie ceniono Wojciechowskiego, była umiejętność operowania po mistrzowsku dwoma zupełnie różnymi stylami: pełnym precyzji, jasnym i logicznym w pracach naukowych, a prostym, obrazowym, niezwykle ciekawym w popularnych książkach dla czytelników, w podręcznikach i w ypisach z literatury. Jako jeden z nielicznych umiał pisać o sprawach trudnych i naukowych w sposób bardzo przystępny i zajmujący. Zapamiętano go jako człowieka dowcipnego, energicznego, błyskotliwego oraz bardzo pracowitego (Kleiner nazywał go człowiekiem epoki pozytywizmu).

Zmarł 16 lipca 1924 r. we Lwowie. Został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim.

Il. 4. Grobowiec Konstantego Wojciechowskiego. Cmentarz Łyczakowski (pole 27, grób nr 339)

Mariusz

Lwowskim w latach 1914–1946

Jan Kasprowicz

Jan Kasprowicz zamyka grono wykładowców lwowskiej polonistyki, których młodość i lata średnie przypadły na epokę Młodej Polski. W roku 1914 miał już za sobą burzliwy okres życia, kiedy znany ze swoich licznych epizodów w nocnych lokalach przewodził lwowskiej cyganerii. Jeden z najlepszych wówczas polskich poetów, a przy tym dostojny profesor Uniwersytetu Lwowskiego (w 1908 r. powołano dla niego katedrę, chociaż nie miał habilitacji; w 1909 r. został profesorem nadzwyczajnym, a w 1912 r. zwyczajnym), miał na swoim koncie bogaty dorobek literacki oraz imponujące zasługi translatorskie: przełożył twórczość Ajschylosa i Eurypidesa, pisarzy angielskich (utwory Williama Szekspira, George’a Byrona, Percy’ego Shelleya, Johna Keatsa), francuskich (Arthura Rimbauda), niemieckich (Johanna Goethego, Friedricha Schillera, Heinricha Heinego, Gerharta Hauptmanna), włoskich (Gabriele’a D’Annunzia), norweskich (Henrika Ibsena). Nieco mniejszą rolę odgrywała w ż yciu Kasprowicza praca naukowa – dał się jednak poznać i od tej strony jako autor interesujących publikacji o poetach polskich XIX i początku XX w. oraz pisarzach angielskich i niemieckich.

W czasie pierwszej wojny światowej nadal prowadził Katedrę Historii Literatury Porównawczej, aktywnie działał w licznych towarzystwach naukowych. Jeszcze w czasach zaborów zasłynął we Lwowie z d ziałalności popularyzatorskiej. Kontynuował ją w czasie wojny. Jak już wcześniej zaznaczyłem, na jego odczyty w 1917 r. o pisarzach przychodziły tłumy słuchaczy.

Dostąpił też Kasprowicz w swojej pracy akademickiej najwyższych godności: w roku 1921/22 sprawował funkcję rektora UJK, w kolejnym – prorektora. Chociaż w dwudziestoleciu krótko był związany z polonistyką lwowską (faktycznie prowadził wykłady do roku 1922/23), znacząco podnosił jej rangę oraz prestiż całego uniwersytetu, a nawet całego miasta. Kiedy w 1919 r. zaproponowano mu katedrę w Poznaniu, zarówno środowisko akademickie, na czele z profesorem Twardowskim (Jadczak 1993: 624), jak i władze Lwowa wiele zrobiły, by zatrzymać wybitnego poetę, dla którego nowa perspektywa wydawała się interesująca. Wedle zapewnień Marii Kasprowicz (1892–1968)29 „Janek był znużony jednostajnością tych samych wciąż wrażeń. […] Tu we Lwowie nie mam już nic do roboty – mawiał nieraz, prawie z g niewem” (Kasprowiczowa 1932: t. 2 , 432). W 1920 r. uroczysta delegacja miejska z prezydentem na czele odwiedziła Kasprowiczów i poprosiła, „aby raczył przyjąć malowniczą parcelę koło parku” (Kasprowiczowa 1932: t. 2, 433), spełniając tym samym dawne marzenie filologa i zatrzymując go we Lwowie.

Od 1922 r. chorował i więcej przebywał w Harendzie koło Zakopanego niż we Lwowie. Zachowały się w dokumentach personalnych kolejne pisma Kasprowicza do

29 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2273, AUWR_UA_000_26_0_5_2273_74636.

Mariusz Chrostek

Ministerstwa WRiOP, w k tórych prosi o u rlop zdrowotny30, następnie o kolejny urlop, wreszcie 6 listopada 1924 r. o przeniesienie go w stan spoczynku 31 .

Dzień po śmierci Kasprowicza (2 sierpnia 1926 r.) pod przewodnictwem rektora Józefa Siemiradzkiego (1858–1933)32 odbyło się żałobne posiedzenie profesorów uniwersytetu33, natomiast 30 listopada zorganizowano akademię ku czci pisarza i uczonego34, podczas której „pięknie przemawiał Kleiner, dając syntezę twórczości Kasprowicza” (Twardowski 1997: cz. 2, 278).

Il. 5. Poświadczenie Starostwa Nowotarskiego o śmierci Jana Kasprowicza (1926)

Il. 6. Telegram kondolencyjny rektora Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie w imieniu społeczności uniwersyteckiej (1926) Kasprowicz został pochowany na cmentarzu w Zakopanem.

30 DALO, z. 26, op. 5, spr. 812, k. 69, 71, AUWR_UA_000_26_0_5_812_56849&view=single&p=70.

31 DALO, z. 26, op. 5, spr. 812, k. 76, AUWR_UA_000_26_0_5_812_56849&view=single&p=77

32 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1709, AUWR_UA_000_26_0_5_1709_70567.

33 DALO, z. 26, op. 5, spr. 812, k. 88, AUWR_UA_000_26_0_5_812_56849&view=single&p=89

34 DALO, z. 26, op. 5, spr. 812, k. 96, 98, AUWR_UA_000_26_0_5_812_56849&view=single&p=97.

polska – literaturoznawstwo na Uniwersytecie Lwowskim w latach 1914–1946

Eugeniusz Kucharski

Eugeniusz Kucharski, najlepszy w międzywojennej Polsce znawca Fredry i nowatorski teoretyk literatury, twórca własnej metodologii badania dzieła, uchodził w latach 30. we Lwowie za drugiego po Kleinerze literaturoznawcę. A jednak przez całe życie unikał rozgłosu, nie piastował na uniwersytecie żadnych funkcji i nie przyjmował odznaczeń. Wolał pozostawać w cieniu.

Urodził się w Drohobyczu w biednej wielodzietnej rodzinie robotniczej. Po ukończeniu gimnazjum w Samborze studiował w latach 1902–1906 we Lwowie u znakomitych profesorów: filologię polską pod kierunkiem Pilata (był jednym z jego ostatnich seminarzystów), także Kallenbacha i Bruchnalskiego, romanistykę pod opieką Edwarda Porębowicza (1862–1937)35 i filozofię u Twardowskiego. W roku 1907 i 1908 dzięki otrzymanemu stypendium uzupełnił edukację humanistyczną w R zymie, Florencji, Wenecji i Paryżu. Publikował prace naukowe od roku 1906 – do wybuchu pierwszej wojny znalazły się w jego dorobku rozprawy przede wszystkim dotyczące twórczości Fredry, ale także okazjonalne odwołania do Słowackiego, Krasińskiego, nawet Wojciecha Bogusławskiego, a z nowszych pisarzy – do Kazimiery Zawistowskiej. W 1909 r. doktoryzował się na podstawie dysertacji Romantyzm w komediach Fredry. Jak już wiadomo, lata wojennej tułaczki nie sprzyjały pracy naukowej Kucharskiego. Przymusowy dwuletni (1915–1917) pobyt w Ufie okazał się jednak dla polonisty inspirujący: zbiory miejscowej biblioteki zrodziły w nim zainteresowanie literaturą staroruską, którą badał do końca życia.

Po powrocie do Lwowa kontynuował studia nad Fredrą, co zaowocowało habilitacją w 1921 r. na podstawie książki Fredro a komedia obca. Stosunek do komedii włoskiej Przez te wszystkie lata doświadczał Kucharski tułaczki nauczyciela po szkołach realnych i gimnazjach, najpierw na prowincji (w Tarnopolu i Stanisławowie), później we Lwowie (w II Szkole Realnej). Od roku 1921 wykładał na UJK, ale jako słabo opłacany docent na godzinach zleconych, wobec czego aż do uzyskania katedry i t ym samym stabilizacji materialnej pracował w X II Gimnazjum (1921–1927). Lektura dokumentów zgromadzonych w teczce osobowej Kucharskiego ujawnia znaczne trudności związane zarówno z z atwierdzaniem przez Ministerstwo WRiOP jego kolejnych awansów naukowych (starania o profesurę nadzwyczajną trwały od 1923 do 1928 r.36, o profesurę zwyczajną od 1932 do 1935 r.37), jak i powoływaniem nowej katedry (utrzymaniem zwolnionej po Kasprowiczu). Korespondencję prowadzoną w t ych sprawach między Radą Wydziału

35 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1544, AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729.

36 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1028, k. 40, 41, 44–46, 63, 68, 78–79, 88–90, 104, AUWR_UA_000_26_0 _5_1028_56810&view=single&p=40.

37 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1028, k. 149, 153–156, 164, 167, 170, AUWR_UA_000_26_0_5_ 1028_56810&view=single&p=147.

Humanistycznego UJK a Ministerstwem WRiOP omawiam szerzej w monografii o polonistyce lwowskiej (Chrostek 2016: 140–143).

Na lata 20. przypada największa aktywność naukowa i zarazem najwybitniejsze osiągnięcia Kucharskiego. Ujawniły się one w t rzech obszarach: 1) twórczość Fredry, 2) teoria literatury, 3) piśmiennictwo staroruskie (zwłaszcza onomastyka) i średniowieczne teksty polskie.

Rezultatem stale pogłębianych studiów nad Fredrą były zarówno kolejne artykuły (np. Źródła i podniety niektórych pomysłów i wątków fredrowskich z 1920 r., Epoka Fredry i jej wizerunek w komedii (1815–1848) z 1922 r. czy najważniejsza po habilitacji rozprawa Chronologia komedii i niektórych pomniejszych utworów Al. Fredry z 1923), jak i z nakomicie opracowane wydania komedii (w serii Biblioteka Narodowa ukazały się Śluby panieńskie – 1920, Zemsta – 1920 i Pan Jowialski – 1921). Bruchnalski i K leiner zaliczali te wydania „do najlepszych opracowań literacko-naukowych, jakie posiada nasza literatura”38.

Ukoronowaniem studiów nad Fredrą okazała się znakomita edycja Pism wszystkich, która powstawała w Wydawnictwie Ossolineum. Inicjatorem był ówczesny jego dyrektor Ludwik Bernacki (1882–1939), który nie miał wątpliwości, by realizację tego przedsięwzięcia powierzyć Kucharskiemu. Z planowanych ośmiu tomów ukazało się w latach 1926–1927 sześć. Zawierają one wszystkie komedie, ale zabrakło obszernego aparatu krytycznego (niewydany tom 8), który musiał czytelnikom zrekompensować świetnie napisany Życiorys literacki rozpoczynający tom 1. Kleiner nazywał ten wstęp o rozmachu monografii „arcydziełem biografii i charakterystyki literackiej”39, opiniując dorobek Kucharskiego przed nominacją na profesora nadzwyczajnego. Do czasu publikacji Pism wszystkich Fredry pod redakcją Stanisława Pigonia i K rystyny Czajkowskiej edycję Kucharskiego uznawano za najważniejszą. Po roku 1927 uczony nieoczekiwanie zrezygnował z dalszych badań twórczości Fredry, co mogło mieć związek z szeroko zakrojoną kampanią Tadeusza Boya-Żeleńskiego (1874–1941)40 (por. Tyrowicz 1991: 113; Frantz 1972: 133–134; Chrostek 2016: 139–140), który w felietonach, a później w książce Obrachunki fredrowskie (1934) deprecjonował dokonania Kucharskiego.

Początki zainteresowania Kucharskiego teorią literatury przypadają na rok 1923, kiedy opublikował we Lwowie rozprawę O metodę estetycznego rozbioru dzieł literackich. Przedstawione w niej poglądy rozwijał zarówno w kolejnych artykułach teoretycznych, jak i w opracowaniach konkretnych utworów. Wartościowe i oryginalne postulaty na temat teorii dzieła literackiego pozostają rozproszone po licznych recenzjach cudzych

38 DALO, z 26, op. 7, spr. 903, k. 55.

39 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1028, k. 90, AUWR_UA_000_26_0_5_1028_56810&view=single&p=89

40 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 19, AUWR_UA_001_P_119_0_1_19_53884.

tekstów. Część ogłaszał w oddzielnych rozprawach, z k tórych najważniejsze to Komizm (1923), Kompozycja literacka. Jej istota i badanie (1928), Poetyka noweli (1936 – jedno z pierwszych w Polsce teoretycznych ujęć tego gatunku), Teoria literatury a metoda badań literackich (1936 – credo metodologiczne Kucharskiego). W swoich oryginalnych, pionierskich w dwudziestoleciu poglądach41 odrzucał pozytywistyczny historyzm, negował naturalistyczny determinizm (wpływ rasy, środowiska i momentu historycznego na literaturę), przekonując, że te wszystkie czynniki w jednakowym stopniu mogą oddziaływać zarówno na geniusza, jak i na grafomana, zatem nie od nich zależy kształt artystyczny dzieła. Wbrew poglądom Diltheya umieszczał dzieło (fakt artystyczny) w centrum zainteresowań. Wprowadził własną systematykę gatunków literackich oraz zlikwidował dualizm treści i formy.

Studia nad początkami piśmiennictwa polskiego, a nawet nad dziejami Polski i sąsiadujących ziem ruskich z czasów przedpiśmiennych wyznaczały trzeci obszar naukowych eksploracji Kucharskiego. Dzieła literackie czy w ogóle najstarsze zapiski prowadziły do konstatacji etnologicznych i etnograficznych, do badań onomastycznych języka dawnych Słowian, do dociekań historycznych, słowem – kierowały uczonego w rejony zazwyczaj nieznane filologom. Łącząc pasję lingwisty i geografa, odbywał wiele podróży, prowadził w terenie obserwacje topograficzne i onomastyczne, sporządzał plany, mapy i w ykresy. Warto przypomnieć tytuły ważniejszych prac poświęconych najdawniejszym polskim zabytkom: Polska w zapisce karolińskiej zwanej niewłaściwie „Geografem bawarskim” (1925), Co oznacza nazwa „Selencia” w „Kronice” Galla-Anonima? (1926), „Pani zabiła pana” jako zabytek średniowiecznej poezji dworskiej (1931), Tak zwana Passio Sancti Adalperti a św. Brunon z Kwerfurtu (1931), gdzie autor udowadnia, że pierwszym pisarzem polskim był Bruno z Kwerfurtu, a nie Gall Anonim.

Oprócz zainteresowania Fredrą pisał Kucharski okazjonalnie o innych komediopisarzach, zarówno rodzimych (W. Bogusławskiego „Spazmy modne” – 1926), jak i zagranicznych (Molier (W t rzechsetną rocznicę urodzin) – 1922). Sięgał do twórczości romantyków, np. Słowackiego (Glosy do „Kordiana” – 1920, Jabłoń z gwiazd w „Anhellim” – 1921) i Malczewskiego (Kilka uwag o ż yciu i pismach A. Malczewskiego – 1923), zainteresował się dramatem Wyspiańskiego (Wernyhora i złoty róg. Interpretacja symbolów „Wesela” – 1932).

Jako wykładowca oferował Kucharski studentom niezwykle urozmaicony zestaw zagadnień. Prezentował oczywiście twórczość Fredry, m.in. „Aleksander Fredro. Życie i t wórczość na tle epoki 1793–1823” (1921/22), „Aleksander Fredro – życie i t wórczość po roku 1825” (1924/25, 1926/27). Systematycznie rozwijał problematykę związaną zarówno

41 Syntetyczne omówienie poglądów E. Kucharskiego na teorię dzieła literackiego zob. A. Hutnikiewicz (1986: 15–25).

Mariusz Chrostek

z epoką romantyzmu, jak i z samym Mickiewiczem, by wymienić przykładowo „Mickiewicz i romantyzm przed rokiem 1831” (1929/30), „Preromantyzm polski na tle porównawczym” (1938/39). Jako jedyny poprowadził wykład o Norwidzie: „Cyprian Norwid: życie i t wórczość po roku 1848” (1924/25, 1926/27). Ewenementem były nieznane tradycyjnej polonistycznej dydaktyce wykłady monograficzne poświęcone pisarzom mniejszego formatu, np. „Antoni Malczewski. Życie i t wórczość” (1930/31, 1936/37) czy „Tzw. grupa ukraińska w dobie romantyzmu” (1935/36). Podobnie niespotykanym pomysłem było wprowadzenie do programu Stanisława Wyspiańskiego: „Stanisław Wyspiański. Życie i t wórczość literacka” (1934/35), „Stanisław Wyspiański. Życie i t wórczość literacka po roku 1898” (1935/36). Nie można zapominać o wykładach z teorii literatury – poświęconych zarówno poszczególnym gatunkom (jak choćby „Powieść: rozwój i teoria rodzajów powieściowych na tle ogólno-porównawczym” – 1926/27), rodzajom („Teoria i analiza dramatu” – 1928/29, „Teoria i analiza epiki” – 1928/29 i 1929/30, „Teoria i analiza liryki” –1935/36), jak i szerszym zagadnieniom ogólnym (np. „Teoria literatury. Cz. I. Formy literackie” – 1932/33 i 1933/34).

Na seminariach i w ykładach Kucharski postrzegany był przez studentów jako przeciwieństwo Kleinera. Znany ze zwięzłych wypowiedzi (także pisanych, gdzie na niewielu stronach rozprawy umiał przedstawić wyczerpująco zagadnienie rozległe i skomplikowane). Forma wykładów mogła niektórych zniechęcać – Wiktor Frantz zapamiętał profesora kaszlącego, chrząkającego i pociągającego nosem – ale treść rekompensowała wszelkie niemiłe doznania: „[…] podejście do tematu było nowe, świeże, zaskakujące i na pewno kontrowersyjne. Naukowe wystąpienia Kucharskiego były zawsze oryginalne i zawsze spotykały oponentów” (Frantz 1972: 133). Społeczności lwowskiej dał się zapamiętać jako mężczyzna „niski, przystojny”, znany z nocnego trybu życia: „miłośnik nocnych spacerów (pracujący zawsze późnymi wieczorami i nocą)” (Łempicki 1948: 151).

W latach 1939–1941 w sowieckim uniwersytecie wykładał Kucharski we wspólnej katedrze literaturoznawczej kierowanej przez Kleinera. Pracował w t ym czasie nad dwutomową Teorią literatury (Formy literackie i Rodzaje literackie). Jako jeden z ostatnich polskich profesorów opuszczał Lwów w 1946 r. Zamieszkał w Toruniu, gdzie na uniwersytecie kierował Katedrą Teorii Literatury i Literatury Porównawczej. Jego ostatnia praca, obszerna (ponad 300 stron) analiza Pierwszego Latopisu ruskiego, nigdy nie doczekała się publikacji. W 1950 r. przeszedł na emeryturę. Załamany po samobójczej śmierci żony (w dniu wyjazdu z ukochanego Lwowa wyskoczyła z okna kamienicy) zmarł w 1952 r.

Kazimierz Kolbuszewski

Kazimierz Kolbuszewski, w latach 30. kierownik jednej z t rzech katedr historii literatury na Uniwersytecie Jana Kazimierza, pochodził z rodziny chłopskiej. Urodził się w Przemyślu jako Kazimierz Kobzdaj, później przyjął nazwisko Kolbuszewski. Po maturze uzyskanej w Gimnazjum św. Anny w Krakowie rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym UJ (1902/03), które kontynuował we Lwowie w latach 1903–1906. Tutaj ukończył polonistykę i germanistykę. Jak sam zaznaczył w zachowanym w jego teczce personalnej curriculum vitae, uczyli go znakomici profesorowie – literatury polskiej Pilat, Piotr Chmielowski (1848–1904) (należał do ostatnich studentów, którzy słuchali ich wykładów), Kallenbach i Bruchnalski, literatury niemieckiej Ryszard Werner (niem. Richard Werner) (1854–1913) 42. Doktorat uzyskał w 1909 r., habilitację (na podstawie monografii Postyllografia polska XVI i X VII wieku) w 1921 r. Do tego czasu pracował jako nauczyciel w szkołach średnich:

Il. 7. Kazimierz Kolbuszewski (1931)

[...] w r. 1906 objąłem zajęcia zastępcy nauczyciela w gimnazjum II we Lwowie, w roku następnym zamianowany zostałem rzeczywistym nauczycielem w Stryju, w 1908 rzeczywistym nauczycielem w gimnazjum IV we Lwowie [...]43

Jednocześnie pracował w Gimnazjum im. A. Mickiewicza (od 1908 r.), ucząc języka polskiego i niemieckiego. Po uzyskaniu venia legendi rozpoczął wykłady na uniwersytecie. W ż yciorysie naukowym pochwalił się również studiami zagranicznymi odbytymi w roku 1912/13 w Niemczech i we Francji: [...] wyjechałem do Berlina i tu uczęszczałem na wykłady […] prof. Brücknera, również tu zabrałem się do studiów przygotowawczych o postyllach polskich […]; studia te prowadziłem w Berlinie […], we Wrocławiu, w Dreźnie, w Hall, w Lipsku, a następnie w Paryżu […]44.

Zainteresowania naukowe Kolbuszewskiego koncentrowały się głównie na literaturze staropolskiej (zwłaszcza czasów reformacji) oraz piśmiennictwie związanym z konfederacją barską. W dorobku uczonego zebranym do roku 1914 znalazły się także wartościowe artykuły okolicznościowe, np. z okazji setnej rocznicy urodzin Słowackiego

42 DALO, z. 26, op. 5, spr. 241, AUWR_UA_000_26_0_5_241_51659.

43 DALO, z. 26, op. 5, spr. 905, k. 28 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_905_56829&view=single&p=30

44 DALO, z. 26, op. 5, spr. 905, k. 28 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_905_56829&view=single&p=30.

Chrostek

(Czasy barskie w poezji Słowackiego oraz Ludwika Śniadecka w rzeczywistości i w poezji Słowackiego – oba z 1909 r.), następnie Krasińskiego (komparatystyczna rozprawa Zygmunta Krasińskiego twórczość w stosunku do literatury niemieckiej oraz Napoleonizm w t wórczości Krasińskiego – obie z 1912 r.), wreszcie Józefa Poniatowskiego (Książę Józef w powieści polskiej – z 1913 r.). Książka habilitacyjna poświęcona postyllografii, zdaniem ówczesnych literaturoznawców napisana niezwykle rzetelnie, do dzisiaj nie została zastąpiona nowszym opracowaniem na ten temat. Profil badawczy Kolbuszewskiego utrwaliły kolejne publikacje: Ruchy husyckie w Polsce i wpływ ich na piśmiennictwo. Szkic oraz obszerna rozprawa Polska w literaturze niemieckiej XVII wieku. Szkic literacki. Z opinii autorstwa Kleinera lub Bruchnalskiego o k walifikacjach naukowych Kolbuszewskiego na docenta (z 1921 r.) wynika ponadto, że przygotowywał on pracę Kalwina „Institutio religionis christianae” i jej wpływ na pisarzy politycznych polskich XVI w. 45

We Lwowie wykładał tylko rok, gdyż w 1922 r. powołano go na katedrę w Wilnie. Na Uniwersytecie Stefana Batorego, początkowo jako zastępca profesora46, w g rudniu 1922 r. awansował na profesora nadzwyczajnego47, natomiast w 1929 r. mianowano go profesorem zwyczajnym. Lata wileńskie sprzyjały pogłębianiu badań nad literaturą konfederacji barskiej (w roku 1921 ukazał się w serii Biblioteka Narodowa opracowany przez Kolbuszewskiego tomik Poezja barska, w 1929 artykuł Do poezji barskiej). Przedsięwzięciem zakrojonym na szeroką skalę były wieloletnie studia dotyczące wybranych stosunków polsko-niemieckich w dobie reformacji. Ich rezultatem było duże, ambitne, ale nieukończone dzieło Problemy Melanchtonowe (1929).

W d rugim okresie lwowskim literaturoznawca poruszał się po obszarach dobrze wcześniej poznanych. W 1932 r. ogłosił obszerną rozprawę Proza polska XVI w. W 1935 r. w Wilnie ukazała się praca Polskie piśmiennictwo reformacyjne na ziemiach W. K sięstwa Litewskiego. Jako nauczyciel zasłużył na najwyższe uznanie uczniów gimnazjów, o czym przypomniał jeden z nich, Ignacy Wieniewski, u którego właśnie Kolbuszewski rozbudził zamiłowanie do lekcji języka polskiego: „Nigdy nie zapomnę jego wspaniałych wykładów, zwłaszcza z literatury przedrozbiorowej i Słowackiego” (Wieniewski 1970: 16). Jako docent odkrywał przed lwowskimi studentami tajniki polskiej literatury XVI i XVII w. w w ykładach „Idee polityczne u pisarzy polskich wieku XVI” (1921/22), „Andrzej Frycz Modrzewski. Życie i dzieła” (1921/22), „Polska pieśń wojenna. Cz. I: Poezja konfederacji barskiej” (1921/22). W latach 30. dużo uwagi poświęcał dramatowi (np. „Historia dramatu w Polsce”

45 DALO, z. 26, op. 5, spr. 905, k. 38 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_905_56829&view=single&p=41.

46 DALO, z. 26, op. 5, spr. 905, k. 54, AUWR_UA_000_26_0_5_905_56829&view=single&p=56

47 DALO, z. 26, op. 5, spr. 905, k. 49, AUWR_UA_000_26_0_5_905_56829&view=single&p=51.

Mariusz

polska – literaturoznawstwo na Uniwersytecie Lwowskim w latach 1914–1946

– 1933/34). Nie stronił także od staropolskiej i oświeceniowej epiki i liryki (m.in. „Poezja polska epoki baroku” – 1933/34, „Poezja doby stanisławowskiej” – 1934/35, „Proza polska XVI w.” – 1936/37). Nowe zainteresowania Kolbuszewskiego skorelowane z w ykładami na krótko przed wybuchem wojny dotyczyły historii polskiej prasy („Czasopiśmiennictwo polskie na przełomie w. XVIII i XIX” – 1938/39). Charakterystyczne u Kolbuszewskiego, podobnie zresztą jak u części lwowskich polonistów, było to, że każdego roku podejmował na wykładzie inny temat. Nie powtarzał dwa razy tego samego wykładu.

W czasie drugiej wojny światowej w latach 1939–1941 na LNUIF kierował Katedrą Filologii Germańskiej i prowadził wykłady z literatury polskiej u K leinera. Podczas okupacji niemieckiej (od października 1941 r.) uczestniczył w t ajnym nauczaniu. We wrześniu 1942 r. został aresztowany przez Gestapo. Zmarł na tyfus plamisty 20 lutego 1943 r. w obozie koncentracyjnym w Majdanku.

Lwowskie środowisko polonistyczne umiało docenić dokonania naukowe i dydaktyczne kolegi, wystawiając mu za życia, jeszcze w 1931 r., piękne świadectwo:

Jako profesor zdobył sobie miłość prawdziwą młodzieży, jako człowiek pozyskał sympatię ogólną. Jako uczony stał się w pewnej dziedzinie specjalistą najwybitniejszym i w ogóle w zakresie badań nad piśmiennictwem w. XVI i XVII należy do badaczów pierwszorzędnych, poszukiwania jego sumienne, gruntowne, oparte o doskonałą znajomość zagadnień, przyniosły szereg wyników trwałych48.

Docenci habilitowani w dwudziestoleciu

Stefan Vrtel-Wierczyński

Stefan Vrtel-Wierczyński urodził się w rodzinie czesko-morawskiej jako Vrtel, dopiero w 1919 r. przybrał nazwisko Wierczyński. Po ukończeniu z odznaczeniem gimnazjum w Stryju studiował w latach 1905–1909 na Uniwersytecie Lwowskim. W zachowanym wśród dokumentów osobowych krótkim życiorysie napisanym w 1923 r. informował o pracy w bibliotekach i archiwach, którą łączył z edukacją uniwersytecką. W latach 1909–1919 uczył języka polskiego w III Gimnazjum we Lwowie. W roku 1915 uzyskał doktorat na podstawie rozprawy Przyroda w warszawskim okresie twórczości Zygmunta Krasińskiego. O jego zaangażowaniu w d ziałania wojenne w latach 1914–1919 wspominałem wcześniej.

Jeszcze jako student i ossolińczyk ujawnił Wierczyński dwie pasje badawcze: zamiłowanie do literatury średniowiecza oraz do bibliografii i bibliotekoznawstwa.

48 DALO, z. 26, op. 5, spr. 905, k. 55, AUWR_UA_000_26_0_5_905_56829&view=single&p=57.

Il. 8. Curriculum vitae Stefana Vrtela-Wierczyńskiego (1923)

Ta druga często dominowała nad pierwszą i jej przede wszystkim poświęcił życie. Do wybuchu pierwszej wojny światowej dał się poznać jako autor m.in. Bibliografii historii literatury i k rytyki literackiej polskiej za rok 1905 (1908) oraz kilku artykułów dotyczących literatury porozbiorowej. W latach wojennych sięgał do twórczości romantyków (np. D o dziejów satyry na Emigracji po r. 1831 – 1914, czy „Rycerz – Lud” Słowackiego – 1916); rozwijał też zainteresowania bibliografią, wysuwając praktyczne postulaty (Organizacja bibliografii. W sprawie polskiego Instytutu Bibliograficznego – 1917).

W latach 1920–1927 pracował w Bibliotece Uniwersyteckiej we Lwowie (do 1923 r. jako bibliotekarz, później jako kustosz), oddając tej książnicy nieocenione zasługi. Dzięki jego energicznym zabiegom uzupełniono wiele powstałych po wojnie luk w księgozbiorze, zwłaszcza w czasopismach. Wprowadził formułę dostarczania egzemplarza obowiązkowego w postaci, która stosowana jest do dziś. Postulował gromadzenie piśmiennictwa zagranicznego, zwłaszcza państw ościennych. Naukowa refleksja nad bibliografią, własne poglądy i coraz większe doświadczenie doprowadziły Wierczyńskiego do publikacji ujęć syntetycznych – rozprawy Organizacja bibliografii w Polsce (1921) i przede wszystkim książki Bibliografia, jej istota, przedmiot i początki (1923), która stała się podstawą jego habilitacji. Uzyskał ją w zakresie bibliografii i bibliotekoznawstwa 28 listopada 1923 r 49 Jako docent wykładał Wierczyński od roku 1923/24 do 1927/28. Ministerstwo WRiOP mianowało go 27 lipca 1927 r. dyrektorem Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu50. Filolog posadę przyjął, ale prowadził zajęcia we Lwowie jeszcze do wiosny następnego roku (dopiero 2 kwietnia poprosił o urlop na III t rymestr 1927/28, nie mogąc regularnie dojeżdżać tak daleko51). Krótki okres lwowskiej docentury okazał się dla Wierczyńskiego czasem wytężonej pracy naukowej. Stałe zainteresowania bibliografią rozszerzył na tereny czeskie

49 DALO, z 26, op. 7, spr. 900, k. 13 verso.

50 DALO, z. 26, op. 5, spr. 246, k. 62, AUWR_UA_000_26_0_5_246_51657&view=single&p=65

51 DALO, z. 26, op. 5, spr. 246, k. 74–75, AUWR_UA_000_26_0_5_246_51657&view=single&p=77.

Mariusz Chrostek

Il. 9. Odpis dyplomu Stefana Vrtela-Wierczyńskiego (1915)

(Polonica w zbiorze korespondencji biblioteki Muzeum Narodowego w P radze oraz O międzynarodowym zjeździe bibliotekarzy i miłośników książki w Pradze – obie publikacje z 1926 r.). Studia nad literaturą średniowieczną również powiązał z piśmiennictwem czeskim (m.in. rozprawa Rozmowa człowieka ze śmiercią w literaturze średniowiecznej polskiej i c zeskiej – 1924/25). W serii Biblioteka Narodowa opracował tomik Średniowieczna poezja polska świecka (1923). Dzięki tym oraz innym, niewymienionym z tytułu publikacjom w lutym 1927 r. rozszerzył habilitację na historię literatury polskiej „ze szczególnym uwzględnieniem jej stosunku do literatury czeskiej”52.

Lata poznańskie (dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej do 1939 r. oraz w latach 1948–1950), warszawskie (dyrektor Biblioteki Narodowej w latach 1937–1940 i 1945–1948) i z nowu poznańskie (kariera uniwersytecka: kierownik Katedry Literatur Zachodniosłowiańskich w latach 1949–1952 oraz Katedry Literatur Słowiańskich w latach 1952–1960; profesor nadzwyczajny od 1950 r., następnie zwyczajny od 1956 r.) wykraczają poza ramy tematyczne tego artykułu. Warto jednak pamiętać, oprócz kontynuowanych studiów nad literaturą średniowieczną polską i czeską, o wybitnych zasługach Stefana Vrtela-Wierczyńskiego dla literatury narodowej. W czasie drugiej wojny uratował przed zniszczeniem 22 woluminy najcenniejszych polskich rękopisów (m.in. Psałterz floriański, Kazania świętokrzyskie, manuskrypty Chopina), a już po wojnie to właśnie on uruchomił i w ydawał „Polską Bibliografię Literacką” (od 1944 r. z przerwami do 1959 r.), „Przewodnik Bibliograficzny” (1946) oraz stworzoną przez siebie „Bibliografię Zawartości Czasopism” (od 1947 r.).

52 DALO, z. 26, op. 5, spr. 246, k. 55 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_246_51657&view=single&p=58.

Zygmunt Szweykowski

Zygmunt Szweykowski (1894–1978)53, najwybitniejszy przed wojną znawca polskiej powieści (po śmierci Konstantego Wojciechowskiego), związany był z polonistyką lwowską jako docent zaledwie dwa lata (1928–1930). Pochodzący z Mazowsza, wyedukowany w gimnazjach w P ułtusku, Warszawie i Łowiczu, rozpoczął studia – jak sam zaznacza w zachowanym rękopisie curriculum vitae – w warszawskiej Wolnej Wszechnicy w 1914 r.54, następnie, po reaktywowaniu Uniwersytetu Warszawskiego, kontynuował tam edukację polonistyczną, która zbiegła się w czasie z w ykładami prowadzonymi w stolicy przez Kleinera oraz jednorocznymi przez Kallenbacha. Prawdopodobnie współpraca z lwowskimi uczonymi w Warszawie skłoniła później Szweykowskiego do wyboru Uniwersytetu Jana Kazimierza jako miejsca habilitowania się i pracy w charakterze docenta. Tymczasem w odniesieniu do roku 1920 pisał o sobie: „[…] wykończyłem rozprawę o Technice powieściowej »Pamiątek Soplicy« i »Listopada«, zdałem rygoroza i w czerwcu otrzymałem dyplom doktorski”55.

Il. 10. Odpis dyplomu Zygmunta Szweykowskiego (1920)

Pracując w Bibliotece Ordynacji Zamojskich oraz stołecznym Gimnazjum im. Słowackiego, rozwijał Szweykowski studia nad polską powieścią. Do roku 1928 w dorobku młodego polonisty znalazły się książki, rozprawy oraz edycje w serii Biblioteka Narodowa, które zyskały duże uznanie literaturoznawców w ca łym kraju. Spośród artykułów na szczególną uwagę zasługują Przeżycia osobiste Bolesława Prusa w „Faraonie” (1924) oraz Skreślenia cenzuralne w „Lalce” (1925) – w tym drugim autor zapełnił luki powstałe po ingerencji rosyjskiej. O randze badań filologa świadczy fakt, że jako doktorowi zaproponowano mu opracowanie w serii Biblioteka Narodowa trzech

53 DALO, z 26, op. 5, spr. 2104, AUWR_UA_000_26_0_5_2104_62774.

54 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2104, k. 1, AUWR_UA_000_26_0_5_2104_62774&view=single&p=3

55 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2104, k. 1, AUWR_UA_000_26_0_5_2104_62774&view=single&p=3.

Mariusz Chrostek

polska – literaturoznawstwo na Uniwersytecie Lwowskim w latach 1914–1946

powieści: Murdeliona Zygmunta Kaczkowskiego (1925), Owruczanina Michała Czajkowskiego (1927) oraz Pamiątek Soplicy Henryka Rzewuskiego (1927). Najwybitniejszą w t ym okresie pracą była 380-stronicowa książka habilitacyjna „Lalka” Bolesława Prusa (1927), pierwsza w Polsce monografia powieści, w której Szweykowski wykazał oryginalność tego dzieła na tle literatury światowej. Decyzją z 11 kwietnia 1928 r. Ministerstwo WRiOP zatwierdziło habilitację Szweykowskiego56, co było równoznaczne z udzieleniem mu venia legendi.

Z Warszawą był Szweykowski związany do 1939 r. (od 1933 r. jako profesor nadzwyczajny Wolnej Wszechnicy Polskiej) oraz w latach 1940–1945. Po drugiej wojnie światowej przeprowadził się do Poznania, gdzie na uniwersytecie kierował Katedrą Historii Literatury Polskiej (od 1946 r. jako profesor zwyczajny).

Stefania Skwarczyńska

Stefania Skwarczyńska (1902–1988)57, absolwentka gimnazjum w Sanoku, które ukończyła z w ynikiem celującym, studiowała w latach 1921–1925 polonistykę i romanistykę na Uniwersytecie Jana Kazimierza pod kierunkiem Kleinera, Bruchnalskiego, Kasprowicza, Twardowskiego i Porębowicza. Doktorat uzyskała już w 1925 r. na podstawie pracy rocznej pisanej u Kleinera, zatytułowanej Ewolucja obrazów u Słowackiego. Według promotora osiągnęła ona poziom rozprawy doktorskiej. „Jest to rozprawa zasadnicza o sztuce Słowackiego, o jej prawach wewnętrznych i jej ewolucji, o strukturze świata poetyckiego”58 – przyznawał 12 lat później w referacie o k walifikacjach naukowych kandydatki do habilitacji. Do czasu jej uzyskania w 1937 r. pracowała Skwarczyńska jako nauczycielka języka polskiego i f rancuskiego w gimnazjach w Stanisławowie, Brześciu nad Bugiem oraz Łodzi. Dzięki zakrojonym na szeroką skalę badaniom

56 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2104, k. 22 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_2104_62774&view=single&p=25.

57 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1730, AUWR_UA_000_26_0_5_1730_56694

58 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1730, k. 3, AUWR_UA_000_26_0_5_1730_56694&view=single&p=5. Il. 11. Pismo Stefanii Skwarczyńskiej do dziekana w sprawie przewodu habilitacyjnego (1936)

naukowym, jakie prowadziła w t ych latach, mogła na kolokwium habilitacyjnym wylegitymować się dorobkiem złożonym z trzech książek i około 30 artykułów.

Zainteresowania Skwarczyńskiej koncentrowały się zarówno na historii literatury, jak i na jej teorii. W orbicie studiów historycznoliterackich znalazła się najpierw twórczość Słowackiego (np. Przyczynek do badań nad mistyką Słowackiego z 1925 r. czy Słowacki i Chateaubriand z 1932 r.), w latach 30. także Mickiewicza, któremu – oprócz artykułów –poświęciła książkę pod tytułem Rozwój wątków i obrazów w twórczości Mickiewicza. Pomimo wartościowych, oryginalnych studiów z epoki romantyzmu, sporadycznie także z literatury późniejszej (np. o utworach Józefa Weyssenhoffa i Hippolyte’a Taine’a z 1926 r.) lub wcześniejszej (o listach Jana III Sobieskiego do Marysieńki z 1936 r.), to właśnie badania z teorii literatury określiły profil naukowy Skwarczyńskiej. Część prac ogłosiła w tomie Szkice z zakresu teorii literatury (1932). Wyróżniają się one pionierskimi, oryginalnymi rozwiązaniami prezentowanych kwestii, jak choćby rozprawa O pojęciu literatury stosowanej, w k tórej „wyprzedzając teoretyków zagranicznych, autorka żąda równie ścisłego odgraniczenia literatury stosowanej od poezji czystej, jak odgraniczono sztukę stosowaną”59 – zauważał Kleiner. Ustalenia zaproponowane w studium Próba teorii rozmowy nazywał wprost „nowością w literaturze światowej”. Oryginalnością ujęcia tematu dotąd nieopracowanego zaleca się także rozprawa Istota improwizacji i jej stanowisko w literaturze.

Obszerna książka habilitacyjna Teoria listu (1937) była wtedy jedyną taką monografią na świecie. Aktualna i cytowana do dziś60 oparła się próbie czasu. Zaliczając list do literatury stosowanej, autorka broni jego odrębności jako gatunku literackiego. Zdaniem Kleinera zwalcza także dotychczasowe teorie na jego temat. W nowatorski sposób „przedstawia postulaty architektoniki listu i obala przesąd, jakoby w nim władała przypadkowość”61. Doniosłość awansu naukowego Skwarczyńskiej nabrała dodatkowego znaczenia, ponieważ była to pierwsza w Polsce habilitacja z teorii literatury i d ruga w środowisku polonistycznym II Rzeczypospolitej habilitacja kobiety.

Do wybuchu drugiej wojny światowej wykładała we Lwowie, a od 1939 r. także w Ł odzi, gdzie w Wolnej Wszechnicy Polskiej kierowała Katedrą Historii i Teorii Literatury.

O aktywności naukowej i kulturalnej Stefanii Skwarczyńskiej w wojennym Lwowie będzie jeszcze mowa. Po wojnie do końca życia mieszkała w Łodzi, gdzie na uniwersytecie kierowała Katedrą Teorii Literatury (od 1957 r. jako profesor zwyczajny).

Znacząco wzbogaciła wówczas swój naukowy dorobek, poszerzając go o zagadnienia

59 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1730, k. 6, AUWR_UA_000_26_0_5_1730_56694&view=single&p=8.

60 Dopiero w 2019 r. ukazała się w Krakowie Nowa teoria listu autorstwa Anity Całek.

61 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1730, k. 10, AUWR_UA_000_26_0_5_1730_56694&view=single&p=12.

z d ziejów teatru. Ale już w latach lwowskich, przed wybuchem wojny, jako zapewne najzdolniejsza uczennica Kleinera, była uważana w swojej dziedzinie za „wybitną specjalistkę, jedną z bardzo nielicznych w Polsce” (cyt. za: Suchmiel 2000: 178).

Asystenci Kleinera i Kucharskiego

Mieczysław Piszczkowski

Mieczysław Piszczkowski (1901–1981)62 po ukończeniu „z odznaczeniem” Gimnazjum im. A. Mickiewicza we Lwowie rozpoczął w 1919 r. studia polonistyczne. Po zaliczeniu drugiego roku jako jeden z najzdolniejszych studentów został w 1921 r. pierwszym na polonistyce asystentem (w katedrze Kleinera). Korzystając z subwencji ministerialnych oraz płatnych urlopów, w latach 1925–1926 pogłębiał edukację na uczelniach

Paryża, w 1927 r. w Perugii we Włoszech, a w 1929 w Monachium. Do habilitacji przystąpił po raz pierwszy w roku 1930 na podstawie książki Józef Weyssenhoff. Poeta przyrody, pierwszej monografii poświęconej temu pisarzowi. Pomimo zaawansowanych stadiów przewodu habilitacyjnego (o czym świadczą zachowane uchwały i protokoły zarówno komisji polonistycznej, jak i Rady Wydziału Humanistycznego UJK)63, końcowy etap nie został sfinalizowany. Po raz drugi podchodził do habilitacji w 1933 r., przedkładając do oceny, oprócz dotychczasowego dorobku, rozprawę Moraliści staropolscy (t. 1). Ta próba się powiodła (chociaż po przeprowadzonej 21 czerwca dyskusji habilitacyjnej komisja nie była jednomyślna64).

Wykłady, które Piszczkowski mógł już prowadzić w latach 1935–1939, dotyczyły literatury staropolskiej, a z oświeceniowej – Stanisława Trembeckiego. W dorobku naukowym gromadzonym przez dwie dekady (do wybuchu drugiej wojny) znalazły się m.in. artykuły poświęcone pisarzom stanisławowskim (np. Ignacy Krasicki a La Rochefoucauld i La Bruyère – 1930, oraz Krasicki jako moralista – 1936), a t akże inspirowane twórczością Weyssenhoffa (Weyssenhoff jako epik krajobrazu polskiego – 1929). Sięgał również do twórczości polskich prozaików dwudziestowiecznych (Trylogia historyczna Reymonta – 1925, „Wyzwolenie” w t wórczości Żeromskiego – 1926, Kompleks sienkiewiczowski – 1934).

Oprócz pracy naukowej dużo czasu poświęcał publicystyce. W latach 1935–1939 kierował jako redaktor naczelny „Dziennikiem Polskim”. Nie ukrywał swoich sympatii do endecji, aktywnie współpracując z Młodzieżą Wszechpolską. Lata 1941–1946 spędził

62 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1519, AUWR_UA_000_26_0_5_1519_56733.

63 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1519, k. 45, 59, 65–66, 71, AUWR_UA_000_26_0_5_1519_56733&view= single&p=46.

64 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1519, k. 104 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1519_56733&view=single&p=105.

w K rakowie i R zeszowie. Po wojnie pracował w Wyższej Szkole Pedagogicznej w K rakowie oraz na Uniwersytecie Jagiellońskim (od 1969 r. jako profesor zwyczajny).

Janina Garbaczowska

Janina Garbaczowska (1902–1986)65 mianowana kolejno asystentem młodszym (od 1930 r.), później starszym (od 1933 r.), związana z katedrą Kleinera, do roku 1939 pracowała jednocześnie w gimnazjach, by dorobić do skromnej pensji uniwersyteckiej. Jako nauczycielka zyskała opinię osoby solidnej i w ymagającej. Pomagając Kleinerowi, oczekiwała od studentów niekiedy więcej niż jej profesor, do czego przyznawała się po latach:

Do obowiązków przykrych, bo bardziej „czasochłonnych” i męczących, należało sprawdzanie i poprawa pisemnych prac słuchaczy. Proseminaryjnych i seminaryjnych. Prace –jak prace: […] zdarzały się i takie, od których młodej asystentce, o ileż bardziej surowej niż jej przełożony, […] stawały włosy na głowie. (Garbaczowska 1961: 185)

Jako pracownik naukowy nie zostawiła jednak do 1939 r. liczących się publikacji. Napisana pod kierunkiem Kleinera rozprawa doktorska, na podstawie której w 1928 r. Garbaczowska uzyskała stopień, pod tytułem Wątki romansowe w t wórczości Wacława Potockiego, nie doczekała się publikacji. W latach 30. wydała kilka broszur metodycznych dla nauczycieli języka polskiego. Po wojnie znalazła się w K rakowie, gdzie przez kilka lat znowu asystowała Kleinerowi na polonistyce UJ. Od 1953 r. kierowała Katedrą Literatury Polskiej na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej.

Władysław Floryan

Władysław Floryan (1907–1991)66 zatrudniony jeszcze na studiach (w 1930 r.) jako asystent Eugeniusza Kucharskiego, od 1934 r. doktor filozofii, dał się wkrótce poznać jako świetnie rokujący młody badacz literatury, o czym w 1936 r. informował Ministerstwo WRiOP jego bezpośredni zwierzchnik:

[…] wyróżniał się zawsze szczerym i bezinteresownym umiłowaniem pracy naukowej jako też sumiennością w prowadzeniu dochodzeń badawczych i niepowszednimi zdolnościami umysłowymi, kwalifikującymi go na samodzielnego badacza i tęgiego pracownika naukowego. Od czasu uzyskania stopnia magisterskiego w 1932 r. […] wykonał, nie licząc drobniejszych artykułów i recenzji, siedem prac naukowych […], które […] odsłaniają fakty dotychczas niedostrzeżone i posuwają walnie naprzód dotychczasową wiedzę o przedmiocie67

65 DALO, z. 26, op. 5, spr. 374, AUWR_UA_000_26_0_5_374_51626.

66 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1958, AUWR_UA_000_26_0_5_1958_56629 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 195, AUWR_UA_001_P_119_0_1_195_53814.

67 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1958, k. 33–34 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1958_56629&view=single&p=34.

Il. 12. Strony indeksu Władysława Floryana (1927)

Il. 13. Dwie pierwsze strony indeksu Władysława Floryana (rok akademicki 1927/28)

Wśród ważniejszych artykułów Floryana znalazły się między innymi: Forma poetycka „Pieśni” Jana Kochanowskiego wobec kierunków liryki renesansowej (1936), Satyry Krasickiego a Boileau (1936), Teatr Luigi Pirandella (1937), Z autografów Wincentego Pola (1938). W roku 1932/33 oraz 1938/39 przebywał w celach naukowych we Włoszech (w czasie drugiego pobytu pracował w R zymie jako lektor języka polskiego). W badaniach historycznoliterackich najbardziej pociągały go studia komparatystyczne,

Mariusz Chrostek

których jednak nie mógł należycie rozwijać z powodu narzuconej mu przez Kucharskiego ogromnej pracy nad kompletowaniem bibliografii literackiej polskich czasopism za lata 1875–1900. Angażował w nią profesor również kolejne roczniki studentów w ramach prowadzonych przez Floryana ćwiczeń bibliograficznych. „Podjąłem się wykonania tego planu – wspominał po latach – jakkolwiek praca tego typu nie była dla mnie terenem naukowego wyżycia i kolidowała nawet wybitnie z własnymi planami naukowymi. W latach 1934–1938 poświęciłem się tej robocie całkowicie”68. Lata pracy strawione nad stosami dziewiętnastowiecznej celulozy przynajmniej częściowo rekompensowały mu studentki, które – jeśli wierzyć zapewnieniom Lwa Kaltenbergha – „Floryana […] wielbiły i durzyły się w nim tuzinami” (Kaltenbergh 1991: 154).

O d ziałalności, nie tylko naukowej, młodego polonisty w czasie drugiej wojny światowej będzie jeszcze mowa. Po jej zakończeniu związał się na resztę życia z Wrocławiem i jego uniwersytetem, gdzie przeszedł kolejne szczeble w naukowej hierarchii, uzyskując w 1959 r. tytuł profesora zwyczajnego.

Nie sposób uwzględnić w t ym artykule wybitnych zasług lwowskich filologów klasycznych i nowożytnych w badaniach literatury polskiej. Studia nad twórczością polskich pisarzy prowadzone przez lwowskich łacinników, grecystów, romanistów, germanistów czy jedynego anglisty, absorbujące nieraz znaczną część naukowych wysiłków, wydawały plon w postaci prac komparatystycznych albo poświęconych wyłącznie wybranym pisarzom czy zjawiskom. Ich liczba u niektórych, na przykład u Ryszarda Ganszyńca (1888–1958)69 czy Edwarda Porębowicza, dochodziła do kilkudziesięciu pozycji, w t ym kilku książek. Omówienie tej części dorobku Ryszarda Ganszyńca, Jerzego Kowalskiego (1893–1948)70, Edwarda Porębowicza, Władysława Tarnawskiego (1885–1951)71, Jana Janowa (1888–1952)72 i kilku innych uczonych przyniosła monografia o polonistyce lwowskiej (Chrostek 2016: 304–345). Warto też pamiętać o dokonaniach innych badaczy literatury polskiej związanych z lwowskim uniwersytetem, tutaj z konieczności pominiętych, ale odnotowanych w tej samej monografii – jak choćby o pracach metodyków Ryszarda Skulskiego (1890–1951)73 i Juliusza Kijasa (1899–1967)74, polonisty i archiwisty Karola Badeckiego (1886–1953)75, szczególnie zaś Stanisława Łempickiego, kierownika

68 AUWr, 138/2640, k. 35.

69 DALO, z. 26, op. 5, spr. 370, AUWR_UA_000_26_0_5_370_51627

70 DALO, z. 26, op. 5, spr. 876, AUWR_UA_000_26_0_5_876_56837. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 83, AUWR_UA_001_P_119_0_1_83_53859

71 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1856, AUWR_UA_000_26_0_5_1856_56658. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 248, AUWR_UA_001_P_119_0_1_248_66604

72 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2250, AUWR_UA_000_26_0_5_2250_62736.

73 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1739, AUWR_UA_000_26_0_5_1739_56692

74 DALO, z. 26, op. 5, spr. 846, AUWR_UA_000_26_0_5_846_56844.

75 DALO, z. 26, op. 5, spr. 44, AUWR_UA_000_26_0_5_44_49139 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 843, AUWR_UA_001_P_119_0_1_843_66419.

Uniwersytecie Lwowskim w latach 1914–1946

Katedry Historii Szkolnictwa i Wychowania, badacza polskiej literatury okresu renesansu i romantyzmu (Chrostek 2016: 188–195, 196–198, 346–349).

Literaturoznawcy w latach 1939–1946. Exodus uczonych

Najważniejsze wydarzenia, które w latach 1939–1941 miały wpływ na funkcjonowanie uniwersyteckiej polonistyki, związane były z sowietyzacją oraz brutalną ukrainizacją uczelni. Pisze o nich w tej monografii m.in. Grzegorz Hryciuk. Jedną ze zmian upodabniających lwowski uniwersytet do uczelni radzieckich było wprowadzenie w miejsce dotychczasowych katedr jednoosobowych (pod kierunkiem jednego profesora) jednostek złożonych z k ilku profesorów i jednego kierownika. Dzięki energicznym działaniom Juliusza Kleinera polonistykę reprezentowały dwie: Katedra Historii Literatury Polskiej i Katedra Języka Polskiego. Pierwszą kierował Kleiner, drugą Witold Taszycki (1898–1979)76. U K leinera znaleźli zatrudnienie profesorowie Eugeniusz Kucharski, Stanisław Łempicki, Bogdan Suchodolski (1903–1992)77 z pedagogiki, docenci Stefania Skwarczyńska i awansowany (od 11 stycznia 1940 r.)78 mimo braku habilitacji, ale dzięki istotnemu dorobkowi naukowemu, Władysław Floryan, ponadto asystenci Janina Garbaczowska, Waleria Sołtysik (Sołtysik-Fuks) (1914–2008)79 i Stefan Kawyn (1904–1968). Na ile to było możliwe, w g ronie pracowników Kleinera starano się pielęgnować świetne tradycje polonistyki z okresu dwudziestolecia i ocalić chociaż częściowo panującą wtedy atmosferę. Dzięki temu, w z nacznej mierze dzięki osobistym staraniom kierownika katedry, wytworzyła ona wyjątkowy mikroklimat, który sprawiał wrażenie normalności w nienormalnych czasach, który dla wielu stawał się miejscem ucieczki od otaczającej rzeczywistości. Pracowało związane z katedrą Koło Polonistów, sami zaś studenci, jak również wykładowcy przyznawali, że lwowska polonistyka w latach 1939–1941 stanowiła ostatni bastion polskości w okupowanej Europie, a nawet „jedyne miejsce na świecie, gdzie otwarcie, przed licznym zespołem studentów można było wykładać o literaturze polskiej” (Maciejewski 1992: 79). Taka postawa wymagała coraz większej odwagi, którą potrafił w różnych okolicznościach zamanifestować Kleiner. Na przykład na zebraniu polonistycznym poświęconym prezentacji najnowszych numerów „Nowych Widnokręgów”, któremu przysłuchiwali się komunistyczni działacze partyjni, powiedział:

76 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1858, AUWR_UA_000_26_0_5_1858_56657. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 249, AUWR_UA_001_P_119_0_1_249_66603

77 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1844, AUWR_UA_000_26_0_5_1844_56663. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 179, AUWR_UA_001_P_119_0_1_179_53821

78 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 195, k. 67 verso, AUWR_UA_001_P_119_0_1_195_53814&view= single&p=76

79 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1782, AUWR_UA_000_26_0_5_1782_56676.

Chrostek

„Chociaż nie ma państwa polskiego, to jednak żyje naród polski, żyje jego wielka kultura. A póki naród żyje, póki my żyjemy, to i Polska żyje” (cyt. za: Hryciuk 2000: 105).

W konsekwencji oskarżono profesora o propagowanie nacjonalizmu.

W lecie 1940 r., kiedy stosunek władz radzieckich do Polaków nieco się poprawił, Rosjanie pozwolili na organizację obchodów 85. rocznicy śmierci Mickiewicza, a nawet sami włączyli się do przygotowań. Uroczystości odbyły się jesienią. Zasługą polonistów była przeprowadzona 26 listopada sesja naukowa, która zgromadziła w g machu uniwersytetu także delegatów z Moskwy i Leningradu. Juliusz Kleiner wygłosił tam wykład

O artyzmie III części „Dziadów”, Tadeusz Boy-Żeleński zaprezentował Badania mickiewiczowskie w świetle nowych możliwości, a Julian Przyboś – Uwagi o poecie. Część literaturoznawców skupionych wokół katedry kierowanej przez Kleinera nie przerywała w tym trudnym czasie prac naukowych. Jak wiadomo, Kleiner pisał drugi tom Mickiewicza, Kucharski przygotowywał dwa tomy Teorii literatury, Skwarczyńska pracowała nad jedną ze swoich najważniejszych książek Systematyka głównych kierunków w badaniach literackich (tom 1 ukazał się w 1948 r.). Zajęcia dydaktyczne i naukowe brutalnie przerwali jej Rosjanie, zsyłając uczoną do Kazachstanu w kwietniu 1940 r. Szczęśliwie wróciła stamtąd w listopadzie, ale z mocno nadszarpniętym zdrowiem. Janina Garbaczowska zajmowała się wczesną twórczością Elizy Orzeszkowej. Natomiast przedsięwzięciem zespołowym pracowników zarówno katedry Kleinera, jak i językoznawczej katedry Taszyckiego było przygotowywanie Słownika mickiewiczowskiego. Nie wiadomo, jaki stopień zaawansowania osiągnęły te prace, ponieważ zgromadzone materiały zaginęły w czasie wojny. Grono literaturoznawców wspomagał nieodpłatnie Artur Hutnikiewicz (1916–2005)80, który jeszcze przed uzyskaniem magisterium, kilka miesięcy przed wybuchem wojny, został zatrudniony jako asystent wolontariusz u Kucharskiego.

W czasie okupacji niemieckiej (od początku lipca 1941 r. do 27 lipca 1944 r.), kiedy polskie uczelnie, szkoły oraz instytucje były zamknięte, działał we Lwowie tajny uniwersytet. Wzorem przedwojennym utworzono pięć wydziałów. Zajęcia odbywano w prywatnych mieszkaniach, celach klasztornych, Ossolineum, Muzeum Baworowskich. Tajną pracę na Wydziale Humanistycznym podjęli poloniści literaturoznawcy: Stefania Skwarczyńska, Eugeniusz Kucharski, Kazimierz Kolbuszewski (do aresztowania go w 1942 r.), Władysław Floryan, Janina Garbaczowska, Stefan Kawyn, Przemysław Zwoliński (1914–1981).

Juliusza Kleinera nie było już wtedy we Lwowie. Po licznych namowach ukrył się u zaufanej osoby na przedmieściach Lwowa, skąd – dzięki staraniom Skwarczyńskiej –ewakuowano go do majątku Tadeusza Teleżyńskiego w K rasnobrodzie na Zamojszczyźnie, następnie do Leśniczówki koło Wilkołaza, a później do Milanowa do domu Wandy Żółtowskiej. Wszędzie występował pod pseudonimem Jan Zalutyński. Oprócz lekcji

80 DALO, z. 26, op. 5, spr. 530, AUWR_UA_000_26_0_5_530_52197.

polska – literaturoznawstwo na Uniwersytecie Lwowskim w latach 1914–1946

udzielanych miejscowej dziatwie oraz wykładów dla okolicznych mieszkańców intensywnie pracował naukowo. Brak księgozbioru i innych materiałów rekompensowała mu fenomenalna pamięć. Napisał wówczas m.in. rozprawę pt. Tragizm, którą wysłał do odczytania na tajnym zebraniu Towarzystwa Naukowego we Lwowie w 1943 r. (ukazała się w 1946 r.). Związana z organizacjami akowskimi Stefania Skwarczyńska oddała swoje mieszkanie do dyspozycji polskim pisarzom i artystom konspiracyjnym. Odbywały się tam „popołudnia literackie”. Redagowała tajne czasopisma „Służba Państwu” i „ Kobieta w Walce”. Na utrzymanie zarabiała jako karmicielka wszy w Instytucie Sanitarno-Bakteriologicznym kierowanym przez Rudolfa Weigla (1883–1957)81. Tam też trafił Artur Hutnikiewicz. Władysław Floryan dawał lekcje w ramach tajnego nauczania w wymiarze 4, a później 5 godzin tygodniowo82. Do końca 1941 r. pracował fizycznie w spółdzielni „Lwowski dezynfektor”. Od stycznia 1942 do marca 1944 r. angażował się w prace Polskiego Komitetu Opiekuńczego we Lwowie (kierował pomocą udzielaną polskim jeńcom przebywającym w obozach w Niemczech). Walczył też z okupantem, wykorzystując biegłą znajomość języka włoskiego. Janina Garbaczowska, podobnie jak Skwarczyńska, prowadziła tajne nauczanie we własnym mieszkaniu (Garbaczowska 1961: 187).

Po zdobyciu Lwowa przez wojska radzieckie (27 lipca 1944 r.) nowe władze uruchomiły uniwersytet ukraiński. Powróciła większość polskich profesorów i docentów zaangażowana wcześniej w tajne nauczanie. Poloniści reaktywowali Katedrę Literatury Polskiej kierowaną teraz przez Kucharskiego oraz Katedrę Języka Polskiego, którą prowadził Taszycki. Prawdopodobnie tylko w tych katedrach można było jeszcze usłyszeć język polski.

Na studiach polonistycznych zgromadziła się wówczas młodzież wyjątkowo zdolna: „Wielu spośród ówczesnych studentów to w przyszłości profesorowie i pracownicy różnych uniwersytetów czy placówek naukowych, kulturalnych i wydawniczych” (Podraza 1993: 56).

Chociaż Rosjanie nie ukrywali swoich planów wobec polskich mieszkańców Lwowa: mieli być oni przesiedleni na zachód, do Polski – większość ociągała się z t ą decyzją, wierząc, że miasto pozostanie jednak w polskich granicach. Kiedy upadła już wszelka nadzieja co do przynależności terytorialnej Lwowa, jesienią 1945 r. wyjazdy uczonych przybrały na sile. Z jedną z ostatnich grup, dopiero w czerwcu 1946 r., opuszczał miasto Eugeniusz Kucharski.

Pomimo apeli niektórych profesorów, by wybrać na siedzibę jedno polskie miasto, lwowscy poloniści rozproszyli się po kraju. Spośród literaturoznawców najwięcej osiadło w K rakowie: Kleiner (po Lublinie), Garbaczowska, Piszczkowski, Łempicki. We Wrocławiu zamieszkał Floryan, w Toruniu Kucharski i Hutnikiewicz, w Łodzi Skwarczyńska i Kawyn (po Lublinie). Położyli oni wielkie zasługi dla rozwijających się w t ych miastach

81 DALO, z. 26, op. 5, spr. 225, AUWR_UA_000_26_0_5_225_74911

82 AUWr, 138/2640, k. 10.

polonistyk, niekiedy (jak Kleiner, Skwarczyńska, Floryan czy po latach Hutnikiewicz), stanowiąc ich główne filary.

Podsumowanie

Rok 1946 kończy historię polskiego uniwersytetu we Lwowie. Dwudziestolecie międzywojenne, które stanowiło najświetniejszy okres w d ziejach całej uczelni, wyznaczało także złote lata rozwoju polskiego literaturoznawstwa i językoznawstwa. Była to zarazem schyłkowa epoka Uniwersytetu Jana Kazimierza.

Wybitne osiągnięcia lwowskich historyków literatury stają się widoczne przede wszystkim w zakresie badań nad romantyzmem. Do roku 1939 przodowali oni na tle dorobku uczonych reprezentujących pozostałych pięć uniwersytetów II Rzeczypospolitej i to oni, na czele z Juliuszem Kleinerem, najbardziej przyczynili się do poznania tej epoki (Chrostek 2021: 87–141). Monumentalne monografie Kleinera o K rasińskim, Słowackim i Mickiewiczu przyćmiewały swoim blaskiem wszystko, co wcześniej o t ych poetach napisano. Dzięki jego zasługom, ale także pracom Wiktora Hahna, Bronisława Gubrynowicza i niezwiązanego z u niwersytetem lwowianina Jana G. Pawlikowskiego Lwów stał się niedoścignionym centrum badań nad Słowackim. Zapoczątkował je jako pierwszy w Polsce Antoni Małecki, również profesor lwowskiej polonistyki. Monografia Zygmunt Krasiński. Dzieje myśli Kleinera oraz inne mniejsze publikacje przesądziły, że do 1945 r. również w badaniach nad Krasińskim Lwów dzierżył palmę pierwszeństwa. Pierwszy tom Mickiewicza z 1934 r. ustalił reputację Kleinera jako najlepszego w kraju mickiewiczologa (po wojnie stanie się nim Stanisław Pigoń). Najwybitniejszym w Polsce międzywojennej fredrologiem był Eugeniusz Kucharski. Imponujące są także jego osiągnięcia w zakresie studiów nad innymi epokami (Chrostek 2016: 590).

Na tle uprzywilejowanej wśród historyków literatury romantyzmu zastanawia brak zainteresowania Norwidem, któremu coraz więcej uwagi poświęcano w środowisku polonistów warszawskich, wileńskich i lubelskich (jedynie Kucharski prezentował tego poetę na wykładach). Niewiele miejsca w pracach lwowskich literaturoznawców zajmowali też romantycy krajowi, ale tendencja do eksponowania literatury emigracyjnej i poetów wieszczów kosztem pisarzy tworzących pod zaborami była widoczna także w innych ośrodkach akademickich. Prekursorskie natomiast w skali kraju były badania Konstantego Wojciechowskiego i Zygmunta Szweykowskiego nad powieścią polską. Wojciechowski jako autor prac o K raszewskim i t rylogii Sienkiewicza wytyczył drogę, którą dalej poszedł Szweykowski, pozostawiając cenne pionierskie studia o polskich powieściach romantycznych (Rzewuskiego, Czajkowskiego, Kaczkowskiego) i pozytywistycznych (m.in. Prusa).

Przewodnia rola lwowskich literaturoznawców ujawniła się także na polu teorii literatury. Nowatorskie rozprawy Bruchnalskiego i przede wszystkim Kleinera oraz prowadzone przez niego ze studentami wyjaśnienia wstępne i ć wiczenia wprowadziły poglądy na istotę i analizę dzieła literackiego prekursorskie w stosunku do słynnej późniejszej Teorii literatury Renégo Welleka i Austina Warrena. Nowe, oryginalne rozwiązania teoretycznoliterackie proponowane przez Kucharskiego sprawiały, że jego Katedra Literatury Porównawczej była w istocie pierwszą nieformalną katedrą teorii literatury w Polsce. Przełomowe, nawet w skali światowej, okazywały się badania Stefanii Skwarczyńskiej prowadzone w latach 30. (na przykład rewelacyjna monografia Teoria listu). Kluczowe okazały się również studia komparatystyczne prowadzone przez lwowskich filologów. Katedra Literatury Porównawczej zarówno pod kierownictwem Kasprowicza, jak i Kucharskiego pozostawała jedyną tego typu w Polsce. Obok prac polskich literaturoznawców trzeba pamiętać o d ziesiątkach rozpraw neofilologów Porębowicza, Tarnawskiego i filologów klasycznych Ganszyńca i Kowalskiego, wykazujących wielorakie związki między twórczością pisarzy rodzimych i reprezentantów różnych krajów europejskich. Dzięki innowacjom wprowadzonym przez Kleinera w zakresie metodyki nauczania literatury i języka polskiego, m.in. kilkustopniowej strukturze ćwiczeń i sem inariów, polonistyka lwowska także pod tym względem okazywała się najbardziej postępowa w przedwojennej Polsce. Nawet w zakresie bibliografii i bibliotekoznawstwa dzięki osiągnięciom Wiktora Hahna i Stefana Vrtela-Wierczyńskiego Lwów przodował na tle pozostałych ośrodków akademickich. Do tej długiej listy dokonań trzeba jeszcze dopisać zasługi edytorskie – znakomite opracowanie wielu wydań dzieł literatury polskiej i powszechnej, zwłaszcza monumentalne dzieła wszystkie Słowackiego i Fredry. Także zasługi translatorskie – przekłady z wielu języków na polski dokonane przez lwowskich profesorów – sytuują ich pod tym względem w czołówce.

We Lwowie wreszcie w latach 1939–1941 funkcjonowała jedyna polonistyka w r amach jedynej działającej wówczas polskiej uczelni. Zdobycze wypracowane na Uniwersytecie Jana Kazimierza – wiedzę, doświadczenie, dorobek naukowy – ponieśli ze sobą lwowscy literaturoznawcy do różnych miast powojennej Polski, by na tamtejszych uniwersytetach kontynuować świetne niegdyś tradycje i szkolić swoich następców.

Bibliografia

Źródła archiwalne

ALNUIF – Archiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki (ukr. Архiв Львiвcькoгo нaціoнaльнoгo унівepcитeту iмeнi Івaнa Фpaнкa)

Zespół P-119, opis 1: Sprawy osobowe pracowników

z. P-119, op. 1, spr. 843 – Badecki Karol

z. P-119, op. 1, spr. 19 – Boy-Żeleński Tadeusz

z. P-119, op. 1, spr. 195 – Floryan Władysław

z. P-119, op. 1, spr. 80 – Kleiner Juliusz

z. P-119, op. 1, spr. 85 – Kolbuszewski Kazimierz

z. P-119, op. 1, spr. 83 – Kowalski Jerzy

z. P-119, op. 1, spr. 179 – Suchodolski Bogdan

z. P-119, op. 1, spr. 248 – Tarnawski Władysław

z. P-119, op.1, spr. 249 – Taszycki Witold

AUWr – Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego

sygn. 138/2640 – Floryan Władysław

DALO – Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego (ukr. Дepжaвний apxiв Львiвcькoї

oблacтi)

Zespół 26, opis 5: Sprawy personalne grona profesorskiego i urzędników

z. 26, op. 5, spr. 44 – Badecki Karol

z 26, op. 5, spr. 84 – Beck Adolf

z. 26, op. 5, spr. 164 – Bruchnalski Wilhelm

z. 26, op. 5, spr. 1958 – Floryan Władysław

z. 26, op. 5, spr. 370 – Ganszyniec Ryszard

z. 26, op. 5, spr. 374 – Garbaczowska Janina

z 26, op. 5, spr. 520 – Gubrynowicz Bronisław

z. 26, op. 5, spr. 360 – Hahn Wiktor

z. 26, op. 5, spr. 530 – Hutnikiewicz Artur

z. 26, op. 5, spr. 2250 – Janów Jan

z. 26, op. 5, spr. 785 – Kallenbach Józef

z. 26, op. 5, spr. 812, 813 – Kasprowicz Jan

z. 26, op. 5, spr. 2273 – Kasprowicz Maria

z. 26, op. 5, spr. 846 – Kijas Juliusz

z. 26, op. 5, spr. 847, 848 – Kleiner Juliusz

z. 26, op. 5, spr. 905 – Kolbuszewski Kazimierz

z. 26, op. 5, spr. 876 – Kowalski Jerzy

z. 26, op. 5, spr. 1028 – Kucharski Eugeniusz

z. 26, op. 5, spr. 1080 – Łempicki Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 1178. – Małecki Antoni

z. 26, op. 5, spr. 1266 – Michalewicz Mikołaj

z. 26, op. 5, spr. 1512 – Pilat Roman

z. 26, op. 5, spr. 1519 – Piszczkowski Mieczysław

z. 26, op. 5, spr. 1544 – Porębowicz Edward

z. 26, op. 5, spr. 1709 – Siemiradzki Józef

z. 26, op. 5, spr. 1739 – Skulski Ryszard

z. 26, op. 5, spr. 1730 – Skwarczyńska Stefania

z. 26, op. 5, spr. 1782 – Sołtysik Waleria

z. 26, op. 5, spr. 1844 – Suchodolski Bogdan

z. 26, op. 5, spr. 2129 – Szlachtowski Jan

z 26, op. 5, spr. 2104 – Szweykowski Zygmunt

z. 26, op. 5, spr. 1856 – Tarnawski Władysław

z. 26, op. 5, spr. 1858 – Taszycki Witold

z. 26, op. 7, spr. 1860, 1861 – Twardowski Kazimierz

z. 26, op. 5, spr. 225 – Weigl Rudolf

z. 26, op. 5, spr. 241 – Werner Ryszard

z. 26, op. 5, spr. 246 – Wierczyński-Vrtel Stefan

z. 26, op. 5, spr. 287– Wojciechowski Konstanty

Opis 7: Wydział Filozoficzny (Humanistyczny)

z. 26, op. 7, spr. 900

z. 26, op. 7, spr. 903

Opracowania. Źródła drukowane i internetowe

Aleksandrowska Elżbieta et al., red., (1970–1982): Bibliografia literatury polskiej. Nowy Korbut, t. 13–16, oprac. zespół pod kierownictwem Z. Szweykowskiego i J. Maciejewskiego, Warszawa.

Beck Adolf (1935): Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie podczas inwazji rosyjskiej w roku 1914/15, Lwów.

Całek Anita (2019): Nowa teoria listu, Kraków.

Chrostek Mariusz (2016): Złote lata polonistyki lwowskiej (1919–1939), Rzeszów.

Chrostek Mariusz (2021): Przełomowe osiągnięcia lwowskich filologów w badaniach polskiego romantyzmu do roku 1939, „Studia Historiae Scientiarum” 2021 (20), 87–166.

Czachowska Jadwiga, Szałagan Alicja, red., (2004): Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, t. 9, Warszawa.

Folkierski Władysław, Ordęga Adam (1945): Ignacy Chrzanowski zmarły w obozie koncentracyjnym w Oranienburgu, [w:] Straty kultury polskiej 1939–1944, t. 2, red. A. Ordęga, T. Terlecki, 17–55.

Frantz Wiktor (1972): Odłamki wspomnień przez przetak pamięci przesianych, Kraków.

Garbaczowska Janina (1961): Z przeżyć i wspomnień asystentki Juliusza Kleinera, [w:] Juliusz Kleiner. Księga zbiorowa o życiu i działalności, red. F. Araszkiewicz, J. Starnawski, Lublin, 184–188.

Hryciuk Grzegorz (2000): Polacy we Lwowie 1939–1944. Życie codzienne, Warszawa.

Mariusz Chrostek

Hutnikiewicz Artur (1981): Słowo wstępne, [w:] J. Kleiner, W kręgu historii i teorii literatury, wybór i oprac. A. Hutnikiewicz, Warszawa, 5–34.

Hutnikiewicz Artur (1986): Słowo wstępne, [w:] E. Kucharski, Między teorią a historią literatury, wybór i oprac. A. Hutnikiewicz, Warszawa 1986, 5–34.

Jadczak Ryszard (1993): Jan Kasprowicz i Kazimierz Twardowski. Z dziejów przyjaźni, „Ruch Literacki” 34 (5), 617–630.

Kaltenbergh Lew (1991): Ułamki stłuczonego lustra. Dzieciństwo na Kresach. Tamten Lwów, Warszawa.

Kasprowiczowa Maria (1932–1934): Dziennik, cz. 1–4, Warszawa.

Korzeniewska Ewa, red., (1964): Słownik współczesnych pisarzy polskich, t. 1–4, Warszawa.

Kronika UJK (1929/30): Kronika Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie za rok szkolny 1929/30, Lwów 1931 [http://pbc.biaman.pl/dlibra/docmetadata?id=2473] [dostęp online: 16.06.2024].

Lam Stanisław (1968): Życie wśród wielu, przygotował do druku A. Lam, Warszawa.

Łempicki Stanisław (1948): Wspomnienia ossolińskie, Wrocław.

Maciejewski Jarosław (1992): Dzieje poznańskiej polonistyki uniwersyteckiej 1842–1988, Poznań.

Podraza Antoni (1993): Uniwersytet Lwowski w latach II wojny światowej, [w:] Lwowskie środowisko naukowe w latach 1939–1945. O Jakubie Karolu Parnasie, red. I. Stasiewicz-Jasiukowa, Warszawa, 40–57.

Skulski Ryszard (1949): Juliusz Kleiner jako nauczyciel, [w:] Księga pamiątkowa ku uczczeniu czterdziestolecia pracy naukowej Prof. Dra Juliusza Kleinera, red. S. Kawyn et al., Łódź, 29–44,

Starnawski Jerzy, red., (1994–2007): Słownik badaczy literatury polskiej, t. 1–10, Łódź.

Starnawski Jerzy (1997): Sylwetki lwowskich historyków literatury, Łódź.

Suchmiel Jadwiga (2000): Działalność naukowa kobiet w uniwersytecie we Lwowie do roku 1939, Częstochowa.

Szmyd Kazimierz (2003): Twórcy nauk o wychowaniu w środowisku akademickim Lwowa (1860–1939), Rzeszów.

Śródka Andrzej (1998): Uczeni polscy XIX–XX stulecia, t. 4, Warszawa.

Terlecki Tymon (1999): Spotkania ze swoimi, Wrocław.

Twardowski Kazimierz (1997): Dzienniki, cz. 1: 1915–1927, cz. 2: 1928–1936, wprowadzenie i przypisy R. Jadczak, Warszawa.

Tyrowicz Marian (1991): Wspomnienia o życiu kulturalnym i obyczajowym Lwowa 1918–1939, przedm. J. Maślanka, Wrocław.

Wasylewski Stanisław (1956): Pożyczanie książek do domu, [w:] Zakład imienia Ossolińskich 1827–1957 w dziesięciolecie działalności we Wrocławiu, red. W. Floryan, Wrocław, 108–112.

143 Filologia polska – literaturoznawstwo na Uniwersytecie Lwowskim w latach 1914–1946

Wasylewski Stanisław (1958): Pod kopułą lwowskiego Ossolineum. Pamiętnik stypendysty i asystenta Zakładu Narodowego im. Ossolińskich w latach 1905–1910, Wrocław.

Wieniewski Ignacy (1970): Kalejdoskop wspomnień, przedm. W. Tarnawski, Londyn.

Spis ilustracji

1. Juliusz Kleiner [https://pl.m.wikipedia.org/wiki/Plik:Juliusz_Kleiner.png] [dostęp online: 15.05.2024] (plik udostępniony na licencji Creative Commons) ................................................. 103

2. Jeden z domów dla profesorów – ul. J. Supińskiego 11 (obecnie ul. M. Kociubynskiego). Juliusz Kleiner mieszkał w nim pod numerem 11/1 podczas pobytu we Lwowie w latach 30. i w czasie wojny (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) 104

3. Grób Wilhelma Bruchnalskiego. Cmentarz Łyczakowski (pole 13, grób nr 49) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) ................................................................. 112

4. Grobowiec Konstantego Wojciechowskiego. Cmentarz Łyczakowski (pole 27, grób nr 339) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) 116

5. Poświadczenie Starostwa Nowotarskiego o śmierci Jana Kasprowicza (1926)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 812, k. 94. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_812_56849& view=single&p=95&browser=seadragon 118

6. Telegram kondolencyjny rektora Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie w imieniu społeczności uniwersyteckiej (1926)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 812, k. 44 recto + verso. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_813_56848& view=single&p=45&browser=seadragon ................................................................ 118

7. Kazimierz Kolbuszewski (1931)

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 85, k. 3.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_001_P_119_0_1_85_53857& view=single&p=8&browser=seadragon .................................................................. 123

8. Curriculum vitae Stefana Vrtela-Wierczyńskiego (1923)

DALO, spr. 246, spr. 246, k. 14.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_246_51657& view=single&p=17&browser=seadragon ................................................................. 126

9. Odpis dyplomu Stefana Vrtela-Wierczyńskiego (1915)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 246, k. 10.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_246_51657& view=single&p=13&browser=seadragon 127

10. Odpis dyplomu Zygmunta Szweykowskiego (1920)

DALO, z. 26. op. 5. spr. 2104, k. 6.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_2104_62774& view=single&p=9&browser=seadragon 128

11. Pismo Stefanii Skwarczyńskiej do dziekana w sprawie przewodu habilitacyjnego (1936)

DALO, z. 26. op. 5., spr. 1730, k. 15.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1730_56694& view=single&p=16&browser=seadragon ................................................................ 129

12. Strony indeksu Władysława Floryana (1927)

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 195, k. 4.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_001_P_119_0_1_195_53814& view=single&p=9&browser=seadragon .................................................................. 133

13. Dwie pierwsze strony indeksu Władysława Floryana (rok akademicki 1927/28)

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 195, k. 4.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_001_P_119_0_1_195_53814& view=single&p=11&browser=seadragon ................................................................ 133

Anna Dąbrowska

Uniwersytet Wrocławski

ORCID 0000-0003-3389-4111

Anna Burzyńska-Kamieniecka

Uniwersytet Wrocławski

ORCID 0000-0002-5034-806X

Filologia polska – językoznawstwo na Uniwersytecie Lwowskim

DOI: 10.34616/151535

Rozwój badań lingwistycznych rozpoczął się na Uniwersytecie Lwowskim (UL) w połowie XIX w., ale prawdziwy rozkwit językoznawstwa polonistycznego nastąpił w latach 1920–1939, kiedy funkcjonowała katedra języka polskiego1. Nie oznacza to, że wcześniej nie prowadzono zajęć z g ramatyki języka polskiego, o czym piszemy poniżej. Struktura artykułu jest następująca.

W pierwszej części przedstawiamy informację o językach wykładowych i u rzędowych na UL ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji języka polskiego, w d rugiej –okoliczności powstania katedry języka polskiego. W t rzeciej charakteryzujemy sylwetki najważniejszych postaci lwowskiej polonistyki – profesorów i docentów, a t akże biogramy asystentów, którzy rozpoczęli kariery naukowe na lwowskiej uczelni w dwudziestoleciu międzywojennym.

I. Języki wykładowe i urzędowe na Uniwersytecie

Lwowskim

W czasie działania Uniwersytetu Józefińskiego podstawowym językiem wykładowym była łacina, niektóre przedmioty wykładano także po rusku 2, teologię pastoralną wykładano po polsku (Finkel 1894: 87). Na Wydziale Medycznym położnictwo – ze

1 Leszek Bednarczuk okres dwudziestolecia międzywojennego nazwał „złotym okresem językoznawstwa lwowskiego” (Bednarczuk 2011: 212).

2 Język ruski to ukraiński; takiej nazwy używano w omawianym okresie.

Anna Dąbrowska, Anna Burzyńska-Kamieniecka

względu na akuszerki – wykładano po polsku (Finkel 1894: 103). Po utworzeniu UL w 1817 r. wprowadzono niemiecki i łacinę jako języki wykładowe, a w przypadku niektórych przedmiotów język krajowy (czyli polski lub ruski). Na Wydziale Filozoficznym wszystkie przedmioty miały być wykładane po niemiecku (Finkel 1894: 245). W 1817 r utworzono Katedrę Języka i Literatury Polskiej z polskim językiem wykładowym, między innymi dlatego, by urzędnicy austriaccy mogli robić karierę w Galicji (Finkel 1894: 244).

W X IX w. władze austriackie podejmowały kilka różnych decyzji dotyczących języków wykładowych na UL. W t rakcie Wiosny Ludów wydano rozporządzenie (29 w rześnia 1848 r.), zgodnie z k tórym na całym uniwersytecie język polski stawał się językiem wykładowym ( Redzik 2017: 109). Jednak protesty profesorów niemieckich i stłumienie nastrojów rewolucyjnych doprowadziły do kolejnej decyzji władz: dwa miesiące później skasowano to zarządzenie i w prowadzono język niemiecki jako wykładowy. W 1870 r. usunięto język niemiecki jako wykładowy i prowadzono nauczanie w obu językach krajowych (polskim i r uskim), co stworzyło sytuację, że w roku akademickim 1874/75 na uniwersytecie było 59 wykładów po polsku, 13 po łacinie, 11 po niemiecku i 8 po rusku. 27 k wietnia 1879 r. cesarz wprowadził na UL język polski jako urzędowy3, co w n iedługim czasie doprowadziło do spolszczenia uniwersytetu ( Dybiec 2011: 69–70). Przemysław M. Żukowski zauważa, że wpłynęło to na atrakcyjność studiów; od tego też czasu egzaminy doktorskie i przewody habilitacyjne miały odbywać się w języku polskim, zasada ta dotyczyła także języka obrad ciał kolegialnych uczelni (Żukowski 2011: 421)4 .

Na UL na początku XX w. była znaczna przewaga języka polskiego nad ruskim. W 1900 r. oferowano 167 wykładów w języku polskim, 17 w r uskim, 15 po łacinie i 3 po niemiecku (Redzik, red., 2017: 150), a w roku akademickim 1906/07 prowadzono 185 w ykładów po polsku i t ylko 19 po rusku, 14 po łacinie i 5 po niemiecku. Rusini byli z t akiej sytuacji niezadowoleni, rozpoczęli więc zamieszki na uniwersytecie i w ysunęli żądanie utrakwizacji uczelni. Tego ostatniego nie chcieli z kolei Polacy, preferujący utworzenie osobnego uniwersytetu ukraińskiego. Ten zaś nie mógł powstać, ponieważ było za mało studentów ukraińskich, brakowało też profesorów i docentów Rusinów (Ukraińców), a t akże środków finansowych (Dybiec 2011: 70). Na tle języka, w k tórym można się było zapisać na studia, dochodziło do sporów. Niektórzy dziekani odmawiali wpisania na studia po rusku, ponieważ językiem urzędowym na uniwersytecie był polski (Żukowski

3 Wcześniej, 4 lipca 1871 r., dekret cesarza dawał swobodę wyboru języka wykładowego (Chrostek 2016: 9).

4 Decyzje tego typu wiązały się z wydarzeniami politycznymi. W 1867 r. w bitwie pod Sadową Austria przegrała z Prusami, w wyniku czego monarchia austriacka przekształciła się w dualistyczne państwo Austro-Węgier. Galicja otrzymała autonomię; w 1869 r. wprowadzono język polski do szkół wszystkich szczebli i urzędów, a w sądownictwie dopuszczono język polski i ruski.

Lwowskim

2011: 422; Redzik, red. 2017: 109). Język polski był językiem wykładów przez całe dwudziestolecie międzywojenne5.

We wrześniu 1939 r. rektor Uniwersytetu Jana Kazimierza (UJK) Roman Longchamps de Bérier (w DALO jako Roman Longchamps) (1883–1941)6 został odwołany, a na jego miejsce mianowano zaufanego działacza partyjnego Mychajłę Marczenkę (ukr. Mиxaйлo Мapчeнкo) (1902–1983), który ogłosił 30 października 1939 r., że językiem urzędowym na uczelni jest język ukraiński, a ponieważ nie wszyscy go znali, wprowadzono obowiązkowe nauczanie. Już w styczniu 1940 r. ze względu na niedostosowanie się do tego obowiązku nowy rektor nakazał przejście na język ukraiński w ciągu tygodnia. Po interwencji Wandy Wasilewskiej Polacy nieznający ukraińskiego mogli przejściowo nadal wykładać po polsku. Pełna ukrainizacja lwowskiej uczelni była wstrzymywana przez Sowietów, niechcących wzrostu dążeń narodowościowych Ukraińców (Wrzesiński 2011: 441). Uniwersytet Jana Kazimierza został przekształcony 8 stycznia 1940 r. w u kraiński Lwowski Państwowy Uniwersytet im. Iwana Franki (LNUIF).

II. Katedra Języka Polskiego na Uniwersytecie Jana Kazimierza/Lwowskim Państwowym Uniwersytecie im. Iwana Franki w latach 1939–1945

Początkowo na UL, podobnie jak na Uniwersytecie Jagiellońskim (UJ), Uniwersytecie Warszawskim (UW) czy Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, nie istniały odrębne katedry języka polskiego (Urbańczyk 1993: 179). Tworzono je dopiero po I wojnie światowej. Katedra języka polskiego powstała na UL w 1920 r., czyli ponad sto lat później od momentu powołania (4 listopada 1817 r.) na Wydziale Filozoficznym7 Katedry Języka i Literatury Polskiej8 przez cesarza Franciszka I (Starzyński 1894: 16). Powstała ona w w yniku reorganizacji katedr językoznawczych na UJK. Katedrę języka polskiego i języków słowiańskich podzielono wówczas na dwie katedry: Katedrę Języka Polskiego oraz Katedrę Filologii Słowiańskiej9, a z katedry językoznawstwa indoeuropejskiego i sanskrytu wyodrębniono językoznawstwo porównawcze (indoeuropejskie)10

5 W roku akademickim 1938/39 przyjęto na studia na Wydziale Humanistycznym 278 osób; dla 239 język polski był językiem pierwszym, dla 18 – ukraiński, a dla 1— hebrajski i jidysz (Sroka 2017: 571).

6 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1096, AUWR_UA_000_26_0_5_1096_64962.

7 Od 1 listopada 1924 r. Wydział Filozoficzny został podzielony na dwa wydziały: Wydział Humanistyczny (do którego należały wszystkie filologie, w tym Katedra Języka Polskiego) i Wydział Matematyczno-Przyrodniczy. Taki podział na UJK obowiązywał do 1939 r.

8 Nazwę Katedra Języka Polskiego i Historii Literatury Polskiej zmieniono na Katedrę Historii Literatury Polskiej na posiedzeniu komisji polonistycznej, które odbyło się 21 czerwca 1931 r Zob. Chrostek (2016: 40).

9 Zob. artykuł poświęcony historii filologii słowiańskiej w niniejszym tomie.

10 Zob. artykuł poświęcony historii orientalistyki w niniejszym tomie.

Anna Dąbrowska, Anna Burzyńska-Kamieniecka

Sytuacja UJK diametralnie zmieniła się we wrześniu 1939 r. wraz z wkroczeniem Armii Czerwonej do Lwowa. Przeprowadzono reorganizację uniwersytetu według wzorów radzieckich, m.in. rok akademicki został podzielony na semestry, wprowadzono nowy regulamin studiów, naukę języka rosyjskiego i u kraińskiego, nowe przedmioty nauczania (ideologiczne), których ogólna liczba „przekraczała czas poświęcony dyscyplinom polonistycznym” (Inglot 1995: 254). Poza tym w katedrze języka polskiego realizowano przedwojenny program11. Wykładano gramatykę opisową i historyczną, język staro-cerkiewno-słowiański i prowadzono seminarium językowe. Do wyboru proponowano studentom m.in. historię lingwistyki i historię dialektologii polskiej (Inglot 1995: 253–255).

Istniejący od roku 1924 Wydział Humanistyczny podzielono w 1939 na dwa wydziały: Wydział Historyczny oraz Wydział Filologiczny. Polonistykę, wchodzącą w skład tego ostatniego, tworzyły m.in. dwie katedry: literatury polskiej, którą kierował Juliusz Kleiner (1886–1957)12 oraz języka polskiego, na czele której stał Witold Taszycki (1898–1979)13. Jako docent pracował w n iej Zdzisław Stieber (1903–1980)14, asystentami15 wówczas byli: Stanisław Rospond (1906–1982)16 i Przemysław Zwoliński (1914–1981) (Inglot 1995: 245). Z nakazu rektora 15 stycznia 1940 r. na stanowisko laborantki dołączyła do katedry slawistka Halina Olszewska (1912–?)17

III. Sylwetki uczonych i ich dorobek naukowy

Ten fragment artykułu podzieliłyśmy na dwie części18. W pierwszej – w u kładzie chronologicznym – omawiamy sylwetki profesorów i docentów. Są to językoznawcy

11 Wybór przedmiotów prowadzonych przez poszczególnych pracowników Katedry Języka Polskiego UJK został zamieszczony w formie aneksu na końcu artykułu (tabele 1–4).

12 DALO, z. 26, op. 5, spr. 847, AUWR_UA_000_26_0_5_847_56843. DALO, z. 26, op. 5, spr. 848, AUWR_UA_000_26_0_5_848_56842

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 80, AUWR_UA_001_P_119_0_1_80_66689

13 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1858, AUWR_UA_000_26_0_5_1858_56657. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 249, AUWR_UA_001_P_119_0_1_249_66603

14 DALO, z. 26, op.5, spr. 2168, AUWR_UA_000_26_0_5_2168_62755

15 Jak podaje Mieczysław Inglot, w skład Katedry Języka Polskiego wchodziły cztery osoby: profesor, docent, asystent i laborant (Inglot 1995: 252). W teczce osobowej S. Rosponda są dokumenty z 8 lutego 1940 r., w których Rospond podpisuje się jako docent.

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 158, k. 42, AUWR_UA_001_P_119_0_1_158_53830&view=single&p=51

16 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1640, AUWR_UA_000_26_0_5_1640_56714. ALNUIF, P_119, op. 1, spr. 158, AUWR_UA_001_P_119_0_1_158_53830

17 ALNUIF, z. P_119, op. 1. spr. 544, AUWR_UA_001_P_119_0_1_544_66494.

18 Charakterystyka poszczególnych postaci opiera się zarówno na materiałach wcześniej publikowanych, jak i na teczkach osobowych z DALO. Duża część zachowanych dokumentów dotyczy spraw finansowych — pensji (remuneracji), składek na ubezpieczenie, dodatków drożyźnianych i oblężeniowych, zaliczek, pożyczek i ich spłat, zapomóg oraz dokumentów związanych z zatrudnieniem. Zdarza się – jak w przypadku

poloniści oraz slawiści poloniści; w kolejności (według pełnionych funkcji kierowników):

Antoni Małecki (1821–1913)19, który objął Katedrę Języka i Literatury Polskiej w 1856 r.,

Antoni Kalina (1846–1906)20 dostał ten etat w 1888 r., Adam Kryński (1844–1932)21 kierował katedrą od 1908 do 1914 r., Kazimierz Nitsch (1874–1958)22, Henryk Ułaszyn (1874–1956)23, Tadeusz Lehr-Spławiński (1891–1965)24, pełniący przez pewien czas

funkcję kierownika Katedry Filologii Słowiańskiej i Katedry Języka Polskiego, a także

Henryk Gaertner (1892–1935)25 i Witold Taszycki – ostatni kierownik Katedry Języka Polskiego na UJK. Prowadził ją także w latach 1939–1941 oraz 1944–1945. Ponadto przedstawiamy biogramy Marii Dłuskej (1900–1992)26, kierowniczki Laboratorium Fonetyki Eksperymentalnej (LFE), oraz lingwisty slawisty Zdzisława Stiebera, którego losy związane są z lwowską uczelnią do 1945 r.

W d rugiej części przedstawiamy portrety asystentów, których kariery naukowe na UJK dopiero się rozpoczynały. Niektórzy z nich odegrali znaczącą rolę po II wojnie światowej w polskich ośrodkach naukowych poza Lwowem, np. Stanisław Bąk (1900–1981)27, Władysław Kuraszkiewicz (1905–1997)28, Stanisław Jodłowski (1902–1979)29, Franciszek Jakubowski (1906–?)30, Zygmunt Rysiewicz (1911–1954)31, Stefan Hrabec (1912–1972)32, a także Stanisław Rospond, zatrudniony na UJK w 1936 r. Inni asystenci nie kontynuowali kariery naukowej, np. dwie asystentki w Katedrze Języka Polskiego: Stefania Wójcik (Wójcikówna) (?–?)33 i Janina Dalbor (Dalborówna) (1900–1989 lub 1990)34.

Przedstawiamy również sylwetki asystentek LFE oraz metodyków nauczania literatury i języka polskiego. Asystentkami LFE były: Zofia Izdebska-Sokolnicka (w DALO

Henryka Gaertnera — że stanowią one większość dokumentów teczki osobowej, niewiele jest natomiast informacji o dorobku naukowym poszczególnych uczonych – listy publikacji bywają dołączone do wniosków awansowych na profesora nadzwyczajnego lub zwyczajnego. Rzadkie są też kopie dyplomów czy recenzje prac habilitacyjnych.

19 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1178, AUWR_UA_000_26_0_5_1178_56775

20 DALO, z. 26, op. 5, spr. 779, AUWR_UA_000_26_0_5_779_52158

21 DALO, z. 26, op. 5, spr. 990, AUWR_UA_000_26_0_5_990_56817

22 DALO, z. 26, op.5, spr. 1357, AUWR_UA_000_26_0_5_1357_56751

23 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1920, AUWR_UA_000_26_0_5_1920_56641

24 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1086, AUWR_UA_000_26_0_5_1086_56799

25 DALO, z. 26, op. 5, spr. 408, AUWR_UA_000_26_0_5_408_51618.

26 DALO, z. 26, op. 5, spr. 583, AUWR_UA_000_26_0_5_583_52186

27 DALO, z. 26, op. 5, spr. 142, AUWR_UA_000_26_0_5_142_56072.

28 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1016, AUWR_UA_000_26_0_5_1016_56813

29 DALO, z. 26, op. 5, spr. 652, AUWR_UA_000_26_0_5_652_52174.

30 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2232, AUWR_UA_000_26_0_5_652_52174

31 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1669, AUWR_UA_000_26_0_5_1858_56657.

32 DALO, z. 26, op. 5, spr. 484, AUWR_UA_000_26_0_5_484_52206 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 476, AUWR_UA_001_P_119_0_1_476_66552.

33 DALO, z. 26, op. 5, spr. 321, AUWR_UA_000_26_0_5_321_51640

34 DALO, z. 26, op. 5, spr. 545, AUWR_UA_000_26_0_5_545_52194.

Anna Dąbrowska, Anna Burzyńska-Kamieniecka

jako Sokolnicka-Izdebska) (1905–?)35, Maria Oszczepalska (1912–?)36, Ewa Rzadkowska (1913–2009)37 oraz ostatnia z asystentek Janina Kalita (1918–?)38, a metodykami byli: Juliusz Balicki (1890–1963)39, Zygmunt Gerstmann (?– ok. 1960) 40, Ryszard Skulski (1890–1951)41 i Juliusz Kijas (1899–1967)42

1. Profesorowie i docenci

Antoni Małecki

Antoni Małecki jest bardzo zasłużony dla lwowskiej polonistyki43. Jako pierwszy wykładał w języku polskim44 (1856 r.) jeszcze przed dekretem cesarskim z 1871 r., wprowadzającym polonizację uczelni. Był autorem dwóch gramatyk (zob. Lesiakowski 2018), które napisał, starając się o profesurę we Lwowie – Gramatyka języka polskiego „większa” (1863) i Gramatyka języka polskiego „szkolna” (1863). Gramatykę większą charakteryzuje Stanisław Urbańczyk, podkreślając spostrzeżenia trafne i „chybione”, zwłaszcza w odniesieniu do fonetyki. Za „dobrze opracowaną” uznaje fleksję i et ymologię, składnia zaś stanowi „najlepszą i najobszerniejszą część gramatyki” (Urbańczyk 1993: 86–87). Napisana przez Małeckiego Gramatyka historyczno-porównawcza języka polskiego (1879) była – jak to później określono – kompromitacją (Urbańczyk 1993: 91, 115–117).

Zarzucano Małeckiemu nieznajomość nowszych prac językoznawczych oraz zacofanie metodyczne. Gramatykę szkolną wykorzystywano jako podręcznik aż do 1923 r., chociaż doczekała się bardzo krytycznej recenzji Jana Rozwadowskiego, o czym świadczy sam jej tytuł: Trzynaste wydanie szkodliwego podręcznika (1921). Gramatyka większa zyskała lepszą ocenę, podkreślano jej znaczenie pedagogiczne – dzięki niej nauczanie języka polskiego uzupełniono o wiedzę współczesną (Urbańczyk 1993: 123).

Małeckiego charakteryzował patriotyzm i miłość do języka polskiego, czego wyraźnym przejawem było żądanie, by habilitacja Romana Pilata (1846–1906)45 odbyła się po polsku. Sprzeciwiali się temu Austriacy wchodzący w skład stosownego gremium –

35 Zofia Sokolnicka po mężu Izdebska. W inwentarzu DALO, sporządzonym po rosyjsku, podano jej drugie nazwisko jako pierwsze. W celu zachowania porządku alfabetycznego tego zapisu nie zmieniono. DALO, z. 26, op. 5, spr. 765, AUWR_UA_000_26_0_5_765_51600

36 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1437, AUWR_UA_000_26_0_5_1437_56743

37 DALO, z. 26, op. 5, spr. 657, AUWR_UA_000_26_0_5_1437_56743.

38 DALO, z. 26, op. 5, spr. 781, AUWR_UA_000_26_0_5_781_56853.

39 DALO, z. 26, op. 5, spr. 52, AUWR_UA_000_26_0_5_52_49131.

40 DALO, z. 26, op. 5, spr. 407, AUWR_UA_000_26_0_5_407_51619

41 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1739, AUWR_UA_000_26_0_5_52_49131.

42 DALO, z. 26, op. 5, spr. 846, AUWR_UA_000_26_0_5_846_56844.

43 Biografia Małeckiego i jego działalność literacka została przedstawia w artykule dotyczącym literaturoznawstwa polonistycznego w tym tomie. Ograniczamy się więc do omówienia jego dokonań językoznawczych.

44 Aczkolwiek wykład inauguracyjny wygłosił w języku niemieckim (Finkel 1894: 336).

45 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1512, AUWR_UA_000_26_0_5_1512_56735.

Lwowskim

podjęli nawet uchwałę wykluczającą język polski w t akich przypadkach. Wówczas Małecki na znak protestu wycofał się z komisji (chociaż habilitacja dotyczyła jego ucznia).

Sprawa trafiła do ministerstwa w Wiedniu i zakończyła się „po myśli Małeckiego” ( Maślanka 2011: 351).

Antoni Kalina

Antoni Kalina pochodził z rodziny chłopskiej. Początkowo uczył się w wiejskiej szkole w rodzinnej Krępie (powiat ostrowski), a następnie w K rólewskim Katolickim Gimnazjum w Ostrowie Wielkopolskim.

Z gimnazjum usunięto go w 1863 r. za wykonanie zakazanej przez pruskie władze pieśni Boże, coś Polskę... (Brzezińska, Czachowski 2016: 24), w wyniku czego przez dwa lata nie chodził do szkoły. Po tej przerwie w nauce przeszedł do gimnazjum w Śremie. W 1868 r. podjął studia na uniwersytecie we Wrocławiu (ówczesnym Breslau), gdzie przez trzy semestry studiował historię i filologię polską. Później w Berlinie i Pradze studiował historię, filologię polską i k lasyczną. W Halle w 1872 r. przedstawił pracę doktorską De fontibus apud veteres scriptores, qui ad Sauromatarum res pertinent. Po jej obronie podjął dalsze studia w Pradze, a t akże podróżował w celach badawczych po Czechach, Morawach i Słowacji, w efekcie czego wydał książkę La langue des Tziganes slovaques (1882). Odbył również podróż do Serbii, Bośni i Hercegowiny. Relację z podróży do Belgradu wydał pod tytułem Opis Białogrodu (1875). W t ych latach zaczęły się też pojawiać pierwsze prace językoznawcze Kaliny, między innymi pierwsza część

Historii języka polskiego. Kalina uzyskał kolejne stypendium Fundacji im. Śniadeckich, które wykorzystał na podróż do Bułgarii, Rumelii i Turcji w celu badania języka bułgarskiego. Podróżował konno, siedząc w siodle po 12 godzin dziennie i ż ywiąc się melonami. Wyniki badań terenowych ogłosił w pracy Studia nad historią języka bułgarskiego (1891). Bułgarski książę Ferdynand I Koburg (1861–1948) przyznał Kalinie za to opracowanie srebrny medal Za Naukę i Sztukę (Brzezińska, Czachowski 2016: 38).

Kolejnym miejscem jego studiów był Petersburg, gdzie zajmował się etnografią i porównywaniem języków słowiańskich. W d rugiej połowie lat 70. XIX w. przeniósł się do Lwowa. Na podstawie pracy Rys historii samogłosek staropolskiego języka w porównaniu z innymi językami starosłowiańskimi otrzymał na UL habilitację (1877).

Recenzentami w przewodzie habilitacyjnym byli Roman Pilat i Emilian Ogonowski (ukr. Омелян Огоновський) (1833–1894)46. Lektura ręcznie napisanej recenzji Pilata wskazuje na dość krytyczne stanowisko oceniającego47.

46 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1396, AUWR_UA_000_26_0_5_1396_56749

47 DALO, z. 26, op. 5, spr. 779, k. 4 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_779_52158&view=single&p=4.

Il. 1. Dwie ostatnie strony recenzji habilitacji Antoniego Kaliny podpisanej przez Romana Pilata (1878)

Nie podoba mu się na przykład określenie „samogłoski pośredniczące” (Vermittlungsvokale) jako oznaczenie samogłosek miękkich, natomiast pozytywnie ocenia część poświęconą półsamogłoskom48. Recenzent zauważa, że habilitant często jest za mało ostrożny wobec starych zapisów, nie bierze pod uwagę tego, że w g rę może wchodzić po prostu zwykły błąd zapisu (bloße Schreibfehler). Pilat równie krytycznie wypowiada się na temat stylu rozprawy, zarzucając na przykład stosowanie co zamiast jako w porównaniach, np. „ język serbski, czeski i polski, co pomocnicze środki są; użycie ich co punktów dowodzących to”. Jeśli natomiast chodzi o samogłoski nosowe, Kalina poczynił wiele słusznych uwag. Metoda zastosowana w pracy przez habilitanta odpowiadała wykorzystywanym w językoznawstwie porównawczym.

Pojawiły się też zarzuty odnoszące się do stylu pracy: jasność, precyzja wyrażania się czy stosowanie form gramatycznych „pozostawiają wiele do życzenia” (viele zu

48 DALO, z. 26, op. 5, spr. 779, k. 5 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_779_52158&view=single&p=5.

Wünschen übrig) Pilat wytyka niepolski szyk zdania, zwraca uwagę na powtarzające się słowa egzystencyja, dystynkcyja, ignorować, decydować, a t akże zastępczość, bieżny, pręgier oraz inne niedociągnięcia. Recenzent stwierdza jednak, że autor wykazuje się bardzo dobrą znajomością zabytków staropolskich, a także literatury polskiej i słowiańskiej. W konkluzji pisze: „Jestem zdania, że dr Kalina na podstawie przedłożonej rozprawy naukowej może zostać dopuszczony do dalszych etapów przewodu habilitacyjnego”49

Na egzaminie Kalina otrzymał ocenę zadowalającą (befriedigend )50 . Aby zostać doktorem habilitowanym, musiał dodatkowo przedstawić nostryfikację dyplomu doktorskiego z Halle51

Z d niem 1 pa ździernika 1888 r. Kalina został profesorem nadzwyczajnym na Uniwersytecie Lwowskim

Kierował Katedrą Slawistyki, a po uzyskaniu tytułu profesora zwyczajnego był dziekanem Wydziału Filozoficznego (1893/94), kolejno prodziekanem, a w 1904 r. – rektorem UL. Wchodził w skład cesarsko-królewskiej komisji egzaminacyjnej dla kandydatów na nauczycieli szkół gimnazjalnych i realnych we Lwowie. Był członkiem korespondentem Akademii Umiejętności (AU), a w 1895 r. stał się jej członkiem czynnym. Należał do Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, był założycielem i prezesem (1895–1900) Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie. Na jego czele stał przez dziesięć lat, a k iedy – ze względu na stan zdrowia – ustąpił, został członkiem honorowym. Założył czasopismo poświęcone etnologii i antropologii kulturowej „Lud” (pierwszy numer ukazał się w 1895 r.) i był jego pierwszym redaktorem.

Dorobek Kaliny w zakresie językoznawstwa polskiego oceniali Urbańczyk, którego opinia była już przywołana, i Jan Kamieniecki. Ten ostatni stwierdza, że przykładem trwałego wkładu Kaliny do nauki jest uznawany do dzisiaj podział grafii staropolskiej na trzy okresy: grafię prostą, złożoną i diakrytyczną oraz zasady wydawania tekstów staropolskich (Kamieniecki 2015: 76). Kalina napisał m.in. Rozbiór krytyczny pieśni „Bogarodzica” (1880), Mowa kaszubska jako narzecze języka polskiego (1893). Historia języka polskiego (1883) Kaliny była czasem krytykowana, ale Urbańczyk podkreśla jej wartość wynikającą z podawania wielu przykładów (Urbańczyk 1993: 119–121). Kalina zmarł niespodziewanie 3 maja 1906 r. Pogrzeb odbył się trzy dni później52 Pochowano go w grobowcu rodziny Ciemniewskich na Łyczakowie.

49 DALO, z. 26, op. 5, spr. 779, k. 6 verso + k. 7, AUWR_UA_000_26_0_5_779_52158&view=single&p=9.

50 DALO, z. 26, op. 5, spr. 779, k. 23 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_779_52158&view=single&p=26.

51 DALO, z. 26, op. 5, spr. 779, k. 10 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_779_52158&view=single&p=12.

52 Kronika. Pogrzeb ś.p. Antoniego Kaliny, „Gazeta Lwowska” 1906, 105, [https://jbc.bj.uj.edu.pl/ dlibra/publication/42882/edition/37313] [dostęp online: 10.10.2024].

Il. 2. Informacja z Zakładu pogrzebowego „Concordia” o pogrzebie Antoniego Kaliny (1906)

Adam Kryński

Il. 3. Grobowiec rodziny Ciemieniewskich. Cmentarz Łyczakowski (pole 59b, grób nr 82)

Adam Kryński urodził się w Łukowie na Podlasiu 15 maja 1844 r. Uczył się w Szkole Realnej w Siedlcach i w Gimnazjum Realnym w Warszawie, następnie studiował w Szkole Głównej Warszawskiej na Wydziale Matematyczno-Fizycznym, później zaś na Filologicznym. Studia ukończył obroną pracy magisterskiej O dź więkach nosowych w językach słowiańskich, którą opublikował po rosyjsku w 1870 r. Następnie wyjechał na rok do Lipska, gdzie studiował u Augusta Leskiena (1840–1916) i Georga Curtiusa (1820–1885). W 1875 r. został członkiem komisji językowej AU. Ponad 20 lat (1871–1891) pracował w I I Gimnazjum w Warszawie (Szober 1934: VIII). W 1890 r. współredagował Wielk ą encyklopedię powszechną ilustrowaną, do której napisał wiele haseł związanych z językoznawstwem. W 1884 r. założył w Warszawie czasopismo „Prace Filologiczne”, co Stanisław Szober określił jako „niepożytą zasługę Kryńskiego” (Szober 1934: IX). Wraz z Janem Karłowiczem (1836–1903) i W ładysławem Niedźwiedzkim (1849–1930) napisał Słownik języka polskiego (tzw. słownik warszawski).

Będąc we Lwowie, redagował założone przez Kalinę czasopismo „Lud” (od 1909 r.), a później w Warszawie (1915) – „Wisłę”.

W latach 1915–1917 był profesorem UW, na którym w latach 1915–1916 pełnił funkcję dziekana Wydziału Filozoficznego, w okresie 1908–1914 był profesorem UL –w 1908 r. objął po Kalinie Katedrę Filologii Słowiańskiej.

Il. 4. Telegram z Ministerstwa Wyznań i Oświaty w sprawie powierzenia Adamowi Kryńskiemu wykładów z filologii słowiańskiej na rok akademicki 1914/15

Innymi branymi wówczas pod uwagę kandydatami byli: Stanisław Dobrzycki (1875–1931), Franciszek Krček (1868–1916)53, Jan Leciejewski (1854–1929)54, Kazimierz Nitsch. Komisja uznała jednak, że czasowo powinno się powierzyć tę katedrę profesorowi Kryńskiemu z Warszawy, jednemu „z najbardziej zasłużonych badaczów na polu filologii polsko-słowiańskiej”55. Na tę propozycję Kryński odpowiedział listownie. W l istopadzie 1908 r. Kryński pisze do „Świetnego Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Lwowskiego” prośbę o utworzenie oddzielnego seminarium slawistycznego56. Sprawę tę przekazano ministerstwu, skąd przyszła odpowiedź pozytywna i wsparcie finansowe na urządzenie biblioteki, czym zajął się Kryński (Szober 1934: VIII). Także on napisał po niemiecku statut tego seminarium57 .

53 DALO, z. 26, op. 5, spr. 986, AUWR_UA_000_26_0_5_986_56818

54 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1089, AUWR_UA_000_26_0_5_1089_56797.

55 DALO, z. 26, op. 5, spr. 990, k. 80 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_990_56817&view=single&p=73.

56 DALO, z. 26, op. 5, spr. 990, k. 66, AUWR_UA_000_26_0_5_990_56817&view=single&p=60

57 DALO, z. 26, op. 5, spr. 990, k. 57–58, AUWR_UA_000_26_0_5_990_56817&view=single&p=52.

Il. 5. Odpowiedź Adama Kryńskiego w sprawie objęcia posady na Uniwersytecie Lwowskim (1907)

Kiedy Kryński odchodził z U L, otrzymał piękny list z podziękowaniem za współpracę58 , napisany przez Wilhelma Bruchnalskiego (1859–1938)59, a podpisany przez ówczesnego dziekana Stanisława Tołłoczkę (1868–1935)60.

Kryński był autorem wielu prac zarówno ściśle naukowych, jak i popularyzujących naukę. Opracował krytyczne wydania zabytków staropolskich (np. Powieść o papieżu Urbanie, Żywot Pana Jezu Krysta), w „Pracach Filologicznych” charakteryzował działalność naukową językoznawców polskich i zamieszczał wiele recenzji (Szober 1934).

Wraz z Karolem Applem opublikował w 1886 r. Przegląd bibliograficzny prac naukowych o języku polskim (Matczuk 2019: 248). Napisał Gramatykę języka polskiego (1897) wznawianą przez kilka dziesięcioleci. Dzięki niej był autorem znanym nie tylko specjalistom językoznawcom.

Kryński wraz ze swym synem Mirosławem opracował mającą wiele wydań Gramatykę języka polskiego szkolną (1917) oraz Zabytki języka staropolskiego (1909).

Jego działalność popularyzatorska, np. Jak nie należy mówić i pisać po polsku (1920–1931), to głównie negatywna ocena germanizmów i r usycyzmów. Był bardzo

58 Jest to brulion listu podpisany przez W. Bruchnalskiego z poprawkami naniesionymi przez S. Tołłoczkę.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 990, k. 28–29, AUWR_UA_000_26_0_5_990_56817&view=single&p=28

59 DALO, z. 26, op. 5, spr. 164, AUWR_UA_000_26_0_5_164_51674.

60 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1883, AUWR_UA_000_26_0_5_1883_70673

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1884, AUWR_UA_000_26_0_5_1884_70674.

Il. 6. Podziękowania skierowane do Adama Kryńskiego za jego pracę (1915)

krytyczny wobec zachodzących zmian językowych, a przy tym niezwykle uparty – nie zgodził się na proponowane zmiany w polskiej ortografii (około 1890 r.), co wpłynęło na brak ujednolicenia pisowni w t rzech zaborach – w zaborze rosyjskim wprowadzono pisownię Kryńskiego. Nie stosował też zmian ortograficznych wprowadzonych przez

AU w 1918 r.

Kryński był jako językoznawca wielokrotnie nagradzany. Gramatyka języka polskiego (1897) i S łownik języka polskiego, którego był współautorem, zostały nagrodzone przez Akademię Umiejętności w konkursie im. Samuela Bogumiła Lindego, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie oraz Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych i Średnich.

Kryński zmarł w Warszawie 10 g rudnia 1932 r. w w yniku obrażeń odniesionych w wypadku tramwajowym (Szober 1934: VII). Pochowany został na Powązkach.

Kazimierz Nitsch

Kazimierz Nitsch urodził się 1 lutego 1874 r. w K rakowie. Kształcił się w k rakowskim Gimnazjum św. A nny. Studiował na UJ, między innymi u Lucjana Malinowskiego (1839–1898) i Jana Baudouina de Courtenay (1845–1929). W 1899 r. obronił pracę doktorską. W 1903 r. uzyskał stypendium Akademii Umiejętności w K rakowie i w yjechał na studia do Pragi, gdzie przebywał w roku akademickim 1904/05 i uczęszczał na wykłady Jana Gebauera (1838–1907) i Josefa Zubatego (1855–1907). W Paryżu kształcił się u Jeana Pierre’a Rousselota (1846–1924). W 1905 r. habilitował się na UJ (Stosunki pokrewieństwa języków lechickich) i zaczął pracować tam na stanowisku docenta,

Anna Dąbrowska, Anna Burzyńska-Kamieniecka

jednocześnie ucząc w g imnazjum. W 1910 r. został profesorem pomocniczym. Był współtwórcą tak zwanej krakowskiej szkoły językoznawczej – obok Jana Rozwadowskiego i Jana Łosia (Chrostek 2016: 217).

W 1917 r. przeniósł się do Lwowa na uniwersytet jako profesor języka polskiego, ale już w 1920 r. wrócił na UJ, by objąć opuszczone przez Łosia stanowisko profesora filologii słowiańskiej, a po jego śmierci w 1928 r. także Katedrę Języka Polskiego. Nitsch był człowiekiem zdolnym i pr acowitym, a jego kariera uniwersytecka szybko się rozwijała. Uznawany za twórcę polskiej dialektologii wprowadził do niej nowe metody badawcze, np. u łożył kwestionariusz do badania gwar. Badał gwary Prus Wschodnich i Zachodnich, Śląska, Wielkopolski i Małopolski oraz Mazowsza. Wynikiem prac prowadzonych przez prawie 10 lat była publikacja Próba ugrupowania gwar polskich (1910). Jako pierwszy dokonał podziału języka polskiego na dialekty: kaszubski, pomorski, wielkopolski, mazowiecki, małopolski i śląski, co przez wiele lat stanowiło podział kanoniczny. Obraz polskiej dialektologii zawarł w rozprawie Dialekty języka polskiego (1915), która ukazała się w encyklopedii Język polski. „Nitsch tym samym nie tylko stworzył polską dialektologię, ale wysunął ją na pierwsze miejsce w k rajach słowiańskich”. Prace dialektologiczne Nitscha zakreśliły etniczny obszar Polski w czasach, gdy nie istniało państwo polskie, co było istotnym czynnikiem przy określaniu przyszłych granic Polski po I wojnie światowej. Podczas plebiscytu jeździł po Śląsku z w ykładami o polszczyźnie śląskiej, publikował też na ten temat rozprawy (Chrostek 2016: 219, 222–223).

Uwieńczeniem prac dialektologicznych były atlasy gwar polskich: Mapa narzeczy polskich wraz z objaśnieniami (1919) oraz – wraz z Małeckim – Atlas językowy polskiego Podkarpacia (1934). Trzynastotomowy ogólnopolski Mały atlas gwar polskich opracowano pod kierunkiem K. Nitscha i wydano w latach 1957–1971.

Jego badania rozpoczęły wieloletnią dyskusję środowiska językoznawczego nad pochodzeniem polskiego języka literackiego. Sam był zwolennikiem tezy wielkopolskiej. Nitsch zajmował się też reformą ortografii. Był przewodniczącym powołanego przez Polską Akademię Umiejętności (PAU) Komitetu Ortograficznego. Regulacje dotyczące pisowni polskiej weszły w życie w 1936 r. i częściowo obowiązują do dziś.

Prace dotyczące historii języka polskiego to opracowania idiolektów poszczególnych pisarzy – Jana Paterka, Jana Kochanowskiego, Ignacego Krasickiego, Stefana Żeromskiego, Stanisława Reymonta, Adama Mickiewicza. Zajmował się też fonetyką i fonologią oraz rymami poetyckimi.

Nitsch odszedł z U L na własne życzenie, co potwierdza list dziekana WF do ministerstwa z 16 marca 1920 r., w k tórym wyraża żal z powodu jego odejścia do Krakowa

Lwowskim

i przekonanie, że jest to „uszczerbkiem” dla uniwersytetu, ale woli profesora sprzeciwić się nie mogą.

Lata lwowskie to krótki epizod w karierze naukowej Nitscha, jednak niezwykle istotny dla rozwoju UL. Przed powrotem na UJ Nitsch zadbał, by miejsce po nim zostało obsadzone. Kandydatem jego i A ndrzeja Gawrońskiego (1885–1927)61 był Henryk Ułaszyn. Wiosną 1920 r. Nitsch wrócił do Krakowa.

Il. 7. Postanowienie Wydziału Filozoficznego w sprawie zwolnienia

Kazimierza Nitscha na własną prośbę (1920)

Należał do AU (1911 r. członek korespondent, 1924 r. członek czynny) oraz Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (1932 r. członek zwyczajny). Wraz z Kazimierzem Moszyńskim założył czasopismo „Lud Słowiański”. Redagował „Rocznik Slawistyczny” (od 1908 r.) i „ Język Polski”. W 1920 r. założył istniejące do dziś Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, a w 1924 r. stał się współzałożycielem Polskiego Towarzystwa Językoznawczego.

W 1939 r. przeszedł na emeryturę. 6 listopada 1939 r. został aresztowany przez Niemców w ramach Sonderaktion Krakau i więziony w Sachsenhausen, skąd zwolniono go w lutym 1940 r. Po powrocie zajął się tajnym nauczaniem i pracą naukową.

Zmarł w Krakowie 26 września 1958 r.

61 DALO, z. 26, op. 5, spr. 334, AUWR_UA_000_26_0_5_334_51638.

Anna Dąbrowska, Anna Burzyńska-Kamieniecka

Henryk Ułaszyn

Henryk Ułaszyn urodził się 19 stycznia 1874 r. we wsi Łychaczycha (ukr. Лихачиха, obwód kijowski) na Ukrainie. Do gimnazjum uczęszczał w Humaniu, potem w Warszawie i w Odessie; maturę zdał w czerwcu 1895 r. Początkowo studiował na Uniwersytecie św. W łodzimierza w K ijowie, później na UJ – był słuchaczem wykładów m.in. Jana Baudouina de Courtenay, Lucjana Malinowskiego, Jana Rozwadowskiego, Stanisława Tarnowskiego, Stanisława Windakiewicza. Na późniejsze życie naukowe Ułaszyna największy wpływ wywarł Baudouin de Courtenay; to dzięki niemu poświęcił się językoznawstwu. Dla tego uczonego będzie żywił wręcz uwielbienie, ponadto sam uzna siebie za jego najwybitniejszego ucznia (Chrostek 2016: 226–227). Taka postawa wywołała później konflikt, w wyniku którego Ułaszyn opuścił Lwów.

W latach 1901–1903 pracował w Lipsku u slawisty Augusta Leskiena i indoeuropeisty Friedricha Brugmanna (1849–1919). Tam też obronił pracę doktorską Über die Entpalatalisierung der urslavischen e-Laute in Polnischen (1905), która zdobyła uznanie w środowisku językoznawców62. Dzięki niej zaczął też pracę na lwowskiej katedrze, jeszcze bez habilitacji. Wcześniej pracował jako wykładowca języków słowiańskich na Wyższych Żeńskich Kursach w Kazaniu, z k tórych zrezygnował na rzecz Wyższych Kursów Naukowych Polskich w K ijowie. W latach 1917–1919 miał wiele różnych propozycji – m.in. objęcia stanowiska profesora na Uniwersytecie św. Włodzimierza w Symferopolu – zdecydował się jednak na posadę na UJK, którą objął w styczniu 1920 r. (Chrostek 2016: 227–228). UJK zwracał się rok wcześniej do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP) o utworzenie Katedry Języka Polskiego i mianowanie Ułaszyna profesorem zwyczajnym, jednak – ze względu na palące potrzeby innych uniwersytetów – prośbę tę odrzucono. Wydział Filozoficzny UJK ponowił więc swoją prośbę, tym razem skutecznie. W odpowiedzi ministerialnej czytamy, że „Naczelnik Państwa zamianował postanowieniem z d nia 8 g rudnia 1919 r. Dr-a Henryka Ułaszyna profesorem zwyczajnym języka polskiego w Uniwersytecie Jana Kazimierza”63

W 1921 r. Ułaszyn planował rezygnację z kierowania Seminarium Slawistycznym, któremu poświęcał bardzo wiele czasu. Warunkiem dalszego kierowania nim było wypłacenie należnej remuneracji, gdyż koszty utrzymania były tak wysokie, że po zapłaceniu mieszkania wraz utrzymaniem zostawało mu za mało na „ubranie, bieliznę, pranie, książki, papier etc.”64. Starał się o stosowne wynagrodzenie, które w końcu uzyskał. Było to dla niego bardzo ważne, ponieważ w czasie wojny 1920 r. stracił wszystko, co posiadał, z dokumentami łącznie65

62 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1920, k. 2–4, AUWR_UA_000_26_0_5_1920_56641&view=single&p=2

63 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1920, k. 12, AUWR_UA_000_26_0_5_1920_56641&view=single&p=13.

64 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1920, k. 33 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1920_56641&view=single&p=35

65 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1920, k. 45, AUWR_UA_000_26_0_5_1920_56641&view=single&p=46.

Jego związek z UJK trwał krótko. Rezygnację złożył 17 września 1921 r.66 Był zawsze niezwykle krytyczny w swoich recenzjach, a w poglądach nieprzejednany, co prowadziło do sytuacji konfliktowych.

Ważnym opracowaniem naukowym Ułaszyna było Słowotwórstwo, opublikowane w 1915 r. w Encyklopedii polskiej (Skarżyński 2003: 200). Przedrukowano je później w G ramatyce języka polskiego (autorstwa Tytusa Benniego, Jana Łosia, Kazimierza Nitscha, Jana Rozwadowskiego i Henryka Ułaszyna).

W 1917 r. w K ijowie wydał podręcznik do samodzielnej nauki języka polskiego jako obcego – Polskij jazyk. Krotki prakticzeskij uczebnik jazyka dlia samoobuczenija

Znane są jego prace dotyczące gwar środowiskowych: Szwargot więzienny (1903), O języku łowieckim (1925), Przyczynki leksykalne 2. Trzy gwary uczniowskie: wielkopolska, królewiecka i galicyjska (1925), Język złodziejski (1951).

Zmarł 23 maja 1956 r. w Łodzi.

Tadeusz Lehr-Spławiński

Tadeusz Lehr-Sławiński urodził się w K rakowie 20 w rześnia 1891 r. Ukończył III Gimnazjum im. Króla Jana Sobieskiego w K rakowie, po czym w latach 1909–1915 na UJ studiował językoznawstwo, filologię polską i filologię klasyczną. Słuchał wykładów wybitnych językoznawców: Rozwadowskiego, Łosia i Nitscha. Wykształcenie językoznawcze – głównie w zakresie języków cerkiewnosłowiańskich oraz języków ruskich –kontynuował w Wiedniu. Jak można przeczytać w curriculum vitae autorstwa Ułaszyna, Lehr w latach 1914–1918 pracował jako nauczyciel w kilku gimnazjach67.

Jego kariera naukowa rozwijała się bardzo szybko – pierwszy artykuł naukowy opublikował w wieku 20 lat (Nowsze poglądy na niektóre zjawiska tzw. drugiej palatalizacji, 1911). W 1913 r., jako student IV roku, doktoryzował się na podstawie pracy Studia nad akcentem pomorskim, co pokazuje jego nieprzeciętne zdolności. Habilitował się na UJ na podstawie pracy Ze studiów nad akcentem słowiańskim (1917). We wrześniu 1918 r. – jak pisze Ułaszyn – Lehr-Spławiński „został powołany go na katedrę slawistyki na niemieckim uniwersytecie w Czerniowcach”, której z powodu wojny nie objął68. Od 1 k wietnia 1919 r. pracował na stanowisku profesora nadzwyczajnego filologii słowiańskiej na uniwersytecie w Poznaniu, na którym pozostał do 1922 r. Stworzył tam ośrodek studiów slawistycznych i założył czasopismo „Slavia Occidentalis”. Z Poznania przeszedł na UJK, gdzie pracował przez siedem lat (Chrostek 2016: 234 i n.).

66 O powodach rezygnacji pisze Bartosz Juszczak w niniejszym tomie.

67 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1086, k. 6 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1086_56799&view=single&p=7

68 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1086, k. 5, AUWR_UA_000_26_0_5_1086_56799&view=single&p=6.

Anna Dąbrowska, Anna Burzyńska-Kamieniecka

W styczniu 1922 r. został mianowany profesorem zwyczajnym na UJK. Rada WF podjęła jednomyślnie uchwałę w sprawie powierzenia Lehrowi-Spławińskiemu Seminarium Slawistycznego69.

Po objęciu kierownictwa tego seminarium musiał Lehr rozwiązywać różne problemy organizacyjne, na przykład konieczność przeniesienia księgozbioru „seminarium języka i k ultury ruskiej” ze starego budynku przy ul. św. Mikołaja, ponieważ do sali nr 8, w k tórej mieściła się biblioteka, wprowadził się organista kościoła św. Mikołaja, w z wiązku z czym nie można korzystać z książek70. Senat zgodził się, by księgozbiór stał się depozytem w Seminarium Slawistycznym71.

Il. 8. Maria Tarnawska i Tadeusz Lehr-Spławiński (Lwów, ul. Akademicka, obecnie prospekt T. Szewczenki)

„Siedem zaledwie lat przeżytych przez Lehra-Spławińskiego we Lwowie to jego lata najlepsze. Był on wtedy bardzo płodny i w ydał swoje najbardziej wartościowe prace” (Urbańczyk 1993: 210).

Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej Ignacy Mościcki mianował w listopadzie 1929 r. Lehra-Spławińskiego profesorem zwyczajnym UJ, w związku z czym ministerstwo zwróciło się do UJK o z wolnienie Lehra z dotychczasowego stanowiska, co nastąpiło 16 l istopada 1929 r.

Na swoje miejsce zaproponował Witolda Taszyckiego. Lehr został dyrektorem Seminarium Słowiańskiego UJ 23 l istopada 1929 r. Jego decyzja o o dejściu z UJK i p owrocie na UJ była dla społeczności filologicznej UJK trudna do zaakceptowania.

Lehr-Spławiński w 1938 r. został rektorem UJ, by (z przerwami) sprawować tę funkcję aż do 1946 r. Aresztowany w ramach niemieckiej akcji Sonderaktion Krakau (więziony w K rakowie i Wrocławiu, potem w Sachsenhausen) został zwolniony w lutym 1940 r.; po

69 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1086, k. 6, AUWR_UA_000_26_0_5_1086_56799&view=single&p=7.

70 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1086, k. 25 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1086_56799&view=single&p=26.

71 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1086, k. 63 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1086_56799&view=single&p=65.

Uniwersytecie Lwowskim

powrocie do Krakowa brał udział w t ajnym nauczaniu. Po wojnie kierował Katedrą Filologii Słowiańskiej na UJ (1945–1962).

Uznawany jest za najwybitniejszego polskiego slawistę. Był autorem ponad 400 prac naukowych poświęconych między innymi historii języka polskiego. Brał też udział w dyskusji nad pochodzeniem polskiego języka literackiego (będąc zwolennikiem genezy wielkopolskiej). Był autorem podręczników akademickich i szkolnych, a t akże współautorem – wraz z Zenonem Klemensiewiczem i Urbańczykiem – słynnych „trojaczków”, Gramatyki historycznej języka polskiego (1955), z której uczyły się pokolenia polonistów.

Zmarł w Krakowie 17 lutego 1965 r.

Henryk Gaertner

Urodził się 8 sierpnia 1892 r. w K rakowie, tam też uczęszczał do gimnazjum, a w latach 1910–1916 studiował na UJ filologię polską, klasyczną i psychologię. Uczył w k ilku gimnazjach, a na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (KUL) wykładał historię języka polskiego. Od 1919 r. pracował na UJ. Jako literaturoznawca był specjalistą od XVI w., zajmując się między innymi problematyką autorstwa utworów literackich na podstawie indywidualnych cech stylu poszczególnych autorów72.

Gaertner był językoznawcą i literaturoznawcą – habilitował się z obu dziedzin (w 1922 r. z literaturoznawstwa, a w 1925 r. z językoznawstwa). Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej Stanisław Wojciechowski mianował go 1 marca 1926 r. profesorem nadzwyczajnym języka polskiego73.

W okresie lwowskim zajmował się gramatyką historyczną (głównie fonetyką oraz fleksją) i opisową. Był cenionym wykładowcą i nauczycielem akademickim, ponadto popularyzatorem wiedzy o języku polskim – w Lublinie zorganizował Koło Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego, a we Lwowie wiele razy wykładał w ramach powszechnych wykładów uniwersyteckich (zob. Chrostek 2016: 248).

Był nie tylko uczonym, ale też pianistą. Jego żoną była Anna Bachleda Curuś, a synem znany lekarz, historyk i muzyk Henryk Gaertner. Najważniejszym dziełem Gaertnera była Gramatyka współczesnego języka polskiego wydawana w latach 1931–1938.

Zmarł 23 marca 1935 r. we Lwowie w wieku 43 lat. Został pochowany w grobowcu rodziny Wehrsteinów na cmentarzu w Łyczakowie. Stanisław Nicieja pisze, że „jego grób

72 Chodziło o Ziemianina – wykazał, że autorem nie jest Stanisław Orzechowski, lecz Jan Solikowski. Podobnie udowodnił, że autorem życiorysu Mikołaja Reja nie jest Andrzej Trzecieski, ale sam Rej (Chrostek 1916: 243–244).

73 DALO, z. 26, op.5, spr. 408, k. 113, AUWR_UA_000_26_0_5_408_51618&view=single&p=119.

Anna Dąbrowska, Anna Burzyńska-Kamieniecka

na Łyczakowie przetrwał dzięki serdecznej opiece jego uczniów, studentów-Ukraińców, m.in. dra Dmytro Bandriwśkiego” (Nicieja 1998: 435).

Il. 9. Grobowiec rodziny Wehrsteinów. Cmentarz Łyczakowski (pole 11, grób nr 24c)

Witold Taszycki

Witold Taszycki urodził się 20 czerwca 1898 r. w Zagórzanach w powiecie gorlickim. W 1917 r. ukończył gimnazjum klasyczne w K rakowie, po czym podjął studia na filologii polskiej i słowiańskiej na UJ; studiował do 1921 r. (Malec 2009). Doktorat Imiesłowy czynne teraźniejszy i przeszły I. w języku polskim obronił na UJ w 1922 r., a habilitował się na tymże uniwersytecie trzy lata później na podstawie rozprawy Najdawniejsze polskie imiona osobowe (Malec 2009). W 1926 r. studiował w Pradze. Został zatrudniony na UJ w Katedrze Filologii Słowiańskiej; odbył staże naukowe w Bułgarii, Czechach i Francji, a także na Łużycach. W 1928 r. objął stanowisko zastępcy profesora języka polskiego na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, a rok później przeniósł się do Lwowa. Wniosek komisji filologii słowiańskiej o zatrudnienie Taszyckiego poparła Rada Wydziału Humanistycznego (WH) UJK. Przekazanie Seminarium Slawistycznego nastąpiło 6 listopada 1929 r.

W czasie pracy na UJK Taszycki ogłosił programowy artykuł O przyszłym słowniku imion staropolskich, w k tórym przedstawił koncepcję słownika i zaczął zbierać do niego materiały (Malec 2009: 179).

Il. 10. Poświadczenie przyjęcia przez Witolda Taszyckiego funkcji kierownika Seminarium Słowiańskiego na UJK (1929)

9 listopada 1929 r. został przez prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej Ignacego Mościckiego mianowany profesorem nadzwyczajnym. Po śmierci Gaertnera Rada WH wystąpiła o powierzenie kierownictwa Zakładu Języka Polskiego Taszyckiemu, na co ministerstwo wyraziło zgodę74. W 1935 r. większość zapytanych profesorów spoza UJK wyraziła przekonanie, że najlepszym kandydatem na stanowisko profesora zwyczajnego w Zakładzie Języka Polskiego jest właśnie Taszycki. Ministerstwo zaakceptowało ten wybór. Nominacja nastąpiła 4 kwietnia 1936 r., a 1 maja objął to stanowisko75.

Zainteresowany sprawami ortografii brał udział w pracach Komitetu Ortograficznego PAU i w raz ze Stanisławem Jodłowskim wydał wielokrotnie wznawiane Zasady pisowni polskiej i interpunkcji ze słownikiem ortograficznym (1936; wydanie 18 w 1974) oraz Słowniczek ortograficzny z zasadami pisowni dla uczniów szkoły podstawowej (1936; wydanie 23 w 1972). Wielu Polakom znany jest właśnie z tych publikacji.

W 1931 r. zaproponowano Taszyckiemu „objęcie opieki” nad Zakładem Językoznawstwa Indoeuropejskiego na czas nieobecności Jerzego Kuryłowicza (1895–1978)76

Do końca II wojny światowej przebywał we Lwowie. Pracował na LNUIF, pełniąc funkcję kierownika Katedry Języka Polskiego77. W latach 1941–1944 czynnie włączył się w t ajne nauczanie: uniwersyteckie i zawodowe. Od 1944 r. wrócił na Katedrę Języka Polskiego, gdzie pracował aż do wyjazdu ze Lwowa. Po wojnie przeniósł się na UJ,

74 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1858, k. 76 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1858_56657&view=single&p=79

75 Nowi profesorowie na Uniwersytecie Lwowskim, „Gazeta Lwowska” 1936, 245 [https://jbc.bj.uj. edu.pl/dlibra/docmetadata?id=44597] [dostęp online:18.11.2024].

76 DALO, z. 26, op 5, spr. 1023, AUWR_UA_000_26_0_5_1858_56657.

77 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 249, k. 1 verso, AUWR_UA_001_P_119_0_1_249_66603&view= single&p=4.

Anna Dąbrowska, Anna Burzyńska-Kamieniecka

gdzie objął Katedrę Onomastyki Słowiańskiej, a p otem Katedrę Języka Polskiego (1952–1968).

Jego główne prace to: Najdawniejsze polskie imiona osobowe (1925), Wybór tekstów staropolskich XVI–XVIII wieku (1928), Najdawniejsze zabytki języka polskiego (1927), Polskie nazwy osobowe (1924), Spory o pochodzenie polskiego języka literackiego (1930), opracowanie części polskiej wydania Psałterza floriańskiego (1939).

Zmarł 8 sierpnia 1979 r. w Krakowie.

Maria Dłuska

Maria Dłuska urodziła się 24 marca 1900 r. w Kursku (Rosja). Od 1911 r. uczęszczała na pensję w Warszawie, maturę zaś zdała w Kursku. Studia polonistyczne i romanistyczne podjęła na UJ; ukończyła je w 1925 r. Dwa lata później obroniła w K rakowie doktorat Charakter polski w świetle literatury polskiej XVI wieku78 napisany pod kierunkiem Ignacego Chrzanowskiego.

Zajmowała się fonetyką, prozodią i wersologią, jest autorką fundamentalnych opracowań z t ych dziedzin. Jej habilitacja odbyła się w lutym 1935 r. na UJ, po której została mianowana docentem fonetyki ogólnej79 Habilitacja została przeniesiona w t ym samym roku na UJK80. W latach 1929–1932 przebywała w pracowniach fonetycznych w Pradze, Hamburgu i Paryżu.

Il. 11. Odpis dyplomu doktorskiego Marii Dłuskiej (1935)

W 1934 r. została asystentem młodszym w LFE na UJK, a pod koniec tego roku adiunktem. W międzyczasie zrezygnowała z zajmowanego stanowiska81 z powodu niemożności połączenia pracy na UJK i UJ. Ze względu na stan zdrowia i konieczność utrzymywania matki Dłuska musiała zrezygnować z przyznanego jej etatu, chociaż pociągała ją bardzo praca w LFE. Wróciła wówczas do Krakowa. Ponownie zatrudniona z początkiem 1935 r. na UJK prowadziła zajęcia przez cały rok akademicki.

78 DALO, z. 26, op. 5, spr. 583, k. 5, AUWR_UA_000_26_0_5_583_52186&view=single&p=8.

79 DALO, z. 26, op. 5, spr. 583, k. 9, AUWR_UA_000_26_0_5_583_52186&view=single&p=12

80 Nowi profesorowie na Uniwersytecie Lwowskim, „Gazeta Lwowska” 1936, 245, [https://jbc.bj.uj. edu.pl/dlibra/docmetadata?id=44597] [dostęp online: 18.11.2024]

81 DALO, z. 26, op. 5, spr. 583, k. 4, AUWR_UA_000_26_0_5_583_52186&view=single&p=6.

W 1937 r. została adiunktem w LFE. Do 1935 r. pracowała na UJ jako lektorka języka rosyjskiego i asystentka, potem została kierowniczką LFE ( Urbańczyk 1993: 195), założonego przez romanistę Zygmunta Czernego (1888–1975)82.

Od 1 stycznia do 30 czerwca 1939 r. Dłuska otrzymała płatny urlop na wyjazd za granicę w celu dalszego kształcenia. Jej kandydaturę wysunął senat UJ w podjętej uchwale, argumentując, że jest „najodpowiedniejszym przedstawicielem nauki polskiej”83. Wyjechała do Francji później niż planowano, ponieważ musiała skończyć rozpoczęte zajęcia. Na UJ utworzyła Katedrę Teorii Literatury. W latach 1939–1941 pracowała w Katedrze Językoznawstwa u Kuryłowicza (Maślanka 2011: 213). W czasie okupacji niemieckiej działała w referacie poszukiwań zaginionych przy Radzie Głównej Opiekuńczej. W maju 1944 r. opuściła Lwów, a rok później rozpoczęła pracę na KUL-u. Urbańczyk pisze, że zaraz po wojnie pojawiła się w Krakowie (Urbańczyk 1993: 248).

Część jej prac naukowych przez długi czas funkcjonowała jako podręczniki akademickie.

Zmarła 30 marca 1992 r. w Rząsce koło Krakowa.

Zdzisław Stieber

Zdzisław Stieber urodził się 7 czerwca 1903 r. w Szczakowej koło Jaworzna84. Na UJ zaczął studiować chemię, ale później zmienił kierunek – podjął porównawcze studia slawistyczne. Jako uczeń Nitscha zajął się przede wszystkim dialektologią – badał dialekty zachodniosłowiańskie, a t akże ukraińskie i białoruskie. Pracę magisterską Nazwy miejscowe pasma Gorców w Beskidzie Zachodnim (obrona w 1928 r.) napisał pod kierunkiem Nitscha. Ze studiów nad gwarami słowackimi południowego Spisza (1929) to temat jego rozprawy doktorskiej. Lata 1928–1930 spędził na badaniach terenowych w Czechosłowacji. W 1931 r. był lektorem języków dolno- i górnołużyckiego na UJ, jednak z d niem 30 w rześnia 1931 r. został zwolniony z UJ z powodu „redukcji personelu naukowego zarządzonej przez Ministerstwo”85. Następnie znowu powołano go na stanowisko asystenta starszego w Studium Słowianoznawstwa. Jego habilitacja Stosunek mowy Słowaków do innych języków słowiańskich odbyła się na UJ 2 czerwca 1934 r. Po jej uzyskaniu pracował na stanowisku docenta. Jako znawca języków łużyckich został na UJ w 1933 r. bezpłatnym lektorem języka łużyckiego w Seminarium Języka Polskiego. W latach 1932–1935 był nauczycielem gimnazjalnym. Już będąc docentem, został na krótko zatrudniony na

82 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2068, AUWR_UA_000_26_0_5_2068_62784. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 253, AUWR_UA_001_P_119_0_1_253_66601

83 DALO, z. 26, op. 5, spr. 583, k. 48 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_583_52186&view=single&p=51.

84 Szczegółowe dane dotyczące Zdzisława Stiebera zawiera biogram sporządzony przez Janusza Wojtyczę. Zob. Zdzisław Stieber w Internetowym polskim słowniku biograficznym [www.ipsb.nina.gov.pl/a/ biografia/zdzislaw-stieber] [dostęp online: 29.12.2023].

85 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2168, k. 11, AUWR_UA_000_26_0_5_2168_62755&view=single&p=12.

Anna Dąbrowska, Anna Burzyńska-Kamieniecka

stanowisku asystenta starszego w Seminarium Języka Polskiego UJ (od 1 stycznia do 31 sierpnia 1935 r.). Zatrudnienie przedłużono Stieberowi do 31 sierpnia 1936 r., potem zaś o kolejne dwa lata86. Od 1936 r. pracował jako profesor na filologii słowiańskiej.

W czasie II wojny światowej był zatrudniony na LNUIF, na którym wykładał filologię słowiańską i język polski. Ponadto prowadził tajne nauczanie tych przedmiotów na UJK. Współpracował z Armią Krajową, działając przez jakiś czas w Biurze Informacji i Propagandy oraz w w ywiadzie (Stieber 2013: 250–265). Pracował też jako karmiciel wszy w Instytucie Rudolfa Weigla (1883–1957)87.

Po wojnie zajął się organizowaniem katedry języka polskiego na nowo powstającym uniwersytecie w Łodzi. W 1952 r. objął na Uniwersytecie Warszawskim Katedrę Filologii Słowiańskiej.

Określano go jako pracownika „ruchliwego i p łodnego” 88, co potwierdza opis jego wielu funkcji i przedsięwzięć badawczych. Gros prac naukowych Stiebera dotyczy języków słowiańskich. Zajmował się również zjawiskami dotyczącymi języka polskiego, czego przykładem są następujące teksty: Południowo-zachodnia granica języka polskiego w hi storycznym rozwoju (1934), Fonetyka polskiego dialektu kulturalnego w porównaniu z g warową (1937). Już po wojnie napisał Historyczną i współczesną fonologię języka polskiego (wyd. 1 – 1952; 2 – 1966), tłumaczoną na język angielski (1968) i niemiecki (1973)89.

Zmarł 12 października 1980 r. w Warszawie, został pochowany na Powązkach.

2. Asystenci (pomocnicze siły naukowe)

Grupę niższych pracowników naukowych tworzyli adiunkci i asystenci, którzy na UJK pojawili się w 1920 r. Zgodnie z ustawą rządową można było ich zatrudniać na 1–2 lata jako zastępców asystentów (często wolontariuszy), następnie na 3 lata jako asystentów młodszych (demonstratorów), a w końcu jako asystentów starszych na okres do 6 lat. W praktyce jednak czas zatrudnienia wynosił rok i był wielokrotnie przedłużany.

Pozostawali w zależności służbowej od kierownika katedry, co potwierdzali przysięgą składaną przed dziekanem lub rektorem (od 1928 r.). Prowadzili ćwiczenia ze studentami, wykonywali szereg fizycznych prac technicznych i pomocniczych oraz wspomagali działalność badawczą profesorów (wyjazdy, kwerendy itp.) (Chrostek 2016: 399).

Poniżej przedstawiamy sylwetki asystentów językoznawców zatrudnionych na lwowskiej polonistyce, a także z nią współpracujących w ramach działalności LFE.

86 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2168, k. 44, AUWR_UA_000_26_0_5_2168_62755&view=single&p=45

87 DALO, z. 26, op. 5, spr. 225, AUWR_UA_000_26_0_5_225_74911.

88 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2168, k. 65, AUWR_UA_000_26_0_5_2168_62755&view=single&p=66

89 Pełny wykaz prac podaje Zofia Rudnik-Karwatowa. Zob. Rudnik-Karwatowa (2013: 173–215).

Stefania Wójcik

Stefania Wójcik została mianowana od 1 sierpnia 1921 do 31 stycznia 1922 r. asystentką młodszą II stopnia przy seminarium języka polskiego na Wydziale Filozoficznym UJK z obowiązkiem do 30 godzin pracy tygodniowo. Kolejne etapy jej zatrudnienia na stanowisku asystentki młodszej II stopnia obejmowały okresy od 1 lutego 1922 r. do 31 sierpnia 1922 r., a następnie od 1 sierpnia 1922 r. do 31 lipca 1923 r. Jak wynika z adnotacji Lehra-Spławińskiego, „asystentka młodsza 2. stopnia p. Stefania Wójcikówna została na własną prośbę zwolniona dn. 30 w rześnia 1922 r.”90. Jej dalsze losy są nieznane.

Janina Dalbor

Janina Dalbor urodziła się 24 sierpnia 1900 r.91 Studiowała we Lwowie i Poznaniu. Od 1921 r. była zatrudniona na Wydziale Filozoficznym UJK na podstawie mianowania na etat asystentki młodszej III stopnia w Katedrze Języka Polskiego (od 1 sierpnia 1921 do 31 stycznia 1922 r. w wymiarze 17 godzin tygodniowo92 , z kolejnymi przedłużeniami do listopada 1922 r.).

Następnie od 1 listopada 1922 r. do 31 stycznia 1923 r. pracowała na stanowisku asystentki młodszej I stopnia już z pełnym uposażeniem. Od 1924 r. do 1925 r. była zatrudniona jako nauczycielka w Toruniu, następnie we Lwowie w Prywatnym Gimnazjum Sióstr Szkolnych de Notre Dame (1927–1939), a potem w szkole średniej nr 19 (1939–1941 i 1944–1945).

W latach 1945–1958 pracowała w Gimnazjum Ogólnokształcącym i Liceum Pedagogicznym w Zabrzu, a w latach 1951–1961 w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Katowicach (jako kierownik Katedry Języka Polskiego i prodziekan Wydziału Filologiczno-Historycznego). Jest twórczynią polonistyki na

Il. 12. Mianowanie asystentem młodszym Janiny Dalbor (1921)

90 DALO, z. 26, op. 5, spr. 321, k. 11, AUWR_UA_000_26_0_5_321_51640&view=single&p=13

91 Funkcjonuje też jako Janina Żlabowa [https://tmjp.pl/wp-content/uploads/2023/01/Janina-Zlabowa. pdf] [dostęp online: 02.03.24].

92 DALO, z. 26, op. 5, spr. 545, k. 4, AUWR_UA_000_26_0_5_545_52194&view=single&p=6.

Anna Dąbrowska, Anna Burzyńska-Kamieniecka

Śląsku, współautorką (z Zenonem Klemensiewiczem) podręczników do gramatyki języka polskiego dla szkoły podstawowej, a także autorką prac z zakresu metodyki nauczania

języka polskiego i ćwiczeń językowych.

Zmarła w 1989 lub na początku 1990 r.

Stanisław Bąk

Stanisław Bąk urodził się 28 listopada 1900 r. w Grębowie. W latach 1913–1915 był uczniem prywatnego gimnazjum realnego w Nisku, następnie brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r., a po jej zakończeniu rozpoczął studia z zakresu filologii polskiej i słowiańskiej na UJK we Lwowie.

Po ukończeniu studiów w 1925 r. został zatrudniony, na miejsce Jana Janowa (1888–1952)93, na etacie asystenta młodszego w K atedrze Języka Polskiego u Lehra-Spławińskiego (od 1 października 1925 r. do 30 września 1926 r.)94. W związku z przemianowaniem przez Radę WH etatu asystenta starszego w Katedrze Języka Polskiego na etat asystenta starszego w Katedrach Filologii Słowiańskiej i Języka Polskiego Bąk został asystentem młodszym w obu katedrach (od 1 pa ździernika 1926 do 30 w rześnia 1928 r. był już asystentem starszym). Zatrudnienie zostało Bąkowi przedłużone do 30 w rześnia 1929 r., wcześniej jednak on sam zrezygnował z pracy na UJK, by z dniem 6 września 1928 r. objąć posadę nauczyciela w państwowym Gimnazjum Męskim w Mikołowie na Śląsku, o czym poinformował rektorat UJK 95 . W okresie lwowskiej asystentury Bąk uzyskał tytuł doktora filozofii (Gwara lasowska Grębowa i okolicy, 1926), a t akże przygotował prace: Morfologia gwary „lasowskiej” (1928) oraz Ze słownictwa ludowego w powiecie tarnobrzeskim (1931). Pracując jako nauczyciel gimnazjalny, kontynuował działalność badawczą, opisując mowę ludności Śląska: Kilka uwag o śląskim -ą, -a na miejscu ogólnopolskiego -e (1934), O zbieraniu materiałów gwarowych na Śląsku (1937).

Podczas II wojny światowej przebywał w rodzinnym Grębowie, od 1946 r. pracował na Uniwersytecie Wrocławskim (UWr) w Instytucie Filologii Polskiej i Słowiańskiej, początkowo jako adiunkt (habilitował się w 1950 r.), następnie profesor nadzwyczajny (1952 r.), a od 1961 r. zwyczajny.

93 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2250, AUWR_UA_000_26_0_5_2250_62736.

94 DALO, z. 26, op. 5, spr. 142, k. 4, AUWR_UA_000_26_0_5_142_56072&view=single&p=7

95 DALO, z. 26, op. 5, spr. 142, k. 28 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_142_56072&view=single&p=31.

Il. 13. Stanisław Bąk

Lwowskim

Zmarł 10 czerwca 1981 r. we Wrocławiu. Został pochowany na cmentarzu Grabiszyńskim.

Władysław Kuraszkiewicz

Władysław Kuraszkiewicz urodził się 22 lutego 1905 r. we Włodawie nad Bugiem. Ukończył gimnazjum w Chełmie, a następnie studia polonistyczne i slawistyczne na UJK (1924–1929), gdzie w 1929 r. uzyskał doktorat na podstawie pracy o polskich samogłoskach nosowych. Będąc jeszcze magistrem, został mianowany na stanowisko asystenta starszego w obu Katedrach – Filologii Słowiańskiej i Języka Polskiego (od 1 października 1928 r. do 30 w rześnia 1930 r. w pełnym wymiarze godzin). W z wiązku z t ym napisał podanie do Rady WH o przyjęcie w charakterze pomocniczej siły naukowej, w którym poinformował o fakcie zajmowania niestałej posady w szkole średniej96

Od 1 października 1929 r. Kuraszkiewicz zrezygnował z asystentury na UJK, zawiadamiając wcześniej o t ym swoich bezpośrednich przełożonych – Gaertnera i Lehra-Spławińskiego97. Po wyjeździe ze Lwowa pracował jako nauczyciel gimnazjalny, kształcąc się dodatkowo na UJ, gdzie był asystentem i gdzie w 1934 r. uzyskał habilitację slawistyczną. W latach 1936–1939 podjął pracę na KUL-u w Katedrze Języka Polskiego i Filologii Słowiańskiej (od 1937 r. jako jej kierownik).

Po II wojnie światowej był wykładowcą w Lublinie (1946–1950) i we Wrocławiu, współtworząc (wraz z S. Rospondem) Instytut Filologii Polskiej i Słowiańskiej na UWr (1945–1950).

Zajmował się głównie dialektologią polską i słowiańską oraz historią języka polskiego. Jest autorem m.in. takich prac, jak Przegląd gwar województwa lubelskiego (1931), Studia nad polskimi samogłoskami nosowymi (1932), Gramoty halicko-wołyńskie XIV–XV wieku (1934).

Zmarł 10 marca 1997 r. w Poznaniu.

Stanisław Jodłowski

Stanisław Jodłowski urodził się 14 g rudnia 1902 r. w Tarnawce (województwo lwowskie). Ukończył gimnazjum klasyczne w Przemyślu, potem studiował na UJK we Lwowie, uzyskując tytuł doktora filozofii. Na podstawie uchwały Rady Wydziału Humanistycznego z 16 października 1929 r. został mianowany asystentem starszym w Katedrach Języka Polskiego i Filologii Słowiańskiej od 1 października 1929 do 30 września 1930 r.98 Zatrudnienie na tym stanowisku było mu dwukrotnie przedłużane: od 1 października 1930 do 30 września 1932 r. na tych samych warunkach. Po rezygnacji z pracy na UJK został

96 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1016, k. 1 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1016_56813&view=single&p=3.

97 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1016, k. 7, AUWR_UA_000_26_0_5_1016_56813&view=single&p=8

98 DALO, z. 26, op. 5, spr. 652, k. 2 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_652_52174&view=single&p=4.

Anna Dąbrowska, Anna Burzyńska-Kamieniecka

redaktorem w w ydawnictwie „Książnica – Atlas”, a także nauczycielem w gimnazjum we Lwowie. W latach 1934–1936 należał do Komitetu Ortograficznego PAU. Od 1944 r. pracował jako nauczyciel w gimnazjum w Przemyślu, następnie jako wykładowca w Wyższej Szkole Pedagogicznej (WSP) w Katowicach, a od 1947 r. w WSP w Krakowie. Zajmował się problemami z zakresu polskiej ortografii i interpunkcji, fonetyki, fleksji, słowotwórstwa i składni. W okresie lwowskim opublikował m.in. Zasady interpunkcji polskiej (1935), Słowniczek ortograficzny z za sadami pisowni dla uczniów szkół powszechnych (1936), Zasady pisowni polskiej i interpunkcji ze słownikiem ortograficznym (1936, wspólnie z Witoldem Taszyckim), a także cykl artykułów metodycznych oraz podręczniki: Ćwiczenia ortograficzne dla kl. VI szkoły powszechnej (1935) i Gramatyka polska dla kl. VI szkoły powszechnej II stopnia. Kurs A (1936).

Zmarł 9 lutego 1979 r. w Krakowie.

Franciszek Jakubowski

Franciszek Jakubowski urodził się 19 marca 1906 r. we Lwowie. Ponieważ był absolwentem UJK, ale nie uzyskał jeszcze stopnia ani tytułu naukowego, Rada WH 15 października 1930 r. wystąpiła z w nioskiem o przyjęcie go „po raz pierwszy przy katedrze języka polskiego na miejsce przyznane przez Senat Akad. na podstawie poruczenia obowiązków” jako asystenta młodszego od 1 l istopada 1930 do 30 w rześnia 1931 r.99 Przedłużenie zatrudnienia na dotychczasowych zasadach obejmowało okres od 1 października 1931 do 30 w rześnia 1932 r. Będąc już doktorem filozofii, Jakubowski został mianowany asystentem starszym w obu katedrach. Zatrudnienie na tym etacie zostało mu prolongowane na kolejny rok akademicki 1932/33. Na podstawie uchwały Rady WH z 21 czerwca 1933 r. powierzono Jakubowskiemu na rok akademicki 1933/34 obowiązki asystenta starszego wolontariusza bez żadnego wynagrodzenia100. W późniejszych dokumentach uczelni nie ma informacji o jego dalszych losach.

Zygmunt Rysiewicz

Zygmunt Rysiewicz urodził się 5 stycznia 1911 r. w K rośnie. W 1917 r. rozpoczął naukę w szkole powszechnej w tym mieście, a w 1929 r. zdał egzamin maturalny w X Gimnazjum im. Henryka Sienkiewicza we Lwowie i zapisał się na Wydział Humanistyczny UJK, wybierając nauki filozoficzne i filologię polską, a także sanskryt i językoznawstwo porównawcze. Już jako student IV roku WH 1 października 1932 r. rozpoczął pracę w Katedrze Języka Polskiego u Gaertnera, gdzie do 30 września 1933 r. pełnił obowiązki asystenta młodszego wolontariusza101. W czerwcu 1932 r. został magistrem filozofii (filologia

99 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2232, k. 1 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_2232_62739&view=single&p=2.

100 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2232, k. 19, AUWR_UA_000_26_0_5_2232_62739&view=single&p=20

101 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1669, k. 7, AUWR_UA_000_26_0_5_1669_56711&view=single&p=8.

polska), a następnie został mianowany asystentem starszym od 1 października 1933 do 30 września 1934 r., z przedłużeniem na kolejne dwa lata. Od 1 września 1936 r. do 5 czerwca 1940 r. pracował jako sekretarz redakcji wydawnictwa „Książnica – Atlas”. Następnie znalazł zatrudnienie jako robotnik i bibliotekarz, w latach 1941–1943 był także laborantem (w Instytucie Rudolfa Weigla) oraz buchalterem w Zakładach Instalacyjnych Urządzeń Zdrowotnych Józef Kamler i ska (1943–1944).

Działalność naukowa Rysiewicza dotyczyła polszczyzny i i nnych języków słowiańskich. Opublikował na ten temat m.in. rozprawy: O pewnych zmianach funkcji form przypadkowych (doktorat z 1936 r., publikacja w 1937 r.), Uwagi o składniowym stosunku względu (1934), O d erywacji w s kładni (1936), Zachodniosłowiańskie tъnъ, sьnъ, jьnъ (1934), Kilka uwag o niektórych funkcjach składniowych (1938). W okresie lwowskim wydał również studium o a kcencie staropruskim L’accentazione dell’antico prussiano (1939) i prowadził badania nad archaicznym akcentem wedyjskim, które stały się podstawą jego późniejszej habilitacji na UJ (Un archaïsme de l’accentuation védique, 1948).

Następnie przeniósł się na Uniwersytet Warszawski, obejmując Katedrę Językoznawstwa Indoeuropejskiego. W 1949 r. uzyskał tytuł profesora. Był członkiem Polskiego Towarzystwa Językoznawczego i Polskiego Towarzystwa Filozoficznego oraz Komisji Językowej PAU, po wojnie działał m.in. w Komisji Językoznawstwa PAN, a t akże w Société de Linguistique de Paris.

Zmarł 14 kwietnia 1954 r. w Warszawie.

Stefan Hrabec

Stefan Hrabec urodził się 14 stycznia 1912 r. w Stanisławowie (obecnie ІваноФранківськ , Ukraina). Na UJK znalazł zatrudnienie od 1 października 1932 r. w Katedrze Języka Polskiego jako demonstrator i zastępca asystenta młodszego (na miejsce F. Jakubowskiego; z obowiązkiem 20 godzin tygodniowo), będąc jeszcze studentem III roku na WH102. Od listopada 1932 r. do września 1934 r. pełnił obowiązki zastępcy asystenta w Katedrze Filologii Słowiańskiej, potem od października 1934 r. do sierpnia 1937 r. pracował tam jako asystent młodszy, a od września 1937 r. do sierpnia 1940 r. powierzano mu obowiązki asystenta starszego (w dalszym ciągu na podstawie poruczenia, czyli

102 DALO, z. 26, op. 5, spr. 484, k. 10, AUWR_UA_000_26_0_5_484_52206&view=single&p=12.

Il. 14. Zygmunt Rysiewicz (1935)

Anna Dąbrowska, Anna Burzyńska-Kamieniecka

umowy). Dyplom magistra filozofii uzyskał 24 czerwca 1936 r. (Elementy baroku u poetów przełomu XVI i X VII wieku)103. We wrześniu 1938 r. starał się także o dopuszczenie do egzaminu pedagogicznego w Ku ratorium Lwowskiego Okręgu Szkolnego104, następnie był okresowo zatrudniony jako nauczyciel kontraktowy w kilku gimnazjach105. W 1939 r. uzyskał stopień doktora filozofii (Nazwy geograficzne huculszczyzny).

Il. 15. Kamienica, w której mieszkał Stefan Hrabec. Lwów, ul. B. Pierackiego 50, II piętro (grudzień 1939) (obecnie ul. Zaliznyczna 50)

Po II wojnie światowej pracował na UMK w Toruniu, a od 1954 r. na Uniwersytecie Łódzkim (jako kierownik Katedry Języka Polskiego, dziekan Wydziału Filologicznego, prorektor i rektor).

W okresie przedwojennym zajmował się naukowo toponomastyką oraz leksykografią (współpracował w t ym zakresie ze Zdzisławem Stieberem). Po 1945 r. badał język pisarzy (Elementy kresowe w języku niektórych pisarzy polskich XVI i X VII w., 1949), polszczyznę miejską i dialekt kresowy oraz kontynuował prace leksykograficzne. Zmarł 25 grudnia 1972 r. w Łodzi.

103 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 476, k. 1, AUWR_UA_001_P_119_0_1_476_66552&view=single&p=3

104 DALO, z. 26, op. 5, spr. 484, k. 43, AUWR_UA_000_26_0_5_484_52206&view=single&p=45.

105 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 476, k. 20 verso, AUWR_UA_001_P_119_0_1_476_66552&view=single&p=23.

Stanisław Rospond

Il. 16. Stanisław Rospond

Stanisław Rospond urodził się 19 g rudnia 1906 r. w Liszkach pod Krakowem. Egzamin maturalny zdał 10 czerwca 1925 r. w Gimnazjum św. A nny w K rakowie. Następnie studiował filologię polską i słowiańską na UJ, gdzie 25 stycznia 1929 r. po 10 t rymestrach studiów uzyskał stopień magistra filozofii (w zakresie filologii polskiej) na podstawie pracy „Polskie nazwy miejscowości z przyrostkiem -sk//-sko do XVI w.”106 W listopadzie tego samego roku obronił pracę doktorską „Zachodniosłowiańskie nazwy miejscowości z s ufiksem -sk//-sko” Od 15 stycznia do 30 w rześnia 1929 r. pełnił funkcję asystenta starszego w Katedrze Języka Polskiego i Języków Słowiańskich na UJ107. W latach 1929–1933 przebywał za granicą jako lektor języka i literatury polskiej w Lyonie oraz stypendysta rządu Jugosławii i w ykładowca literatury polskiej w Belgradzie. Po powrocie do kraju pracował jako nauczyciel języka polskiego i propedeutyki filozofii w Prywatnym Gimnazjum Męskim im. ks. S. Konarskiego OO. Pijarów w Rakowicach pod Krakowem (1933–1936)108. Będąc magistrem filologii polskiej i doktorem filozofii (w zakresie filologii polskiej), został zatrudniony na Wydziale Humanistycznym UJK. Mianowany po raz pierwszy od 1 w rześnia 1936 r. do 31 sierpnia 1937 r. asystentem starszym w Katedrze Języka Polskiego, w kolejnych latach jeszcze dwukrotnie otrzymywał prolongatę tej asystentury (od 1 w rześnia 1937 r. do 31 sierpnia 1941 r.).

19 listopada 1937 r. habilitował się w K rakowie z filologii słowiańskiej (Południowosłowiańskie nazwy miejscowe z sufiksem -itj-). 21 stycznia 1938 r. Rospond zwrócił się do Rady Wydziału Humanistycznego UJK z prośbą o przeniesienie swojej habilitacji z Wydziału Filozoficznego UJ, co spotkało się z poparciem Rady WH, wyrażonym uchwałą z d nia 23 lutego 1938 r.109 Informacja o niej została przekazana do Ministerstwa WRiOP, które 29 kwietnia 1938 r. zatwierdziło ten fakt110.

106 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 158, k. 7, AUWR_UA_001_P_119_0_1_158_53830&view=single&p=12.

107 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 158, k. 24, AUWR_UA_001_P_119_0_1_158_53830&view=single&p=29.

108 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 158, k. 16, AUWR_UA_001_P_119_0_1_158_53830&view=single&p=21.

109 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1640, k. 14 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1640_56714&view=single&p=16.

110 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1640, k. 19 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1640_56714&view=single&p=20.

Il. 17. Okładka teczki osobowej Stanisława Rosponda zawierającej m.in. podanie o przeniesienie rozprawy habilitacyjnej

Rospond w swoich poszukiwaniach naukowych koncentrował się zwłaszcza na problemach historii języka i onomastyki słowiańskiej. W okresie krakowsko-lwowskim opublikował m.in. Z geografii toponomastycznych typów sufiksalnych w Polsce. Patronymica (1937), Toponomastyka w służbie badań historyczno-osadniczych (1938), Ze studiów nad polską onomastyką (cykl artykułów, od 1932 r.). Zajmował się również historią języka literackiego, wydając takie prace, jak Czy Jan Seklucjan mazurzył? (1937), Kultura językowa w Polsce XVI wieku. I. Polemika poprawnościowa między J. Małeckim a J. Seklucjanem (1938), II. Polemika poprawnościowa J. Małeckiego z S Murzynowskim (1939). Rospond często prowadził badania terenowe, wyjeżdżając także poza Polskę, na przykład w lipcu 1938 r. udał się na Słowację, aby badać osadnictwo polskie111

Na LNUIF pracował jeszcze w pierwszej połowie 1941 r., a po zajęciu Lwowa przez Niemców wyjechał z miasta. Później przebywał w podkrakowskich Liszkach, gdzie włączył się w t ajne nauczanie. Wiosną 1945 r. powrócił na UJ, natomiast jesienią przyjechał do Wrocławia, aby współtworzyć Katedrę Języka Polskiego wchodzącą w skład Instytutu Filologii Polskiej i Słowiańskiej, którą kierował jako profesor do 1969 r. Był

111 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1640, k. 16, AUWR_UA_000_26_0_5_1640_56714&view=single&p=17

Il. 18. Kamienica, w której mieszkał Stanisław Rospond, Lwów, ul. P. Chmielowskiego 10, m 2 (styczeń 1939) (obecnie ul. Chlibowa 10)

także pierwszym rektorem WSP we Wrocławiu (działającej potem w O polu), w k tórej prowadził Katedrę Języka Polskiego. W latach 1958–1960 pełnił funkcję dziekana Wydziału Filologicznego UWr.

W latach powojennych pracował w Komisji Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych. Był autorem około 600 prac, w t ym 55 książek, m.in. takich jak : Zabytki języka polskiego na Śląsku (1948), Studia nad językiem polskim XVI wieku (1949), Słownik nazw geograficznych Polski zachodniej i północnej (1951).

Zmarł 16 pa ździernika 1982 we Wrocławiu. Został pochowany na cmentarzu Grabiszyńskim.

3. Asystentki Laboratorium Fonetyki Eksperymentalnej

Działające na UJK Laboratorium Fonetyki Eksperymentalnej formalnie podlegało romaniście Zygmuntowi Czernemu, jednak faktycznie od 1935 r. kierowała nim Maria Dłuska. Z jednostką tą byli związani zarówno poloniści, jak i slawiści oraz romaniści, którzy mogli uczestniczyć w prowadzonych przez Dłuską i jej asystentki ćwiczeniach kimograficznych, palatograficznych, a także w obserwacji bezpośredniej (ćwiczono m.in. słuch fonematyczny, analizowano cechy artykulacyjne głosek języków słowiańskich i f rancuskiego). LFE zasilały romanistki – asystentki Czernego, których postacie przedstawiamy poniżej.

Anna Dąbrowska, Anna Burzyńska-Kamieniecka

Zofia Izdebska-Sokolnicka

Zofia Sokolnicka urodziła się 7 sierpnia 1905 r. we Lwowie. Była córką Gabriela Sokolnickiego – znanego lwowskiego profesora, rektora Politechniki Lwowskiej. Będąc absolwentką WH, z w ykształcenia romanistką, została przyjęta do pracy na UJK jako asystentka młodsza w LFE na podstawie poruczenia obowiązków od 1 lutego do 30 września 1930 r. w w ymiarze 6 godzin tygodniowo112. Jej zatrudnienie w t ym charakterze było następnie wielokrotnie przedłużane aż do 30 września 1934 r. Po II wojnie została we Lwowie i pracowała m.in. jako wykładowczyni języka francuskiego na LNUIF; w 1982 r. wyjechała na stałe do Polski, gdzie niebawem zmarła.

Maria Oszczepalska

Maria Oszczepalska urodziła się 30 września 1912 r. w Daleszycach (województwo kieleckie). Ukończyła Państwowe Żeńskie Gimnazjum im. bł. Kingi w Kielcach, po maturze rozpoczęła studia na UJK w roku akademickim 1931/32 w zakresie filologii romańskiej113 Jako studentce IV roku na wniosek Czernego powierzono jej obowiązki zastępcy asystenta w LFE od 1 listopada 1934 r. do 31 sierpnia 1935 r. W 1938 r. zrezygnowała z asystentury na UJK i objęła posadę nauczycielki w Piekarach Śląskich114. Dalsze jej losy są nieznane.

Ewa Rzadkowska

Ewa Rzadkowska urodziła się 24 maja 1913 r. we wsi Niechcice w województwie łódzkim. Będąc absolwentką Wydziału Humanistycznego UJK, od 1 października 1937 r. do 31 sierpnia 1938 r. pracowała jako zastępca asystenta w LFE115 na miejsce M. Oszczepalskiej. Zgodnie z uchwałą Rady WH z kwietnia 1939 r.116 miała przyjąć obowiązki asystenta starszego na filologii romańskiej od 1 września 1939 r. do 31 sierpnia 1940 r. na miejsce polonistki i asystentki młodszej w Katerze Filologii Romańskiej Niny Wrabec (1912–2000)117. W dokumentach archiwalnych nie ma jednak informacji o objęciu przez Rzadkowską tej posady.

Od 1945 r. pracowała na Uniwersytecie Wrocławskim, a od 1953 r. była związana z romanistyką na Uniwersytecie Warszawskim (od 1970 r. jako profesor). Zajmowała się historią literatury francuskiej i przekładem. Zmarła 14 kwietnia 2009 r. w Warszawie.

112 DALO, z. 26, op. 5, spr. 765, k. 2, AUWR_UA_000_26_0_5_765_51600&view=single&p=4

113 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1437, k.10, AUWR_UA_000_26_0_5_1437_56743&view=single&p=10.

114 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1437, k. 66, AUWR_UA_000_26_0_5_1437_56743&view=single&p=64

115 DALO, z. 26, op. 5, spr. 657, k. 8, AUWR_UA_000_26_0_5_657_52172&view=single&p=9.

116 DALO, z. 26, op. 5, spr. 657, k. 21 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_657_52172&view=single&p=24

117 DALO, z. 26, op. 5, spr. 311, AUWR_UA_000_26_0_5_311_51644.

Lwowskim

Janina Kalita

Janina Kalita urodziła się 10 stycznia 1918 r. w Olewsku (ukr. Олевськ, obecnie Ukraina). W 1936 r. rozpoczęła studia na Wydziale Humanistycznym UJK (filologia romańska). Jako studentka III roku została zatrudniona na stanowisku zastępcy asystenta (po M. Oszczepalskiej) w LFE na rok akademicki 1938/39 118, z przedłużeniem umowy od 1 września 1939 r. do 31 sierpnia 1940 r119.

4. Metodycy nauczania literatury i języka polskiego

Kształcenie przyszłych nauczycieli polonistów zostało rozwinięte na UJK przez

Juliusza Kleinera i obejmowało dwustopniowe seminaria oraz trzystopniowe ćwiczenia, związane z realizacją takich przedmiotów z metodyki historii i teorii literatury, jak teoria i metodyka badań literackich (wraz z k rytyką i analizą tekstu), lektura i literatura polska w szkole średniej i literatura polska w klasach wyższych szkoły średniej. W ramach przygotowania do zawodu nauczyciela na polonistyce lwowskiej odbywały się także wykłady i ćwiczenia z dydaktyki, które obejmowały metodykę nauczania literatury i języka ojczystego. Zajęcia tego rodzaju miały charakter praktyczny (pokazowe lekcje) i były prowadzone przez doświadczonych nauczycieli gimnazjalnych, zatrudnianych na zlecenia. Ich sylwetki zostały zaprezentowane poniżej.

Juliusz Balicki

Juliusz Balicki urodził się w 1890 r. Był nauczycielem VI Państwowego Gimnazjum we Lwowie. Jest autorem wielu podręczników do języka polskiego i literatury oraz współautorem ze Stanisławem Maykowskim najlepszych podręczników do nauki języka polskiego, m.in. Kraj lat dziecinnych. Pierwszy rok nauki języka polskiego w szkołach średnich ogólnokształcących, Lwów 1926, Będziem Polakami. Drugi rok nauki języka polskiego w s zkołach średnich ogólnokształcących, Lwów 1928, Okno na świat: szósty rok nauki języka polskiego w s zkołach powszechnych, Lwów 1934. Na mocy uchwały senatu UJK z 21 listopada 1927 r. Balickiemu powierzono w roku akademickim 1927/28 lektorat dydaktyki języka polskiego, co Ministerstwo WRiOP zatwierdziło reskryptem z 30 listopada 1927 r.120 Zajęcia te były również kontynuowane w roku akademickim 1928/29, a następnie w kolejnych latach jako ćwiczenia z dydaktyki języka polskiego (do 1930 r.).

Zmarł 16 kwietnia 1963 r. w Tarnowie.

118 DALO, z. 26, op. 5, spr. 781, k. 7 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_781_56853&view=single&p=8.

119 DALO, z. 26, op. 5, spr. 781, k.12, AUWR_UA_000_26_0_5_0781_56853&view=single&p=13

120 DALO, z. 26, op. 5, spr. 52, k.1 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_52_49131&view=single&p=2.

Dąbrowska, Anna Burzyńska-Kamieniecka

Zygmunt Gerstmann

Zygmunt Gerstmann prowadził na UJK zajęcia z dydaktyki języka polskiego w ramach godzin zleconych w roku akademickim 1930/31121. Miał wtedy w 2 i 3 trymestrze 1 godzinę wykładu „Główne zasady nauczania języka polskiego w szkołach średnich” i 2 godziny ćwiczeń tygodniowo „Lektura czytanek dla klas I–III gimnazjum” (w zastępstwie za Balickiego)122. Był dyrektorem Żeńskiego Gimnazjum im. Henryka Sienkiewicza w Drohobyczu, a także nauczycielem gimnazjalnym we Lwowie. Po II wojnie światowej zamieszkał w Bytomiu, gdzie zmarł ok. 1960 r.

Ryszard Skulski

Ryszard Skulski urodził się 4 lutego 1890 r. w Sołotwinie (ukr. Солотвин, obecnie Ukraina). Ukończył filologię polską i k lasyczną na UJK, w roku szkolnym 1912/13 odbył w lwowskim VI Gimnazjum praktykę nauczycielską pod kierunkiem Juliusza Kleinera (język polski) i Jana Oki (język łaciński). Egzamin nauczycielski zdał w 1913 r., a w 1914 r uzyskał stopień doktora. Walczył w I wojnie światowej, uczestniczył w obronie Lwowa. Jako nauczyciel pracował w państwowych i prywatnych gimnazjach (we Lwowie uczył do 1941 r., a następnie do 1944 r. uczestniczył w t ajnym nauczaniu). W w ydawnictwie „Ossolineum” redagował podręczniki szkolne (razem z Henrykiem Gaertnerem i Stanisławem Łempickim Między dawnymi a nowymi laty. Czytania dla I klasy gimnazjów, 1937). Należał do organizacji związanych z oświatą, pracował też jako zastępca Ministerialnej Podkomisji do Oceny Książek i Podręczników Szkolnych. Prowadził również działalność naukową, publikując w czasopismach takich jak „Pamiętnik Literacki” i „Przegląd Humanistyczny”; pełnił też funkcję sekretarza Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza. Badał dzieje polonistyki gimnazjalnej, opracowując takie problemy, jak: Pierwsze ślady recepcji Mickiewicza w szkole polskiej (1934), „Pan Tadeusz” jako książka szkolna (1934), Krasicki jako autor szkolny (1936), Z dziejów polonistyki lwowskiej (1936), a t akże podejmując analizę zagadnień komparatystycznych, np. O widiusz – Polakiem (1913).

Skulski prowadził w latach 1931–1939 na UJK zajęcia z dydaktyki języka polskiego (metodyka nauczania literatury polskiej i p owszechnej). Były to „ćwiczenia zlecone” w liczbie 3 (1931/32)123 lub 2 godzin tygodniowo (1937–1939)124. Podczas okupacji sowieckiej nie pracował na UJK, a po zajęciu Lwowa przez Niemców brał udział w tajnym nauczaniu.

121 DALO, z. 26, op. 5, spr. 407, k.1 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_407_51619&view=single&p=3

122 DALO, z. 26, op. 5, spr. 407, k. 2, AUWR_UA_000_26_0_5_407_51619&view=single&p=4.

123 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1739, k.1 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1739_56692&view=single&p=2

124 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1739, k. 2 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1739_56692&view=single&p=3.

W 1945 r. pracował jako nauczyciel w gimnazjum i liceum w Tuchowie, a 1947 r. przeniósł się do Krakowa i uczył w jednym z t amtejszych liceów. Kontynuował badania naukowe. Zmarł w 1951 r.

Juliusz Kijas

Urodził się 23 k wietnia 1899 r. w Głogowie koło Rzeszowa. Ukończył UJ (doktorat w 1922 r. na podstawie rozprawy Kaczkowski jako współzawodnik Sienkiewicza), na UJK od 1935 r. do 1939 r. prowadził zajęcia z metodyki nauczania języka ojczystego. Od 1922 r. był „etatowym urzędnikiem państwowym”, czyli profesorem w g imnazjach Rzeszowa, Przemyśla i Lwowa. W 1932 r. został kierownikiem Ogniska Metodycznego Nauki Języka Polskiego we Lwowie125.

Kijas na zajęciach analizował wybrane zagadnienia metodyczne na podstawie podręczników gimnazjalnych; wymagał także od studentów przygotowania i omówienia lekcji oraz ich obserwowania i prowadzenia. W roku akademickim 1937/38 oraz 1938/39 prowadził 2 godz. ćwiczeń w t ygodniu126. Badania naukowe Kijasa dotyczyły historii literatury, zwłaszcza twórczości H. Sienkiewicza: Źródła historyczne „Ogniem i mieczem” (1927), Źródła historyczne „Potopu” (1936). Podczas okupacji niemieckiej brał udział w tajnym nauczaniu.

Po II wojnie światowej pracował na UJ, w 1951 r. został adiunktem, a w 1959 r otrzymał habilitację na podstawie pracy Michał Czajkowski pod urokiem Sienkiewicza. Karierę naukową zakończył jako docent.

Zmarł 7 lutego 1967 r. w Krakowie.

Podsumowanie

Językoznawstwo polskie na Uniwersytecie Lwowskim reprezentowali znakomici badacze. Początkowo zajmowali się nie tylko językiem polskim, lecz także innymi językami słowiańskimi, a więc ich działalność obejmowała również slawistykę. Szczególnie zasłużyli się na tym polu dwaj wybitni językoznawcy: Tadeusz Lehr-Spławiński i Jerzy Kuryłowicz, odkrywając prawidła dotyczące rozwoju języka prasłowiańskiego i języków słowiańskich, co miało istotny wpływ na rozwój polskiej fonetyki historycznej. Nie bez znaczenia są też wybitne osiągnięcia w zakresie fonologii (zwłaszcza Henryka Ułaszyna, Jerzego Kuryłowicza i Zdzisława Stiebera) oraz fonetyki (Marii Dłuskiej), a także polskiej stylistyki i systemu słowotwórczego (Henryka Gaertnera). Należy także podkreślić dokonania dialektologiczne Kazimierza Nitscha i Zdzisława Stiebera oraz onomastyczne

125 DALO, z. 26, op. 5, spr. 846, k.1 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_846_56844&view=single&p=3

126 DALO, z. 26, op. 5, spr. 846, k. 3 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_846_56844&view=single&p=5.

Anna Dąbrowska, Anna Burzyńska-Kamieniecka

Witolda Taszyckiego i Stanisława Rosponda. Na uwagę zasługuje także niezwykle owocna dla polskiej ortografii współpraca Witolda Taszyckiego i Stanisława Jodłowskiego, która przyczyniła się do ustalenia zasad pisowni polskiej. Stwierdzić zatem wypada, że to właśnie dzięki badaniom prowadzonym przez lwowskich uczonych rozwinęło się językoznawstwo polskie, osiągając w dwudziestoleciu międzywojennym wysoki poziom.

Po II wojnie światowej lingwiści wykształceni we Lwowie tworzyli lub wspomogli tworzenie polonistyk na uniwersytetach w całej Polsce, na przykład T. Lehr-Spławiński kierował Katedrą Slawistyki na UJ, a W. Taszycki był kierownikiem kilku katedr na tym samym uniwersytecie. Z. Stieber kontynuował pracę na uniwersytach w Ł odzi i Warszawie. S. Bąk, S. Rospond i J. Kuraszkiewicz zakładali polonistykę na Uniwersytecie Wrocławskim, S. H rabec natomiast pracował na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika i później na Uniwersytecie Łódzkim. Dzięki ich pracy naukowej prowadzonej we Lwowie powojenne językoznawstwo polskie nie zaczynało wszystkiego od nowa, lecz kontynuowało wcześniejsze osiągnięcia.

Tabela 1. Profesorowie i docenci lwowskiej polonistyki

Lp.Imię i nazwiskoOkres działalności na UL/UJK/LNUIF Stopień naukowy, jednostka, pełniona funkcja na UL/UJK/ LNUIF Nazwy prowadzonych zajęć (wykłady, seminaria, ćwiczenia) na UL/UJK/ LNUIF (wybór przedmiotów z zakresu językoznawstwa polskiego)

1.Antoni Małecki 1856–18731866–1867 dziekan Wydziału Filozoficznego 1871–1873 rektor UJK –G ramatyka polska –P raktyczne ćwiczenia w języku polskim ( publice ) –G ramatyka języka polskiego ze stanowiska filologii porównawczej

2.Antoni Kalina 1877–19041887 profesor nadzwyczajny 1894 dziekan Wydziału Filozoficznego 1895 prodziekan Wydziału Filozoficznego 1904 –rektor UJK –N auka o k oniugacji języka polskiego z u względnieniem języka starosłowiańskiego –H istoria języka polskiego –D eklinacja języka polskiego

3.Adam Kryński 1908–19141908 kierownik Katedry Filologii Słowiańskiej –M orfologia języka polskiego –O bjaśnienia zabytków starosłowiańskich i staropolskich

–O bjaśnianie zabytków staropolskich wraz z ćwiczeniami

–O słowie polskim i jego koniugacji

–D zisiejszy język polski –G łosownia języka polskiego –H istoryczno-porównawcza morfologia języka polskiego: I. Koniugacja –K oniugacja języka polskiego, część II: Znaczenie i używanie form –O mowie Kaszubów –Ć wiczenia w g ramatyce polskiej (dla początkujących jako wstęp do seminarium)

4.Kazimierz Nitsch1916–1920profesor zwyczajny

5.Henryk Ułaszyn 1920–1922profesor zwyczajny –F onetyka opisowa języka polskiego –S eminarium w zakresie języka polskiego –G łosownia historyczna języka polskiego –P roseminarium języka polskiego dla początkujących –S eminarium języka polskiego, czytanie i ob jaśnianie tekstów staropolskich

6.Tadeusz Lehr- -Spławiński 1922–1929profesor zwyczajny –Z abytki językowe staropolskie do końca XV wieku –O bjaśnianie wybranych tekstów staropolskich (seminarium) –G łosownia polska –M orfologia polska –S kładnia języka polskiego –D ialektologia polska –P olskie samogłoski ścieśnione i ich pochodzenie –P roseminarium polskie: Ćwiczenia w z akresie gramatyki polskiej i s taro-cerkiewno-słowiańskiej –P roseminarium języka polskiego (ze współudziałem asyst. S. Bąka) –S eminarium języka polskiego: Czytanie i ob jaśnianie tekstów staropolskich i staro-cerkiewno-słowiańskich (wspólnie z asystentem dr. J. Janowem)

–S eminarium języka polskiego: Lektura tekstów staropolskich, staro-cerkiewno-słowiańskich i p olskich dialektycznych (ze współudziałem asyst. S. Bąka)

–P rzegląd zabytków języka staropolskiego

–G łosownia historyczna języka polskiego

–H istoryczna fleksja języka polskiego

7.Henryk Gaertner 1926–19351926–1934 profesor nadzwyczajny 1934–1935 profesor zwyczajny

–R ozwój form czasownika

–D ialekty polskie

–S kładnia języka polskiego

–D ydaktyka gramatyki języka polskiego

–S łowotwórstwo polskie

–Z arys dziejów języka polskiego

–Z adania i metody badań stylistyczno-językowych

–Z arys stylistyki językowej

–T eoria zdania i wyrażeń syntaktycznych

–W stęp do nauki o języku polskim

–H istoria języka polskiego do końca XV wieku

–P olskie nazwy miejscowe –G łosowania historyczna języka polskiego –W ybrane zagadnienia z z akresu polskich nazw osobowych i m iejscowych

–P roblem pochodzenia polskiego języka literackiego –W stęp do dziejów języka polskiego

–G ramatyka opisowa średniowiecznej polszczyzny

8.Witold Taszycki 1929–1940 od 1936 profesor zwyczajny 1929–1936 profesor nadzwyczajny; kierownik Seminarium Słowiańskiego 1936–1940 profesor zwyczajny; kierownik Zakładu Języka Polskiego

–P olskie nazwy miejscowe

–N azwiska polskie

–Ć wiczenia z języka polskiego dla początkujących

–Ję zykoznawstwo polskie w latach 1915–1934

–W skazówki bibliograficzne do studium języka polskiego

–G ramatyka historyczna języka polskiego

–D ialekty języka polskiego

–O elementach fonetyki eksperymentalnej i opisowej

–Z pogranicza polskiej fonetyki i fonologii

wiczenia palatograficzne

wiczenia kimograficzne –Ć wiczenia fonetyczne wyższe dla polonistów

9.Maria Dłuska 1935–19411934 adiunkt 1935 kierownik Laboratorium Fonetyki Eksperymentalnej 1936 docent

–C zynniki muzyczne w prozie i poezji

–E lementy rytmiki *

–D ialekt kaszubski –D ialektologia

10.Zdzisław Stieber 1937–1940profesor nadzwyczajny

* Przewidziane były na rok akademicki 1939/40 (Chrostek 2016: 517).

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/434364/edition/347334/content [dostęp online: 29.02.2024].

2. Pomocnicze siły naukowe: asystenci i adiunkci

Tabela

Lp.Imię i nazwiskoLata działalności na UL/UJK/ LNUIF Stopień naukowy, jednostka, pełniona funkcja na UL/UJK/ LNUIF Nazwy prowadzonych zajęć (wykłady, seminaria, ćwiczenia) na UL/UJK/ LNUIF (wybór przedmiotów z zakresu językoznawstwa polskiego)

1.Stefania Wójcik1921–19221921–1922 asystentka młodsza II stopnia; Katedra (Seminarium) Języka Polskiego

2.Janina Dalbor 1921–19231921–1922 asystentka młodsza III stopnia; 1922–1923 asystentka młodsza I stopnia; Katedra (Seminarium) Języka Polskiego

3.Stanisław Bąk 1925–19281925–1926 asystent młodszy; 1926–1929 asystent starszy (zrezygnował 6.09.1928); doktor w Katedrze Języka Polskiego i Filologii Słowiańskiej –P roseminarium języka polskiego dla początkujących (ze współudziałem prof. H. Gaertnera) –S eminarium języka polskiego: Lektura tekstów staro-cerkiewnosłowiańskich, staropolskich i p olskich gwarowych dla młodszych słuchaczy (ze współudziałem prof. H. Gaertnera) –S eminarium języka polskiego: Lektura tekstów staropolskich, staro-cerkiewno-słowiańskich i p olskich dialektycznych (ze współudziałem prof. T. Lehra-Spławińskiego) –P roseminarium z j ęzyka polskiego (ze współudziałem prof. T. Lehra-Spławińskiego)

–P roseminarium języka polskiego dla początkujących (wspólnie z d oc. J. Janowem); –P roseminarium języka polskiego (wspólnie z doc. J. Janowem)

4.Władysław Kuraszkiewicz 1928–19291928–1929 asystent starszy w Katedrze Języka Polskiego i Filologii Słowiańskiej; doktor –

5.Stanisław Jodłowski 1929–19321929–1932 asystent starszy w Katedrze Języka Polskiego i Filologii Słowiańskiej; doktor

6.Franciszek Jakubowski 1930–19341930–1932 asystent młodszy; 1932–1934 asystent starszy w Katedrze Filologii Słowiańskiej i Języka Polskiego; doktor

7.Zygmunt Rysiewicz 1932–19361932–1933 asystent młodszy wolontariusz; 1933–1936 asystent starszy w Katedrze Języka Polskiego; doktor

8.Stefan Hrabec 1932–1940? * 1932 demonstrator i zastępca asystenta; 1932–1934 zastępca asystenta; 1934–1937 asystent młodszy; 1937–1940 asystent starszy w Katedrze Języka Polskiego i Filologii Słowiańskiej; doktor

–P roseminarium języka polskiego (z prof. W. Taszyckim)

–T oponomastyka w służbie badań historyczno-osadniczych

9.Stanisław Rospond 1936–19411936–1941 asystent starszy w Katedrze Języka Polskiego; docent, doktor

* Znak zapytania wskazuje na brak informacji i/lub informacji pewnych dotyczących rzeczywistego końca zatrudnienia na UJK/ LNUIF.

–(kreska) brak danych Źródło: Opracowanie własne na podstawie: https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/434364/edition/347334/content [dostęp online: 29.02.2024].

Tabela 3. Laboratorium Fonetyki Eksperymentalnej (LFE)

Uczniowie (wybór)

Nazwy prowadzonych zajęć (wykłady, seminaria, ćwiczenia) na UL/UJK/LNUIF (wybór przedmiotów z zakresu językoznawstwa polskiego)

Lp.Imię i nazwiskoLata działalności na UL/UJK/ LNUIF Stopień naukowy, jednostka, pełniona funkcja na UL/UJK/LNUIF

Zdzisława Kopczyńska, Lucylla Pszczołowska, Stefan Sawicki, Adam Kulawik, Tadeusz Kuryś, Zbigniew Siatkowski, Stanisław Balbus

1.Maria Dłuska1935–19411934 adiunkt 1935 kierownik LFE 1936 docent –O elementach fonetyki eksperymentalnej i opisowej –Z pogranicza polskiej fonetyki i fonologii –Ć wiczenia palatograficzne –C zynniki muzyczne w prozie i poezji –E lementy rytmiki –S łowo i jego znaczenie ** –M owa jako zjawisko historyczne ** –M owa a dialekt ** –H istoria pisma ** –H istoria lingwistyki **

2.Zofia Izdebska- -Sokolnicka 1930–19341930–1934 asystentka młodsza w LFE; doktor Ze współudziałem prof. Z. Czernego: –Ć wiczenia z fonetyki eksperymentalnej dla początkujących –K ierownictwo prac samodzielnych –Ku rs przygotowawczy do ćwiczeń wyższych dla starszych studentów

3.Maria Oszczepalska 1934–19351934–1935 zastępca asystenta w LFE

4.Ewa Rzadkowska 1937–19381937–1938 zastępca asystenta w LFE

5.Janina Kalita1938–1940? * 1938–1940 zastępca asystenta w LFE

* Znak zapytania wskazuje na brak informacji i/lub informacji pewnych dotyczących rzeczywistego końca zatrudnienia na UJK/LNUIF . ** Zajęcia planowane do realizacji w roku akademickim 1940/41 (Inglot 1995: 250). –(kreska) brak danych Źródło: Opracowanie własne na podstawie: https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/434364/edition/347334/content [dostęp online: 29.02.2024].

Tabela 4. Metodycy nauczania literatury i języka polskiego

Lp. Imię i nazwiskoLata działalności na UL/UJK/ LNUIF Stopień naukowy, jednostka, pełniona funkcja na UL/UJK/ LNUIF Nazwy prowadzonych zajęć (wykłady, seminaria, ćwiczenia) na UL/UJK/ LNUIF (wybór przedmiotów z zakresu językoznawstwa polskiego)

1.Juliusz Balicki 1927–1930doktor; lektorat dydaktyki języka i literatury polskiej na Wydziale Humanistycznym (godziny zlecone) –D ydaktyka języka polskiego w szkołach średnich ogólnokształcących –A naliza literacka w szkole średniej –Ć wiczenia praktyczne z z akresu dydaktyki języka polskiego (programy, lektura, referaty, lekcje teoretyczne, omawianie lekcji praktycznych) –D ydaktyka języka polskiego (lektura i literatura) –W ypracowania piśmienne oraz ćwiczenia w mówieniu w szkole średniej –Ć wiczenia z zakresu dydaktyki języka polskiego (omawianie lekcji teoretycznych i praktycznych, referaty, sprawozdania itd.)

–Z agadnienie tzw. historii literatury w szkole

Ć wiczenia: Nie-Boska komedia Krasińskiego jako przedmiot lektury szkolnej

1930–1931doktor; ćwiczenia zlecone z dydaktyki języka polskiego na Wydziale Humanistycznym –Z asady lektury utworów literackich w szkole średniej –Ć wiczenia: Interpretacja „lektury podstawowej” dla kl. VI gimnazjum

–O ć wiczeniach w m ówieniu i w ypracowaniach piśmiennych z j ęzyka polskiego –Ć wiczenia: Twórczość liryczna A. Asnyka jako przedmiot lektury szkolnej

1931–1939doktor; ćwiczenia zlecone z dydaktyki języka polskiego na Wydziale Humanistycznym –Ć wiczenia z d ydaktyki języka polskiego: Lektura na tzw. stopniu średnim i wyższym –Ć wiczenia z d ydaktyki języka polskiego: Lektura według nowych programów szkolnych –Ć wiczenia z d ydaktyki języka polskiego: Lektura w k l. I i I I nowego gimnazjum –Ć wiczenia z d ydaktyki języka polskiego: Lektura w k l. I, II i I II nowego gimnazjum –Ć wiczenia z d ydaktyki języka polskiego. Lektura w n owym gimnazjum ze szczególnym uwzględnieniem klasy IV –Ć wiczenia z d ydaktyki języka polskiego. Lektura w n owym gimnazjum i liceum według nowych programów i nowych podręczników –Ć wiczenia z d ydaktyki języka polskiego. Lektura nowych wypisów gimnazjalnych i licealnych

2.Zygmunt Gerstmann

3.Ryszard Skulski

Lp. Imię i nazwiskoLata działalności na UL/UJK/ LNUIF Stopień naukowy, jednostka, pełniona funkcja na UL/UJK/ LNUIF Nazwy prowadzonych zajęć (wykłady, seminaria, ćwiczenia) na UL/UJK/ LNUIF (wybór przedmiotów z zakresu językoznawstwa polskiego)

4.Juliusz Kijas 1935–1939doktor; ćwiczenia zlecone z dydaktyki nauki o języku na Wydziale Humanistycznym –G łówne zagadnienia dydaktyki nauki o j ęzyku w n owym gimnazjum (ilustrowane lekcjami praktycznymi w O gnisku Metodycznym nauki języka polskiego) –Z asadnicze formy ćwiczeń w mówieniu i w pisaniu w nowym gimnazjum –N auka o j ęzyku w k l. lIl i I V nowego gimnazjum (ćwiczenia ilustrowane lekcjami w Ognisku Metodycznym nauki języka polskiego)

–N auka o j ęzyku polskim w p ierwszych dwu klasach nowego gimnazjum (ćwiczenia ilustrowane lekcjami w O gnisku Metodycznym nauki języka polskiego) –Z agadnienia językowe w k l. I l iceum ogólnokształcącego (ćwiczenia ilustrowane lekcjami w Ognisku Metodycznym nauki języka polskiego)

–D ydaktyka ćwiczeń w m ówieniu i p isaniu w g imnazjum i l iceum (ilustrowana lekcjami)

–N auka o j ęzyku w d wu wyższych klasach gimnazjum (ilustrowana lekcjami)

–Z agadnienia językowe w l iceum ogólnokształcącym (ilustrowane lekcjami)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/434364/edition/347334/content [dostęp online: 29.02.2024].

Bibliografia

Źródła archiwalne

ALNUIF – Archiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki (ukr. Архiв Львiвcькoгo нaціoнaльнoгo унівepcитeту iмeнi Івaнa Фpaнкa)

Zespół P-119, opis 1: Sprawy osobowe pracowników

z. P-119, op. 1, spr. 253 − Czerny Zygmunt

z. P-119, op. 1, spr. 476 − Hrabec Stefan

z. P-119, op. 1, spr. 495 − Kalita Janina

z. P-119, op. 1, spr. 80 − Kleiner Juliusz

z. P-119, op. 1, spr. 102 − Longchamps de Bérier Roman

z. P-119, op. 1, spr. 544 − Olszewska Halina

z. P-119, op. 1, spr. 158 − Rospond Stanisław

z. P-119, op. 1, spr. 249 − Taszycki Witold

AUWr – Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego

sygn. 138/443 – Bąk Stanisław

sygn. 138/Rospond Stanisław

DALO − Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego (ukr. Дepжaвний apxiв Львiвcькoї oблacтi)

Zespół 26, opis 5: Sprawy personalne grona profesorskiego i urzędników

z. 26, op. 5, spr. 52 − Balicki Juliusz

z. 26, op. 5, spr. 142 − Bąk Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 164 − Bruchnalski Wilhelm

z. 26, op. 5, spr. 2068 − Czerny Zygmunt

z. 26, op. 5, spr. 545 − Dalbor Janina

z. 26, op. 5, spr. 583 − Dłuska Maria

z. 26, op. 5, spr. 408 − Gaertner Henryk

z. 26, op. 5, spr. 334− Gawroński Andrzej

z. 26, op. 5, spr. 407 − Gerstmann Zygmunt

z. 26, op. 5, spr. 484 − Hrabec Stefan

z. 26, op. 5, spr. 2232 − Jakubowski Franciszek

z. 26, op. 5, spr. 2250 − Janów Jan

z. 26, op. 5, spr. 652 − Jodłowski Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 779 − Kalina Antoni

z. 26, op. 5, spr. 781− Kalita Janina

z. 26, op. 5, spr. 846 − Kijas Juliusz

z. 26, op. 5, spr. 847, 848 − Kleiner Juliusz

z. 26, op. 5, spr. 986 − Krček Franciszek

z. 26, op. 5, spr. 990 − Kryński Adam

Dąbrowska, Anna Burzyńska-Kamieniecka

z. 26, op. 5, spr. 1028 − Kucharski Eugeniusz

z. 26, op. 5, spr. 1016 − Kuraszkiewicz Władysław

z. 26, op. 5, spr. 1016 − Kuryłowicz Jerzy

z. 26, op. 5, spr.1089 − Leciejewski Jan

z. 26, op. 5, spr. 1086 − Lehr-Spławiński Tadeusz

z. 26, op. 5, spr. 1096 − Longchamps Roman

z. 26, op. 5, spr. 1178 − Małecki Antoni

z. 26, op. 5, spr. 1357 − Nitsch Kazimierz

z. 26, op. 5, spr. 1396 − Ogonowski Emilian

z. 26, op. 5, spr. 1437 − Oszczepalska Maria

z. 26, op. 5, spr. 1512 − Pilat Roman

z.2 6, op. 5, spr. 1640 − Rospond Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 1669 − Rysiewicz Zygmunt

z. 26, op. 5, spr. 657 − Rzadkowska Ewa

z. 26, op. 5, spr. 1739 − Skulski Ryszard

z. 26, op. 5, spr. 765 − Sokolnicka-Izdebska Zofia

z. 26, op. 5, spr. 2168 − Stieber Zdzisław

z. 26, op. 5, spr. 1858 − Taszycki Witold

z. 26, op. 5, spr. 1883, 1884 − Tołłoczko Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 1920 − Ułaszyn Henryk

z. 26, op. 5, spr. 225 − Weigl Rudolf

z.26, op. 5, spr. 321 − Wójcik Stefania

z.26, op. 5, spr. 311 − Wrabec Nina

Opracowania. Źródła drukowane i internetowe

Bednarczuk Leszek (2011): Językoznawstwo na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, [w:] Universitati Leopoliensi trecentesimum quinquagesimum anniversarium suae fundatonis celebranti im memoriam Uniwersytetowi Lwowskiemu dla upamiętnienia trzysta pięćdziesiątej rocznicy jego fundacji. Materiały sesji zorganizowanej w dniach 14–15 stycznia 2011 w Krakowie przez Uniwersytet Jagielloński, Wyższą Szkołę Filozoficzno-Pedagogiczną „Ignatianum” w Krakowie, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Polską Akademię Umiejętności, red. W. Lohman, Kraków, 209–223.

Brzezińska Anna Weronika, Czachowski Hubert (2016): Wielkopolanin we Lwowie. Antoni Kalina (1846–1906) – slawista i etnograf, Wrocław–Ostrów Wielkopolski [https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/80583/edition/78747] [dostęp online: 28.12.2023].

Chrostek Mariusz (2016): Złote lata polonistyki lwowskiej (1919–1939), Rzeszów.

Dybiec Julian (2011): Uniwersytet Lwowski pod zaborem austriackim, [w:] Universitati Leopoliensi trecentesimum quinquagesimum anniversarium suae fundationis celebranti in memoriam.

Lwowskim

Uniwersytetowi Lwowskiemu dla upamiętnienia trzysta pięćdziesiątej rocznicy jego fundacji. Materiały sesji zorganizowanej w dniach 14–15 stycznia 2011 w Krakowie przez Uniwersytet Jagielloński, Wyższą Szkołę Filozoficzno-Pedagogiczną „Ignatianum” w Krakowie, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Polską Akademię Umiejętności, red. W. Lohman, Kraków, 65–76.

Inglot Mieczysław (1995): Polska kultura literacka Lwowa lat 1939–1941. Ze Lwowa i o Lwowie, Wrocław.

Kamieniecki Jan (2015): Z Wrocławia przez Berlin do Lwowa. Antoniego Kaliny wkład do badań nad dziejami języka polskiego, [w:] Польська мова та полоністика

з нагоди десятиліття кафедри польської філології

/ Język polski i polonistyka w Europie Wschodniej: przeszłość i współczesność. Praca zbiorowa z okazji dziesięciolecia Katedry Filologii Polskiej Narodowego Uniwersytetu Lwowskiego im. Iwana Franki, ред. І. Бундза et al., Київ, 75–86.

Kronika. Pogrzeb ś.p. Antoniego Kaliny (1906), „Gazeta Lwowska” 105 [ https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/42882/edition/37313/content] [dostęp online: 15.07.2024].

Lesiakowski Andrzej Piotr (2018): „Gramatyka języka polskiego większa” Antoniego Małeckiego – gramatyka, która wprowadziła metodę historyczno-porównawczą do polskich badań nad językiem, „Poradnik Językowy” 6, 103–109.

Malec Maria (2009): Witold Taszycki (1898 – 1979), „LingVaria” 2 (8), 171–178.

Maślanka Julian (2011): Lwowskie literaturoznawstwo, [w:] Universitati Leopoliensi trecentesimum quinquagesimum anniversarium suae fundatonis celebranti im memoriam. Uniwersytetowi Lwowskiemu dla upamiętnienia trzysta pięćdziesiątej rocznicy jego fundacji. Materiały sesji zorganizowanej w dniach 14–15 stycznia 2011 w Krakowie przez Uniwersytet Jagielloński, Wyższą Szkołę Filozoficzno-Pedagogiczną „Ignatianum” w Krakowie, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Polską Akademię Umiejętności, red. W. Lohman, Kraków, 350–374.

Matczuk Alicja (2019): Adam Antoni Kryński jako twórca bibliografii językoznawstwa polskiego, „Prace Filologiczne” 73, 245–260 [ https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https:// www.journals.polon.uw.edu.pl/index.php/pf/article/download/494/407/&ved=2ahUKEwimwtue7-WJAxXiRvEDHWxZLO8QFnoECBgQAQ&usg=AOvVaw3HaEv4N Wq7r0NR3J76nqeQ] [dostęp online: 30.12.2021].

Anna Dąbrowska, Anna Burzyńska-Kamieniecka

Nicieja Stanisław Sławomir (1998): Łyczaków, dzielnica za Styksem, Wrocław–Warszawa–Kraków. Nowi profesorowie na Uniwersytecie Lwowskim (1936), „Gazeta Lwowska” 245 [https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/50284/edition/44597?language=en] [dostęp online: 29.12.2023].

Redzik Adam (2017): Zarys historii Uniwersytetu Jana Kazimierza (perspektywa ustrojowa i ogólnouniwersytecka), [w:] Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, red., wstęp i zakończenie A. Redzik, Kraków, 43–196.

Rudnik-Karwatowa Zofia (2013): Bibliografia prac naukowych Zdzisława Stiebera, [w:] Zdzisław Stieber (1903–1980). Materiały i wspomnienia, red. D. Rembiszewska, 173–215 [https://ispan.waw.pl/ireteslaw/handle/20.500.12528/1947] [dostęp online: 18.11.2024].

Skarżyński Mirosław (2003): Poznańskie lata Henryka Ułaszyna, „Poznańskie Studia Polonistyczne”, Seria Językoznawcza 19 (1), 199–220 [https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://cejsh. icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.ojs-doi-10_14746_pspsj_2012_19_1_ 15/c/2303-2290.pdf&ved=2ahUKEwiCiJ3z7u-JAxVbR_EDHSF6L_8QFnoECBY QA Q&usg=AOvVaw24HiySggFu66kpQCDS_bAe] [dostęp online: 10.09.2024].

Sroka Łukasz Tomasz (2017): Wydział Humanistyczny, [w:] Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, red., wstęp i zakończenie A. Redzik, Kraków, 553–666.

Starzyński Stanisław (1894): Historia Uniwersytetu Lwowskiego 1869–1894, cz. 2, [w:] F. Finkel, S. Starzyński, Historia Uniwersytetu Lwowskiego, cz. 1–2, Lwów [https://polona.pl/item/historya-uniwersytetu-lwowskiego,NDkxMDMz] [dostęp online: 11.10.2019].

Stieber Zdzisław (2013): Lwowskie wspomnienia, [w:] Zdzisław Stieber (1903–1980). Materiały i wspomnienia, red. D. Rembiszewska, 245–266 [https://ispan.waw.pl/ireteslaw/handle/20.500.12528/1947] [dostęp online: 18.11.2024].

Szober Stanisław (1934): Adam Antoni Kryński: życie i praca, Warszawa [https://pbc.biaman.pl/dlibra/publication/33395/edition/32529?language=pl] [dostęp online: 30.12.2021].

Urbańczyk Stanisław (1993): Dwieście lat polskiego językoznawstwa (1751–1950), Kraków. Wojtycza Janusz: Stieber Zdzisław, [w:] Internetowy polski słownik biograficzny [www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/zdzislaw-stieber] [dostęp online: 29.12.2023].

Wrzesiński Wojciech (2011): Ostatnie lata dziejów Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, [w:] Universitati Leopoliensi trecentesimum quinquagesimum anniversarium suae fundatonis celebranti im memoriam. Uniwersytetowi Lwowskiemu dla upamiętnienia trzysta pięćdziesiątej rocznicy jego fundacji. Materiały sesji zorganizowanej w dniach 14–15 stycznia 2011 w Krakowie przez Uniwersytet Jagielloński, Wyższą Szkołę Filozoficzno-Pedagogiczną „Ignatianum” w Krakowie, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Polską Akademię Umiejętności, red. W. Lohman, Kraków, 436–454.

Uniwersytecie Lwowskim

Żlabowa Janina [Biogram]

[https://tmjp.pl/wp-content/uploads/2023/01/Janina-Zlabowa.pdf] [dostęp online: 02.03.24].

Żukowski Przemysław Marcin (2011): Młodzież Uniwersytetu we Lwowie na przełomie XIX i XX wieku, [w:] Universitati Leopoliensi trecentesimum quinquagesimum anniversarium suae fundatonis celebranti im memoriam Uniwersytetowi Lwowskiemu dla upamiętnienia trzysta pięćdziesiątej rocznicy jego fundacji. Materiały sesji zorganizowanej w dniach 14–15 stycznia 2011 w Krakowie przez Uniwersytet Jagielloński, Wyższą Szkołę Filozoficzno-Pedagogiczną „Ignatianum” w Krakowie, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Polską Akademię Umiejętności, red. W. Lohman, Kraków, 410–434.

Spis ilustracji

1. Dwie ostatnie strony recenzji habilitacji Antoniego Kaliny podpisanej przez Romana Pilata (1878)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 779, k. 7. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_779_52158& view=single&p=9&browser=seadragon 152

2. Informacja z Zakładu pogrzebowego „Concordia” o pogrzebie Antoniego Kaliny (1906)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 779, k. 62.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_779_52158& view=single&p=66&browser=seadragon 154

3. Grobowiec rodziny Ciemieniewskich. Cmentarz Łyczakowski (pole 59b, grób nr 82) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) ................................................. 154

4. Telegram z Ministerstwa Wyznań i Oświaty w sprawie powierzenia Adamowi Kryńskiemu wykładów z filologii słowiańskiej na rok akademicki 1914/15

DALO, z. 26, op. 5, spr. 990, k. 42.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_990_56817& view=single&p=41&browser=seadragon 155

5. Odpowiedź Adama Kryńskiego w sprawie objęcia posady na Uniwersytecie Lwowskim (1907)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 990, k. 61.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_990_56817& view=single&p=56&browser=seadragon 156

6. Podziękowania skierowane do Adama Kryńskiego za jego pracę (1915)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 990, k. 26 recto + verso. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_990_56817& view=single&p=26&browser=seadragon 157

7. Postanowienie Wydziału Filozoficznego w sprawie zwolnienia Kazimierza Nitscha na własną prośbę (1920)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1357, k. 10.

Anna Dąbrowska, Anna Burzyńska-Kamieniecka

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1357_56751& view=single&p=11&browser=seadragon 159

8. Maria Tarnawska i Tadeusz Lehr-Spławiński (Lwów, ul. Akademicka, obecnie prospekt T. Szewczenki) (ze zbiorów Joanny Tarnawskiej, uzyskane przez Tomasza Pudłockiego) ............................................................................................................. 162

9. Grobowiec rodziny Wehrsteinów. Cmentarz Łyczakowski (pole 11, grób nr 24c) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) 164

10. Poświadczenie przyjęcia przez Witolda Taszyckiego funkcji kierownika Seminarium Słowiańskiego na UJK (1929)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1858, k. 20a recto.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1858_56657& view=single&p=24&browser=seadragon ................................................................ 165

11. Odpis dyplomu doktorskiego Marii Dłuskiej (1935)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 583, k. 5.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_583_52186& view=single&p=8&browser=seadragon ..................................................................

12. Mianowanie asystentem młodszym Janiny Dalbor (1921)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 545, k. 9.

166

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_545_52194& view=single&p=11&browser=seadragon ................................................................. 169

13. Stanisław Bąk (Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego, sygn. 138/443 – Stanisław Bąk, fot. s. 1) 170

14. Zygmunt Rysiewicz (1935)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1669, k. 4.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1669_56711& view=single&p=5&browser=seadragon 173

15. Kamienica, w której mieszkał Stefan Hrabec. Lwów, ul. B. Pierackiego 50, II piętro (grudzień 1939) (obecnie ul. Zaliznyczna 50) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) ................................................................................................................ 174

16. Stanisław Rospond (Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego, sygn. 138/Rospond Stanisław, fot. s. 3) 175

17. Okładka teczki osobowej Stanisława Rosponda zawierającej m.in. podanie o przeniesienie rozprawy habilitacyjnej

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1640. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1640_56714& view=single&p=1&browser=seadragon .................................................................. 176

18. Kamienica, w której mieszkał Stanisław Rospond, Lwów, ul. P. Chmielowskiego 10, m 2 (styczeń 1939) (obecnie ul. Chlibowa 10) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata; 2024) 177

DOI: 10.34616/151536

Bartosz Juszczak

Uniwersytet Wrocławski

ORCID 0000-0002-7058-0384

Filologia słowiańska na Uniwersytecie Lwowskim

Początki dociekań filologicznych w Alma Mater Leopoliensis sięgają 1848 r.1, w którym została powołana Katedra Literatury Ruskiej. Na jej czele stanął profesor Jakub Hołowacki (ukr. Яків Головацький, w DALO jako Jakub Głowacki) (1814–1888)2, czołowy przedstawiciel ówczesnej ruskiej (ukraińskiej) inteligencji w Galicji. Propagował on idee jedności i odrębności narodu ruskiego, jego języka i k ultury. W roku akademickim 1863/64 piastował stanowisko rektora C.K Uniwersytetu im. Cesarza Franciszka I (UL). W latach 70. XIX w. następowała stopniowa polonizacja grona profesorskiego tej uczelni. Głównymi polskimi przedstawicielami kadry profesorskiej na ówczesnym uniwersytecie byli m.in. Antoni Kalina (1846–1906)3 oraz Adam Kryński (1844–1932)4. Kalina, który przybył do Lwowa w roku 1877, złożył na UL rozprawę habilitacyjną pt. Rys historii samogłosek staropolskiego języka w porównaniu z innymi językami starosłowiańskimi, a następnie w 1878 r. został docentem prywatnym gramatyki porównawczej języków słowiańskich5. W roku 1888 został mianowany profesorem nadzwyczajnym i kierownikiem Katedry Slawistyki6. Znaczącą rolę w rozwoju slawistyki lwowskiej odegrał również Adam Kryński, wybitny historyk języka, zaliczany do tzw. Szkoły Głównej obok Jana

1 Emilian Ogonowski (ukr. Омелян Огоновський) twierdził: „Rząd austriacki dowiedział się, że ruskie wykłady na uniwersytecie tylko wtedy mogą być pożyteczne dla naszego narodu, kiedy będzie położony niepodważalny fundament dla zasadniczego rozwoju języka ruskiego. Dlatego pomyślał on już w 1848 r najpierw wprowadzić katedrę języka i literatury ruskiej, a potem zaprowadzić inne katedry na lwowskim uniwersytecie” (cyt. za: Holyk 2018: 356).

2 DALO, z. 26, op. 5, spr. 437, AUWR_UA_000_26_0_5_437_51611.

3 DALO, z. 26, op. 5, spr. 779, AUWR_UA_000_26_0_5_779_52158

4 DALO, z. 26, op. 5, spr. 990, AUWR_UA_000_26_0_5_990_56817.

5 DALO, z. 26, op. 5, spr. 779, k. 36 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_779_52158&view=single&p=38

6 Jak podają Anna Brzezińska i Hubert Czachowski, praca na Uniwersytecie nie była dla Kaliny łatwa i napotykał wiele trudności zarówno w związku z pracą naukową, jak i w sferze materialnej (Brzezińska, Czachowski 2016: 50–51).

Baudouina de Courtenay i Lucjana Malinowskiego ( Nitsch 1960: 175). W 1908 r. objął Katedrę Filologii Słowiańskiej po Antonim Kalinie i k ierował nią do wybuchu I wojny światowej. Niezwykle istotne w okresie kierowania katedrą przez Kryńskiego było założenie Seminarium Filologii Słowiańskiej, przy którym zaczęła się również tworzyć biblioteka slawistyczna.

Po rozpadzie Austro-Węgier w 1918 r. nastąpiła reorganizacja uniwersytetu i f unkcjonujących w jego strukturach katedr. Na UL, który otrzymał 8 listopada 1919 r. imię polskiego króla Jana Kazimierza (UJK), zostały zamknięte dwie katedry slawistyczne języka ukraińskiego, kierowane przez Ołeksandra Kołessę (ukr. Олександр Колесса, w DALO jako Aleksander Kolessa) (1867–1945)7 i Kyryła Studynskiego (ukr. Кирило Студинський, w DALO jako Cyryl Studziński) (1868–1941)8 (Галенко 1996: 12).

Badania slawistyczne najbardziej rozwinęły się pod przewodnictwem polskich uczonych, tj. od 1916 r., kiedy kierownictwo katedry zostało powierzone polskiemu slawiście i w ybitnemu dialektologowi Kazimierzowi Nitschowi (1874–1958)9. Slawistyka lwowska ma zatem dużo krótszą historię w porównaniu z innymi polskimi ośrodkami naukowymi, ponieważ w pełnym polskim składzie istniała wyłącznie w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Niemniej jednak rozwijana tam działalność naukowa wniosła olbrzymi wkład w rozwój polskiego językoznawstwa i l iteraturoznawstwa, a także przyczyniła się do wykształcenia szerokiego grona wybitnych, cenionych i rozpoznawalnych w świecie slawistów10.

Struktura artykułu jest następująca: część I stanowi zarys dziejów lwowskiej slawistyki z uwzględnieniem jej struktury i działalności dydaktyczno-naukowej. W części II zostaną zaprezentowane sylwetki wybranych lwowskich slawistów z podziałem na profesorów, asystentów oraz innych pracowników nauki i lektorów.

Część I. Krótki zarys dziejów slawistyki

Badania slawistyczne na Uniwersytecie Lwowskim były kontynuowane przez polskich uczonych od 1916 r., z chwilą objęcia kierownictwa katedry przez wybitnego polskiego językoznawcę Kazimierza Nitscha. Katedra języka polskiego oraz katedra filologii słowiańskiej do 1920 r. stanowiły jedną strukturę11. W 1920 r. Katedrę Języka

7 DALO, z. 26, op.5, spr. 899, AUWR_UA_000_26_0_5_899_56831

8 DALO, z. 26, op.5, spr. 1833, AUWR_UA_000_26_0_5_1833_56666. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 176, AUWR_UA_001_P_119_0_1_176_66638

9 DALO, z. 26, op.5, spr. 1357, AUWR_UA_000_26_0_5_1357_56751.

10 W skład Katedry Filologii Słowiańskiej wchodzili również badacze zajmujący się w większym zakresie językoznawstwem polskim, którym poświęcono odrębny artykuł w niniejszym tomie.

11 Próba podziału katedry na dwie odrębne jednostki została podjęta 29 lipca 1919 r. w piśmie do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego zatytułowanym „Kierowanie osobnej katedry

Polskiego i Języków Słowiańskich podzielono na dwie katedry: Katedrę Literatury Słowiańskiej i K atedrę Języka Polskiego. Tę pierwszą powierzono kolejno: Henrykowi Ułaszynowi (1874–1956)12, Tadeuszowi Lehrowi-Spławińskiemu (1891–1965)13, Witoldowi Taszyckiemu (1898–1979)14 i Zdzisławowi Stieberowi (1903–1980)15. Drugą katedrą początkowo też kierował H. U łaszyn, później T. Lehr-Spławiński, Henryk Gaertner (1892–1935)16, po nim Witold Taszycki. Studenci polonistyki i slawistyki uczęszczali na wykłady i seminaria do tych samych wykładowców: Lehra-Spławińskiego, Gaertnera, Taszyckiego i Stiebera. Wszystkie katedry językowe, w t ym slawistyka, które do 1924 r. wchodziły w skład Wydziału Filozoficznego (WF), od 1 listopada 1924 r. weszły w skład nowo utworzonego (w w yniku podziału Wydziału Filozoficznego) Wydziału Humanistycznego (WH) (Starnawski 2010).

Struktura katedr uniwersyteckich Uniwersytetu Jana Kazimierza (UJK) w czasie reorganizacji i po niej była typowa dla polskich uniwersytetów. Składała się z profesora i asystenta (asystentów mogło być więcej niż jeden). W katedrze mógł pracować dodatkowo profesor venia legendi (pracownik z prawem do prowadzenia wykładów nieposiadający habilitacji). Kierownikami Katedry Filologii Słowiańskiej byli kolejno: w latach 1917–1920 Kazimierz Nitsch; w latach 1920–1921 Henryk Ułaszyn; od 1922 r. do 1929 r. Tadeusz Lehr-Spławiński; w latach 1929–1936 Witold Taszycki. Ostatnim, który pełnił tę funkcję (od 1937 r. do września 1939 r.), był Zdzisław Stieber. Od 11 września 1939 r. do 30 czerwca 1941 r. (a następnie od 1945 r. do 1950 r.) kierownikiem katedry został ukraiński filolog i et nograf Iłarion Swiencicki (ukr. Іларіон Свєнціцький, w DALO jako Hilarion Święcicki) (1876–1956)17. Pomimo stosunkowo częstych zmian kierownictwa katedra prężnie rozwijała swoją działalność w zakresie pogłębionych badań historii języków słowiańskich i wzajemnych powiązań między nimi (Галенко 1999: 61).

Warto wskazać odmienny w porównaniu ze współczesnym tryb wyłaniania kandydatów na kierowników katedr w dwudziestoleciu międzywojennym. Tradycją polskich

języka polskiego na Uniwersytecie we Lwowie oraz mianowanie Dra Henryka Ułaszyna zwyczajnym profesorem języka polskiego”.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1920, k. 1– 4, AUWR_UA_000_26_0_5_1920_56641&view=single&p=2 Ponownie podjęto ten temat w kolejnym piśmie. Początkowo Ministerstwo nie wyraziło zgody na utworzenie odrębnej katedry, motywując fakt odmowy następująco: „Ministerstwo Skarbu uznaje w z upełności motywy wniosku do realizacji jego jednakże na razie, dopóki inne bardziej żywotne potrzeby naszych Uniwersytetów nie znajdą pokrycia, przychylić się nie może”.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1920, k. 10, AUWR_UA_000_26_0_5_1920_56641&view=single&p=11

12 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1920, AUWR_UA_000_26_0_5_1920_56641.

13 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1086, AUWR_UA_000_26_0_5_1086_56799

14 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1858, AUWR_UA_000_26_0_5_1858_56657. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 249, AUWR_UA_001_P_119_0_1_249_66603

15 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2158, AUWR_UA_000_26_0_5_2168_62755.

16 DALO, z. 26, op. 5, spr. 408, AUWR_UA_000_26_0_5_408_51618

17 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1692, AUWR_UA_000_26_0_5_1692_56703.

uniwersytetów było ankietowe wyłanianie kandydatów do kierowania katedrą. Kandydaturę proponowali czołowi i zasłużeni przedstawiciele danej dyscypliny z różnych

ośrodków uniwersyteckich w Polsce – m.in. z Uniwersytetu Jagiellońskiego (UJ), Uniwersytetu Warszawskiego (UW), Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (USB). Musiała ona zostać zatwierdzona przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia

Publicznego (MWRiOP). W w yniku takiej procedury kierownikami Katedry zostali Witold Taszycki i później Zdzisław Stieber. Tematyka wykładów i ćw iczeń w K atedrze Filologii Słowiańskiej była ściśle związana z zainteresowaniami naukowymi profesorów, którzy w niej pracowali. Ciekawym rodzajem zajęć były seminaria, odbywające się raz lub dwa razy w t ygodniu w salach biblioteki. Wyznaczały one, jak pisze Irajida Hałenko, „image katedry” ( Галенко 1996: 13). Podczas zajęć seminaryjnych studenci pracowali z tekstami rękopiśmiennymi lub drukowanymi, zapoznawali się z literaturą naukową oraz pisali referaty, które były oceniane na forum. Najbardziej zdolni publikowali rezultaty swoich dociekań, inni zaś wysyłali prace na konkursy. Wykładane przedmioty poruszały zagadnienia ogólnojęzykoznawcze i specjalistyczne, związane m.in. z postrzeganiem i charakterystyką języków słowiańskich, gramatyką poszczególnych języków słowiańskich, w t ym języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, nauką języków słowiańskich18

Zainteresowania badawcze lwowskich slawistów były szerokie i wieloaspektowe. Koncentrowały się m.in. na dialektologii słowiańskiej, historii języków i literatur słowiańskich, onomastyce słowiańskiej, aspektach gramatycznych języków słowiańskich, odmianach środowiskowych języka.

Część II. Sylwetki slawistów Uniwersytetu Lwowskiego

Uwagi wstępne

W tej części opisuję uczonych lwowskich związanych z Katedrą Filologii Słowiańskiej. Przedstawiam sześć sylwetek profesorskich, trzy asystenckie oraz siedmiorga innych pracowników naukowych i lektorów języków słowiańskich. Wykorzystuję przede wszystkim teczki osobowe zarchiwizowane w Państwowym Archiwum Obwodu Lwowskiego (DALO).

Opisuję również w sposób szczegółowy okres działalności naukowo-dydaktycznej na UJK. W przypadku skąpych materiałów archiwalnych19 posiłkuję się artykułami naukowymi, danymi biograficznymi i encyklopedycznymi, poświęconymi poszczególnym uczonym,

18 Szczegółowe informacje na temat pracy naukowej lwowskich uczonych przedstawię w opisie sylwetek poszczególnych osób, a szczegółowy wykaz prowadzonych przez kadrę profesorską wykładów w tabeli po biogramach profesorów.

19 Mam na myśli teczki osobowe zawierające np. wyłącznie podania i umowy o pracę.

Lwowskim

dlatego w opisach ich dotyczących mogą pojawiać się dysproporcje natury faktograficznej i objętościowej.

1. Profesorowie

Kazimierz Nitsch

Kazimierz Nitsch zaliczany jest do wielkiej trójki – obok Jana Rozwadowskiego i Jana Łosia – językoznawców założycieli tzw. krakowskiej szkoły językoznawczej (Kurzowa 2000). Przez większą część swojego naukowego życia związany był z Uniwersytetem Jagiellońskim. Po ukończeniu filologii słowiańskiej i polskiej u mistrzów: językoznawcy, folklorysty, współzałożyciela Seminarium Filologii Słowiańskiej Lucjana Malinowskiego oraz profesora słowiańskiej gramatyki porównawczej i t wórcy szkoły kazańskiej w językoznawstwie Jana Baudouina de Courtenay, uzyskaniu doktoratu w 1898 r. z językoznawstwa polskiego (Przeniosło, Przeniosło 2022: 465), w 1905 r. otrzymał habilitację w zakresie filologii słowiańskiej na podstawie rozprawy Stosunki pokrewieństwa języków lechickich („Materiały i Prace Komisji Językowej AU” 1907, 3), napisanej pod kierunkiem swojego mistrza Jana Rozwadowskiego. Wykazał w niej znamienne pokrewieństwo języków zachodniosłowiańskich, które jak sąsiednie pasma tęczy stopniowo przechodzą w siebie, ale jak pasma końcowe nigdy się do siebie nie zbliżają. Języki te uszeregował ze względu na stopień pokrewieństwa następująco: w grupie lechickiej język połabski przechodzi w kaszubski, ten w polski, polski zaś stanowi przejście do dolnołużyckiego z grupy łużyckiej, dolnołużycki do górnołużyckiego, ten zaś zbliża się do języka czeskiego z grupy czeskiej, który dalej stanowi przejście do słowackiego. Wynika z tego, że np. język polski bliższy jest połabskiemu i dolnołużyckiemu niż np. słowackiemu czy czeskiemu. (Kurzowa 2000: 249)

Jeszcze przed otrzymaniem profesury wiele podróżował w celach naukowych. Pogłębiał swoją wiedzę w zakresie językoznawstwa polonistycznego i slawistycznego. Na przełomie 1903 i 1904 r. przebywał w Pradze u profesora filologii czeskiej i słowiańskiej Jana Gebauera (1838–1907), trzy lata później jako stypendysta w Wiedniu, Zagrzebiu i Belgradzie nawiązał bliższy kontakt z czołowym ówczesnym serbskim językoznawcą Aleksandrem Beliciem (1876–1960), z kolei w Sofii zapoznał się z dorobkiem naukowym bułgarskiego dialektologa Ljubomira Mileticza (1863–1937). Od 1908/09 spędził kilka miesięcy w Moskwie i Petersburgu, gdzie poznał rosyjskich językoznawców, m.in. Aleksieja Szachmatowa (1864–1920) i Aleksieja Sobolewskiego (1856–1929). W 1910 r. Nitsch został profesorem nadzwyczajnym filologii słowiańskiej na UJ i ściśle współpracował z Janem Łosiem. Uczony kontynuował swoje wcześniejsze badania m.in. nad polskimi dialektami oraz początkami polskiego języka literackiego, forsując tezę o wielkopolskiej genezie polszczyzny. Po dwuletnim wakacie, kiedy Katedrę Filologii Słowiańskiej w 1914 r

opuścił Adam Kryński, w g rudniu 1916 r. Nitsch został mianowany profesorem nadzwyczajnym filologii słowiańskiej. Obowiązki te sprawował od 1917 r. do 1920 r., łącząc je z f unkcją kierownika Zakładu Językoznawstwa Polskiej Akademii Umiejętności (PAU). Decyzją c.k. Namiestnictwa skierowaną do c.k. Urzędu podatkowego we Lwowie z 15 stycznia 1917 r. został podniesiony do godności profesora zwyczajnego.

W t ym czasie aktywność Nitscha nie ograniczała się tylko do prowadzenia badań naukowych. Poza pracą badawczą zajmował się sprawami organizacyjnymi, popularyzacją nauki i jej wykorzystaniem. Działalność na UL nie przeszkodziła mu we wzięciu udziału wraz z kartografem Eugeniuszem Romerem (1871–1954)20 oraz antropologiem Janem Czekanowskim (1882–1965)21 w konferencji pokojowej w Wersalu w 1919 r. w charakterze rzeczoznawcy w sprawach językowych na pograniczu polsko-czeskim i polsko-słowackim (Romer 1988; Kurzowa 2000: 242)22. O w yjeździe Nitscha zaświadcza pismo z 27 stycznia 1919 r. pisane w K rakowie, skierowane do ówczesnego dziekana, o udzielenie urlopu na wyjazd do Paryża. W końcowym fragmencie czytamy: „Żałuję, że nie mogę choćby wpaść teraz do Lwowa, z k tórym w codziennej jestem duchowej obecności. Ale od Wielkanocy chyba już wszyscy będziemy w n im ostatecznie i mocno siedzieć, i uczyć” 23 . Nitsch swoją aktywność pozazawodową łączył z pracą naukową i popularyzatorską. W latach 1920–1921 brał udział w a kcji propagandowo-agitacyjnej przed plebiscytem mającym rozstrzygnąć przynależność Śląska ( Przeniosło, Przeniosło 2022: 467), podczas której wygłaszał wykłady o śląskiej polszczyźnie. Praca w t erenie zaowocowała późniejszymi publikacjami (np. G ranica polsko-niemiecka na Śląsku, „Język Polski” 1922, 7, s. 97–102 w r amach rozprawy Granice państwa a g ranice języka polskiego)24.

20 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1637, AUWR_UA_000_26_0_5_1637_70518 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1638, AUWR_UA_000_26_0_5_1638_70519

21 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2056, AUWR_UA_000_26_0_5_1638_70519

22 Z Ku rzowa zwraca uwagę na zasadnicze znaczenie badań dialektologicznych K. Nitscha, pisząc: „[...] obok pionierskiej wartości naukowej miały też olbrzymią wagę moralną w czasach, kiedy nie istniało państwo polskie – ustalały polskie granice językowe, a t ym samym – polski obszar etniczny. Nakreślone przez Nitscha granice etniczne stały się następnie ważnym argumentem przy wytyczaniu polskich państwowych granic zachodnich, a również określeniu tzw. linii Curzona po I wojnie światowej, a t akże granic północnych i wschodnich w u kładach pokojowych po II wojnie światowej”. (Kurzowa 2000: 246)

23 DALO, z. 26, op.5, spr. 1357, k. 8 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1357_56751&view=single&p=10.

24 W latach 1920–1925 Nitsch poza wspomnianym powyżej artykułem opublikował ich serię w ramach rozprawy Granice państwa a granice języka polskiego. I. Polacy na dawnych Węgrzech, „Język Polski” 1920, 5, s. 97–101; II. Granica polsko-czeska, „Język Polski” 1921, 6, s. 41–46; III. Granica polsko-niemiecka na Śląsku, „Język Polski” 1922, 7, s. 97–102; IV. Południowa i zachodnia granica Wielkopolski, „Język Polski” 1923, 8, s. 33–37; V. Zachodnia granica polskiego Pomorza (z mapką), „Język Polski” 1924, 9, s. 80–86; VI. Północna granica polsko-niemiecka, „Język Polski” 1925, 10, s. 129–135.

Il. 1. Pismo Kazimierza Nitscha informujące dziekana o wyjeździe do Paryża (1919)

Jego dwuletni pobyt na lwowskiej uczelni miał duże znaczenie. Nitsch odegrał istotną rolę w historii lwowskiego językoznawstwa, nie tylko ze względu na działania naukowe rozpoczęte znacznie wcześniej już w K rakowie i we Lwowie kontynuowane25, lecz także na działania organizacyjne podejmowane przez niego przy tworzeniu odrębnej katedry języka polskiego na UJK. Jego wyjazd był niewątpliwą stratą dla środowiska lwowskiego i rozwoju lwowskiej slawistyki. W liście skierowanym do MWRiOP z 16 marca 1920 r. grono profesorów lwowskich wyraziło swoje ubolewanie w z wiązku z opuszczeniem katedry przez Nitscha. Czytamy w nim:

Grono Profesorów na posiedzeniu dnia 20. marca 1920 r. uchwaliło większością głosów (przeciw trzem) zwolnić Prof. filologii słowiańskiej Kazimierza Nitscha z obowiązków profesorskich w Uniwersytecie Jana Kazimierza od letniego półrocza roku szkolnego 1919/20 [...] przy czem Grono Profesorów daje wyraz przekonaniu, że strata Prof. Nitscha jest i pozostanie dotkliwym uszczerbkiem dla Uniwersytetu Jana Kazimierza; jednakże odejściu jego sprzeciwić się nie można, a to ze względu na wyraźne życzenie Prof. Nitscha26.

25 Opublikował w 1918 r. rozprawę Z geografii wyrazów polskich oraz w 1919 r. – Mapę narzeczy polskich z objaśnieniami. Jak podaje Mariusz Chrostek: „[…] lata lwowskie ujawniły w jego naukowej biografii silniej niż poprzednio tendencje do stworzenia atlasu językowego Polski […]. Niestrudzenie też gromadził hasła do słownika gwar polskich” (Chrostek 2016: 222).

26 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1357, k. 10, AUWR_UA_000_26_0_5_1357_56751&view=single&p=11.

W teczce osobowej Nitscha nie ma dokumentów szczegółowo potwierdzających jego działalność dydaktyczną, lecz o prowadzonych przez niego zajęciach na UJK można dowiedzieć się z programów wykładów sporządzanych na poszczególne semestry. Na podstawie przeglądu nazw przedmiotów prowadzonych na lwowskiej uczelni przez Nitscha widać jego zainteresowania badaniami szeroko pojętej slawistyki, łączenie zainteresowań językoznawcy polonisty i dialektologa. Dodatkowo z pism dotyczących uposażenia Nitscha dowiadujemy się, że w półroczu letnim 1916/1727, półroczu zimowym 1917/1828 oraz półroczu letnim 1918 r.29 pełnił funkcję kierownika Seminarium Filologii Słowiańskiej. W 1920 r. powrócił na stałe do Krakowa. Od pierwszego kwietnia tegoż roku objął posadę profesora zwyczajnego językoznawstwa słowiańskiego na Uniwersytecie Jagiellońskim30, a następnie kierował Katedrą Języków Słowiańskich po Janie Łosiu, który został kierownikiem Katedry Języka Polskiego. Nitsch nie zrezygnował z pracy dydaktycznej i organizacyjnej. W 1924 r. założył Studium Słowiańskie (składało się z k ilku katedr zajmujących się „sprawami słowiańskimi”) i został jego pierwszym dyrektorem. Jak podkreśla Zofia Kurzowa − uczennica Nitscha, a zarazem wybitna badaczka polszczyzny kresowej − było ono „obok Pragi najważniejszym w czasach międzywojennych ośrodkiem studiów slawistycznych” (Kurzowa 2000: 242).

Godne odnotowania jest to, że Nitsch był nauczycielem i mentorem przyszłego pokolenia wybitnych językoznawców. Jak napisała o nim Kurzowa: „Nitsch utworzył własną szkołę [„szkołę Nitscha” − B.J.], która stała się znana nie tylko w Polsce, ale i w k rajach słowiańskich” (Kurzowa 2000: 250). Należało do niej wielu wybitnych polskich uczonych, studiujących jeszcze przed 1939 r., nie tylko na UJ, ale także na UJK we Lwowie, m.in.: późniejszy kierownik filologii południowosłowiańskiej UJ Mieczysław Małecki (1903–1946); późniejszy slawista i badacz m.in. Łemkowszczyzny i Bojkowszczyzny Zdzisław Stieber; białorutenistka i późniejsza założycielka Katedry Filologii Białoruskiej U W Antonina Otrębska-Jabłońska (1902–1994) (Skarżyński, Smułkowa 2018); późniejszy wersolog i adiunkt w Laboratorium Fonetyki Eksperymentalnej UJK Maria Dłuska (1900–1992)31; przedwcześnie zmarły językoznawca Salomon Jaszuński (1902–1938), jeden z najzdolniejszych studentów Nitscha; założyciel Katedry Języka Polskiego na Uniwersytecie Wrocławskim (UWr) oraz jej wieloletni kierownik Stanisław Rospond (1906–1982)32; późniejszy profesor slawistyki Uniwersytetu Harvarda Wiktor Weintraub (1908–1988); późniejszy historyk literatury Alfred Fei (1907–1942); językoznawca i slawista, współtwórca wraz z Rospondem

27 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1357, k. 5, AUWR_UA_000_26_0_5_1357_56751&view=single&p=6.

28 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1357, k. 7, AUWR_UA_000_26_0_5_1357_56751&view=single&p=8

29 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1357, k. 6, AUWR_UA_000_26_0_5_1357_56751&view=single&p=7.

30 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1357, k. 14, AUWR_UA_000_26_0_5_1357_56751&view=single&p=15

31 DALO, z. 26, op. 5, spr. 583, AUWR_UA_000_26_0_5_583_52186.

32 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1640, AUWR_UA_000_26_0_5_1640_56714 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 158, AUWR_UA_001_P_119_0_1_158_53830.

wrocławskiego Instytutu Filologii Polskiej i Słowiańskiej Władysław Kuraszkiewicz (1905–1997)33; językoznawca i d ziekan Wydziału Filologicznego UJ Tadeusz Milewski (1906–1966); historyk literatury polskiej i dialektolog Ewa Mróz-Ostrowska (1907–1977); późniejszy slawista i k ierownik Katedry Języka Rosyjskiego na UWr Leszek Ossowski (1905–1996)34; slawista, współautor i w ieloletni redaktor Słownika prasłowiańskiego Franciszek Sławski (1916–2001); wieloletni przewodniczący Międzynarodowej Komisji Struktury Gramatycznej Języków Słowiańskich Stanisław Urbańczyk (1909–2001); a t akże cudzoziemcy, m.in. bułgarski slawista Iwan Lekow (1904–1978) i węgierski onomasta István Kniezsa (1898–1965).

Dokonania Nitscha nie kończą się jedynie na polu dociekań naukowo-dydaktycznych z zakresu szeroko rozumianego językoznawstwa polonistycznego i slawistycznego. Należy go traktować jako jednego z t wórców językoznawstwa współczesnego, gdyż brał udział w t worzeniu towarzystw, instytucji naukowych i czasopism naukowych. Mimo stosunkowo krótkiego pobytu w lwowskiej uczelni swoją aktywnością zawodową i organizacyjną przyczynił się do podniesienia prestiżu UJK. Czuł się odpowiedzialny za studentów i losy zwłaszcza Katedry Języka Polskiego, erygowanej w 1920 r. Wiedząc o t rudnościach z obsadzeniem stanowiska kierownika tejże jednostki w swoich wspomnieniach pisał: „[…] gdyby się Ułaszyn nie znalazł [przebywał wówczas w Kijowie – B.J.] i nie przyjechał, ja jednak Lwowa, jako jedyny tam wykładający język polski, nie porzucę (różni inni porzucili go bez skrupułu, zostawiając całe działy nauki bez reprezentanta [...]” (Nitsch 1960: 143).

Henryk Ułaszyn

Henryk Ułaszyn podobnie jak jego poprzednik związany był z UJK krótko: niecałe dwa lata – od 1920 do 1922 r. Dzięki staraniom Kazimierza Nitscha i A ndrzeja Gawrońskiego (1885–1927)35 w styczniu 1920 r. objął po Nitschu jeszcze niepodzieloną Katedrę Języka Polskiego i Języków Słowiańskich, a po jej podziale w 1920 r. objął tylko Katedrę Języka Polskiego. Ściśle współpracował z „ krakowską trójcą” – Rozwadowskim, Nitschem i Łosiem w czasopiśmie „Rocznik Slawistyczny”, a t akże w Komisji Językowej Akademii Umiejętności (Skarżyński 2012: 199). Działania te umocniły jego pozycję wśród językoznawców polskich.

Ułaszyn studiował na Wydziale Historyczno-Filologicznym Uniwersytetu św. Włodzimierza w Kijowie oraz w latach 1897–1901, z w yjątkiem semestru zimowego 1989/89, na WF UJ. Doktoryzował się za granicą w 1905 r. na Uniwersytecie w Lipsku na podstawie

33 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1016, AUWR_UA_000_26_0_5_1016_56813

34 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1423, AUWR_UA_000_26_0_5_1423_56745. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 137, AUWR_UA_001_P_119_0_1_137_53838

35 DALO, z. 26, op. 5, spr. 334, AUWR_UA_000_26_0_5_334_51638.

pracy Über die Entpalatalisierung der urslavischen e-Laute im Polnischen. Nominację profesorską zwyczajną języka polskiego na UJK uzyskał z ważnością od 1 stycznia 1920 r.36

Warto dodać, że Ułaszyn nie przechodził procedury habilitacyjnej, co nie wynikało bynajmniej z jego ograniczeń poznawczych. Jak czytamy w uzasadnieniu mianowania Ułaszyna profesorem zwyczajnym języka polskiego: „Dr. Ułaszyn jednak, będąc materjalnie niezależnym, wolał pozostać prywatnym uczonym”37

We Lwowie nie pracował długo, gdyż w 1921 r. złożył rezygnację z f unkcji profesora zwyczajnego i k ierowania Seminarium Filologii Słowiańskiej38. Decyzja ta była motywowana wieloma czynnikami. Wśród nich, jak wskazuje Mariusz Chrostek, były: dążenie Ukraińców do utworzenia własnego uniwersytetu, czemu sprzeciwiały się władze – Ułaszyn był propagatorem tej idei; brak pozytywnego rozstrzygnięcia wniosku

o nadanie doktoratu honoris causa Janowi Baudouinowi de Courtenay; konflikt z Radą Wydziału z powodu negatywnie rozpatrzonego wniosku o u zwyczajnienie profesury Mojżesza Schorra (1874–1941)39 – orientalisty i semitologa (Chrostek 2016: 232–233).

Na UJK pracował, jak już wskazałem, niecałe dwa lata i prowadził zajęcia z przedmiotów ogólnojęzykoznawczych oraz specjalistycznych, a także kierował i administrował Seminarium Filologii Słowiańskiej po Nitschu40.

Zainteresowania naukowe Ułaszyna koncentrowały się na problemach ogólnych i szczegółowych językoznawstwa (przede wszystkim polonistycznego). Wśród ważniejszych jego prac należy wymienić dwa rozdziały w Encyklopedii polskiej (1915) – Słowotwórstwo i Języki tajne. Był również autorem podręczników akademickich: Polskij jazyk. Kratkij prakticzeskij uczebnik polskogo jazyka dla samoobuczenija oraz Język staro-cerkiewno-słowiański. Zarys gramatyki. Ćwiczenia. Teksty. Słownik (Lwów 1928). Był członkiem Towarzystwa Naukowego we Lwowie i prezesem Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego. Popularyzował wiedzę o języku polskim, wygłaszając referaty w różnych instytucjach naukowych Lwowa (Chrostek 2016: 231–232). Był z jednej strony osobą nietuzinkową i skomplikowaną charakterologicznie, z d rugiej zaś znakomitym fachowcem i specjalistą.

Tadeusz Lehr-Spławiński

Tadeusz Lehr-Spławiński to wieloletni pracownik UJK. Wybitny slawista i nauczyciel pokolenia znanych językoznawców polskich.

36 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1920, k. 12, AUWR_UA_000_26_0_5_1920_56641&view=single&p=13

37 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1920, k. 3, AUWR_UA_000_26_0_5_1920_56641&view=single&p=4.

38 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1920, k. 53, AUWR_UA_000_26_0_5_1920_56641&view=single&p=54

39 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2143, AUWR_UA_000_26_0_5_2143_62763&view=thumbnails&thumb_ size=medium#curren

40 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1920, k. 25, AUWR_UA_000_26_0_5_1920_56641&view=single&p=26.

Studiował w latach 1909–1913 filologię Il. 2. Curriculum vitae Tadeusza Lehra-Spławińskiego napisane przez Henryka Ułaszyna (1921) słowiańską, filologię klasyczną oraz historię na UJ, gdzie był słuchaczem wykładów wspominanej już „wielkiej trójcy językoznawców polskich”. 20 listopada 1913 r. uzyskał stopień doktora filozofii na podstawie rozprawy: Studia nad akcentem pomorskim. Praca doktorska nie była jego pierwszą publikacją. Poprzedziła ją ogłoszona w 1911 r. rozprawa Nowsze poglądy na niektóre zjawiska palatalizacji, która powstała pod okiem Nitscha (Stieber 1962: 1). Jak pisze Jerzy Rusek, „była to praca całkowicie dojrzała, nie nosząca zupełnie cech debiutu naukowego” (Rusek 2000: 446). Rozwój naukowy Lehra-Spławińskiego nie ograniczał się wyłącznie do kontaktów z polskimi lingwistami. W swojej karierze przebywał również na wyjazdach naukowych za granicą. W latach 1913–1914 studiował w Wiedniu języki staro-cerkiewno-słowiański oraz serbsko-chorwacki. Habilitował się, jak podają źródła, w 1917 r. na UJ na podstawie rozprawy Ze studiów nad akcentem słowiańskim41. We wrześniu 1918 r. został powołany na Katedrę Slawistyki na Uniwersytecie im. Cesarza Franciszka Józefa w Czerniowcach. Katedry tej nie objął z powodów politycznych i ze względu na rozpad Austro-Węgier. Od 1 czerwca 1919 r. pracował jako profesor zwyczajny filologii słowiańskiej na Uniwersytecie Poznańskim (UP). Był członkiem komisji językowej PAU. Od roku 1922 był profesorem zwyczajnym na UJK; w listopadzie 1929 r. został mianowany profesorem zwyczajnym UJ. Był założycielem w 1954 r. i pierwszym kierownikiem Zakładu Słowianoznawstwa PAN, kierownikiem Pracowni Słownika Prasłowiańskiego w K rakowie, dyrektorem i k uratorem Instytutu Zachodniego w Poznaniu. Przewodniczył również Polskiemu Komitetowi Slawistów. Kariera naukowa Lehra-Spławińskiego na UJK rozpoczyna się 21 stycznia 1922 r., kiedy został mianowany42 profesorem zwyczajnym Katedry Filologii Słowiańskiej we Lwowie, pomimo propozycji objęcia takiej samej Katedry na WF Uniwersytetu Poznańskiego. Działalność naukową i dydaktyczną rozpoczął nieco później − 10 k wietnia 1922 r. Należy zwrócić uwagę na bardzo pokaźny dorobek naukowy badacza w okresie

41 Co do daty habilitacji są nieścisłości. Dokumenty z DALO wskazują rok 1918, natomiast Jerzy Rusek i Zdzisław Stieber – 1917 (Stieber 1962: 1; Rusek 2000: 446).

42 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1086, k. 34, AUWR_UA_000_26_0_5_1086_56799&view=single&p=36.

poprzedzającym zatrudnienie na UJK. Z przygotowanego odręcznie przez Ułaszyna referatu na temat sylwetki potencjalnego pracownika wynika, że w ciągu 11 lat wydał 15 prac naukowych, dotyczących wielu obszarów slawistycznych, a przede wszystkim języków zachodnio- i wschodniosłowiańskich43. Lehr-Spławiński skupiał się m.in. na ogólnosłowiańskich aspektach fonetycznych – opisowych; historyczno-porównawczych, np. Nowe poglądy na niektóre zjawiska tzw. Drugiej palatalizacji; warto przypomnieć, że pracę tę opublikował, gdy był jeszcze studentem. Jego badania naukowe dotyczyły różnych terytoriów Słowiańszczyzny. W swoim dorobku ma prace dotyczące języków zachodniosłowiańskich, np. Zapożyczenia dolnoniemieckie w języku połabskim; wschodniosłowiańskich: Ślady dawnych różnic intonacyjnych w językach ruskich. Obszar jego samodzielnych badań obejmował zatem zagadnienia dialektologiczne, gramatyczne i leksykalno-semantyczne, a dorobek naukowy spotkał się z bardzo pozytywną opinią Ułaszyna:

Co do strony naukowej wszystkich tych prac stwierdzić należy ich wysoką wartość, a poruszają one przede wszystkiem sprawy pierwszorzędnej wagi oraz zagadnienia b. trudne, jak np. akcent: z drugiej zaś strony wypełniają b. dotkliwie dającą się czuć lukę w nauce w ogóle mam tu na względzie prace dotyczące języka połabskiego. W ogóle akcent słowiański i język połabski to dwie specjalności autora, które mu wyrobiły w nauce bardzo dobrą markę. Obecnie zamierza się zająć językami wschodnio-słowiańskimi44

Wysoko oceniana była również jego działalność na polu dydaktycznym i kształtowaniu nowych kadr. Zdzisław Stieber, w artykule z okazji 50-lecia pracy naukowej badacza, podkreśla: „[…] wystarczy wspomnieć, że jego uczniowie z tego okresu wykładają dziś na sześciu wyższych uczelniach” (Stieber 1962: 2). Do tego kręgu należeli znani slawiści polscy, m.in. wspomniany już Władysław Kuraszkiewicz, Tadeusz Milewski, specjalista typologii językowej; dialektolog Stanisław Bąk (1900–1981)45 związany po 1945 r. z Uniwersytetem Wrocławskim; Franciszek Sławski (1916–2001), autor Słownika etymologicznego języka polskiego; bałkanista Zbigniew Gołąb (1923–1994); onomasta Bronisława Lindert (1904–1998); Bogusław Moroń (1905–1985), dialektolog i badacz słownictwa morskiego; a t akże Stanisław Papierkowski (1906–1990), profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (KUL).

Okres lwowski, w którym Lehr-Spławiński „rozwinął ożywioną działalność i stworzył niezwykle prężny ośrodek slawistyczny” (Rusek 2000: 446), należy traktować jako niezwykle cenny i owocny w życiu naukowym badacza46. Jego działalność nie ograniczała

43 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1086, k. 5, AUWR_UA_000_26_0_5_1086_56799&view=single&p=6

44 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1086, k. 4 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1086_56799&view= single&p=5

45 DALO, z. 26, op. 5, spr. 142, AUWR_UA_000_26_0_5_142_56072.

46 Z teczki Lehra-Spławińskiego możemy dodatkowo dowiedzieć się o losach Katedry Filologii Słowiańskiej i zmianach, jakie tam następowały. Świadczą o tym chociażby dokumenty związane

się wyłącznie do aspektów czysto dydaktycznych i t wórczości naukowej. Stworzył on wraz ze swoimi lwowskimi kolegami serię Biblioteka Slawistyczna, w ramach której ukazywały się niezwykle cenne rozprawy polskich uczonych (Rusek 2000: 446). Brał również czynny udział w życiu naukowym Lwowa m.in. jako członek od 1922 r. Towarzystwa Naukowego we Lwowie.

Na mocy dekretu prezydenckiego z 22 pa ździernika 1929 r. został mianowany profesorem zwyczajnym filologii słowiańskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim47. Był dziekanem i prodziekanem Wydziału Filozoficznego UJ. Sprawował również funkcję rektora UJ (wybrany 1 września 1938 r.,) i pełnił ją do 6 listopada 1939 r., do momentu aresztowania przez hitlerowców w ramach Sonderaktion Krakau.

W marcu 1929 r. został odznaczony Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości.

Witold Taszycki

Witold Taszycki studiował polonistykę i slawistykę na UJ w latach 1917–1922. Podobnie jak w przypadku jego poprzednika – Tadeusza Lehra-Spławińskiego, mentorami i nauczycielami Taszyckiego była trójka wspominanych już wybitnych krakowskich językoznawców. W wieku 24 lat uzyskał stopień doktora na podstawie pracy Imiesłowy czynne, teraźniejszy i przeszły I w języku polskim, napisanej pod kierunkiem historyka języka polskiego i t wórcy gramatyki historycznej Jana Łosia. Habilitował się w 1925 r. z zakresu onomastyki − Najdawniejsze polskie imiona osobowe. W 1928 r. objął stanowisko profesora języka polskiego na Uniwersytecie Wileńskim, a po kilku miesiącach przeniósł się na UJK, gdzie pozostał do 1945 r. „Za pierwszych Sowietów” (wrzesień 1939 – czerwiec 1941) był kierownikiem Katedry Języka Polskiego na Lwowskim Państwowym Uniwersytecie im. I. Franki (LNUIF). W czasie okupacji niemieckiej brał udział w nauczaniu (gramatyka historyczna) na tajnym Wydziale Humanistycznym UJK (Draus 2007: 148). W 1944 r. („za drugich Sowietów”) wrócił na Katedrę Języka Polskiego w LNUIF. W k wietniu 1945 r. opuścił Lwów. Po wojnie pracował m.in. na uniwersytetach w Krakowie i Toruniu.

Z początkiem października 1929 r. został obsadzony na stanowisku profesora nadzwyczajnego w Katedrze Filologii Słowiańskiej na miejsce przeniesionego na Uniwersytet Jagielloński Lehra-Spławińskiego.

Początkowo Taszycki przejął zajęcia prowadzone przez Lehra-Spławińskiego, m.in. seminarium słowiańskie. Mianowanie to odbyło się na podstawie ankiety z prośbą

z przekazaniem w 1923 r. księgozbioru Seminarium Języka i Literatury Ruskiej w depozyt Seminarium Filologii Słowiańskiej.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1086, k. 67, AUWR_UA_000_26_0_5_1086_56799&view=single&p=69

47 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1086, k. 118, AUWR_UA_000_26_0_5_1086_56799&view=single&p=120.

Il. 3. Fragment referatu Tadeusza Lehra-Spławińskiego w sprawie przyjęcia Witolda Taszyckiego na UJK (1929)

o wskazanie najodpowiedniejszego kandydata, co stanowiło pierwsze tego rodzaju postępowanie na WH. Zasługi, dokonania i predyspozycje Taszyckiego były akcentowane przez ówczesnych wybitnych slawistów. Stanisław Słoński pisał: „[Taszycki] wykazuje gruntowne przygotowanie lingwistyczne, rozległą wiedzę, gruntowność i sumienność […]. W pracach tych, jak i poprzednich, widać jego rozległą i g runtowną wiedzę slawistyczną”48.

W pierwszym roku pracy Taszycki prowadził zajęcia ogólnojęzykoznawcze oraz specjalistyczne 49. Natomiast w roku akademickim 1931/32 objął prowizoryczne zastępstwo nad Zakładem Językoznawstwa Indoeuropejskiego za Jerzego Kuryłowicza (1895–1978)50. W roku akademickim 1932/33 w II i III trymestrze prowadził dodatkowo ćwiczenia z onomastyki słowiańskiej dla studentów historii (w czasie urlopu Henryka Batowskiego). W piśmie do ministerstwa, uzasadniającym powierzenie mu zajęć, podkreślano wielką rolę znajomości imion osobowych i nazw miejscowych w dokumentach i zapiskach sądowych. W kolejnych latach pracy naukowo-dydaktycznej wykłady Taszyckiego miały bardziej wyspecjalizowany charakter. Odzwierciedlały przede wszystkim zainteresowania badawcze samego naukowca.

W lipcu 1934 r. Rada WH wystosowała wniosek do ministerstwa z prośbą o mianowanie Taszyckiego profesorem zwyczajnym. W t rakcie pracy na stanowisku profesora nadzwyczajnego (od 1929 r.) Taszycki opublikował 40 prac w języku polskim i niemieckim (w t ym monografię, artykuły i recenzje). Podstawę wniosku stanowiła druga część monografii Z dawnych podziałów dialektycznych języka polskiego. Ogólny dorobek naukowy badacza stanowiło 113 prac o różnym charakterze i przekroju.

W roku 1935 w z wiązku ze śmiercią Henryka Gaertnera objął w III trymestrze 1935 r. Katedrę Języka Polskiego (w zastępstwie). Na mocy dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego z 4 czerwca 1936 r. uzyskał nominację profesora

48 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1858, k. 5, AUWR_UA_000_26_0_5_1858_56657&view=single&p=7.

49 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1858, k. 14 a, AUWR_UA_000_26_0_5_1858_56657&view=single&p=17

50 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1023, AUWR_UA_000_26_0_5_1023_56811.

zwyczajnego języka polskiego. Warto podkreślić, że pomimo mianowania Taszyckiego profesorem zwyczajnym języka polskiego, kontynuował on swoją działalność na polu slawistycznym51.

W czasie zatrudnienia na UJK Taszycki, oprócz działalności dydaktycznej, pełnił funkcje niezwiązane bezpośrednio z nauką i dydaktyką. Był referentem ds. budowlanych; przewodniczącym kuratorium domu profesorów, a t akże członkiem Komisji ds. Młodzieży. Z t ą ostatnią funkcją wiąże się pewne wydarzenie. W piśmie z 31 stycznia 1938 r. Taszycki zgłasza swoje ustąpienie z tej komisji po krytyce swoich kolegów z ostatniego wiecu studenckiego52.

Zdzisław Stieber

Droga naukowa Zdzisława Stiebera nie od zawsze była związana z językoznawstwem, gdyż początkowo studiował on chemię53, następnie od 1926 r. rozpoczął studia polonistyczne na UJ. Doktoryzował się tam na podstawie rozprawy Ze studiów nad gwarami słowackimi południowego Spisza. Początkowo pracował jako asystent starszy na UJ i prowadził zajęcia z dialektologii czeskiej oraz słowackiej (1931 r.). W latach 1933–1937 był również lektorem języków górno- i dolnołużyckiego. Habilitował się w 1934 r. na podstawie obszernej rozprawy Stosunki pokrewieństwa języków łużyckich, w k tórej wprowadził podział języków łużyckich i wskazał na ich związek z językiem polskim; wygłosił także 2 czerwca 1934 r. wykład habilitacyjny „Stosunek mowy Słowaków do innych języków słowiańskich”. W 1937 r. objął Katedrę Filologii Słowiańskiej, którą kierował do końca roku akademickiego 1938/39 (Skład UJK: 1938/39). W latach 1939–1941 pracował w Katedrze Języka Polskiego na LNUIF. W czasie okupacji niemieckiej wykładał dialektologię na współtworzonym (wraz z Jerzym Kuryłowiczem) tajnym UJK ( Draus 2007: 148). Od 1944 do kwietnia 1945 r. wrócił na LNUIF. W 1945 r. opuścił Lwów i w yjechał do Polski. Podjął pracę na Uniwersytecie Łódzkim (UŁ), gdzie zorganizował Katedrę Języka Polskiego. Okres lwowski w przedwojennej karierze Stiebera – mimo że bardzo ważny – to zaledwie epizod w jego drodze naukowej. Rozpoczyna się z chwilą otrzymania nominacji profesora nadzwyczajnego z rąk prezydenta 14 w rześnia 1937 r. wskutek opróżnienia Katedry Filologii Słowiańskiej przez W. Taszyckiego. Warto w t ym miejscu podkreślić, że w chwili nominacji Stieber był już ukształtowanym badaczem z dużym dorobkiem naukowym. Potwierdzają to słowa uznanych polskich lingwistów w odpowiedziach na

51 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1858, k. 122–123, AUWR_UA_000_26_0_5_1858_56657&view=single&p=125

52 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1858, k. 150, AUWR_UA_000_26_0_5_1858_56657&p=153.

53 Studiów tych nie ukończył nie ze względu na trudność, lecz jak wskazuje Janusz Siatkowski – z powodu uczulenia na odczynniki chemiczne (Siatkowski 2013: 16).

ankietę o wskazanie najodpowiedniejszego kandydata na to miejsce. Kandydaturę Stiebera wysunęło aż 11 odpowiadających, m.in. Kazimierz Nitsch, Tadeusz Lehr-Spławiński, Stanisław Szober, Witold Doroszewski 54 .

Il. 4. Fragment pisma językoznawcy Stanisława Szobera w sprawie obsady Katedry Filologii Słowiańskiej. Rekomendacja dla Zdzisława Stiebera (1936)

Il. 5. Fragment pisma językoznawcy Mikołaja Rudnickiego w sprawie obsady Katedry Filologii Słowiańskiej. Rekomendacja dla Zdzisława Stiebera (1936)

54 DALO, z. 26, op.5, spr. 2168, k. 28–29, AUWR_UA_000_26_0_5_2168_62755&view=single&p=29.

Lista publikacji Stiebera przed okresem lwowskim liczyła 26 pozycji. O nominację profesora zwyczajnego filologii słowiańskiej Stieber ubiegał się tuż przed II wojną światową. W sporządzonym przez Taszyckiego referacie opisującym sylwetkę uczonego jego autor podkreśla wielkie znaczenie prac Stiebera, które zostały pozytywnie przyjęte przez europejskich badaczy m.in. w Czechosłowacji i Holandii. Szczególną wartość przypisuje Taszycki opracowaniu Sposoby powstawania słowiańskich gwar przejściowych, wskazując na nowatorskie podejście Stiebera, polegające na uwzględnianiu czynników psychologiczno-socjalnych konstytuujących daną gwarę pogranicza i określających jej kształt. Było to swoiste novum w badaniach dialektologicznych55. Niezwykle ważnym aspektem pracy Stiebera były szeroko zakrojone badania terenowe gwar, które prowadził wraz ze swoim asystentem Stefanem Hrabcem (1914–1972)56. Dlatego też okres lwowski należy uważać za bardzo owocny w jego życiu. Pozwolił mu on na kontynuowanie prac badawczych, a t akże badanie językowego pogranicza i m.in. gwary Łemków – Dialekt Łemków. Fonetyka i fonologia (Chrostek 2016: 264).

Praca dydaktyczna Stiebera dotyczyła wielu obszarów slawistyki. Pewnie czuł się w językach słowiańskich, co dokumentują ogłoszone przez niego w roku wykłady i ćwiczenia. Należy go uznać za jednego z ważniejszych nauczycieli młodszego pokolenia lingwistów polskich, którzy stali się przyszłą kadrą naukową kilku polskich uniwersytetów. Jego uczniami byli m.in. wybitna polska slawistka Zuzanna Topolińska (ur. 1931), wielu znakomitych dialektologów i onomastów słowiańskich: Karol Dejna (1911–2004), Mieczysław Basaj (1932–2008), Ewa Siatkowska (1930–2020), Janusz Siatkowski (ur. 1929), Kwiryna Handke (1932–2021), Jadwiga Zieniuk (ur. 1932)57.

Iłarion Swiencicki

Iłarion Swiencicki ukończył studia na Wydziale Fizyczno-Matematycznym UL w 1899 r 58 Naukę kontynuował w Petersburgu oraz Wiedniu i w 1902 r. uzyskał stopień doktora w zakresie językoznawstwa. Interesował się historycznym i współczesnym językoznawstwem ukraińskim i słowiańskim, literaturoznawstwem, historią książki rękopiśmiennej i d rukowanej, ukraińską sztuką historyczną i współczesną. Z U L był związany od 1913 r. po uzyskaniu venia legendi z zakresu porównawczej historii literatury słowiańskiej ze szczególnym uwzględnieniem literatur wschodnio- i południowo-słowiańskich z językiem wykładowym ruskim59. W roku 1913 uzyskał habilitację z zakresu literatur

55 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2168, k. 76–80, AUWR_UA_000_26_0_5_2168_62755&view=single&p=77.

56 DALO, z. 26, op. 5, spr. 484, AUWR_UA_000_26_0_5_484_52206 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 476, AUWR_UA_001_P_119_0_1_476_66552.

57 Dorota Rembiszewska podaje, że wypromowano 17 doktorów. Zob. Rembiszewska (2013).

58 Biogram sporządzony na podstawie hasła encyklopedycznego: Свєнціцький Іларіон (Александрович 2012).

59 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1692, k. 56, AUWR_UA_000_26_0_5_1692_56703&view=single&p=56.

słowiańskich60. W 1919 r. odmówił złożenia ślubowania urzędowego, przez co został zwolniony przez senat akademicki z funkcji docenta prywatnego. Ponownie związał się z lwowską uczelnią – już z UJK – od 1933 r.61 Jego nominacja venia legendi docenta porównawczej historii literatur słowiańskich z językiem wykładowym polskim nie odbyła się bez przeszkód, gdyż początkowo Ministerstwo WRiOP odmówiło mu tego stanowiska ze względu na małą liczbę publikacji w języku polskim62. Ostatecznie stanowisko to otrzymał. Nominację profesorską, a następnie funkcję kierownika Katedry Filologii Słowiańskiej dostał już na LNUIF.

Przed 1939 r. prowadził zajęcia m.in. z paleografii ruskiej i ikonografii cerkiewnej. W roku akademickim 1933/34 miał wykłady na temat: „Literatura rosyjska XIX wieku” oraz „Rozbiór wybranych utworów Łomonosowa, Dierżawina i Puszkina”63

Swiencicki należał do popularyzatorów różnych aspektów kultury ukraińskiej.

W jego dorobku publikacyjnym, który rozpoczął się w 1899 r., znajdują się prace z zakresu literaturoznawstwa Шевченко в світлі критики і дійсності (1922), językoznawstwa − Нариси з історії української мови XI−XVIII століття (1920) i historii − Обзор сношений Карпатской Руси с Россией в первую половину XIX в. (1906). Należy też odnotować, że poza działalnością slawistyczną Swiencicki zajmował się filozofią. Jest on wymieniany wśród członków szkoły lwowsko-warszawskiej (Ivanyk 2014). Był organizatorem i długoletnim dyrektorem Muzeum Państwowego we Lwowie (1905–1952).

60 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1692, k. 66, AUWR_UA_000_26_0_5_1692_56703&view=single&p=65

61 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1692, k. 73, AUWR_UA_000_26_0_5_1692_56703&view=single&p=72.

62 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1692, k. 80, AUWR_UA_000_26_0_5_1692_56703&view=single&p=79

63 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1692, k. 86, AUWR_UA_000_26_0_5_1692_56703&view=single&p=84.

Tabela. Profesorowie-kierownicy lwowskiej slawistyki

Nazwy prowadzonych zajęć (wykłady, seminaria, ćwiczenia) na UL/UJK/LNUIF (wybór przedmiotów z zakresu filologii słowiańskiej)

Lp. Imię i nazwisko Lata działalności na UL/UJK/LNUIF Pełniona funkcja na UL/ UJK/LNUIF

–Ć wiczenia w zakresie filologii słowiańskiej

–H istoria filologii słowiańskiej

1.Antoni Kalina1877–19051889–1892 kierownik Katedry Języka Polskiego i Języków Słowiańskich; 1893/94 dziekan Wydziału Filozoficznego UL; 1904/05 rektor UL (nie objął stanowiska ze względu na stan zdrowia) –R ozbiór gramatyczny niektórych zabytków języka starosłowiańskiego w p ołączeniu z ćwiczeniami –O koniugacji w językach słowiańskich –Ć wiczenia w objaśnianiu tekstów starosłowiańskich –G ramatyka języka staroczeskiego w p ołączeniu z ob jaśnieniami tekstów staroczeskich

–R ozbiór zabytków staroczeskich –O bjaśnienie zabytków języka starosłowiańskiego

–F izjologia głosu języków słowiańskich

–G ramatyka historyczno-porównawcza języka staropolskiego

–G ramatyka języka starosłowiańskiego

–G ramatyka języka rosyjskiego z czytaniem autorów

O bjaśnienie zabytków języka staropolskiego (wiek XIV i XV) wraz z ćwiczeniami

2. Adam Kryński1908–19141908–1914 kierownik Katedry Języka Polskiego i Języków Słowiańskich UL

–G ramatyka języka starosłowiańskiego. (Ciąg dalszy) Morfologia

–G ramatyka porównawcza języka rosyjskiego. Głosownia i odmiennia

–C zytanie i objaśnianie zabytków języka starosłowiańskiego wraz z ćwiczeniami

–G ramatyka porównawcza języków słowiańskich

–H istoria filologii słowiańskiej

–G ramatyka porównawcza języków słowiańskich (głosownia)

–O bjaśnienia zabytków starosłowiańskich i staropolskich

–G ramatyka porównawcza języków słowiańskich (koniugacja)

–G ramatyka języka starosłowiańskiego (głosownia cd.)

–S eminarium filologii słowiańskiej

Nazwy prowadzonych zajęć (wykłady, seminaria, ćwiczenia) na UL/UJK/LNUIF (wybór przedmiotów z zakresu filologii słowiańskiej)

Pełniona funkcja na UL/ UJK/LNUIF

Lp. Imię i nazwisko Lata działalności na UL/UJK/LNUIF

–S eminarium filologii słowiańskiej: ćwiczenia z g ramatyki polskiej i s tarosłowiańskiej –H istoria językoznawstwa polskiego (w związku z historią filologii słowiańskiej)

–F onetyka ogólna ze szczególnym uwzględnieniem języka polskiego –P rzegląd języków słowiańskich –S zkic gramatyki języków ruskich –O mowie Kaszubów –S eminarium filologii słowiańskiej: oddział niższy: ćwiczenia dla początkujących

3.Kazimierz Nitsch 1916 (od półrocza letniego) (nominalnie) 1917–1920 1917–1920 kierownik Katedry Języka Polskiego i Języków Słowiańskich UL/ UJK –G ramatyka języka staro-cerkiewno-słowiańskiego

–S eminarium filologii słowiańskiej: lektura tekstów staropolskich i s tarosłowiańskich

–S eminarium filologii słowiańskiej: lektura tekstów kaszubskich

–M orfologia języka staro-cerkiewno-słowiańskiego

–J ęzyk staro-cerkiewno-słowiański –C zytanie i objaśnianie tekstów rosyjskich

–S eminarium filologii słowiańskiej: czytanie i ob jaśnianie tekstów staro-cerkiewno-słowiańskich; referaty, ćwiczenia, prace samodzielne

1920/21 pełniący obowiązki kierownika Katedry Języka Polskiego i Języków Słowiańskich UJK; 1920 kierownik Katedry Języka Polskiego UJK; 1921 pełniący obowiązki kierownika Katedry Filologii Słowiańskiej UJK

1920–1921

4.Henryk Ułaszyn

–J ęzyk staro-cerkiewno-słowiański –G ramatyka małoruska (ukraińska)

–Ję zyk połabski –G ramatyka języka staro-cerkiewno-słowiańskiego

–Ję zyk litewski –Ko niugacja staro-cerkiewno-słowiańskiego

5.Tadeusz Lehr- -Spławiński 1922–1929 1922–1929 kierownik Katedry Filologii Słowiańskiej UJK; 1922–1926 pełniący obowiązki kierownika Katedry Języka Polskiego UJK

–P oczątki Słowian –P rzegląd i charakterystyka języków słowiańskich

–Ję zyk litewski w stosunku do języków słowiańskich (z ćwiczeniami)

–G ramatyka języka staro-cerkiewno-słowiańskiego

Nazwy prowadzonych zajęć (wykłady, seminaria, ćwiczenia) na UL/UJK/LNUIF (wybór przedmiotów z zakresu filologii słowiańskiej)

Lp. Imię i nazwisko Lata działalności na UL/UJK/LNUIF Pełniona funkcja na UL/ UJK/LNUIF

–G ramatyka języka czeskiego –P oczątki piśmiennictwa czeskiego –G ramatyka języka serbsko-chorwackiego –K aszubszczyzna –G ramatyka litewska –K oniugacja serbsko-chorwacka –K aszubszczyzna –S eminarium słowiańskie: lektura tekstów staro-cerkiewno-słowiańskich (dla starszych słuchaczów)

–S eminarium słowiańskie: lektura tekstów staroruskich

–S eminarium słowiańskie: czytanie i objaśnianie tekstów staroruskich

–S eminarium słowiańskie: czytanie i objaśnianie tekstów małoruskich

–S eminarium słowiańskie: lektura tekstów staroczeskich

–S eminarium słowiańskie: lektura tzw. fragmentów kijowskich i fryzyńskich

–Ję zyk starobułgarski (staro-cerkiewno-słowiański)

–Z arys słowianoznawstwa –D ialekty bułgarskie –P olszczyzna w rodzinie języków słowiańskich

–D ialekty serbsko-chorwackie

–G ramatyka porównawcza języków ruskich

–Ję zyk prasłowiański, cz. II –Z abytki starobułgarskie (staro-cerkiewno-słowiańskie)

–S tosunek narzeczy kaszubskich do języka polskiego

–G ramatyka języka połabskiego –P oczątki piśmiennictw słowiańskich

–D zieje języka czeskiego –M owa i piśmiennictwo Łużyczan –N iższe seminarium słowiańskie

–W yższe seminarium słowiańskie

1929–1936 kierownik Katedry Filologii Słowiańskiej UJK; 1935/36 pełniący obowiązki kierownika Katedry (Zakładu) Języka Polskiego UJK; 1936–1939 (do końca semestru letniego) kierownik Zakładu Języka Polskiego UJK; 1940–1941 (do połowy roku) kierownik Katedry Języka Polskiego LNUIF; 1944–1945 kierownik Katedry Języka Polskiego LNUIF

1929–1945

6.Witold Taszycki

Nazwy prowadzonych zajęć (wykłady, seminaria, ćwiczenia) na UL/UJK/LNUIF (wybór przedmiotów z zakresu filologii słowiańskiej) –S eminarium słowiańskie wyższe. Wybrane zagadnienia z d ziejów języka polskiego i gramatyki porównawczej języków słowiańskich –S eminarium słowiańskie niższe. Interpretacja tekstów staro-cerkiewno-słowiańskich i staropolskich –S eminarium słowiańskie wyższe. Wybrane zagadnienia z g ramatyki porównawczej języków słowiańskich i dziejów języka polskiego –S eminarium słowiańskie wyższe. Wybrane zagadnienia z d ziejów języka czeskiego

Lp. Imię i nazwisko Lata działalności na UL/UJK/LNUIF Pełniona funkcja na UL/ UJK/LNUIF

7.Zdzisław Stieber 1937–1945 1937 –wrzesień 1939 kierownik Katedry Filologii Słowiańskiej UJK/LNUIF; 1940–1941 profesor w Katedrze Języka Polskiego; bez katedry na LNUIF; 1941–1944 wykładowca i współtwórca (z Jerzym Kuryłowiczem) tajnego WH UJK; 1944–1945 profesor na LNUIF –D ialekt kaszubski –J ęzyk staro-cerkiewno-słowiański –P iśmiennictwo czeskie do końca w. XVIII –S eminarium słowiańskie niższe –S eminarium słowiańskie wyższe

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/434364/edition/347334/content [dostęp online: 21.03.2024].

2. Asystenci

Stanisław Rospond

Stanisław Rospond studiował filologię polską i klasyczną na UJ w latach 1925–1929. Jego nauczycielami byli wybitni polscy językoznawcy: Łoś, Rozwadowski, Nitsch. Tytuł magistra uzyskał w 1929 r. i został asystentem starszym w Katedrze Języka Polskiego i Filologii Słowiańskiej UJ. W listopadzie 1929 r. doktoryzował się u Nitscha z onomastyki słowiańskiej na podstawie rozprawy „Zachodniosłowiańskie nazwy miejscowości z sufiksem -sk//-sko”. Jego rozwój naukowy i dydaktyczny wiązał się z licznymi wyjazdami zagranicznymi. W latach 1931–1933 uzyskał jako uzdolniony badacz stypendium rządu jugosłowiańskiego i przebywał w Belgradzie (Chrostek 2016). Habilitował się w 1937 r. na UJ na podstawie rozprawy Południowosłowiańskie nazwy miejscowe z sufiksem -itj-, a t akże wygłoszonego wykładu „Zagadnienia osadnictwa słowiańskiego w świetle toponomastyki”. W latach 1936–1941 był zatrudniony na stanowisku starszego asystenta w Katedrze Języka Polskiego, najpierw na UJK, a od 1939 r. na LNUIF. Po II wojnie światowej, już jako dojrzały naukowiec, przeniósł się do Wrocławia, gdzie zorganizował Katedrę Języka Polskiego w Instytucie Filologii Polskiej i Słowiańskiej na nowo powstałym Uniwersytecie Wrocławskim. Dzięki niemu instytut zasiliła doświadczona kadra naukowa mająca wcześniej związki z UJK. Byli to m.in. Władysław Kuraszkiewicz, Stanisław Bąk, Marian Jakóbiec (1910 –1998)64. Rospond wraz ze swoimi współpracownikami wyznaczył w nowo powstałym instytucie trzy główne kierunki badań: historię języka polskiego na Śląsku, dialektologię opisową i historyczną oraz nazewnictwo geograficzne. Obrane kierunki badań odgrywały w okresie powojennym znaczącą rolę polityczną i społeczną (Sochacka 2019: 63). Nie ulega wątpliwości, że zarówno rząd, jak i całe społeczeństwo polskie było zainteresowane w jak najszybszym gospodarczym i kulturalnym stopieniu Ziem Odzyskanych z macierzą (Sochacka 2019: 62–63). Katedrą tą kierował do 1969 r. Stanisław Rospond był niezwykle prężnie działającym naukowcem. Jak pisze Bogdan Siciński: „[…] był jednym z głównych animatorów życia naukowego w dyscyplinach humanistycznych we Wrocławiu i Opolu” (Siciński 1994: 26).

Kariera naukowa Rosponda na UJK rozpoczyna się z chwilą zatrudnienia na stanowisku asystenta starszego w Katedrze Języka Polskiego od 1 w rześnia 1936 r. W styczniu 1938 r. Rospond złożył podanie o przeniesienie jego habilitacji docenta filologii słowiańskiej z UJ na UJK. 23 lutego 1938 r. Rada Wydziału, po wysłuchaniu referatu Witolda Taszyckiego, wniosek ten zatwierdziła. Niestety, w teczce osobowej Rosponda nie ma odpisu tego referatu ani wykazu prowadzonych przez niego przedmiotów. Wiadomo jednak, że poświęcał się pracy naukowej, w t ym przede wszystkim terenowej, czego

64 ALNUIF, z. P_119, op. 1. spr. 674, AUWR_UA_001_P_119_0_1_674_66420.

świadectwem mogą być dokumenty związane z jego wyjazdem naukowym do Czechosłowacji w 1938 r. w celu zbadania osadnictwa polskiego na Słowacczyźnie65.

Władysław Kuraszkiewicz

Władysław Kuraszkiewicz od początku swojej kariery naukowej związany był z UJK. W 1929 r. ukończył filologię polską i słowiańską, otrzymawszy również stopień doktora na podstawie dysertacji Studia nad polskimi samogłoskami nosowymi (Moszyński 1967). Jego nauczycielami i mentorami byli m.in. Lehr-Spławiński, Rozwadowski, Nitsch, Jan Janów (1888–1952)66. Na UJK pracował bardzo krótko. Został mianowany asystentem starszym w K atedrze Filologii Słowiańskiej i Języka Polskiego z d niem 1 października 1928 r.; rok później zrzekł się tego stanowiska67. Po doktoracie uzyskał asystenturę na UJ. Habilitował się w 1934 r. na podstawie rozprawy Gramoty halicko-wołyńskie XIV–XV wieku. Swoją wiedzę pogłębiał za granicą – m.in. w Wiedniu i Pradze pod kierunkiem światowej sławy lingwisty i jednego z najważniejszych członków Praskiego Koła Lingwistycznego Mikołaja Trubeckiego (1890–1938). W 1936 r. otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego KUL-u. Postępowanie zostało przerwane ze względu na wybuch wojny.

Po wojnie łączył obowiązki na KUL-u ze stanowiskiem profesora zwyczajnego filologii słowiańskiej na UWr. W 1950 r. przeniósł się na stałe na Uniwersytet Poznański. Zainteresowania badawcze Kuraszkiewicza koncentrowały się na historii języka polskiego i dialektów polskich, historii języków wschodniosłowiańskich i ich dialektów, a t akże na pracach edytorskich. Niezwykle ważnym wkładem Kuraszkiewicza w językoznawstwo polskie i nie tylko polskie było przełożenie myślenia ilościowego w lingwistyce przez opracowanie i w prowadzenie metody statystycznej i stylometrycznej (Zagórski 2009: 43). Wykształcił szerokie grono powszechnie znanych profesorów, m.in. Leszka Moszyńskiego (1928–2006), Tadeusza Skulinę (1929–1992), Wojciecha Rzepkę (1940–2008). Grono to zostało nazwane w artykule poznańskiego lingwisty Bogdana Walczaka mianem szkoły naukowej, „dla której znamienna jest przejęta od mistrza postawa metodologiczna: szacunek dla faktów, dążność do obiektywizmu i w ymierności wyników badawczych, unikanie mód, efekciarstwa i blichtru naukowego” (Walczak 2018: 285).

Stefan Hrabec

Stefan Hrabec był od początku związany z UJK. Studiował tam filologię polską w latach 1930–1936 pod kierunkiem Janowa i Stiebera. Od 1 października 1932 r. był zatrudniony jako zastępca asystenta początkowo w Katedrze Filologii Polskiej, następnie

65 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1640, k. 17, AUWR_UA_000_26_0_5_1640_56714&view=single&p=18.

66 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2250, AUWR_UA_000_26_0_5_2250_62736

67 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1016, k. 7, AUWR_UA_000_26_0_5_1016_56813&view=single&p=8.

od 1 listopada 1932 r. w K atedrze Filologii Słowiańskiej. Od 1 pa ździernika 1934 r. pełnił obowiązki asystenta młodszego, następnie starszego68. Hrabec uzyskał magisterium z filozofii w zakresie filologii polskiej na UJK w 1936 r., a doktorat w zakresie filologii polskiej tuż przed wojną, w lipcu 1939 r., na podstawie rozprawy Nazwy geograficzne huculszczyzny. W czasie okupacji niemieckiej brał udział w t ajnym nauczaniu na Wydziale Humanistycznym UJK. Po wojnie wyjechał do Polski, gdzie pracował m.in. na uniwersytetach w Toruniu i Łodzi. Habilitował się, przedstawiając rozprawę Elementy kresowe w języku niektórych pisarzy polskich XVI i XVII wieku (Toruń 1949).

Na UJK Hrabec był asystentem m.in. H. Gaertnera, W. Taszyckiego oraz Z. Stiebera. Interesował się przede wszystkim zagadnieniami toponomastycznymi, co przełożyło się na zakres i temat jego rozprawy doktorskiej. W okresie lwowskim najściślej współpracował ze Stieberem. Wspólnie odbywali badania terenowe, w t ym zagraniczne, m.in. do Rumunii69, a także opracowywali słownictwo w celach publikacyjnych.

3. Inni pracownicy naukowi i lektorzy języków słowiańskich

Leszek Ossowski

Leszek Ossowski podjął studia slawistyczne w Poznaniu pod kierunkiem m.in. Henryka Ułaszyna i Mikołaja Rudnickiego, po czym przeniósł się na UJ, gdzie studiował u Nitscha, Lehra-Spławińskiego i Rozwadowskiego70. Uzyskał tam w 1932 r. magisterium oraz doktorat. Opiekę promotorską nad jego doktoratem sprawował Lehr-Spławiński, związany wcześniej ze środowiskiem naukowym UJK. Potwierdzeniem tego faktu jest zarchiwizowany dyplom doktorski Ossowskiego. Był uzdolnionym badaczem i w latach 1932–1934 przebywał jako stypendysta rządu bułgarskiego w Bułgarii, gdzie poświęcał się dalszemu poszerzaniu horyzontów lingwistycznych, a przede wszystkim nauce języka bułgarskiego, co miało wpływ na jego przyszłą pracę uniwersytecką. Po powrocie z Bułgarii zatrudnił się na UJ w roku akademickim 1934/35 jako lektor języka białoruskiego. W listopadzie 1935 r

Il. 6. Odpis dyplomu Leszka Ossowskiego (1932)

68 DALO, z. 26, op. 5, spr. 484, k. 31, AUWR_UA_000_26_0_5_484_52206&view=single&p=33.

69 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2168, k. 85, AUWR_UA_000_26_0_5_2168_62755&view=single&p=86

70 Biogram sporządzony na podstawie artykułu Elżbiety Smułkowej. Zob. Smułkowa (1996).

został lektorem języka bułgarskiego na Uniwersytecie Sofijskim. Do podania o zatrudnienie załączył m.in. opinię profesora Stefana Mładenowa, który potwierdza jego dobrą znajomość tego języka w mowie i piśmie71. Za jego zatrudnieniem na stanowisku lektora opowiedziało się całe grono profesorskie, m.in. Roman Ingarden (1893–1970)72 , Jan Janów, Witold Taszycki73. Na tym stanowisku pozostał do 1939 r. W latach 1940–1941 i w 1945 r. pracował jako docent w Katedrze Filologii Słowiańskiej na LNUIF. W czasie okupacji niemieckiej brał udział w t ajnym nauczaniu. Po wojnie powrócił do Krakowa i habilitował się na UJ w 1945 r. w z akresie filologii wschodniosłowiańskiej. Długie lata spędził na UWr, gdzie od 1946 r. został powołany na kierownika Katedry Języka Rosyjskiego.

Zainteresowania badawcze Ossowskiego koncentrowały się na aspektach dialektologii białoruskiej, związkach językowych polsko-białorusko-ukraińskich, współczesnym języku rosyjskim i jego historii, ogólnej problematyce językoznawstwa rosyjskiego (Kuraszkiewicz 1978: 3).

Marian Jakóbiec

Marian Jakóbiec studiował filologię polską, uzupełnianą o przedmioty slawistyczne (m.in. o historię literatury rosyjskiej) na Uniwersytecie Jana Kazimierza. Jak wynika z danych zawartych w jego indeksie, miał wybitnych nauczycieli, którzy do dziś cieszą się wielkim poważaniem i szacunkiem w środowisku slawistycznym i polonistycznym74. Byli to m.in. literaturoznawca Eugeniusz Kucharski (1880–1952)75, językoznawcy: Henryk Gaertner, Witold Taszycki, Jan Janów, a także filozof Roman Ingarden.

Studia ukończył w 1935 r., wieńcząc je pracą magisterską o charakterze komparatystycznym „Stanisław Brzozowski i Dostojewski”, napisaną pod kierunkiem Juliusza Kleinera (1886–1957)76. Pracował od 1930 r. jako bibliotekarz w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Lwowie, jednocześnie studiując. Umożliwiło mu to pozostawanie w stałym kontakcie ze zbiorami literatury i opracowaniami naukowymi. Był wzorowym i pilnym studentem, czego potwierdzeniem są uzyskiwane przez niego oceny77. Jego

71 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1423, k. 3, AUWR_UA_000_26_0_5_1423_56745&view=single&p=4

72 DALO, z. 26, op. 5, spr. 761, AUWR_UA_000_26_0_5_768_51598 ALNUIF, z. P_119, op. 1. spr. 73, AUWR_UA_001_P_119_0_1_73_53863.

73 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1423, k. 6 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1423_56745&view= single&p=7.

74 Chciałbym serdeczne podziękować profesor Milicy Semków – córce profesora Mariana Jakóbca, za pomoc w opracowaniu części poświęconej profesorowi, a także za przekazanie kopii fotografii indeksu studenckiego.

75 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1028, AUWR_UA_000_26_0_5_1028_56810.

76 DALO, z. 26, op. 5, spr. 848, AUWR_UA_000_26_0_5_848_56842

DALO, z. 26, op. 5, spr. 849, AUWR_UA_000_26_0_5_849_70237. ALNUIF, z. P_119, op. 1. spr. 80, AUWR_UA_001_P_119_0_1_80_66689

77 ALNUIF, z. P_119, op. 1. spr. 674, k. 4, AUWR_UA_001_P_119_0_1_674_66420&view=single&p=8.

potencjał został dostrzeżony podczas studiów i pracy w Ossolineum, co pozwoliło mu rozszerzać wiedzę i niezbędne doświadczenie poprzez stypendia poza granicami kraju.

Il. 7. Strony indeksu Mariana Jakóbca (1930)

Il. 8. Dwie strony indeksu Mariana Jakóbca (III rok studiów, rok akademicki 1932/33)

W 1933 r. przebywał dwa miesiące w Pradze na stypendium ufundowanym przez Ossolineum, gdzie studiował literaturę rosyjską, natomiast w latach 1934, 1936, 1938 – na rządowych stypendiach w Belgradzie. Pobyty zagraniczne otworzyły przed Jakóbcem nowe możliwości poznawcze i t wórcze, co znalazło odzwierciedlenie w obronionym przez niego w 1937 r. doktoracie „Literatura serbska końca XIX i początku XX w. wobec tradycji ludowej i prądów zachodnich”, napisanym również pod kierunkiem Kleinera.

Jak pisze w swoim życiorysie, napisanym w języku ukraińskim i załączonym do podania o zatrudnienie, to w Jugosławii zakończył pracę doktorską78.

Osobowa karta ewidencyjna z 1940 r. (wypełniona przez Jakóbca) zawiera informację, że jest historykiem literatury słowiańskiej i w ykładowcą uniwersyteckim79 Brakuje jednak szczegółów, w jakiej katedrze i jakich przedmiotów nauczał. Liczba publikacji badacza do 1939 r. wynosiła dziesięć80. Wskazują one na szerokie perspektywy badawcze Jakóbca, gdyż porusza on w n ich następujące zagadnienia: recepcję Puszkina w polskiej literaturze powojennej, tołstoizm i jego losy, literatury słowiańskie w Polsce. Publikacje te były wydawane w Polsce i Jugosławii. W 1947 r. objął Katedrę

Historii Literatury Rosyjskiej i I nnych Literatur Słowiańskich na UWr. Jak pisał Telesfor Poźniak:

[...] uruchamiał poszerzone lektoraty języków słowiańskich, które we Wrocławiu po latach staną się fundamentem specjalizacji w ramach studiów slawistycznych. Rosły zasoby slawistyczne biblioteki zbudowanej od podstaw w wyniku zakupów bieżących oraz antykwarycznych. Bibliotekę nazywał „sercem Katedry”. (Poźniak 2010: 10)

Jakóbiec pełnił najwyższe funkcje: był dyrektorem Instytutu Filologii Słowiańskiej, organizatorem i d ziekanem Wydziału Filologicznego (1951–1953), a t akże prorektorem Uniwersytetu Wrocławskiego (1961–1965). Swój związek z Uniwersytetem Jana Kazimierza do końca ciepło wspominał. Córka Jakóbca prof. Milica Semków w prywatnej korespondencji ze mną napisała o wspomnieniach profesora: „[…] zawsze podkreślający z dumą, że był wychowankiem Alma Mater Leopoliensis”.

Maria Kolecsányi

Maria Kolecsányi (słow. Mária Kolecsányi) (1918–?)81 urodziła się w Rużomberku (słow. Ružomberok; dziś Słowacja). 5 g rudnia 1936 r. została przyjęta na studia na Uniwersytecie Komeńskiego w Bratysławie na Wydziale Filozoficznym. Na UJK zatrudniona jako lektor języka słowackiego od 1938 r. Z t ym też rokiem kończą się dokumenty archiwalne. Można zakładać, że wróciła do Czechosłowacji, gdyż w II trymestrze 1938/39 zastąpił ją na miejscu lektora Rudolf Žatko.

Rudolf Žatko

Rudolf Žatko (w DALO jako Rudolf Zatko) (?–?)82 – lektor języka słowackiego. Był absolwentem Uniwersytetu Komeńskiego w Bratysławie. Na Uniwersytecie Jana

78 ALNUIF, z. P_119, op. 1. spr. 674, k. 3, AUWR_UA_001_P_119_0_1_674_66420&view=single&p=7.

79 ALNUIF, z. P_119, op. 1. spr. 674, k. 1, AUWR_UA_001_P_119_0_1_674_66420&view=single&p=4

80 ALNUIF, z. P_119, op. 1. spr. 674, k. 6, AUWR_UA_001_P_119_0_1_674_66420&view=single&p=10.

81 DALO, z. 26, op. 5, spr. 900, AUWR_UA_000_26_0_5_900_56830

82 DALO, z. 26, op. 5, spr. 726, AUWR_UA_000_26_0_5_726_52160.

Kazimierza znalazł się jako stypendysta rządu polskiego, począwszy od II trymestru 1938/39 r., i zajął miejsce lektora opuszczone przez Marię Kolecsányi.

Agathon Koníř

Agathon Koníř (w DALO jako Agaton Konir) (1885–?)83 urodził się w Kouřimie (dziś Czechy). Ukończył filologię słowiańską na Uniwersytecie w P radze. Pracował w pa ństwowym realnym gimnazjum w P radze. Od 1927 r. był związany z UJK, gdzie pracował jako lektor języka czeskiego. Dodatkowo uzyskał od Ministerstwa Szkół i Oświaty Narodowej w Pradze dwuletni urlop płatny na czas pracy na UJK. W chwili przybycia do Lwowa miał już stopień doktora i siedem publikacji naukowych, m.in. z d ziedziny fonetyki, dialektologii, paleoslawistyki, także o języku albańskim i stanie badań nad nim. W pracy badawczej Koníř poświęcał się również badaniom apokryfów, m.in. ich pochodzenia ( Boček 2015: 111–112). W maju 1930 r. prowadził prace naukowe za granicą. Jego kariera zawodowa we Lwowie zakończyła się w 1938 r., gdyż ze względów „natury politycznej i komunikacyjnej” nie poprowadził zajęć w roku akademickim 1938/3984.

Bolesław Czuruk

Bolesław Czuruk (1891–1950)85 urodził się we wsi Kierdany (ówczesna gubernia kijowska). Ukończył studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego. Od roku akademickiego 1922/23 pracował na Uniwersytecie jako lektor języka rosyjskiego. Ostatnia jego umowa o pracę została zawarta na rok akademicki 1937/38. Kurs języka rosyjskiego był dwustopniowy – wyższy i niższy. Jak wynika ze sprawozdania złożonego przez Czuruka w 1933 r., w programie kursu niższego odbywała się nauka czytania, ćwiczenia w mówieniu, gramatyka i ćwiczenia pisemne. Kurs wyższy, na który uczęszczało 12 osób, był bardziej urozmaicony, gdyż omawiano na nim dzieła klasyków rosyjskich, takie jak Eugeniusz Oniegin Aleksandra Puszkina oraz Wybrane utwory Michała Lermontowa, a t akże prowadzono konwersacje i ćwiczenia pisemne. Działalność Czuruka nie ograniczała się wyłącznie do dydaktyki. Był również tłumaczem przysięgłym wielu języków w sądzie apelacyjnym we Lwowie. W w ykazie tłumaczy jest informacja, że posiadał uprawnienia w zakresie języków: angielskiego, francuskiego, niemieckiego (Dziennik 1920), czeskiego, rosyjskiego, serbskiego, słowackiego i słoweńskiego (Dziennik 1924).

83 DALO, z. 26, op. 5, spr. 911, AUWR_UA_000_26_0_5_0911_56826.

84 DALO, z. 26, op. 5, spr. 911, k. 63, AUWR_UA_000_26_0_5_911_56826&view=single&p=64

85 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2080, AUWR_UA_000_26_0_5_2080_62782.

Franjo Crnek

Franjo Crnek (?–?)86 był na Uniwersytecie Jana Kazimierza lektorem języka serbsko-chorwackiego od roku akademickiego 1924/25. Ostatnie dokumenty o asygnacji mu wynagrodzenia pochodzą z roku akademickiego 1927/28.

Jan Mierzwa

Jan Mierzwa (?–?)87 na Uniwersytecie Jana Kazimierza był lektorem języka serbsko-chorwackiego od roku akademickiego 1935/36. Oprócz pracy na uniwersytecie odbywał praktyki dydaktyczne gimnazjalne, wnosił również o przeniesienie ich odbywania ze Stryja do Lwowa, aby połączyć obowiązki w szkole gimnazjalnej i z u niwersyteckimi.

Henryk Batowski

Henryk Batowski (1907–1999)88 na Uniwersytecie Jana Kazimierza pracował na stanowisku lektora języka serbsko-chorwackiego od 1 g rudnia 1931 r. Pracę zakończył pod koniec września 1936 r. Był ponadto tłumaczem przysięgłym w sądzie apelacyjnym we Lwowie. Tłumaczył z następujących języków: chorwackiego, czeskiego, serbskiego, słowackiego i słoweńskiego, co potwierdza wykaz zawarty w Dzienniku Urzędowym Ministerstwa Sprawiedliwości (Dziennik 1936).

Zakończenie

Podsumowując prezentację dziejów slawistyki na Uniwersytecie Jana Kazimierza, warto pokusić się o ocenę tego okresu historii slawistyki polskiej, a t akże wspomnieć o z wiązkach współczesnej polskiej slawistyki z dorobkiem i naukowym środowiskiem lwowskim. Przede wszystkim należy podkreślić, że był to ważny i n iezwykle płodny okres polskiej nauki o językach słowiańskich. Taka pozytywna ocena dotyczy dwóch przenikających się płaszczyzn opisywanego lwowskiego fenomenu i odnosi się, z jednej strony, do zespołu badaczy oraz charakteru i jakości kadry slawistycznej działającej wówczas na tej uczelni, z d rugiej zaś − do wartości osiągniętych wyników badawczych.

W ciągu dwudziestu lat międzywojennych na Uniwersytecie Lwowskim powstały fundamentalne prace i opracowania obejmujące wiele obszarów badawczych slawistyki. Liczne prace z t amtego czasu zachowały swoją wagę i aktualność do dziś. W omawianym okresie w środowisku językoznawców lwowskich zrodziły się interesujące idee badawcze oraz nowe perspektywy w interpretacji zagadnień naukowych. Jednocześnie

86 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2043, AUWR_UA_000_26_0_5_2043_62791.

87 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1234, AUWR_UA_000_26_0_5_1234_56766

88 DALO, z. 26, op. 5, spr. 74, AUWR_UA_000_26_0_5_74_56140.

slawiści skrupulatnie pracowali nad systematyzacją i opisem zebranych materiałów językowych, których dostarczały liczne badania terenowe.

Niezaprzeczalnie najważniejszym atutem slawistyki lwowskiej okresu dwudziestolecia byli związani z n ią ludzie: kadra naukowa, liczni wybitni profesorowie, ich asystenci oraz pracownicy pomocniczy. Przez Katedrę Filologii Słowiańskiej przewinęło się wiele osób, wśród których są nazwiska ówczesnych luminarzy nauki polskiej. Zbudowany przez nich gmach slawistycznej wiedzy nie zawalił się po zmianach granic w 1945 r. Liczni profesorowie, którzy wyjechali do Polski, bądź zasilili dawne polskie ośrodki słowianoznawcze, bądź tworzyli fundamenty nowych jednostek slawistycznych. Ta praca u podstaw nie miała wyłącznie charakteru organizacyjnego, gdyż doświadczenie i nawyki badawcze wypracowane wcześniej na Alma Mater Leopoliensis dawały możliwość natychmiastowego rozpoczęcia działalności naukowej i dydaktycznej. Najlepszym przykładem tego jest Wrocław, gdzie podwaliny powojennej polonistyki i slawistyki kładli lwowscy profesorowie. Jak podaje Jan Sokołowski, idea przyszłego Uniwersytetu i Politechniki we Wrocławiu ukształtowała się już w l utym 1945 r., a potwierdzona została w marcu tego samego roku (Sokołowski 2020: 246). Organizatorem Katedry Języka Polskiego i językoznawstwa w ogóle był Stanisław Rospond, który ściągnął na nowo powstały Uniwersytet Wrocławski ukształtowanych już uczonych slawistów, mających związki z Uniwersytetem Jana Kazimierza: Leszka Ossowskiego, Stanisława Bąka, Władysława Kuraszkiewicza i Mariana Jakóbca.

Bibliografia

Źródła archiwalne

ALNUIF – Archiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki (ukr. Архiв Львiвcькoгo нaціoнaльнoгo унівepcитeту iмeнi Івaнa Фpaнкa)

Zespół P-119, opis 1: Sprawy osobowe pracowników

z. P-119, op. 1, spr. 476 − Hrabec Stefan

z. P-119, op. 1, spr. 73 − Ingarden Roman

z. P-119, op. 1, spr. 674 − Jakóbiec Marian

z. P-119, op. 1, spr. 80 − Kleiner Juliusz

z. P-119, op. 1, spr. 137 − Ossowski Leszek

z. P-119, op. 1, spr. 158 − Rospond Stanisław

z. P-119, op. 1, spr. 176 − Studynski Kyryło

z. P-119, op. 1, spr. 249 − Taszycki Witold

DALO − Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego (ukr. Дepжaвний apxiв Львiвcькoї oблacтi)

Zespół 26, opis 5: Sprawy personalne grona profesorskiego i urzędników

z. 26, op. 5, spr. 74 − Batowski Henryk

z. 26, op. 5, spr. 142 − Bąk Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 2043 − Crnek Franjo

z. 26, op. 5, spr. 2056 − Czekanowski Jan

z. 26, op. 5, spr. 2080 − Czuruk Bolesław

z. 26, op. 5, spr. 583 − Dłuska Maria

z. 26, op. 5, spr. 408 − Gaertner Henryk

z. 26, op. 5, spr. 334 − Gawroński Andrzej

z. 26, op. 5, spr. 437 − Głowacki Jakub

z. 26, op. 5, spr. 484 − Hrabec Stefan

z. 26, op. 5, spr. 761 − Ingarden Roman

z. 26, op. 5, spr. 2250 − Janów Jan

z. 26, op. 5, spr. 779 − Kalina Antoni

z. 26, op. 5, spr. 848, 849 − Kleiner Juliusz

z. 26, op. 5, spr. 900 − Kolecsányi Maria

z. 26, op. 5, spr. 899 − Kolessa Aleksander

z. 26, op. 5, spr. 911 − Konir Agaton

z. 26, op. 5, spr. 990 − Kryński Adam

z. 26, op. 5, spr. 1028 − Kucharski Eugeniusz

z. 26, op. 5, spr. 1016 − Kuraszkiewicz Władysław

z. 26, op. 5, spr. 1023 − Kuryłowicz Jerzy

z. 26, op. 5, spr. 1086 − Lehr-Spławiński Tadeusz

z. 26, op. 5, spr. 1234 − Mierzwa Jan

z. 26, op. 5, spr. 1357 − Nitsch Kazimierz

z. 26, op. 5, spr. 1423 − Ossowski Leszek

z. 26, op. 5, spr. 1637, 1638 − Romer Eugeniusz

z. 26, op. 5, spr. 1640 − Rospond Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 2143 − Schorr Mojżesz

z. 26, op. 5, spr. 2168 − Stieber Zdzisław

z. 26, op. 5, spr. 1833 − Studziński Cyryl

z. 26, op. 5, spr. 1692 − Święcicki Hilarion

z. 26, op. 5, spr. 1858 − Taszycki Witold

z. 26, op. 5, spr. 1920 − Ułaszyn Henryk

z. 26, op. 5, spr. 726 − Zatko Rudolf

Opracowania. Źródła drukowane i internetowe

Boček Vít (2015): Agathon Koníř, „Bohemica Olomucensia” 7 (3–4), 111–114.

Brzezińska Anna, Czachowski Hubert (2016): Wielkopolanin we Lwowie. Antoni Kalina (1846–1906) – slawista i etnograf, Wrocław–Ostrów Wielkopolski.

Chrostek Mariusz (2016): Złote lata polonistyki lwowskiej, Rzeszów.

Draus Jan (2007): Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie 1918–1946. Portret kresowej uczelni, Kraków.

Dziennik (1920): Dziennik Urzędowy Ministerstwa Sprawiedliwości, nr 3 [https://pbc.biaman.pl/dlibra/publication/24809/edition/23718/content] [dostęp online: 15.01.2024].

Dziennik (1924): Dziennik Urzędowy Ministerstwa Sprawiedliwości, nr 20 [https://pbc.biaman.pl/dlibra/publication/24848/edition/23757/content] [dostęp online: 15.01.2024].

Dziennik (1936): Dziennik Urzędowy Ministerstwa Sprawiedliwości, nr 1 [https://pbc.biaman.pl/dlibra/publication/25238/edition/24110/content] [dostęp online: 18.01.2024].

Holyk Roman (2018): Ukraińska filologia na Uniwersytecie Lwowskim w XIX wieku i w pierwszej połowie XX stulecia. Ludzie, idee, recepcje, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 145 (2), 355–374.

Ivanyk Stepan (2014): Filozofowie ukraińscy w Szkole Lwowsko-Warszawskiej, Warszawa.

Kuraszkiewicz Władysław (1978): Prof. dr Leszek Ossowski, „Studia Rossica Posnaniensia” 10, 3–5.

Kurzowa Zofia (2000): Kazimierz Nitsch (1874–1958), [w:] Złota księga Wydziału Filologicznego, red. J. Michalik, W. Walecki, Kraków, 242–252.

Mayenowa Maria Renata (1973): Stefan Hrabec (14 stycznia 1912 – 25 grudnia 1972) [nekrolog], „Pamiętnik Literacki” 64 (4), 391–393.

Moszyński Leszek (1967): Czterdzieści lat pracy naukowej Profesora Doktora Władysława Kuraszkiewicza, „Poradnik Językowy” 250 (5), 213–217.

Nitsch Kazimierz (1960): Adam Antoni Kryński, [w:] Ze wspomnień językoznawcy, Kraków, 175–181.

Poźniak Telesfor (2010): Profesor Marian Jakóbiec (8 IX 1910 – 27 IV 1998). W setną rocznicę urodzin, „Slavica Wratislaviensia” 152, 7–14.

Przeniosło Małgorzata, Przeniosło Marek (2022): Słownik biograficzny profesorów Uniwersytetów Drugiej Rzeczypospolitej. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, Kielce.

Rembiszewska Dorota (2013): Doktoraty wypromowane przez prof. Zdzisława Stiebera, [w:] Zdzisław Stieber (1903–1980). Materiały i wspomnienia, red. D. Rembiszewska, Warszawa, 153–155.

Romer Eugeniusz (1988): Pamiętniki. Problemy sumienia i wiary, Kraków. Rospond Stanisław (1983): Śp. Prof. Stanisław Rospond, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 36 (1), 55–56.

Rusek Jerzy (2000): Tadeusz Lehr-Spławiński, [w:] Złota księga Wydziału Filologicznego, red. J. Michalik, W. Walecki, Kraków, 446–457.

Siatkowski Janusz (2013): Zdzisław Stieber – życiorys naukowy, [w:] Zdzisław Stieber (1903–1980). Materiały i wspomnienia, red. D. Rembiszewska, Warszawa, 15–31.

Siciński Bogdan (1994): Stanisław Rospond, [w:] Uczeni Wrocławscy 1974–1994, Wrocław, 25–28.

Skarżyński Mirosław (2012): Poznańskie lata Henryka Ułaszyna, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” 19 (39), z. 1, 199–220.

Skarżyński Mirosław, Smułkowa Elżbieta (2018): Materiały do dziejów polskiego językoznawstwa III. Korespondencja Kazimierza Nitscha i Antoniny Obrębskiej-Jabłońskiej 1925–1958, Kraków.

Skład UJK (1938/39): Skład uniwersytetu w roku akademickim 1938/39. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, Lwów 1938 [http://www.wbc.poznan.pl/publication/37047] [dostęp online: 25.09.2023].

Smułkowa Elżbieta (1996): Skład Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (kadencja 1995–1997). Wspomnienia pośmiertne: Leszek Ossowski (1905–1996), „Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego” 59, 96–98.

Sochacka Stanisława (2019): Działalność naukowa Stanisława Rosponda na Śląsku w latach 1945–1950, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 74 (4), 51–80.

Sokołowski Jan (2020): Krakowsko-lwowskie korzenie wrocławskiej slawistyki, „LingVaria” 30, 245–256.

Starnawski Jerzy (2010): Humanistyka lwowska w okresie międzywojennym, Toruń.

Stieber Zdzisław (1962): Tadeusz Lehr-Spławiński jako slawista i polonista, „Język Polski” 42, 17.

Walczak Bogdan (2018): Władysław Kuraszkiewicz – uczony i nauczyciel, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” 25 (45/1), 281–288.

Zagórski Zygmunt (2009): Profesor Władysław Kuraszkiewicz jako badacz historii języka polskiego, „Poznańskie Spotkania Językoznawcze” 18, 35–44.

Галенко Іраїда (1999):

Spis ilustracji

50, 61–69.

1. Pismo Kazimierza Nitscha informujące dziekana o wyjeździe do Paryża (1919)

DALO, z. 26, op. 5, 1357, k. 8 recto + verso. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1357_56751& view=single&p=9&browser=seadragon

2. Curriculum vitae Tadeusza Lehra-Spławińskiego napisane przez Henryka Ułaszyna (1921)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1086, k. 5.

203

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1086_56799& view=single&p=6&browser=seadragon .................................................................. 207

3. Fragment referatu Tadeusza Lehra-Spławińskiego w sprawie przyjęcia Witolda Taszyckiego na UJK (1929)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1858, k. 7.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_ UA_000_26_0_5_1858_56657&view=single&p=9&browser=seadragon ............. 210

4. Fragment pisma językoznawcy Stanisława Szobera w sprawie obsady Katedry Filologii Słowiańskiej. Rekomendacja dla Zdzisława Stiebera (1936)

DALO z. 26, op. 5, spr. 2168, k. 28.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_2168_62755& view=single&p=29&browser=seadragon 212

5. Fragment pisma językoznawcy Mikołaja Rudnickiego w sprawie obsady Katedry Filologii Słowiańskiej. Rekomendacja dla Zdzisława Stiebera (1936)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2168, k. 29.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_2168_62755& view=single&p=30&browser=seadragon 212

6. Odpis dyplomu Leszka Ossowskiego (1932)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1423, k. 18.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1423_56745& view=single&p=20&browser=seadragon ................................................................ 221

7. Strony indeksu Mariana Jakóbca (1930) (ze zbiorów prywatnych córki profesora Milicy Semków) 223

8. Dwie strony indeksu Mariana Jakóbca (III rok studiów, rok akademicki 1932/33) (ze zbiorów prywatnych córki profesora Milicy Semków) 223

DOI: 10.34616/151537

Helena Sojka- Masztalerz

Uniwersytet Wrocławski

ORCID 0000-0001-8225-2735

Filologia

ukraińska na Uniwersytecie Lwowskim

Parafrazując słowa ukraińskiego historyka Jarosława Hrycaka, że „historię Lwowa można opowiadać na wiele sposobów, dlatego historycy różnych narodowości [...] stworzyli odmienne jej wersje. W związku z tym mamy ukraińską, polską, sowiecką i żydowską wersję przeszłości miasta” (Hrycak 2005: 11), można powiedzieć, że również dzieje Uniwersytetu Lwowskiego da się opisać z różnych punktów widzenia: jako austriacki Cesarsko-Królewski Uniwersytet imienia cesarza Franciszka1, polski Uniwersytet Jana Kazimierza (UJK)2 oraz ukraiński Lwowski Państwowy Uniwersytet im. Iwana Franki (LNUIF)3.

Kontrowersje może budzić m.in. sposób przekazu, naświetlanie lub pomijanie pewnych faktów, a także ich interpretacja. W niniejszym artykule przedstawię historię lwowskiej filologii ukraińskiej (zwanej wówczas ruską) od połowy XIX do pierwszej połowy XX w.4 Tło społeczno-polityczne ograniczę do niezbędnego minimum, odsyłając czytelników do bardzo bogatej literatury przedmiotu. Na wstępie poczynię kilka uwag bardziej ogólnych. W drugiej połowie XIX w. Lwów dla Ukraińców, zwanych wtedy Rusinami5, był ważnym ośrodkiem kształtowania się świadomości narodowej, procesu, który rozpoczął

1 O austriackim okresie w historii Uniwersytetu Lwowskiego piszą m.in. Jarosław Prytuła i Roman Tarnawski we wstępie do ukraińskiej encyklopedii (Притула, Тарнавський 2011: 38–77). Por. też M. Chrostek, Złote lata polonistyki lwowskiej (1919–1939), Rzeszów 2016.

2 Adam Redzik w monografii użył tytułu Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza w odniesieniu do całej historii Uniwersytetu Lwowskiego (Redzik 2017a: 25).

3 Oficjalnie nadanie imienia uniwersytetowi nastąpiło 8 stycznia 1940 r.

4 W artykule używam konsekwentnie przymiotnika ukraiński, a nie ruski. Ten ostatni przymiotnik pozostawiam natomiast w cytatach oraz tych fragmentach artykułu, które odnoszą się do pierwszej połowy XIX w. Jedynie w stosunku do najstarszej historii: literatury, języka, piśmiennictwa itp., używam określenia staroruski. Zachowuję też przymiotni małoruski w dokumentach oficjalnych.

5 Jak zauważa J. Kozik, jeszcze na początku lat 40. XIX w. nie istniała oficjalna nazwa narodu ukraińskiego w Galicji. „Powszechnie kraj zamieszkały przez Ukraińców nazywano Małą Rusią, a jego mieszkańców Małorosjanami, w Galicji Russynamy, Rusnakami, Ruśniakami, Rusinami. Ostatecznie w 1843 r. na wniosek

się jeszcze w pierwszej połowie XIX w. m.in. dzięki działalności Ruskiej Trójcy (ukr. Руська Трійця)6 (Kozik 1973: 172–175). Narodowe ambicje Rusinów nasiliły się po 1848 r.7, a popierane i u miejętnie podsycane przez władze austriackie były skierowane przeciwko niepodległościowym dążeniom Polaków. Z t rzech postaw istniejących wśród ruskiej elity: prorosyjskiej, propolskiej i proukraińskiej zwyciężyła ta ostatnia. Dzięki niej Galicja miała w przyszłości odegrać rolę „ukraińskiego Piemontu” (Hrycak 2005: 24), co z samej swej natury zwiastowało konflikt między Polakami i U kraińcami. Lwów zaczął mieć dla Ukraińców coraz większe znaczenie jako ważny ośrodek polityczny, społeczny i k ulturalny. Oprócz wcześniej utworzonego Instytutu Stauropigiańskiego (1788) zaczęły powstawać ukraińskie organizacje, towarzystwa, instytucje, m.in. społeczno-oświatowa organizacja „Proswita” (ukr. Товариство «Просвіта») (1868), instytucja naukowa

Towarzystwo Naukowe im. Tarasa Szewczenki (ukr. Наукове товариство імені Шевченка, NTSz) (1873) oraz stowarzyszenie pedagogiczno-oświatowe Ridna Szkoła (ukr. Рідна школа) (1881), walczące o utrzymanie szkół państwowych z u kraińskim językiem nauczania. Zwłaszcza działalność NTSz, kierowanego w latach 1897–1913 przez Mychajłę Hruszewskiego (ukr. Михайло Грушевський) (1866–1934)8, miała duże znaczenie dla rozwoju świadomości narodowej i historycznej Ukraińców. W t ym czasie „skodyfikowano literacki język ukraiński oraz „wypracowano nową wersję historycznej przeszłości” (Hrycak 2005: 25). Coraz prężniej zaczął rozwijać się ukraiński ruch narodowy, powstawały pierwsze partie polityczne. Na przełomie XIX i X X w. elity ukraińskie nie wyobrażały sobie istnienia zachodnioukraińskiego państwa, którego głównym ośrodkiem nie byłby Lwów.

Wojna 1918–1919 pogorszyła jeszcze bardziej relacje polsko-ukraińskie. Stare nierozwiązane problemy polityczne, społeczne, religijne i k ulturalne, m.in. kwestia powstania ukraińskiego uniwersytetu we Lwowie czy sprawa używania języka ukraińskiego na Uniwersytecie Jana Kazimierza, były ciągle aktualne. Jak pisze Mirosława metropolity [Michała – H.S.M.] Lewickiego władze austriackie ustaliły oficjalną nazwę: Ruthen. Nie objęto nią jednak ogółu Ukraińców mieszkających po obu stronach Zbrucza” (Kozik 1973: 175).

To tradycyjne nazywanie galicyjskich Ukraińców Rusinami miało daleko idące skutki także w wiekach późniejszych. Polskie partie narodowe (na czele z endecją) wykorzystywały etnonimy Rusin i Ukrainiec do walki politycznej m.in. w dwudziestoleciu międzywojennym. Zob. H. Sojka-Masztalerz, Rusini czy Ukraińcy? Językowy obraz nacji ukraińskiej w prasie polskiej (1918–1939), Wrocław 2004; H. Sojka-Masztalerz, Funkcjonowanie etnonimu Rusin, Ukrainiec w polskiej prasie międzywojennej 1918–1939, [w:] Nazewnictwo na pograniczach, red. J. Ignatowicz-Skowrońska, Szczecin 2005, s. 169–179.

6 Było to ukraińskie ugrupowanie społeczno-kulturalne, które powstało we Lwowie w 1832 r. Zajmowało się m.in. kodyfikacją języka ukraińskiego.

7 Narodowe odrodzenie Rusinów w latach 1810–1840 czerpało z niemieckich i polskich wzorców. E. Skorupa zaznacza, że „do czasów Wiosny Ludów inteligencja ruska mimowolnie przesiąkała kulturą polską. Niektórych Rusinów można było potraktować jako przyjaznych przybyszów w »rejony polskości«. Ich zadomowienie bowiem zdradzało cechy dobrowolnego wyboru, zaświadczane w haśle: gente Ruthenus, natione Polonus” (Skorupa 1992: 136).

8 DALO, z. 26, op. 5, spr. 510, AUWR_UA_000_26_0_5_510_52203.

ukraińska na Uniwersytecie Lwowskim

Papierzyńska-Turek, generalne rozwiązanie „kwestii ukraińskiej” w nowo powstałym państwie polskim było niemożliwe, dlatego że „na obszarze zamieszkałym w większości przez ludność ukraińską mieszkali również Polacy (nie licząc innych mniejszości narodowych)”, ponadto żądania Ukraińców w t ym czasie były sprzeczne z i nteresami polskich władz (Papierzyńska-Turek 1979: 281).

Całkiem nowa historia grodu nad Pełtwią i lwowskiej Alma Mater została napisana wraz z wejściem Armii Czerwonej do Lwowa we wrześniu 1939 r.

IPoczątki lwowskiej filologii ukraińskiej sięgają połowy XIX w. Na mocy dekretu cesarskiego z 13 g rudnia 1848 r. w następnym roku na Uniwersytecie Lwowskim została utworzona Katedra Języka i Literatury Ruskiej9. Od samego początku jej powstanie, język wykładów i nauczanie traktowano jako kwestię polityczną. „Chodziło o społeczną rywalizację języka ruskiego (ukraińskiego) oraz cerkiewnosłowiańskiego z językiem polskim, niemieckim i łacińskim” (Holyk 2018: 356).

W 1861 r. na temat języka wykładów wypowiadał się nawet Sejm Krajowy we Lwowie, mimo że podjęcie decyzji w tej sprawie nie leżało w jego kompetencjach. Uczelnie podlegały bezpośrednio Ministerstwu Wyznań i Oświaty (MWiO) w Wiedniu. W 1862 r. wprowadzono egzaminy po ukraińsku z trzech przedmiotów na Wydziale Prawa. Reskrypt cesarski z maja 1864 r. umożliwiał studentom tej Katedry (oraz z w ybranych przedmiotów na Wydziale Prawa) zdawanie egzaminów w tym języku. Kiedy pod koniec lat 60. (1868 r.) Galicja uzyskała autonomię, rozpoczęła się repolonizacja uniwersytetu. W 1871 r. język niemiecki przestał być obowiązkowy na Wydziałach Filozoficznym i Prawa, językami wykładowymi stały się polski i ukraiński10. Prowadzenie zajęć w językach narodowych uatrakcyjniło studia i przyczyniło się do wzrostu liczby studentów narodowości polskiej. Z braku wystarczającej liczby kadry ukraińskiej (aby obsadzić katedry z u kraińskim językiem wykładowym) i powiększającej się liczbie polskich studentów MWiO reskryptem z kwietnia 1897 r. wprowadziło język polski jako urzędowy (zarezerwowano język niemiecki i ukraiński dla egzaminów z przedmiotów wykładanych w danym języku). Od tego momentu egzaminy ścisłe na stopnie doktorskie, przewody habilitacyjne, posiedzenia

9 Katedrę Języka i Literatury Polskiej powołano na podstawie dekretu cesarskiego z 1817 r. Na stanowisku kierownika przez długi okres był wakat. Z krótkimi przerwami funkcję tę sprawowali kolejno: Mikołaj Michalewicz i Jan Szlachtowski. Dopiero w 1856 r. po objęciu posady przez Antoniego Małeckiego rozpoczął się prawdziwy rozwój katedry: zaczęto prowadzić badania nad historią literatury polskiej. Więcej na ten temat zob. artykuł Ewy Grzędy w niniejszym tomie.

10 Na Wydziale Teologicznym wykładano po łacinie, ukraińsku i polsku już od dawna (Brzozowski 1987: 243).

senatu akademickiego i kolegiów profesorów musiały być prowadzone po polsku (Żukowski 2011: 421). Kwestia języka odbierana była przez studentów i wykładowców ukraińskich jako ograniczenie ich praw przez Polaków. Na tym tle pod koniec XIX w. doszło do zaostrzenia się konfliktu. Coraz częściej dochodziło do antypolskich i antyrządowych wystąpień studentów ukraińskich, m.in. w związku z brakiem zgody na prowadzenie wykładów i zdawanie egzaminach w języku ukraińskim11

W sposób satyryczny walkę o język ukraiński na C.K. Uniwersytecie im. Cesarza Franciszka I we Lwowie skomentował ukraiński dwutygodnik ilustrowany „Komar”:

Польські гакатисти: Trzymajmy tego hajdamackiego lwa wspólnemi siłami, by nie dostał się do tej świątyni! Ona jest naszą, chociaż nosi tytuł c.k! Il. 1. „Sprzyjanie Rusinkom”, „Комар” 1901, 22−23

Jesienią 1901 r. odbywały się wiece studentów w sprawie powołania uniwersytetu ukraińskiego. Nie przyniosły one oczekiwanego przez Ukraińców rezultatu. Niektórzy z demonstrantów zostali usunięci z uczelni, inni postanowili podjąć studia na innych uczelniach, m.in. w Krakowie i Wiedniu. Na początku 1907 r. na ulicach miasta doszło do kolejnych demonstracji studentów ukraińskich. Powodem miała być m.in. odmowa immatrykulacji w języku ukraińskim. Starcia między polskimi i ukraińskimi studentami nie zakończyły się pomimo zabójstwa namiestnika Galicji Andrzeja Potockiego, dokonanego w 1908 r. przez

11 Sytuacja była na tyle nabrzmiała, że wystarczyła utarczka słowna pomiędzy profesorami, aby doszło do zorganizowania przez studentów pierwszych wieców. Jednym z pretekstów był konflikt między Mychajłem Hruszewskim a Kazimierzem Twardowskim, ówczesnym dziekanem Wydziału Filozoficznego.

studenta filozofii Myrosława Siczynskiego (ukr. Мирослав Січинський), czy zastrzelenia w 1910 r. ukraińskiego studenta Adama Kocki (ukr. Адам Коцко). Protesty przybrały na sile, bo wysunięto nowe żądania – utworzenia we Lwowie uniwersytetu ukraińskiego.

Spór o u kraiński uniwersytet i język wykładów przerwała wojna 1914–1918. Temat powrócił w II Rzeczypospolitej.

W sierpniu 1919 r. rektor Antoni Jurasz wydał zarządzenie, na mocy którego na uczelnię mieli być przyjmowani tylko obywatele państwa polskiego walczący w szeregach armii polskiej lub armii sojuszniczych albo obywatele państw będących sojusznikami Polski. W ten sposób pozbawiono możliwości studiowania większość Ukraińców12, ponieważ nie byli żołnierzami armii polskiej i odmówili przyjęcia polskiego obywatelstwa. Konsekwencją takiej postawy była likwidacja działających do wojny katedr ukraińskich13 15 marca 1920 r. decyzją Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP) wprowadzono język polski jako wykładowy, a 25 marca senat akademicki wystosował do wszystkich dziekanów okólnik o n ieużywaniu języka ukraińskiego (zgodnie z wcześniejszym zarządzeniem rządu austriackiego)14.

Młodzież ukraińska żądała przywrócenia swoich praw sprzed 1918 r 15 Z powodu niemożności porozumienia z władzami uczelni rozpoczęła bojkot polskich uczelni. Część podjęła studia za granicą (głównie w Czechosłowacji i Austrii) albo na Tajnym Uniwersytecie Ukraińskim (TUU, utworzonym we Lwowie w 1921 r.). Ostatecznie władze uniwersytetu, chcąc złagodzić napiętą sytuację, uznały wprowadzone przepisy za przejściowe. Nowo wybrany na rok akademicki 1921/22 rektor Jan Kasprowicz w mowie inauguracyjnej zapewniał:

Nie jesteśmy wrogami zamieszkujących tę ziemię ras niepolskich; podwoje uniwersytetu naszego otwarliśmy Rusinom, których radzi byśmy nazwać braćmi; otwarliśmy z początku ze zwróceniem uwagi na potrzebę przyznania się do przynależności państwowej polskiej, nie wyznaczając przyznaniu temu żadnych form dobitniejszych, niebawem potem i od tej odstąpiliśmy restrykcji. (Kronika UJK: 1921/22)

Studentów ukraińskich, którzy w okresie działalności TUU, tzn. od 1921 do 1925 r., podejmowali studia na UJK było niewielu (Bukowska-Marczuk 2019: 206). Po tym okresie studentów ukraińskich na UJK przybywało, chociaż podjęcie decyzji o studiowaniu na tej uczelni nie było proste. Część środowiska uważała tych studentów za

12 Lojalność wobec państwa polskiego zadeklarował m.in. prawnik Petro Stebelski (ukr. Петро Стебельський), a także ks. Iwan Bartoszewski (ukr. Іван Бартошевський).

13 Więcej na ten temat zob. artykuł Marjana Mudrego w tomie drugim niniejszej monografii.

14 DALO, z. 26, op. 14, spr. 150, k. 63.

15 Ukraińcy żądali m.in. zniesienia limitu miejsc (numerus clausus) dla studentów ukraińskich, przywrócenia katedr istniejących przez 1918 r., powołania katedry języka ukraińskiego i geografii Ukrainy (Bukowska-Marczuk 2019: 205).

zdrajców, część zaś była zdania, że należy przystosować się do nowej rzeczywistości (Bukowska-Marczuk 2019: 208–213).

Problem uniwersytetu pozostawał nierozwiązany. Na jego temat zabrał głos kolejny rektor. Włodzimierz Sieradzki w swoim przemówieniu inauguracyjnym na rok akademicki 1924/25, wykluczając jednocześnie Lwów jako siedzibę uczelni, zaznaczał:

W roku bieżącym wreszcie Rząd przystępuje do realizacji przewidzianego uchwałą Sejmu ustawodawczego z 22 września 1922 zamiaru założenia wyższej uczelni ruskiej, aby uczynić zadość dążeniom kulturalnym swych obywateli ruskiej narodowości [...]. Uważam za obowiązek wypowiedzieć w tej chwili i z tego miejsca przekonanie, wyrażone już niejednokrotnie przez nasz Uniwersytet w interesie nauki polskiej jak ruskiej, że Lwów nie może być żadną miarą miejscem dla wyższej uczelni ruskiej. (Kronika UJK: 1924/25)

W „ Monitorze Polskim” z 5 w rześnia 1924 r. znalazło się zalecenie, aby rząd podjął działania w sprawie powstania uniwersytetu ruskiego (ukraińskiego)16. Na podstawie uchwały Rady Wydziału Filozoficznego z 1924 r. na Uniwersytecie Jana Kazimierza doszło do podziału Wydziału. Powstały dwa nowe: Matematyczno-Przyrodniczy i Humanistyczny. W rozporządzeniu ministra WRiOP wskazano, że w skład Wydziału Humanistycznego wchodzi m.in. Katedra Języka i Literatury Ruskiej (Kronika UJK: 1924/25). Była to jednak namiastka tego, czego oczekiwali Ukraińcy.

Spór o uniwersytet ukraiński toczył się także na forum sejmowym. Pojawiły się dwie kwestie: legalizacji Tajnego Uniwersytetu Ukraińskiego lub utworzenie uniwersytetu ukraińskiego (Papierzyńska-Turek 1979: 261–269). Nadanie statusu prawnego TUU nie było możliwe, gdyż – jak stwierdził na łamach „Gazety Lwowskiej” nieznany autor artykułu, powołując się na „wybitnego znawcę stosunków uniwersyteckich w Polsce” – „ów uniwersytet jest naprawdę polityczną szopką i z pojęciem wszechnicy nie ma nic wspólnego” ([b.a.]: 1923). W d rugiej sprawie przedłużano rozmowy, proponując różne lokalizacje: Warszawę, Włodzimierz Wołyński, Halicz, Przemyśl, Stanisławów, ale nie Lwów. Na inne usytuowanie poza tą ostatnią miejscowością nie chcieli się zgodzić Ukraińcy. Polacy nie brali jej pod uwagę, bo jak napisał w tym samym artykule autor:

Z punktu widzenia interesów państwowych istotnie musi się Lwów wyłączyć od wszelkich kombinacji. [...] miasto będące ostoją polskości na połud. wschodnich kresach nie może stać się ostoją nowej fali ludzi i prądów, których stosunek do Państwa stawić wypada pod znak zapytania. ([b.a.]: 1923)

Okres dwudziestolecia międzywojennego był czasem napięć i sprzecznych interesów. Spory toczyły się nie tylko między Polakami, reprezentującymi różne ideologie, poglądy polityczne i wartości. Trudne też były relacje polsko-ukraińskie. Niełatwo było

16 „Monitor Polski” 1924, 204.

pogodzić dążenia Polaków do scalenia i odbudowy nowo powstałego państwa polskiego z oczekiwaniami niepolskich mieszkańców, zwłaszcza najliczniejszej wówczas mniejszości etnicznej w II Rzeczypospolitej, czyli Ukraińców. Lwów był ważny i dla Polaków, i dla Ukraińców. Ci ostatni uważali to miasto za najważniejsze ukraińskie centrum polityczne i kulturalne., bo jak pisze Ostap Tarnawski:

[tuż przed wybuchem wojny] miasto liczyło trzysta pięćdziesiąt tysięcy mieszkańców, z czego połowę stanowili Polacy, jedną trzecią Żydzi, zaś Ukraińców żyło tu zaledwie pięćdziesiąt tysięcy. Pomimo że we Lwowie mieszkało mało Ukraińców był on ośrodkiem życia ukraińskiego. Pozycję tę Lwów osiągnął jeszcze w końcu XIX w., gdy na mocy dekretów Wałujewskiego i Emskiego na okupowanej przez carat Ukrainie zabroniono druku w języku ukraińskim. (Tarnawski 2004: 25)

17 w rześnia 1939 r. Armia Czerwona przekroczyła granicę Polski. Rozpoczęła się wojna, która także wpłynęła na historie lwowskiej uczelni. Miesiąc później nowe władze zaczęły wprowadzać zmiany dostosowujące uniwersytet do systemu sowieckich szkół wyższych17. Zarządzeniem nowego rektora Mychajła Marczenki (ukr. Mиxaйлo Мapчeнкo) (1902−1983) wprowadzono wiele zmian, m.in. język ukraiński stał się językiem urzędowym, na wszystkich wydziałach wprowadzono obowiązkową naukę ukraińskiego początkowo dla studentów, później dla wykładowców. „Studia ukrainistyczne (obok rusycystyki) stały się głównym kierunkiem wykładów i badań slawistycznych” (Holyk 2018: 370). „Następowała stopniowa sowietyzacja uniwersytetu na płaszczyźnie organizacyjno-strukturalnej, połączona z jego ukrainizacją na płaszczyźnie językowej” (Redzik 2017b: 932). Należy jednak dodać, że „za pierwszych Sowietów” – jak wtedy mówiono we Lwowie o okresie 1939–1941 – ta ukrainizacja była pozorna.

II

W historii filologii ruskiej (ukraińskiej), zwanej najpierw Katedrą Języka i Literatury Ruskiej, istniejącej od połowy XIX do połowy XX w., można wyodrębnić pięć podokresów i wskazać kierownika18, który stał na jej czele:

1) w latach 1849/50–1866/67 kierownikiem był Jakub Hołowacki (ukr. Яків Головацький, w DALO jako Jakub Głowacki) (1814–1888)19,

2) w latach 1867/68–1894/95 kierownikiem był Emilian Ogonowski (ukr. Омелян Огоновський) (1833–1894)20,

17 Zob. artykuł Adama Redzika w niniejszym tomie.

18 Dane ustalono na podstawie „Programu wykładów” (Skład i program wykładów: 1876/77 i n.) oraz Witkowski (2000: 378); Holyk (2018: 370); Терлак (2011: 359); Микитюк (2014: 214).

19 DALO, z. 26, op. 5, spr. 437, AUWR_UA_000_26_0_5_437_51611

20 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1396, AUWR_UA_000_26_0_5_1396_56749.

3) w latach 1897/98–1918/19 kierownikiem był Ołeksandr Kołessa (ukr. Олександр Колессa, w DALO jako Aleksander Kolessa) (1867–1945)21 (od semestru letniego 1895/96 prowadził zajęcia jako habilitowany docent prywatny języka i literatury ruskiej, od lutego 1898 jako profesor nadzwyczajny, od 1901 profesor zwyczajny),

4) w latach 1828–1939 kierownikiem był Jan Janów (1888–1952)22 (od 1925 r. jako docent i zastępca profesora, od 1927 r. jako profesor nadzwyczajny, od 1935 r. jako zwyczajny),

5) w latach 1939–1941 kierownikiem był Wasyl Simowycz (ukr. Василь Сімович) (1880–1944)23.

Pierwszym kierownikiem Katedry Języka i Literatury Ruskiej na Uniwersytecie Lwowskim w 1849 r. został Jakub Hołowacki, duchowny greckokatolicki, ukraiński działacz narodowy i badacz folkloru, „najwłaściwszy kandydat na to stanowisko spośród grona działaczy literacko-językowego odrodzenia narodowego Ukraińców w Galicji” ( Kozik 1973: 122), który obejmując to stanowisko, miał już znaczący dorobek. Wspólnie z Markijanem Szaszkewyczem (ukr. Маркіян Шашкевич) (1811–1843) oraz Iwanem Wahyłewyczem (ukr. Іван Вагилевич) (1811–1866), założycielami Ruskiej Trójcy, wydali pierwszy ukraiński almanach folklorystyczno-literacki „Rusałka Dnistrowa” („Русалка Дністровая”, 1837) – dzieło o „przełomowym znaczeniu dla rozwoju literatury ukraińskiej i k ształtowania się świadomości narodowej” (Kozik 1973:104) ze względu na podjęcie m.in. tematu ugruntowania języka ukraińskiego na języku ludowym (zrywającego z literaturą opartą na języku staro-cerkiewno-słowiańskim) i jego pisowni. Ponadto Hołowacki prowadził badania naukowe z zakresu folklorystyki i et nografii. Publikował wiele artykułów etnologiczno-folklorystycznych w czeskich i n iemieckich czasopismach. W latach 1846–1847 wydał dwutomowy almanach literacko-naukowy „Вінок русинам на обжинки”. Rozgłos przyniosło mu wystąpienie na „soborze uczonych ruskich”, na którym wygłosił „Rozprawę o języku ruskim i jego gwarach”. Zajmował się także literaturą oraz językiem ukraińskim i opierając się na galicyjskich gwarach ukraińskich opracował Gramatykę języka ruskiego (Граматика руского язика, wyd. 1849, 1850), gdyż uważał, że stanowiły one „wzorzec »ruskiego języka ludowego«” ( Holyk 2018: 358).

Poglądami dzielił się ze słuchaczami podczas wykładów uniwersyteckich. Wizję literackiego i językowego rozwoju swojego narodu rozpatrywał przez pryzmat trzech okresów: doby samodzielnych księstw ruskich, „doby polsko-litewskiej” i czasów mu współczesnych (Holyk 2018: 358). W swojej ponad piętnastoletniej pracy na Uniwersytecie

21 DALO, z. 26, op. 5, spr. 899, AUWR_UA_000_26_0_5_899_56831.

22 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2250, AUWR_UA_000_26_0_5_2250_62736

23 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 168, AUWR_UA_001_P_119_0_1_168_66642.

Lwowskim (UL) prowadził bardzo zróżnicowane zajęcia. Zaczynał od wykładów z jęz yka ruskiego (3 godz. tygodniowo) i literatury ruskiej (2 godz. tygodniowo) w dwóch pierwszych latach swojej pracy (1849/50; 1850/51), poszerzając w kolejnych latach swoją ofertę o nowe zagadnienia z h istorii języka oraz literatury ruskiej i odnosząc się do każdego z wcześniej dokonanego podziału na epoki (np. „ S łowo o p ułku Igora z punktu widzenia językowego, poetyckiego i pogańskiego” (semestr letni 1850/51); „Język ruski – ortografia i jej rozwój historyczny” (semestr zimowy 1857/58); „Lektura Ewangeliarza Ostromira ze wskazaniem tych form językowych, które odbiegają od komentarzy staro-cerkiewno-słowiańskich” (semestr zimowy 1858/59); „Fonetyka ruska z r zutem oka na język czeski i polski. O rozwoju ruskiego języka piśmiennego na podstawie wariantów ludowych)” 24

Po roku 1850 Hołowacki zaczął interesować się językiem cerkiewnosłowiańskim, językiem i literaturą rosyjską, aby ostatecznie w latach 60. XIX w. stać się propagatorem literatury rosyjskiej w Galicji25. Jako zwolennik panruskiej ideologii zaczął rozpowszechniać ją także wśród swoich słuchaczy na wykładach (Holyk 2018: 358). Kiedy Hołowacki zbliżył się do środowiska moskalofilów, jego konflikt na tle politycznym (trwający od lat 50.) z namiestnikiem Galicji Agenorem Gołuchowskim nasilił się i ostatecznie spowodował zawieszenie Hołowackiego w prawach profesora (por. Sroka, Redzik 2017: 585). W 1867 r. wyjechał do Rosji i na Uniwersytet Lwowski już nie wrócił. Zamieszkał w Wilnie.

O rezygnacji Hołowackiego z posady świadczy pismo „Prezydium c.k. Namiestnictwa Galicji z dn. 16 czerwca 1868 r. informujące Senat [uczelni] o przerwaniu postępowania dyscyplinarnego wobec Jacoba [sic!] Głowackiego (powód: rezygnacja Głowackiego z zatrudnienia w Austrii po objęciu stanowiska w Wilnie) i wzywające kolegium profesorskie do zgłaszania kandydatur na [opuszczoną] Katedrę Języka i Literatury Ruskiej” 26 .

Katedrę Języka i Literatury Ruskiej po Hołowackim objął Emilian Ogonowski, najpierw jako zastępca profesora (docent – suplent), a od 1870 r. profesor języka i literatury ruskiej27. Mimo że był on tak jak Hołowacki duchownym greckokatolickim, to wyznawał

24 Wszystkie nazwy wykładanych przedmiotów ustaliłam na podstawie zdigitalizowanych dokumentów znajdujących się w poszczególnych teczkach osobowych w DALO oraz w opublikowanych „Programach wykładów” za poszczególne lata (Skład i program wykładów: 1876/77 i n.)

W t ym miejscu dziękuję germanistom: dr Gabrieli Ociepie i prof. Markusowi Eberharterowi za przetłumaczenie z języka niemieckiego na polski wybranych dokumentów. Dziękuję Roksolanie Holovatej za pomoc w z nalezieniu w DALO tytułów doktoratów pisanych pod kierunkiem Jana Janowa. Dziękuje także recenzentce prof. Elżbiecie Dzikowskiej za zwrócenie uwagi na ważne dokumenty znajdujące się w poszczególnych teczkach. Tłumaczenia tytułów zajęć z języka ukraińskiego jest moje.

25 J. Hołowacki pełnił na UL zaszczytne funkcje: dwukrotnie dziekana Wydziału Filozoficznego w latach akademickch 1857/58, 1858/59, prodziekana – 1859/60, rektora – 1863/64, prorektora – 1864/65.

26 DALO, z. 26, op. 5, spr. 437, k. 63–64, AUWR_UA_000_26_0_5_437_51611&view=single&p=66.

27 W roku akademickim 1877/78 pełnił funkcję dziekana Wydziału Filozoficznego, a w 1878/79 – prodziekana WF (Sroka, Redzik 2017: 664).

Il. 2. Pismo w sprawie obsadzenia Katedry Języka i Literatury Ruskiej (1868)

Il. 3. Pismo w sprawie obsadzenia Katedry Języka i Literatury Ruskiej z pieczęcią c.k. Namiestnictwa Galicji (1868)

inną ideologię i inne podejście do uprawiania nauki. Zresztą sam Ogonowski uważał się zarówno za spadkobiercę, jak i antagonistę Hołowackiego. Doceniał jego rolę jako wykładowcy uniwersyteckiego, ale „odrzucał rusofilizm i »oschłą i nieciekawą« manierę czytania wykładów w języku pseudorosyjskim” (Holyk 2018: 359).

Ogonowski naukowo zajmował się literaturą ukraińską, etnografią i etnologię. Jest autorem m.in. sześcioczęściowej Historii literatury ruskiej (Історiя літератури руської )28, w k tórej przedstawił kanon literatury, zaczynając od ustnych źródeł i staroruskiej Kroniki Nestora (inna nazwa: Powieść minionych lat), przez twórczość Iwana Kotlarewskiego, Tarasa Szewczenki, Markijana Szaszkewycza aż do czasów współczesnych Ogonowskiemu. W swojej pracy naukowej dużo miejsca poświęcił twórczości i ż yciu Tarasa Szewczenki, np. dokonał analizy poematu Hajdamacy (Гайдамаки), pod jego redakcją ukazały się dwa pierwsze tomy Kobziarza (Кобзар).

Za główny przedmiot swoich badań Ogonowski uważał językoznawstwo historyczne. Napisał m.in. monografię Studien auf dem Gebiete der ruthenischen Sprache (Lemberg 1880), w k tórej prócz analizy samego języka (w różnych jego działach: fonetycznym, leksykalnym, etymologicznym, składniowym) pokazywał – jak wspomina student Ogonowskiego Illia Kokorudz – „jego [ukraińskiego] odrębności od wielkoruskiego i samodzielności między innymi językami słowiańskimi” (cyt. za: Holyk 2018: 360). W pracy dydaktycznej wykorzystywał również swój podręcznik do języka staro-cerkiewno-słowiańskiego Linguae palaeslovenicae specimina (Lwów 1871).

Ważne było dla niego nauczanie nie tylko na poziomie uniwersyteckim. W 1881 r we Lwowie opublikował wybór tekstów staroruskich Chrestomatia staroruska dla wyższych klas gimnazjalnych (Хрестоматія староруська для вьісшихь клясь гимназіяльньїхь), a w 1889 r., także we Lwowie, ukazał się drukiem podręcznik Gramatyka języka ruskiego dla szkół średnich (Граматика руського язика для школъ середнихъ), która stała się przez pewien czas „ekwiwalentem wielokrotnie wznawianej szkolnej gramatyki języka polskiego Antoniego Małeckiego, a nawet przeciwwagą dla niej” (Holyk 2018: 360).

Swoją rozległą wiedzę wykorzystywał, pracując jako wykładowca na Uniwersytecie Lwowskim ponad dwadzieścia pięć lat. Domagał się wprowadzenia większej liczby wykładów po ukraińsku i mimo że – jak pisze Stanisław Starzyński – nie uzyskał poparcia władz (Starzyński 1894: 64), ostatecznie, co widać w programach wykładów w dłuższym okresie, oferta dla studentów Katedry, kiedy kierował nią Ogonowski, została rozszerzona. W zależności od semestru i roku na wykłady z literatury ukraińskiej przeznaczano tygodniowo 2 lub 3 godziny. Ogonowski zaczynał cykl wykładów od historii literatury XII–XIV w., przez historię literatury wieku XVI–XVII do literatury „nowego okresu”

28 Zaczęła ukazywać się we fragmentach od 1886 r. w czasopiśmie „Зоря”. Ogonowski jej nie dokończył. W latach 1887–1894 wydano tylko cztery tomy.

Sojka-Masztalerz

1798–1860 lub 1835–1861 (wyznaczając różne cezury) oraz „najnowszego okresu” 1848–1880. Osobne wykłady poświęcił wybranym dziełom, m.in. będącym już w programie wykładów Hołowackiego – Słowu o pułku Igora, Ewangeliarzowi Ostromira czy Kronice Nestora. Od semestru letniego 1887/88 prowadził seminarium (bezpłatne ćwiczenia seminaryjne) dla „filologii ruskiej” 29, jak oficjalnie zapisano w d rukowanym programie wykładów30. Seminaria trwały 2 godziny i odbywały się w sobotę.

Pierwsze z nich poświęcone było Eneidzie – poematowi Iwana Kotlarewskiego i pisemnym oraz ustnym ćwiczeniom z zakresu gramatyki i literatury. W kolejnych latach seminaria Ogonowskiego dotyczyły kilkukrotnie twórczości Tarasa Szewczenki, ale także różnorodnych gatunkowo i stylowo utworów oraz twórczości autorów reprezentujących różne części Ukrainy (m.in. powieści Hryhorija Kwitki-Osnowjanenki, powieści Iwana Neczuja-Łewyckiego, poezji Osypa Fedkowycza). Nie zapominał o najstarszych tekstach staroruskich: Kronice halicko-wołyńskiej (inaczej Kronika Ruska) i Ewangeliarzu Ostromira.

Wykłady obejmowały też całą gramatykę języka ukraińskiego, m.in. fonetykę (zwaną wówczas głosownią), morfologię, słowotwórstwo (zwane nauką o formach), składnię. Niektóre były poświęcone bardziej szczegółowym zagadnieniom, np. et ymologii czy analizie danej części mowy. Omawiając zjawiska gramatyczne, pokazywał ich rozwój na tle języka staro-cerkiewno-słowiańskiego i staroruskiego.

Wykłady Ogonowskiego były różnie oceniane. Tak wspominał je Illia Kokorudz, późniejszy lektor języka ukraińskiego na Uniwersytecie Lwowskim:

Wykłady prowadził z pamięci przy pomocy skryptów, a mówił powoli, jasno i wyraźnie, przy tym tak czystym językiem i kwiecistym stylem, że przykuwał uwagę słuchaczy [...]. Nie dziw, że przynajmniej za moich czasów studenckich sala była pełna słuchaczy [...]. Była jeszcze jedna przyczyna, dlatego liczba jego studentów była wielka – jego bardzo często przyjazne i sympatyczne zachowanie wobec słuchaczy. [...] starał się naukę ruskiego podnieść na wysoki poziom powagi i znaczenia. Dlatego w wykładach podawał wprawdzie dużo materiału, sporo detali, ale podawał tylko to, co było pewne i prawdziwe, nie zaplątując się w dalekie teorie i hipotezy. (cyt. za: Holyk 2018: 362)

Na całym Wydziale Filozoficznym liczba studentów ukraińskich przez cały ten okres nie przekroczyła 50 osób. Nie ma szczegółowych danych dotyczących liczby studentów Katedry, ale jeżeli prześledzi się „Wykazy statystyczne” dla poszczególnych wydziałów i za dany semestr, można zauważyć następującą tendencję. W semestrze

29 Seminarium to opierało się na statucie organizacyjnym, zatwierdzonym przez MWiO reskryptem (1.14.414) z 16 lipca 1887 r.

30 Seminaria na UL tworzono na podstawie reformy systemu edukacji rozpoczętej w 1894 r. przez austriackiego ministra oświaty Leopolda von Thuna (1811–1888). Najpierw tworzono zakłady przeznaczone dla przyszłych nauczycieli gimnazjalnych, a dopiero później miały to być seminaria przygotowujące do samodzielnej pracy badawczej. Seminaria były obowiązkowe, ale bezpłatne. Pod koniec lat 70. XIX w. wprowadzono także proseminaria, które były warunkiem zaliczenia seminarium (Chodakowska 2003: 116–118).

zimowym 1875/76 na Wydziale Filozoficznym studiowały 152 osoby, wśród nich 107 Polaków, 41 Ukraińców i czterech Niemców. Z kolei w semestrze zimowym 1892/93 na Wydziale studiowało 190 osób, w tym 143 Polaków, 46 Ukraińców i jeden Niemiec.

Il. 4. Nekrolog Emiliana Ogonowskiego, „Дѣло” 1894, 233

Wraz z nagłą śmiercią Ogonowskiego skończył się pierwszy etap w historii filologii. Jak to podsumował wielokrotnie już przywoływany Roman Holyk: „[…] w latach 1848–1894 lwowska ukrainistyka uniwersytecka przeszła ewolucję ideowo-polityczną – od idei ruskiej czy staroruskiej przez rusofilską (panrusyzm i panslawizm) aż po ideę ukrainofilską (narodową)” (Holyk 2018: 362).

Trzecim i jednocześnie ostatnim w okresie austriackim kierownikiem Katedry Języka i Literatury Ruskiej został Ołeksandr Kołessa, poeta, folklorysta, literaturoznawca, językoznawca i działacz społeczno-polityczny31. Był absolwentem Uniwersytetu Lwowskiego i uczniem Ogonowskiego. Habilitował się w 1895 r. na uniwersytecie w Czerniowcach, w t ym samym roku co Iwan Franko, który także ubiegał się o posadę na UL. Stanowisko powierzono jednak Kołessie, uznając m.in. działalność polityczną Franki za przeszkodę w objęciu posady32

Od semestru letniego 1895/96 Kołessa prowadził zajęcia jako habilitowany docent prywatny języka i literatury ruskiej, od lutego 1898 r. jako profesor nadzwyczajny, a od 1901 już jako profesor zwyczajny. Pracował naukowo (opublikował np. Століття українськоруської літератури, 1898; Погляд на сучасний стан історії розслідів української літератури, 1901), a w pracy uniwersyteckiej poszerzał ofertę dydaktyczną dla studentów przede wszystkim z literatury, w znacznie mniejszym stopniu z językoznawstwa. Przez ponad dwadzieścia lat pracy na Uniwersytecie Lwowskim prowadził wykłady poświęcone m.in. najstarszemu okresowi ruskiego piśmiennictwa, ruskiej literaturze apokryficznej, literaturze polemicznej od XI do końca XVII w., literaturze dramatycznej XVII–XVIII w.

31 W roku akademickim 1903/04 pełnił funkcję dziekana Wydziału Filozoficznego (Sroka, Redzik 2017: 665).

32 Dla władz krajowych i uczelnianych przeszkodą nie była działalność polityczna Kołessy i jego przynależność do Ukraińskiej Partii Narodowo-Demokratycznej (ukr. Українська національно-демократична партія). Niektórzy uważali, że Kołessa został zatrudniony na Uniwersytecie Lwowskim, ponieważ w swojej pracy habilitacyjnej wyolbrzymił wpływ Adama Mickiewicza na twórczość Tarasa Szewczenki (por. Holyk 2018: 363).

oraz XIX w. od czasów Szewczenki. Z kolei wykłady z językoznawstwa dotyczyły m.in. gramatyki historycznej języka ruskiego czy składni porównawczej języka staro-cerkiewno-słowiańskiego i języka ruskiego.

Od śmierci Ogonowskiego w 1894 r. aż do początku semestru letniego 1897/98 nie było seminarium. Kołessa nie miał uprawnień, aby je prowadzić33. Zorganizował w t ym czasie dla studentów ćwiczenia historyczno-literackie34

Pierwsze „seminarium dla filologii ruskiej”35 – taka nazwa figurowała w programach wykładów – było poświęcone czytaniu wybranych utworów dawniejszego i nowego piśmiennictwa oraz ocenie rozpraw naukowych. Jak za czasów Ogonowskiego trwało 2 godziny i odbywało się w sobotę. Kołessa prowadził je aż do końca swej pracy na Uniwersytecie Lwowskim (z k rótkimi przerwami, kiedy ktoś go zastępował). W latach późniejszych równocześnie z pracami seminaryjnymi o charakterze wyłącznie naukowym36

Kołessa prowadził proseminarium (tzn. ćwiczenia praktyczne z zakresu filologii ruskiej), które były przeznaczone dla przyszłych nauczycieli szkół średnich (Hahn 1912: 517).

Przełomowy pod względem zatrudnienia okazał się rok akademicki 1899/1900. Zamiast jednego profesora i jednocześnie kierownika filologia ukraińska miała od tej pory ponadto wykładowcę i lektora. Z Krakowa, gdzie wykładał na Uniwersytecie Jagiellońskim (od kwietnia 1897 do połowy lipca 1899 r.), przyjechał do Lwowa Kyryło Studynski (ukr. Кирило Студинський, w DALO jako Cyryl Studziński) (1868–1941)37. Objął swoje obowiązki na UL w kwietniu 1900 r., zaraz po mianowaniu go w październiku 1888 r. „nadzwyczajnym profesorem języka i literatury ze szczególnym uwzględnieniem języka staro-cerkiewno-słowiańskiego i literatury” (Hahn 1912: 549). Utworzono II Katedrę Języka i Literatury Ruskiej i powierzono ją Studynskiemu (Brzozowski 1987: 117).

Przedmiotem zainteresowań naukowych Studynskiego była m.in. literatura polemiczna XVI–XVII w., a t akże literatura XIX w. (m.in. twórczość M. Szaszkewycza

33 Ministerstwo WiO reskryptem (1.5834) z 11 marca 1898 r. powierzyło mu kierownictwo seminarium filologii ruskiej, ponieważ od lutego był profesorem nadzwyczajnym.

34 Pod jego kierunkiem powstało kilka dobrych prac i referatów napisanych przez studentów, m.in.: W. Hnatiuk, „Elementy folkloru w Hajdamakach Szewczenki”, S. Tomasziwski „Hajdamacy Szewczenki w świetle historii” i „Historyczne dramy M. Kostomarowa” (Hahn 1912: 517–518). W późniejszym okresie wielu członków seminarium filologii ukraińskiej otrzymywało stypendia za prace seminaryjne, co zostało także odnotowane w kilku dokumentach.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 899, k. 48, 60, 61, 65, AUWR_UA_000_26_0_5_899_56831&view=single&p=44.

35 Od semestru zimowego 1901/02 prócz nazwy „seminarium dla filologii ruskiej” używano też określenia „seminarium dla filologii ukraińsko-ruskiej”.

36 W 1906 r. stworzono bibliotekę dla studentów filologii ukraińskiej. Na jej założenie minister wyznań i oświaty przeznaczył 1000 koron, a następnie 600. Od 1909 r. była to już stała kwota 500 koron. Staraniem Kołessy biblioteka został wzbogacona darami z kilku instytucji naukowych, m.in. Akademii Umiejętności w Petersburgu czy NTSz (Hahn 1912: 519).

37 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1833, AUWR_UA_000_26_0_5_1833_56666

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 176, AUWR_UA_001_P_119_0_1_176_66638.

i J. Hołowackiego), folklor oraz polsko-ukraińskie kontakty literackie. Opublikował m.in. Пам’ятки полемічного письменства кін. XVI і поч. XVII в. (1900), Котляревський і Артемовський (1901), До історії

(1906),

роках 1831–1848 (1908). Tematy z tego zakresu poruszał też na zajęciach uniwersyteckich. Prowadził wykłady z językoznawstwa, m.in. z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego i języka ruskiego oraz z gramatyki języka ukraińskiego.

Poniżej tygodniowa „siatka godzin”, sporządzona na podstawie spisu wykładów i seminarium z zakresu filologii ukraińskiej w semestrze letnim 1899/1900

Tabela. Wykłady i seminarium z zakresu filologii ukraińskiej w semestrze letnim 1899/1900

DzieńGodzina

poniedziałek3–4

Nazwa zajęć

Historia literatury ukraińskiej XIX w. do Szewczenki. Kontynuacja

5–6Wprowadzenie do języka staro-cerkiewno-słowiańskiego

wtorek3–4

Historia filologii ruskiej. Kontynuacja

5–6Historia piśmiennictwa polemicznego w XVI i XVII w.

środa3–4

Historia literatury ukraińskiej XIX w. do Szewczenki. Kontynuacja

5–6Wprowadzenie do języka staro-cerkiewno-słowiańskiego

czwartek3–4Historia filologii ruskiej. Kontynuacja

5–6

Imię i nazwisko prowadzącego zajęcia

Ołeksandr Kołessa

Kyryło Studynski

Ołeksandr Kołessa

Kyryło Studynski

Ołeksandr Kołessa

Kyryło Studynski

Ołeksandr Kołessa

Historia piśmiennictwa polemicznego w XVI i XVII w. Kyryło Studynski

piątek3–4Wybrane problemy z historii literatury staroruskiejOłeksandr Kołessa 5–6Wybrane zagadnienia z ukraińsko-ruskiego piśmiennictwa XIX w. Kyryło Studynski

sobota2–4Seminarium filologiczne: Czytanie wybranych utworów dawniejszej i nowej literatury ruskiej ocena rozpraw naukowych

Ołeksandr Kołessa Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [http://www.wbc.poznan.pl/publication/37047] [dostęp online: 29.02.2024].

Ilu studentów filologii ukraińskiej korzystało z t ych zajęć? Można podjąć próbę wskazania tej liczby (tych liczb) opierając się na Kronice UL z lat 1898/99 – 1909/10. Najniższa liczba studentów filologii ukraińskiej była w czasie zajść pomiędzy młodzieżą polską i u kraińską jesienią 1901 r., tzn. w półroczu zimowym 1901, i w ynosiła 4 osoby, najwyższa zaś w półroczu zimowym 1900/01 – 20 (Hahn 1912: 519). Jak bardzo wydarzenia rozgrywające się na ulicy wpłynęły na decyzje studentów, widać także

w „Wykazach statystycznych” dotyczących całego Wydziału Filozoficznego: w semestrze zimowym 1900/01 było 61 studentów (wszystkich narodowości ukraińskiej na UL było 605), a w semestrze zimowym 1901/02 – 14 studentów na 68 w całej uczelni.

Rosnąca liczba wszystkich studentów na Uniwersytecie Lwowskim spowodowała, że na Wydziale Filozoficznym było 11 lektorów różnych języków, m.in. francuskiego, włoskiego, staro- i nowoormiańskiego, a także ukraińskiego38. Pierwszym lektorem języka ukraińskiego był Illia Kokorudz (ukr. Ілля Кокорудз, w DALO jako Eliasz Kokorudz) (1857–1933)39, jednocześnie dyrektor c.k. gimnazjum akademickiego we Lwowie (najstarszego ukraińskiego gimnazjum w Galicji). Do 1918 r. prowadził on dwa poziomy kursów: dla początkujących (nieznających języka) oraz dla zaawansowanych. W pierwszym roku funkcjonowania tych kursów uczęszczało na nie łącznie 5 osób, ale z biegiem lat liczba ta dochodziła do 3040 .

W poszczególnych semestrach cyklicznie zmieniały się nazwy przedmiotów, ale skład osobowy do 1913 r. był taki sam. W roku akademickim został zatrudniony na filologii słowiańskiej UL docent prywatny historii porównawczej literatury słowiańskiej Iłarion Swiencicki (ukr. Іларіон Свєнціцький, w DALO jako Hilarion Święcicki) (1876–1956)41. Od semestru letniego 1913/14 prowadził on także zajęcia na filologii ukraińskiej: dwugodzinny „Wstęp do literatur słowiańskich” oraz jednogodzinny „Szewczenko w literaturach słowiańskich”42. Jego kariera dydaktyczna trwała stosunkowo krótko – od semestru letniego 1915/16 nie prowadził już zajęć, ponieważ został wywieziony do Rosji. Dalsze dzieje historii filologii ukraińskiej na Uniwersytecie Lwowskim przypadają na okres dwudziestolecia międzywojennego43. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zaczęto wprowadzać nowe zasady: na uniwersytet mieli wstęp głównie obywatele polscy, zlikwidowano katedry ukraińskie, a pr acownicy, którzy nie złożyli ślubowania na wierność państwu polskiemu, zostali zwolnieni44. Podczas trwania zapisów

38 Lektoraty były przeznaczone dla wszystkich studentów, chociaż pierwszeństwo mieli ci z Wydziału Filozoficznego.

39 DALO, z. 26, op. 5, spr. 895, AUWR_UA_000_26_0_5_895_56832

40 Teczka osobowa I. Kokorudza składa się z rocznych sprawozdań, które szczegółowo opisują omawiane zagadnienia oraz podawana jest liczba uczestników kursów. Poniżej podaję przykładowe numery kart. DALO, z. 26, op. 5, spr. 895, k. 13, 19, 21, AUWR_UA_000_26_0_5_895_56832&view=single&p=12.

41 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1692, AUWR_UA_000_26_0_5_1692_56703. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 246, AUWR_UA_001_P_119_0_1_246_66606.

42 Por. artykuł Bartosza Juszczaka o filologii słowiańskiej w niniejszym tomie.

43 Ustalenia terminologiczne: w dokumentach okresu międzywojennego pojawiają się różne nazwy na określenie jednostki w strukturze Wydziału Filozoficznego/Humanistycznego, np. seminarium filologii ruskiej, zakład filologii ruskiej lub katedra języka i literatury ruskiej. W latach 20. XX w. dominowała nazwa seminarium filologii ruskiej, w latach 30. XX w. – katedra. Dla tego okresu będę posługiwać się nazwą Katedra Filologii Ukraińskiej.

44 Tekst roty przysięgi zmieniał się na przestrzeni lat. W teczce osobowej Janowa jest tekst ślubowania, które złożył w 1927 r.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2250, k. 105, AUWR_UA_000_26_0_5_2250_62736&view=single&p=107.

na rok akademicki 1919/20 we wrześniu 1919 r. Kazimierz Gałecki, delegat rządu dla b. K rólestwa Galicji i Lodomerii, zakazał prowadzenia na uczelni wykładów po ukraińsku, a NTSz – organizowania kursów naukowych (Biedrzycka 2012: 35). Wobec niemożności studiowania w języku ojczystym studenci ukraińscy zaczęli bojkotować Uniwersytet Jana Kazimierza. Dopiero po zamknięciu w 1925 r. TUU zaczęli częściowo wracać na uniwersytet.

Zanim jednak doszło do utworzenia

Katedry Filologii Ukraińskiej, zajęcia z języka ukraińskiego odbywały się w ramach filologii słowiańskiej. Od pierwszego trymestru 1922/2345 prowadził je Tadeusz Lehr-Spławiński (1891–1965) 46, a od trzeciego trymestru dołączył do niego jako lektor Jan Janów, zatrudniony na miejsce lektora Illii

Kokorudza, który nie podjął pracy na UL.

W teczce Janowa zachowało się pismo

Lehra-Spławińskiego z prośbą o powołanie lektora.

Na początku tylko Lehr-Spławiński prowadził seminarium słowiańskie, na którym omawiał teksty staroruskie. Od roku akademickiego 1926/27 w nowo utworzonej Katedrze Filologii Ukraińskiej zaczął prowadzić je Janów.

Il. 5. Pismo Tadeusza Lehra-Spławińskiego w sprawie lektoratu języka małoruskiego na rok akademicki 1922/23 [b.d.]

Janów został pierwszym i jedynym na UJK kierownikiem tej Katedry. Jak zaznacza Stanisław Urbańczyk, „był on do tej roli przez swój niecodzienny życiorys predestynowany” (Urbańczyk 1993: 210). Urodził się we wsi Moszkowce nad Dniestrem (ukr. Мошківці, obecnie obwód iwanofrankiwski, Ukraina). Po uzyskaniu doktoratu w 1913 r na podstawie rozprawy „Słowa powtarzające (verbum interativa) w języku polskim”, wyjechał na roczne stypendium do Fryburga (1913/14), gdzie pogłębiał wiedzę z filologii słowiańskiej i staroindyjskiej (sanskryt). Służąc w armii austriackiej podczas pierwszej wojny światowej, dostał się do niewoli rosyjskiej. Przebywał dłuższy czas w różnych obozach, m.in. w Turkiestanie (poznał tam język turecki), następnie, zwolniony z niewoli, udał się do Taszkientu, gdzie w 1918 r. został zatrudniony jako docent, a od 1920 r.

45 Na uczelni rok akademicki dzielił się nie jak wcześniej na dwa semestry, lecz na trzy: 1 X–15 XII, 8 I–20 III, 20 IV–30 VI.

46 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1086, AUWR_UA_000_26_0_5_1086_56799.

Il. 6. Jan Janów

jako profesor językoznawstwa na nowo utworzonym uniwersytecie. Był wykładowcą w Zakładzie Językoznawstwa Słowiańskiego w I nstytucie Orientalistyki, w którym pełnił funkcję prorektora. Wiedzę z zakresu językoznawstwa i z najomość języków (m.in. rosyjski, ukraiński, niemiecki, angielski, rumuński, węgierski) wykorzystywał w pracy na Uniwersytecie Jana Kazimierza.

Zainteresowania naukowe Janowa były bardzo rozlegle i obejmowały kilka obszarów, bo jak twierdzi Tadeusz Ulewicz, Janów „był jednym z nielicznych już w jego pokoleniu filologów typu dawnego, tj. pracujących równolegle w kilku dziedzinach” (Ulewicz 1997: 155). Zajmował się językoznawstwem (dzięki znajomości wielu języków), historią literatury staropolskiej, piśmiennictwem średniowiecza i XVI w., komparatystyką i z wiązkami polsko-ukraińskimi47. Jego specjalnością była dialektologia ukraińska, a w jej obrębie dialekt huculski. Napisał m.in. Z deklinacji małoruskiej (1926), Pochodzenie Hucułów w świetle zapożyczeń (1938), Z badań nad słownikami staroruskimi (1939).

Wraz ze swoimi uczniami prowadził badania terenowe m.in. na Huculszczyźnie ( Urbańczyk 1993: 210–211). Do współpracowników Janowa należeli późniejsi wybitni językoznawcy slawiści, m.in. Stefan Hrabec (1912–1972), który doktoryzował się na UL w 1939 r. na podstawie pracy Nazwy geograficzne Huculszczyzny (druk: 1950), a t akże współpracujący z H rabcem nad gwarami łemkowskimi Zdzisław Stieber (1903–1980), Władysław Kuraszkiewicz (1905–1997), zajmujący się językiem ruskim doby halicko-wołyńskiej, a t akże Przemysław Zwoliński (1914–1981), po wojnie kierownik filologii ukraińskiej Uniwersytetu Warszawskiego.

Od momentu nominacji na profesora nadzwyczajnego Janów miał dużo obowiązków. W piśmie z 5 października 1927 r. minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego Gustaw Dobrucki, informując o nich, wymieniał:

Do obowiązków tych [nauczycielskich] będzie należało prowadzenie badań naukowych, odbywanie wykładów i ćwiczeń z języka i literatury ruskiej w zakresie potrzeb nauczania,

47 Charakterystyka prac naukowych i zainteresowań badawczych J. Janowa została omówiona we wniosku z 27 maja 1927 r. o mianowanie go profesorem nadzwyczajnym języka i literatury ruskiej oraz kierownikiem seminarium.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2250, k. 84–89, AUWR_UA_000_26_0_5_2250_62736&view=single&p=86. Dorobek naukowy Jana Janowa jest opracowany. Zob. np. Lehr-Spławiński (1956: 71–75) i Ulewicz (1997: 158–175).

na Wydziale Humanistycznym co najmniej jednak w wymiarze pięciu godzin wykładów i dwóch godzin ćwiczeń tygodniowo w ciągu całego roku akademickiego lub w wymiarze temu odpowiednim według zasady, iż dwie godziny ćwiczeń odpowiadają jednej godzinie wykładów, kierownictwo seminarium połączone z katedrą, oraz ogólne sprawowanie wszelkich czynności akademickich, związanych z Pańskim stanowiskiem48.

Janów swoje obciążenia naukowe i dydaktyczne traktował od początku pracy (jeszcze przed nominacją profesorską) bardzo poważanie. „Prowadził wykłady i ćwiczenia bardzo gorliwie i z wielkim nakładem pracy”, o czym świadczy chociażby liczba rozpoczętych w 1926 r. pod jego kierunkiem 11 prac seminaryjnych z zakresu języka i literatury ukraińskiej49. Jeden z jego studentów Wołodymyr Barahura wspominał: Monotonnym cichym głosem czytał swe solidnie opracowane wykłady. Na seminariach trudno było zrozumieć, o co chodzi, bo tak był drobiazgowy. U niego trzeba było być na wszystkich zajęciach seminaryjnych, napisać prace seminaryjne i złożyć egzaminy z deskryptywnej, historycznej i porównawczej gramatyki języka ukraińskiego oraz z dawnej i nowszej literatury ukraińskiej. (cyt. za: Holyk 2018: 369)

Od roku akademickiego 1927/28 na stanowisko lektora (opuszczone przez Janowa ze względu na nominację) został przyjęty Jerzy Zarzycki (1905–?)50, który już wówczas miał zaawansowaną pracę doktorską „O sonantach r i l w języku słowacko-słowiańskim”.

Na miejsce Zarzyckiego, który zrezygnował ze stanowiska ze względów zdrowotnych, w 1929 r. został przyjęty Ukrainiec Josyf Szemłej (ukr. Йосиф Шемлей, w DALO jako Józef Szemłej) (1896–1969)51, późniejszy ukraiński językoznawca. Było to dodatkowe zajęcie (w okresie 1929–1937), ponieważ pracował on już od 1929/30 jako zastępca asystenta, a od 1931/32 jako asystent młodszy.

W 1933/34 na miejsce Szemłeja przyjęto Teoktysta Paczowskiego (ukr. Теоктист Пачовський) (1907–1984)52 , późniejszego znanego ukraińskiego literaturoznawcę i pedagoga. Był on ostatnim asystentem starszym w Katedrze Filologii Ukraińskiej na UJK.

48 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2250, k. 107, AUWR_UA_000_26_0_5_2250_62736&view=single&p=109

49 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2250, k. 78, AUWR_UA_000_26_0_5_2250_62736&view=single&p=80.

50 DALO, z. 26, op. 5, spr. 708, AUWR_UA_000_26_0_5_708_52163&view=single&p=1

51 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2111, AUWR_UA_000_26_0_5_2111_62770.

52 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1468, AUWR_UA_000_26_0_5_1468_56740 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 143, AUWR_UA_001_P_119_0_1_143_53836.

Il. 7. Josyf Szemłej (1935)

Jan Janów w latach 1929–1939 wypromował siedmiu doktorów. Byli to: Bazyli Łew (praca doktorska „Apostoł Krechowski, zabytek z d rugiej połowy XVI wieku”, obrona w 1930, dyplom wydany w 1939); Łucja Humecka („Intermedie Jakuba Gawatowicza z r. 1619. Analiza językowa”, obrona w 1930); Jan Kruszelnicki „Język Kotlarewskiego opracowany na podstawie Eneidy, wyd. 3 z r. 1809”, obrona w 1931); Adam Bocheński („Stosunek gwary łemkowskiej do języka polskiego, ze szczególnym uwzględnieniem głosowni i morfologii”, obrona w 1931); Teoktyst Paczowski („Żytia swiatych Dymitra Tuptałenki”, obrona w 1936); E.J. Pełeński („Bajky Leonida Hlibowa”, obrona w 1939) oraz Stefan Aleksiuk, którego tytułu pracy nie udało się ustalić53. Podejmowane tematy badawcze były bardzo różnorodne: od literatury XVI i X VII w. po analizy językowe zabytków ukraińskich i g wary łemkowskiej. Pokazują one z jednej strony pasje badawcze doktorantów, a z d rugiej – otwartość promotora na ich realizację. W teczce osobowej Wasyla (Bazylego) Łewa zachował się odpis dyplomu doktorskiego.

Il. 8. Odpis dyplomu doktorskiego Wasyla (Bazylego) Łewa (1930)

Praca Janowa jako kierownika Katedry nie była łatwa. Utworzona z myślą o studentach ukraińskich miała stanowić rodzaj rekompensaty za brak zgody na powstanie we Lwowie uniwersytetu ukraińskiego. Ukraińscy studenci bojkotowali ją także ze względu na nazwę (przymiotnik ruski zamiast ukraiński w nazwie). Sprawa musiała być powszechnie znana, skoro slawista Henryk Ułaszyn, pracujący wówczas już w Poznaniu (opuścił UJK w 1921 r.), wspominał:

53 Tytuły prac i nazwiska ich autorów ustalono na podstawie dokumentów zespołu 26 z dwóch opisów: op. 15: Księgi rygorozalne, w tym numery spr. 798 (Bazyli Łew, k. 482 recto + verso); spr. 799 (Łucja Humecka, k. 68; Jan Kruszelnicki, k. 282; Adam Bocheński, k. 294); spr. 800 (Stefan Aleksiuk, k. 74), a także op. 7: Oceny prac doktorskich (1932–1939), w tym spr. 2240 (Teoktyst Paczowski, k. 59; E.J. Pełeński, k. 63).

[…] utworzono [...] katedrę języka i literatury (?) ruskiej (sic! nie ukraińskiej) i powołano na nią Polaka Janowa, który w pracach swych starannie unikał terminu „ukraiński”, co jeszcze bardziej nieprzychylnie usposabiało doń Ukraińców, którzy też na wykłady jego nie uczęszczali. (Ułaszyn 2010: 417)

Ta opinia Ułaszyna wydaje się przesadzona. Studenci ukraińscy oceniali Janowa niejednoznacznie, ale raczej przychylnie. Doceniali jego zaangażowanie i zainteresowanie badaniami naukowymi związanymi z literaturą i językiem ukraińskim, cenili znajomość języka ukraińskiego. Stepan Szach, dyrektor gimnazjum ukraińskiego w Przemyślu, pisał:

Początkowo uważaliśmy go za Ukraińca lub za »perekińczyka« [zdrajcę], tym bardziej że on wyśmienicie mówił po ukraińsku. Lecz był Polakiem, chłopskim synem [...]; rodzicie jego byli rzymskimi katolikami, ale w ich wsi i domu językiem potocznym był ukraiński. (cyt. za: Holyk 2018: 368) III

Rozpoczęta we wrześniu 1939 r. wojna przyniosła zasadnicze zmiany także na uczelni. Przestało obowiązywać dotychczasowe polskie prawo, językiem urzędowym stał się język ukraiński, a od listopada na wszystkich wydziałach wprowadzono obowiązkową naukę ukraińskiego. W listopadzie dokonano podziału Wydziału Humanistycznego na dwie jednostki: Wydział Historyczny i Wydział Filologiczny, m.in. na Wydziale Filologicznym utworzono Katedrę Języka Ukraińskiego oraz Katedrę Literatury Ukraińskiej. W styczniu 1940 r. Państwowemu Uniwersytetowi Lwowskiemu nadano imię Iwana Franki.

Jan Janów – ostatni kierownik Katedry Filologii Ukraińskiej na UJK – został zatrudniony na filologii słowiańskiej. Pracował tam do połowy 1941 r. Okres wojny i okupacji przeżył we Lwowie. Podczas okupacji niemieckiej nauczał na tajnych kompletach, a od marca 1942 r. pracował w bibliotece przy opisie rękopisów Iwana Franki (Witkowski 2000: 378). „Za drugich Sowietów” wrócił na LNUIF i od sierpnia 1944 r. ponownie jako profesor uczył języka ukraińskiego. W październiku 1945 r. wraz z innymi pracownikami uniwersyteckimi opuścił („z transportem uniwersyteckim”) Lwów. Od listopada 1939 r. kierownikiem Katedry Języka Ukraińskiego został Wasyl Simowycz, znany ukraiński językoznawca, kierownik i prorektor Ukraińskiego Wyższego Instytutu Pedagogicznego im. M. Drahomanowa w Pradze (ukr. Український вищий педагогічний інститут ім. М. Д рагомановa). W obu wymienionych katedrach zatrudniono niektórych wykładowców pracujących jeszcze na Uniwersytecie Jana Kazimierza.

W Katedrze Literatury Ukraińskiej od 1939 do 1941 r. kontynuował swoją pracę (od 1936 r. jako doktor) docent literatury ukraińskiej Teoktyst Paczowski. Od 1937 do 1941 r. zatrudniono docenta literatury i języka ukraińskiego Wasyla Łewa (pol. Bazyli Łew, ukr. Василь Лев) (1937–1941)54. Obaj byli doktorantami Janowa. Na uniwersytet wrócił slawista i literaturoznawca Kyryło Studynski, który objął funkcję dziekana Wydziału Filologicznego (od listopada 1939 do października 1940 r.), a od stycznia 1940 r. – prorektora do spraw nauki.

Zatrudnienie na LNUIF znaleźli wyróżniający się pewnym dorobkiem naukowym literaturoznawcy i językoznawcy ukraińscy. Do Katedry Języka Ukraińskiego przyjęto w 1940 r. profesora Kostia Kysilewskiego (ukr. Кость Кисілевський) (1890–1974)55, językoznawcę i historyka języka ukraińskiego, a do Katedry Literatury Ukraińskiej –Mychajłę Terszakowcia (ukr. Михайло Тершаковець) (1883–1978)56, ukraińskiego literaturoznawcę, ucznia K. Studynskiego i O Kołessy. Poza profesorami i docentami zatrudnienie na jednej z dwóch katedr znaleźli także wykładowcy języka lub literatury ukraińskiej. Niektórzy z nich wcześniej pracowali jako nauczyciele gimnazjalni, m.in. Iwan Bryk (ukr. Іван Брик) (1879–1947)57 czy Amwrozij Androchowycz (ukr. Амврозій Андрохович) (1879–1942)58. Kadrę nauczającą zasilili jako wykładowcy starsi również znani ukraińscy poeci: Petro Karmanski (ukr. Петро Карманський) (1878–1956)59 i Wasyl Paczowski (ukr. Василь Пачовський) (1878–1942)60.

Po 1944 r. część wykładowców ukraińskich emigrowała, m.in. Kost Kysilewski do Niemiec, Mychajło Terszakoweć do Austrii, pozostali nieliczni m.in. Teoktyst Paczowski i Iłarion Swiencicki, inni zmarli, np. Amrozij Androchowycz i Wasyl Paczowski. W nowej pojałtańskiej rzeczywistości lwowska ukrainistyka musiała odrodzić się na nowo.

Historia stosunków polsko-ukraińskich określana jest przez niektórych badaczy jako „trudne sąsiedztwo” (Grünberg, Sprengel 2005). Niełatwa była też trwająca prawie sto lat historia filologii ukraińskiej na Uniwersytecie Lwowskim, będąca po części odzwierciedleniem polityki i sprzecznych dążeń obu narodów. Jej początki zbiegły się z odrodzeniem narodowym, wzrostem świadomości Ukraińców i galicyjską Wiosną Ludów. Funkcjonowała ona w warunkach polonizacji uniwersytetu, ewoluowała od idei rusofilskich do ukrainofilskich przez krótką historię marginalizacji filologii ukraińskiej na UJK aż do wymiany kadry, okupacji i wprowadzenia nowych porządków w „sowieckim raju”.

54 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 97, AUWR_UA_001_P_119_0_1_97_53854.

55 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 77, AUWR_UA_001_P_119_0_1_77_53861

56 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 182, AUWR_UA_001_P_119_0_1_182_53820.

57 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 220, AUWR_UA_001_P_119_0_1_220_66616

58 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 3, AUWR_UA_001_P_119_0_1_3_66731.

59 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 75, AUWR_UA_001_P_119_0_1_75_66693

60 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 142, AUWR_UA_001_P_119_0_1_142_66656.

Bibliografia

Źródła archiwalne

ALNUIF – Archiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki (ukr. Архiв Львiвcькoгo нaціoнaльнoгo унівepcитeту iмeнi Івaнa Фpaнкa)

Zespół P-119, opis 1: Sprawy osobowe pracowników

z. P-119, op. 1, spr. 3 − Androchowycz Amwrozij

z. P-119, op. 1, spr. 220 − Bryk Iwan

z. P-119, op. 1, spr. 75 − Karmanski Petro

z. P-119, op. 1, spr. 77 − Kysilewski Kost’

z. P-119, op. 1, spr. 97 − Łew Wasyl

z. P-119, op. 1, spr. 143 − Paczowski Teoktyst

z. P-119, op. 1, spr. 142 − Paczowski Wasyl

z. P-119, op. 1, spr. 168 − Simowycz Wasyl

z. P-119, op. 1, spr. 176 − Studynski Kyryło

z. P-119, op. 1, spr. 246 − Swiencicki Iłarion

z. P-119, op. 1, spr. 182 − Terszakoweć Mychajło

DALO − Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego (ukr. Дepжaвний apxiв

oблacтi)

Zespół 26, opis 5: Sprawy personalne grona profesorskiego i urzędników

z. 26, op. 5, spr. 437 – Głowacki Jakub

z. 26, op. 5, spr. 510 – Hruszewski Mychajło

z. 26, op. 5, spr. 2250 – Janów Jan

z. 26, op. 5, spr. 895 – Kokorudz Eliasz

z. 26, op. 5, spr. 899 – Kolessa Aleksander

z. 26, op. 5, spr. 1086 – Lehr-Spławiński Tadeusz

z. 26, op. 5, spr. 1396 – Ogonowski Emilian

z. 26, op. 5, spr. 1468 – Paczowski Teoktyst

z. 26, op. 5, spr. 1833 – Studziński Cyryl

z. 26, op. 5, spr. 2111 – Szemłej Józef

z. 26, op. 5, spr. 1692 – Święcicki Hilarion

z. 26, op. 5, spr. 708 – Zarzycki Jerzy

Opis 7: Oceny prac doktorskich (1932–1939), spr. 2240

Opis 14: Rektorat, spr. 150

Opis 15: Księgi rygorozalne, spr. 798, 799, 800

Opracowania. Źródła drukowane i internetowe

Biedrzycka Agnieszka (2012): Kalendarium Lwowa 1918‒1939, Warszawa.

[b.a.] (1923): O uniwersytet dla Rusinów, „Gazeta Lwowska” 80 [https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/152129?language=en] [dostęp online: 12.03.2024].

Brzozowski Stanisław (1987): Uniwersytet Lwowski, [w:] Historia nauki polskiej 1863‒1918, t. 4, cz. 1‒2, red. B. Suchodolski, Wrocław, 240‒295.

Bukowska-Marczuk (2019): Przyjaciele, koledzy, wrogowie? Relacje pomiędzy polskimi, żydowskimi i ukraińskimi studentami Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie w okresie międzywojennym (1918‒1939), Warszawa.

Chodakowska Janina (2003): Seminaria na kierunkach humanistycznych na polskich uniwersytetach na przełomie XIX i XX wieku, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 42, 115–134.

Grünberg Karol, Sprengel Bolesław (2005): Trudne sąsiedztwo: stosunki polsko-ukraińskie w X‒XX wieku, Warszawa.

Hahn Wiktor (1912): Kronika Uniwersytetu Lwowskiego, t. 2: (1898/9─1909/10), zestawił…, Lwów [https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/469438/edition/381533/content] [dostęp online: 25.09.2023].

Holyk Roman (2018): Ukraińska filologia na Uniwersytecie Lwowskim w XIX i w pierwszej połowie XX stulecia. Ludzie, idee, recepcje, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Historyczne” 145 (2), 355‒374.

Hrycak Jarosław (2005): Lwów w Europie Środka, [w:] Kraków i Lwów w cywilizacji europejskiej. Materiały międzynarodowej konferencji zorganizowanej w dniach 15–16 listopada 2002, red. J. Purchla, Kraków, 11–33.

Kozik Jan (1973): Ukraiński ruch narodowy w Galicji w latach 1830–1848, Kraków.

Kronika UJK (1921/22): Kronika Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie za rok szkolny 1921/22, Lwów 1932

[ https://pbc.biaman.pl/dlibra/publication/2582/edition/2470/content] [dostęp online: 14.02.2024].

Kronika UJK (1924/25): Kronika Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie za rok szkolny 1924/25, Lwów 1925 [ https://pbc.biaman.pl/dlibra/publication/2581/edition/2471/content] [dostęp online: 14.02.2024].

Lehr-Spławiński Tadeusz (1956): Dorobek naukowy Jana Janowa w zakresie językoznawstwa słowiańskiego, „Pamiętnik Słowiański” 4, 71–75.

Papierzyńska-Turek Mirosława (1979): Sprawa ukraińska w Drugiej Rzeczypospolitej 1922–1926, Kraków.

Redzik Adam (2107a): Wstęp, [w:] Academia militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, red., wstęp i zakończenie A. Redzik, Kraków, 25‒41.

Redzik Adam (2107b): Uniwersytet w latach 1939–1946, [w:] Academia militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, red., wstęp i zakończenie A. Redzik, Kraków, 915‒1078.

Skład i program wykładów (1876/77−1918/19): Skład Uniwersytetu i program wykładów [za lata 1877/1878−1918/1919]. C.K. Uniwersytet imienia Cesarza Franciszka I we Lwowie, Lwów [1876−1918]

[http://www.wbc.poznan.pl/publication/37047] [dostęp online: 25.09.2023].

Skorupa Ewa (1992): Lwowska satyra polityczna na łamach czasopism humorystyczno-satyrycznych epoki pozytywizmu, Kraków.

Sroka Łukasz Tomasz, Redzik Adam (2017): Dziekani Wydziału Filozoficznego, [w:] Academia militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, red., wstęp i zakończenie A. Redzik, Kraków, 662‒665.

Starzyński Stanisław (1894): Historia Uniwersytetu Lwowskiego 1869−1894, Lwów [https://polona.pl/item/historya–uniwersytetu–lwowskiego,NDkxMDMz] [dostęp online: 11.10.2019].

Tarnawski Ostap (2004): Literacki Lwów 1939‒1944. Wspomnienia ukraińskiego pisarza, tłum. A. Chraniuk, red., wstęp i przypisy B. Bakuła, Poznań.

Ulewicz Tadeusz (1997): Konterfekty, sylwetki, cienie. Z dziejów filologii w Polsce, 1997.

Ułaszyn Henryk (2010): Z Kopiowatej na katedry uniwersyteckie. Wspomnienia, z rękopisu oprac., przypisami opatrzył i wydał M. Skarżyński, Kraków.

Urbańczyk Stanisław (1993): Dwieście lat polskiego językoznawstwa (1751‒1950), Kraków.

Witkowski Wiesław (2000): Jan Janów, [w:] Złota księga Wydziału Filologicznego, red. J. Michalik, W. Walecki, Kraków, 377‒383.

Żukowski Przemysław Marcin (2011): Młodzież Uniwersytetu we Lwowie na przełomie XIX i XX wieku. Wybrane zagadnienia i problemy, [w:] Universitati Leopoliensi trecentesimum quinquagesimum anniversarium suae fundationis celebranti in memoriam. Uniwersytetowi Lwowskiemu dla upamiętnienia trzysta pięćdziesiątej rocznicy jego fundacji. Materiały sesji zorganizowanej w dniach 14–15 stycznia 2011 w Krakowie przez Uniwersytet Jagielloński, Wyższą Szkołę Filozoficzno-Pedagogiczną „Ignatianum” w Krakowie, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Polską Akademię Umiejętności, red. W. Lohman, Kraków, 409‒432.

Терлак Зеновій (2011): Головацький

359.

Spis ilustracji

1. „Sprzyjanie Rusinkom”, „Комар” 1901, 22−23 236

2. Pismo w sprawie obsadzenia Katedry Języka i Literatury Ruskiej (1868)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 437, k. 63 recto + verso. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_437_51611& view=single&p=66&browser=seadragon 242

3. Pismo w sprawie obsadzenia Katedry Języka i Literatury Ruskiej z pieczęcią c.k. Namiestnictwa Galicji (1868)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 437, k. 64. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_437_51611& view=single&p=67&browser=seadragon 242

4. Nekrolog Emiliana Ogonowskiego, „Дѣло” 1894, 233

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1396, k. 54. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1396_56749& view=single&p=48&browser=seadragon 245

5. Pismo Tadeusza Lehra-Spławińskiego w sprawie lektoratu języka małoruskiego na rok akademicki 1922/23 [b.d.]

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2250, k. 4.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_2250_62736& view=single&p=5&browser=seadragon ..................................................................

249

6. Jan Janów (Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, sygn. S III 246, s. 113, F –3509/1) ...................................................................................................................... 250

7. Josyf Szemłej (1935)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2111, k. 48. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_2111_62770& view=single&p=49&browser=seadragon ................................................................ 251

8. Odpis dyplomu doktorskiego Wasyla (Bazylego) Łewa (1930)

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 97. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_001_P_119_0_1_97_53854& view=single&p=3&browser=seadragon .................................................................. 252

DOI: 10.34616/151538

Jakub Pigoń

Uniwersytet Wrocławski

ORCID 0000-0001-9272-7490

Filologia klasyczna na Uniwersytecie Lwowskim

Zanim przedstawimy dzieje akademickiej filologii klasycznej we Lwowie w latach 1661–1946, należy poczynić kilka uwag wstępnych1. Po pierwsze, nie możemy właściwie ocenić roli, jaką dyscyplina ta odgrywała w prowadzonych we Lwowie badaniach naukowych i dydaktyce uniwersyteckiej, jeśli nie sięgniemy do wieków wcześniejszych i nie damy choćby bardzo pobieżnego zarysu kultury i edukacji klasycznej (czy szerzej: humanistycznej) w t ym mieście w czasach przed założeniem Akademii Lwowskiej. Po drugie, w odniesieniu już do okresu po roku 1661, zasadne będzie ograniczenie obszaru zainteresowania do osób, zdarzeń i procesów, o k tórych można powiedzieć, że wiążą się z filologią klasyczną w t akim znaczeniu, jak pojmowano ją mniej więcej od czasów Friedricha Augusta Wolfa (1759–1824) – a zatem jako studium języków i literatur starożytnej Grecji i R zymu z szerokim uwzględnieniem kontekstu historyczno-kulturowego, bez którego greckich i łacińskich dzieł nie sposób całościowo zrozumieć2. Ważna jest tutaj kwestia języka. Łacina była głównym językiem procesu edukacyjnego w akademii jezuickiej, a potem też we wczesnych etapach istnienia austriackiego uniwersytetu.

Trudno jednak bronić tezy, że wszystkie działania, które podejmowano, posługując się językiem łacińskim, należy traktować jako przejaw obecności filologii klasycznej w murach lwowskiej wszechnicy. Ponieważ chcemy się skupić na studiach klasycznych w roz umieniu akademickim, nie będziemy w zasadzie brali pod uwagę nauczania łaciny lub greki na poziomie wstępnym, zwłaszcza w odniesieniu do programu kształcenia w kolegium jezuickim. Po trzecie wreszcie, pozostawimy poza obszarem zainteresowania

1 Profesorowi Krzysztofowi Królczykowi z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza dziękuję za konsultacje i udostępnienie materiałów.

2 Filologia klasyczna jest w tym ujęciu jednym z głównych filarów Altertumswissenschaft, wiedzy o starożytności (Ugolini 2022).

działania badawcze lub edukacyjne prowadzone w ramach innych dyscyplin – filozofii, historii czy teologii – choć mające swój aspekt „klasyczny”. Naszą uwagę skupimy na profesorach filologii klasycznej, ich współpracownikach i studentach, a t akże na środowisku, które tworzyli.

IPierwsza wzmianka o szkole we Lwowie pochodzi z 1400 r.; dotyczy skargi wniesionej przez rajców miejskich na plebana kościoła Maryi Panny za samowolne rządzenie szkołą, choć należy ona do miasta 3. Po przeniesieniu arcybiskupstwa z Halicza do Lwowa w 1412 r. dotychczasowa szkoła miejska uzyskała status szkoły metropolitalnej, przy czym za właściwego jej fundatora uznać należy Grzegorza z Sanoka (ok. 1407–1477).

W szkole były trzy klasy, wykładano siedem sztuk wyzwolonych, tzn. gramatykę, dialektykę i retorykę (trivium) oraz arytmetykę, geometrię, astronomię i muzykę (quadrivium), a od XVI w. oprócz łaciny uczono też greki. Zapewne już w X VI w. było trzech nauczycieli, przy czym rektorem musiał być absolwent Akademii Krakowskiej ze stopniem co najmniej bakałarza, a najlepiej magistra, a później nawet doktora.

Zatrzymajmy się na kilku postaciach związanych ze szkołą metropolitalną, bo te przykłady dobrze ilustrują intelektualną rangę szesnastowiecznego Lwowa. W latach 1555–1558 rektorem szkoły był Benedykt Herbest (ok. 1531–1598), późniejszy profesor Akademii Krakowskiej i autor prac o Cyceronie (Mazurkiewicz 1925). Żegnając się ze Lwowem, w łacińskiej przemowie chwalił jego obywateli, którzy chętnie odwiedzali szkołę – ważny ośrodek tamtejszego życia umysłowego: „Widziałem, widziałem, z jaką ochotą i zapałem mieszkańcy tego grodu się schodzili, czy to aby przypatrzyć się łacińskim komediom, czy też aby publiczne słyszeć deklamacje” (cyt. za: Morawski 1892: 94). U boku Herbsta nauczycielem był Grzegorz z Sambora (ok. 1523–1573), poeta polsko-łaciński. I jeszcze Jan Ursyn (czyli Niedźwiedzki, ok. 1562–1613), urodzony we Lwowie wychowanek tamtejszej szkoły metropolitalnej, który po studiach w Krakowie wrócił do rodzinnego miasta, by tu nauczać gramatyki; potem wykładał w Akademii Zamojskiej i uzyskał doktorat w Padwie. Ursyn korzystał chętnie z biblioteki Szymona z Brzezin, ojca Szymona Szymonowica (1558–1629) – późniejszego autora Sielanek i wielu innych utworów poetyckich, chyba najwybitniejszego przedstawiciela lwowskiego humanizmu (i ucznia szkoły metropolitalnej, którą przez pewien czas kierował jego ojciec).

3 O szkole metropolitalnej pisze krótko, ale gruntownie Ludwik Finkel. Zob. Finkel (1894: 3–4). Jej monografię dał Józef Skoczek. Zob. Skoczek (1929).

II

Seweryn Hammer w swojej skrótowo ujętej Historii filologii klasycznej w Polsce szybko przechodzi od szesnastowiecznych humanistów (Nideckiego, Petrycego i innych) do początków XIX w. i roli, jaką odegrał Gotfryd Grodek (niem. Gottfried Groddeck) (1762–1825) – „twórca naukowej filologii klasycznej w Polsce”. W XVII i XVIII w.

pisano wprawdzie po łacinie w prozie i wierszach, przekładano na język polski klasyków, zwłaszcza łacińskich, układano dla potrzeb szkoły słowniki i sporządzano stereotypowe edycje klasyków, ale te próby nie miały nic wspólnego z nauką, która święciła tymczasem swe triumfy we Włoszech, Francji, Anglii, Holandii, Niemczech. (Hammer 1948: 5)

Zasadniczo wypada się z tym zgodzić. Nie oznacza to jednak, że nie powinniśmy doceniać edukacyjnych wysiłków podejmowanych zwłaszcza przez jezuitów i pijarów. Akademię Lwowską założono w 1661 r. na kanwie szkoły jezuickiej, która we Lwowie działała od 1608 r. i oferowała naukę najpierw w trzech klasach gramatykalnych (infima, grammatica, syntaxis), potem w klasach retoryki i poetyki (to humaniora), wreszcie filozofii (mogły to być nawet trzy klasy z logiką, fizyką i metafizyką) oraz teologii – dla kandydatów do stanu duchownego. Ten zakres i tę kolejność stosowano także w akademii. Wszystko to opierało się na ustalonej pod koniec XVI w. ratio studiorum, która z niewielkimi modyfikacjami obowiązywała wszędzie tam, gdzie Towarzystwo Jezusowe prowadziło szkoły. W tym systemie łacina odgrywała rolę kluczową, bo niemal cała edukacja miała się odbywać w tym języku. Uczniowie poznawali też grekę – i to od infimy. Trochę podobnie jak w szkole starożytnej, wielką wagę przywiązywano do retoryki; to przede wszystkim w związku z ćwiczeniami retorycznymi słuchacze studiowali teksty antycznych autorów, a także zapoznawali się z elementami historii, geografii i innych dyscyplin4.

Ratio studiorum i inne dokumenty edukacyjne jezuitów dostarczają nam ciekawych informacji na temat kanonu lektur; we Lwowie nie mógł on znacząco odbiegać od tego, co zostało ustalone dla całego Towarzystwa. Z prozaików zalecano przede wszystkim lekturę Cycerona, Salustiusza i Cezara, ponadto Liwiusza „okazjonalnie”, a Swetoniusza, Neposa i innych „z rzadka i niezbyt długo”. W w ypadku poetów należy zachowywać ostrożność – Eneidę Wergiliusza czytać z pominięciem ks. I V, sięgać po „poprawionego” (correctus) Horacego i Marcjalisa, a z Metamorfoz Owidiusza po te passusy, „w których nie ma nic zdrożnego”. Z dzieł greckich wymienia się m.in. Ezopa, Demostenesa i Homera (Gomez Rodeles 1901: 350–351)5. Jeżeli ten kanon był faktycznie realizowany, uczniowie

4 O studium historii w Akademii Lwowskiej pisze Wasyl Kmet’, zwracając uwagę na reformę wprowadzoną w 1739 r. Zob. Kmet’ (2016).

5 O kanonie autorów z odniesieniem do jego wykorzystania w szkołach polskich pisze Antoni Danysz. Zob. Danysz (1921: 157–193).

wychodzili z dobrą znajomością obydwu języków klasycznych (w w ypadku łaciny: biegłą w mowie i w piśmie), choć ich wiedza o literaturze, kulturze i historii antyku była zapewne bardzo fragmentaryczna.

Wśród wykładowców Akademii Lwowskiej trafiają się postaci wybitne, na przykład Tadeusz Krusiński (1675–1751), którego książka o rewolcie afgańskiej w Persji w 1722 r. (był jej naocznym świadkiem jako misjonarz w t ym kraju), Relatio de mutationibus regni Persarum, zyskała uznanie w całej Europie i została przełożona na języki nowożytne. Albo Grzegorz Piramowicz (1735–1801), później aktywnie działający w Komisji Edukacji Narodowej i Towarzystwie do Ksiąg Elementarnych. Nie mamy jednak chyba nikogo, kto zasłynąłby jakimiś istotnymi osiągnięciami na polu badań nad starożytnością grecko-rzymską. Związani z Akademią jezuiccy pisarze, choćby Bartłomiej Luder (1677–1747), wydawali dzieła napisane ładną łaciną, z licznymi odniesieniami do antyku, ale nie miało to nic wspólnego z filologią klasyczną jako dyscypliną akademicką. Zacytowanego wyżej sądu Hammera dorobek jezuickiej uczelni nie jest w stanie podważyć.

III

W tej części omówimy zbiorczo dzieje naszej dyscypliny na Uniwersytecie Józefińskim (1784–1805), w Liceum Lwowskim (1805–1817), gdzie po kilkuletniej przerwie wrócono do wykładania przedmiotów klasycznych, w t ym greki (w dwóch etapach: od 1808 i od 1813 r.), oraz na Uniwersytecie Franciszkańskim od jego powstania w 1817 r. do powołania w 1871 r. na Katedrę Filologii Klasycznej pierwszego Polaka. W t ym okresie było tam ośmiu profesorów, w t ym dwóch bardzo krótko; w ostatnich latach – od roku akademickiego 1861/62 – działały dwie Katedry Filologii Klasycznej. Zilustrujmy to poniższym zestawieniem.

Tabela. 1. Profesorowie filologii klasycznej we Lwowie w latach 1784–1871 (1875)

ProfesorOkres Funkcje Uwagi

Wacław Hann1784–1805 1790/91 dziekan

1792/93 rektor początkowo jako lektor, od 1788 profesor zwyczajny; po odejściu Hanna do Krakowa dwaj suplenci

Ignacy Pollak1814–1825 1820/21 dziekanpo śmierci Pollaka dwaj suplenci

Michał Canaval1829–1832 1831/32 dziekan

Karloman Tangl1832–1851 1836/37 dziekan

1845/46 dziekan

1848/49 rektor

ProfesorOkres Funkcje Uwagi

Bernard Jülg1851–1852 następca Tangla (jako profesor nadzwyczajny), przez krótki czas razem z Kerglem, który potem zastąpił go w katedrze

Wilhelm Kergel 1851–1871 od 1852/53 seminarium filologiczno-historyczne

Gustaw Linker1861–1870 1863/64 dziekandruga Katedra Filologii Klasycznej

Jan Wrobel1870–1875 jako następca Linkera w drugiej katedrze

Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów archiwalnych DALO i innych źródeł.

Profesorów tych można podzielić – za Janem Smereką – na literatów, nauczycieli

gimnazjalnych i naukowców w ścisłym słowa znaczeniu; epoka literatów i nauczycieli kończy się w latach 30. XIX w. (Smereka 1937: 66). Warto przy tym pamiętać, że przez pierwsze dziesięciolecia katedra obejmowała „filologię łacińską i g recką, literaturę klasyczną i estetykę” – i początkowo do tego ostatniego obszaru przywiązywano wagę szczególną. Na Uniwersytecie Józefińskim na pierwszych dwóch latach czytano autorów klasycznych, a rok trzeci poświęcano studium estetyki, którą – podobnie jak w szkolnictwie jezuickim – dzielono na retorykę i poetykę. Przyjrzyjmy się poszczególnym profesorom lwowskiej wszechnicy.

Urodzony w G razu Wacław Hann (niem. Johann Wenzel Hann)6 (1763–1819)7 tak po latach pisał (po polsku!) o swoim powołaniu na lwowską katedrę:

Dwudziesty pierwszy rok życia mego zaczynałem, kiedy dobroczynnej Opatrzności wyrokiem Rząd Krajowy na publicznego przeznaczył mię Nauczyciela i powierzył mi ważny obowiązek wzbudzania chęci w młodzieży galicyjskiej do Filozofii i Nauk wyzwolonych; tudzież zaszczepiania i rozkrzewienia dobrego gustu i wpajania w tkliwe jej serca tych umiejętności, które miękcząc ludzkiej natury dzikość, nieznacznie człowieka z stanu zwierząt na stopień rozumnej podnoszą istoty. (Hann 1802: 9)

Pisał te słowa w 1802 r., osiemnaście lat po przyjeździe do Lwowa. W t ym samym tekście daje wyraz swojej admiracji dla literatury polskiej, z k tórą chciał też zaznajomić czytelników niemieckojęzycznych, ale planów tych nie zrealizował. Przegląd polskich autorów, który znajdujemy na kolejnych stronach – od Kochanowskiego po współczesnych – jest zgoła imponujący; całkiem prawdopodobne, że znał ich twórczość rzeczywiście z pierwszej ręki (Hann 1802: 10–13).

6 Hann używał głównie drugiego imienia.

7 DALO, z. 26, op. 5, spr. 362, AUWR_UA_000_26_0_5_362_51630.

Hann sam był poetą i gdy obejmował lwowską katedrę miał już w swoim dorobku dwa zbiory wierszy. Odznaczał się też doskonałą pamięcią, czytał bardzo dużo w różnych językach i – jak pisze Smereka – „z łatwością karmił swych słuchaczy cudzymi myślami” (Smereka 1937: 66). W roku akademickim 1784/85 wykładał „filologię, estetykę i z najomość autorów klasycznych”; trzeba to chyba traktować jako co najmniej trzy osobne wykłady. Gdy w miejsce uniwersytetu utworzono we Lwowie liceum i początkowo znacznie ograniczono nauczanie przedmiotów klasycznych, Hann przeniósł się do Krakowa na tamtejszy uniwersytet. W 1811 r. wrócił do Lwowa i przynajmniej dwukrotnie ubiegał się o ponowne zatrudnienie na swojej dawnej uczelni, ale bezskutecznie.

Ostatnie lata spędził w ubóstwie, zmagając się z problemami zdrowotnymi. Urodzony w Pradze Ignacy Pollak (niem. Ignaz Pollack) (1785–1825)8 przybył do Lwowa w 1814 r., w ostatnich latach działalności lwowskiej uczelni jako liceum. On też wygłosił podczas uroczystej inauguracji Uniwersytetu Franciszkańskiego (1817) łacińską orację, w k tórej podkreślał znaczenie uniwersytetów dla społeczeństwa oraz przekonywał o ważności filozofii (rozumianej oczywiście szeroko, z uwzględnieniem różnych dyscyplin wchodzących w skład Wydziału Filozoficznego) w wykształceniu akademickim, jako podstawy wspólnej dla wszystkich nauk (Finkel 1894: 212). W 1817 r. miał Pollak Lectiones Graecae in usum auditorum philosophiae, wykładał „Wstęp do studiów klasycznych” oraz „Praktyczne studium autorów klasycznych”, ponadto dla studentów teologii prowadził po niemiecku wykłady z p edagogiki9. W odróżnieniu od Hanna wierszy nie pisał, ale nie był też badaczem. Celował jako mówca – i to retoryce poświęcił jedyną większą pracę, którą opublikował krótko przed śmiercią: Anleitung zur Methode der Redekunst (Wiedeń 1825).

Michał Canaval (niem. Michael von Canaval) (1798–1868)10 był we Lwowie krótko (1829–1832) i niczym się nie wyróżnił. Znacznie dłużej, bo lat dwadzieścia, spędził w mieście nad Pełtwią pochodzący z Karyntii Karloman Tangl (niem. Karlmann Tangl) (1799–1866)11, który oprócz filologii studiował także historię i prawo, a doktorat uzyskał w Padwie. W ostatnim roku swojego pobytu we Lwowie, w semestrze letnim roku 1850/51, miał następujące wykłady: „Encyklopedia studium klasycznego ze szczególnym uwzględnieniem gramatyki, hermeneutyki i k rytyki”, „Objaśnianie dwóch mów Demostenesa przeciw Filipowi”, „Żywot Cezara Swetoniusza ze szczególnym uwzględnieniem rzymskich starożytności państwowych”12. W roku Wiosny Ludów wybrano go na rektora, „bo ufano, że najmniej on razić będzie młodzież i opinię publiczną” (Finkel 1894: 233)

8 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1534, AUWR_UA_000_26_0_5_1534_56731.

9 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1534, k. 10, AUWR_UA_000_26_0_5_1534_56731&view=single&p=10

10 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2018, AUWR_UA_000_26_0_5_2018_62803.

11 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1852, AUWR_UA_000_26_0_5_1852_56661

12 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1852, k. 1, AUWR_UA_000_26_0_5_1852_56661&view=single&p=2.

– cieszył się bowiem szacunkiem studentów13. Wkrótce potem dostał powołanie na katedrę w Grazu i w 1851 r. Lwów opuścił.

Sądząc po tym, co opublikował, Tangl naukowo raczej nie zajmował się starożytnością, lecz historią Austrii, zwłaszcza rodzinnej Karyntii; w okresie lwowskim ukazała się obszerna i uczona książka Reihe der Bischöfe von Lavant (Klagenfurt 1841). Nie oznacza to jednak, by Tanglowi obce były zainteresowania filologiczne. Autor biogramu Tangla w niemieckim słowniku biograficznym rzuca na tę sprawę ciekawe światło. Otóż lwowski profesor przed 1848 r. raz po raz sięgał po pióro, by wnieść jakiś wkład w dyscyplinę, którą wykładał; pozostawił 14 rękopisów, których nie ogłosił. Sam żalił się, że studiowanie klasyków greckich i rzymskich było wówczas postrzegane jako zagrożenie dla religii, moralności i państwa; nie można było czytać wybranych przez siebie autorów, gdyż należało się trzymać przepisanej chrestomatii. Cenzor uniwersytecki we Lwowie nie pozwolił Tanglowi podobno na lekturę Kallinosa i Tyrtajosa, gdyż miała być niebezpieczna dla państwa (staatsgefährlich). To właśnie te doświadczenia skłoniły Tangla do intensywniejszych studiów nad dawną historią Austrii (Krones 1894).

Wkrótce po objęciu katedry przez Wilhelma Kergla (1822–1891)14 nastąpiła w organizacji studiów filologicznych we Lwowie zmiana znacząca, by nie powiedzieć: epokowa. Było nią utworzenie 23 września 1852 r. seminarium filologiczno-historycznego15, które składało się z dwóch równoległych oddziałów (filologicznego i historycznego) i było prowadzone przez dwóch kierowników – początkowo Kergla i profesora historii powszechnej Antoniego Wacholza (niem. Anton Wachholz) (1814–1873)16. Jakiś czas później nastąpił podział i seminarium filologiczne zaczęło działać samodzielnie. Utworzenie seminarium to rezultat zainaugurowanej w 1849 r. przez austriackiego ministra oświaty Leopolda von Thuna (1811–1888) reformy systemu edukacyjnego, obejmującej zwłaszcza uniwersytety

13 Tangl był po Hannie drugim profesorem filologii klasycznej, który pełnił funkcję rektora Uniwersytetu Lwowskiego. Kolejni to Wilhelm Kergel (1866/67), Zygmunt Węclewski (1877/78), Ludwik Ćwikliński (1893/94), Bronisław Kruczkiewicz (1900/01) i – po długiej przerwie – Stanisław Witkowski (1930/31).

14 DALO, z. 26, op. 5, spr. 837, AUWR_UA_000_26_0_5_837_56846 Pomijam krótki pobyt w katedrze Bernarda Jülga, który zajmował się głównie językoznawstwem porównawczym; w 1852 r. przeszedł do Krakowa, a rok później do Innsbrucka (Madyda 1964: 47). Kergel urodził się w G rochowicach koło Głogowa; ukończył głogowskie gimnazjum i studiował we Wrocławiu, gdzie w 1846 r. uzyskał stopień doktora; później przez kilka lat uczył we wrocławskim Gimnazjum św. Marii Magdaleny (Karajan 1892). Zwracam na to uwagę, ponieważ Kergel jest pierwszym z czterech lwowskich profesorów filologii klasycznej, którzy studiowali we Wrocławiu; po nim będą Jan Wrobel, Węclewski i Ćwikliński.

15 Tę datę podaje Olha Oseredczuk. Zob. Oseredczuk (2016: 88). Rok wcześniej powstało seminarium filologiczne w Krakowie, a jego kierownikiem został późniejszy profesor literatury polskiej we Lwowie Antoni Małecki. O seminariach na wydziałach filozoficznych we Lwowie i Krakowie w pierwszym okresie ich działalności pisze Janina Chodakowska, ale jej artykuł zawiera liczne błędy i nieścisłości (Chodakowska 2003).

16 DALO, z. 26, op. 5, spr. 213, AUWR_UA_000_26_0_5_213_64712.

i gimnazja17. Studia na wydziałach filozoficznych były przedtem traktowane jako przygotowanie do „prawdziwych” studiów – prawa, medycyny lub teologii. Reformując austriackie uniwersytety, Thun wzorował się na krajach niemieckich; tam studia humanistyczne, zwłaszcza filologiczne, służyły wykształceniu przede wszystkim nauczycieli gimnazjalnych i miały wdrażać do samodzielnej pracy naukowej – bo wielu takich nauczycieli utrzymywało potem żywy kontakt z uniwersytetami i prowadziło badania. Tak właśnie postrzegano rolę seminarium; miało być ono swoistym ukoronowaniem studiów akademickich i wprowadzać w tajniki warsztatu naukowego i metod badawczych.

Dobrze pokazuje to Statut seminarium filologicznego na C.K. [Cesarsko-Królewskim]

Uniwersytecie Lwowskim, opublikowany w 1876 r. w zbiorze regulacji prawnych dotyczących szkolnictwa wyższego w Austrii (Thaa, red., 1876: 741–744)18. Cele seminarium określa § 1:

Seminarium filologiczne jest zakładem powiązanym z filozoficznym oddziałem studiów i ma za zadanie wdrożyć studentów – przez ćwiczenia praktyczne w obszarze wiedzy o starożytności klasycznej [klassische Altertumswissenschaft] – do posługiwania się metodą filologiczną i do samodzielnej pracy naukowej i w ten sposób wykształcić ich na sumiennych nauczycieli w gimnazjach i wyższych zakładach naukowych19

W dalszej części statutu zostały przedstawione najważniejsze kwestie związane z organizacją zajęć seminaryjnych. Seminarium składa się z dwóch oddziałów, greckiego i rzymskiego (§ 2). Ćwiczenia seminaryjne są realizowane na dwa sposoby: (a) przez przygotowywanie prac pisemnych w języku łacińskim. Temat powinien być tak dobrany (wybór należy do studenta), by opracowanie go dało sposobność do samodzielnej pracy badawczej, ale zarazem świadczyło o znajomości warsztatu naukowego. Zalecano opracowanie passusu z dzieła klasycznego, którego egzegeza nastręcza trudności. Pracę student przedstawia w ramach seminarium, a dwaj inni studenci, którzy zapoznali się z nią wcześniej, mają ją skomentować; (b) przez ustne tłumaczenie i interpretację greckich i rzymskich tekstów (wyboru dokonuje profesor), przy czym poszczególni seminarzyści zgłaszają się do jednogodzinnych wystąpień; pozostali studenci powinni się z tekstem zapoznać, by uczestniczyć w dyskusji (§ 3). W t ygodniu odbywają się dwa jednogodzinne spotkania (§ 4). Członkowie seminarium dzielą się na zwyczajnych (tych jest nie więcej niż dziesięciu) oraz nadzwyczajnych (do dwudziestu)20. Do wykonania wymienionych wyżej zadań zobowiązani są członkowie zwyczajni (w w ypadku prac pisemnych: w każdym semestrze

17 Różne aspekty i szerszy kontekst tej reformy przedstawiono w zbiorze pod redakcją Christofa Aichnera i Brigitte Mazohl (Aichner, Mazohl, red., 2017). Jedną z głównych ról w działaniach reformatorskich odgrywał filolog klasyczny Hermann Bonitz, od 1849 r. profesor na Uniwersytecie Wiedeńskim (Fillafer 2015).

18 Określenie „seminarium filologiczne” odnosiło się tylko do filologii klasycznej. Osobno mogły funkcjonować seminaria germanistyczne, romanistyczne itd.

19 Tu i w pozostałych miejscach – przekład własny.

20 Praktyka, o czym będzie jeszcze mowa, często odbiegała od tych założeń, zwłaszcza na początku XX wieku.

jedna praca grecka i jedna łacińska); nadzwyczajni mogą się ich także podejmować za zgodą kierownika. Członków zwyczajnych wybierają wspólnie obaj kierownicy z g rona członków nadzwyczajnych. Warunkiem udziału w seminarium jest odbycie większej liczby zajęć filologicznych 21 (§ 6–8). Członkowie zwyczajni otrzymują stypendium semestralne w wysokości 30 guldenów22 (§ 9). Na potrzeby biblioteki seminarium rozporządza kwotą 300 guldenów rocznie23 (§ 13). Kierownicy są zobowiązani przedkładać ministerstwu semestralne sprawozdania z działalności seminarium (§ 14). Tak więc Kergel pracował we Lwowie już w z upełnie nowych warunkach. Kolejna ważna zmiana nastąpiła w 1861 r., gdy ustanowiono drugą Katedrę Filologii Klasycznej; objął ją przybyły z K rakowa Gustaw Linker (niem. Gustav Linker) (1827–1887)24. Porównanie naukowych osiągnięć obu profesorów wypada znacznie korzystniej dla

Linkera, który ogłosił liczne prace dotyczące Salustiusza, Cycerona, Horacego i rzymskich antiquitates. W większości prace te powstały jednak w latach 50., przed przybyciem Linkera do Lwowa. Kergel, który publikował niewiele, sporo czasu poświęcał dydaktyce; w programach wykładów powtarza się, poczynając od 1861 r., „Ocena prac pisemnych”. W roku 1859/60 (a więc jeszcze przed utworzeniem drugiej katedry) czytał na seminarium w semestrze zimowym Iliadę Homera i Listy Horacego, a w letnim Apologię Platona i Eneidę Wergiliusza. Godne uwagi jest, po pierwsze, czytanie w każdym semestrze tekstu greckiego i łacińskiego, po drugie zaś to, że wśród analizowanych na seminarium tekstów zdecydowanie przeważały dzieła z kanonu lektur szkolnych. Na pewno chodziło o przygotowanie przyszłych profesorów gimnazjalnych, którzy te same teksty będą potem omawiać ze swoimi uczniami. I r zeczywiście, wśród ówczesnych studentów spotykamy nazwiska osób, które później zyskały uznanie jako nauczyciele języków klasycznych w galicyjskich gimnazjach – Stanisława Sobieskiego (1825–1884), Zygmunta Samolewicza (1842–1898)25 czy Franciszka Próchnickiego (1847–1911).

Linker chyba niezbyt dobrze czuł się w coraz bardziej spolonizowanym środowisku Uniwersytetu Lwowskiego; gdy w 1870 r. pojawiła się możliwość przejścia do Pragi, skwapliwie z n iej skorzystał. Na jego katedrę został powołany Ślązak z O pola Jan

21 W późniejszym okresie, pod koniec lat 70., wprowadzono proseminaria; zaliczenie zajęć proseminaryjnych było warunkiem dopuszczenia do seminarium, najpierw w charakterze członka nadzwyczajnego.

22 Roczne wynagrodzenie Ćwiklińskiego jako profesora zwyczajnego wynosiło w 1879 r. 1800 guldenów + 480 guldenów tzw. dodatku aktywalnego. (Mowa o guldenach austriackich: 1 gulden = 1 złoty reński = 1 floren. Po 1892 r. guldeny zaczęły być zastępowane koronami, przy czym 1 gulden = 2 korony).

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2019, k. 38, AUWR_UA_000_26_0_5_2019_62802&view=single&p=32

23 Przez wiele dziesięcioleci biblioteka seminaryjna, założona zresztą dopiero pod koniec lat 70. z inicjatywy Ćwiklińskiego, stanowiła wydzielony księgozbiór w Bibliotece Uniwersyteckiej, bo seminarium właściwie nie miało własnego lokalu:

DALO, z. 26, op. 5, spr. 239, k. 36, AUWR_UA_000_26_0_5_239_51660&view=single&p=38

24 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1106, AUWR_UA_000_26_0_5_1106_56793.

25 Był nauczycielem w III gimnazjum we Lwowie. Jego gramatyka łacińska używana jest z pożytkiem do dzisiaj. Będzie o nim jeszcze mowa w związku z obsadą katedry po Kerglu, po Wroblu i po Węclewskim.

Wrobel (niem. Johann Wrobel) (1831–1909), ostatni z niemieckojęzycznych profesorów filologii klasycznej we Lwowie. Przybył tu, podobnie jak wcześniej Linker, z K rakowa i pozostał jeszcze kilka lat po odejściu Kergla na katedrę w G razu (1871). W 1875 r. i on opuścił Lwów, przenosząc się na Uniwersytet im. Franciszka Józefa w Czerniowcach. Tak definitywnie zamknęła się epoka zapoczątkowana niemal sto lat wcześniej.

IV

26 października 1871 r. Rada Wydziału Filozoficznego wystosowała do C.K. Ministerstwa Wyznań i Oświaty pismo w sprawie obsady katedry po Kerglu, wnioskując o powołanie Zygmunta Węclewskiego (1824–1887)26

Il. 1. Zygmunt Węclewski

Kandydatura tego „dydaktyka z doświadczeniem, energią i kompetencjami” jest bardzo wskazana – „właśnie teraz, w okresie językowej reorganizacji [Wydziału Filozoficznego]”. Profesorowie podkreślają, że choć Węclewski mieszka obecnie w Warszawie (wcześniej był profesorem Szkoły Głównej), to zachował obywatelstwo pruskie; pochodzi z Wielkopolski, do szkół uczęszczał w Poznaniu, studiował we Wrocławiu, a przez kilkanaście lat pracował jako nauczyciel w poznańskim Gimnazjum św. Marii Magdaleny. Ma przy tym znaczący dorobek naukowy i przekładowy, który w dokumencie zostaje szczegółowo wyliczony. Ponieważ ministerstwo, zgodnie z obowiązującymi przepisami, każdorazowo oczekuje trzech kandydatur (eine Terna), lwowscy profesorowie, czyniąc zadość temu wymogowi, wskazali jeszcze Zygmunta Samolewicza i Teofila Krasnosielskiego (1841–1912)27, zaznaczając jednak, że nie są to kandydatury, które można zestawiać z tamtą 28 .

Węclewski na stanowisko profesora zwyczajnego został powołany w grudniu 1872 r.29 W lwowskiej katedrze spędzi prawie 15 lat i będzie to najbardziej owocny okres jego życia. Jego dorobek publikacyjny z okresu poznańskiego, warszawskiego i lwowskiego można podzielić na cztery grupy (Smereka 1938: 228). Po pierwsze więc prace leksykograficzne: szkolne, ale sumiennie opracowane słowniki łacińsko-polski i g recko-polski. Po drugie – bardzo bogata, zwłaszcza w okresie lwowskim, działalność przekładowa;

26 DALO, z. 26, op. 5, spr. 239, AUWR_UA_000_26_0_5_239_51660.

27 Dzięki studiom odbytym na niemieckich uniwersytetach posiadł dobrą znajomość języków orientalnych i był zapewne pierwszym polskim indologiem. Do 1897 r. nauczał w krakowskich gimnazjach.

28 DALO, z. 26, op. 5, spr. 239, k. 1–4 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_239_51660&view=single&p=3

29 DALO z. 26, op. 5, spr. 239, k. 8, AUWR_UA_000_26_0_5_239_51660&view=single&p=10.

Węclewski przetłumaczył na polski wszystkie zachowane dramaty trzech ateńskich tragików, a sporo jego przekładów pozostało w rękopisie. Dalej idą pionierskie prace dotyczące poetów polsko-łacińskich XVI w., zwłaszcza Klemensa Janickiego (1516–1543) i A ndrzeja Krzyckiego (1482–1537), przy czym gruntowna monografia o K rzyckim, opublikowana w 1874 r., należy już do okresu lwowskiego. Wreszcie liczne prace o charakterze popularnonaukowym, w t ym wydana w okresie lwowskim (1876) monografia

o Gotfrydzie Grodku. Jeśli szukać wspólnego mianownika dla wszystkich tych aktywności, to jest nim przekonanie, że właśnie przez przybliżanie polskiemu społeczeństwu –we wszystkich trzech zaborach, w k tórych Węclewski pracował – literackiego dorobku starożytności grecko-rzymskiej i jej dziedzictwa może się przyczynić dla sprawy polskiej. Ten pogląd podzielali zresztą inni działający pod zaborami filologowie klasyczni.

Do objęcia drugiej katedry przez Ludwika Ćwiklińskiego (1853–1942)30 Węclewski wykładał głównie literaturę grecką, a na seminarium czytał takie teksty jak Antygona Sofoklesa czy Meneksenos Platona; wynikało to z tego, że katedra, którą po Linkerze

Il. 2. Ludwik Ćwikliński

zajmował jeszcze Wrobel, była latynistyczna. Zmiana nastąpiła w 1876 r. – katedra Ćwiklińskiego stała się katedrą grecką, a Węclewskiego łacińską. Od tego czasu Węclewski jako dydaktyk przeistacza się w latynistę, przy czym oprócz wykładów z literatury prowadzi także zajęcia z t ego, co wówczas nazywano „encyklopedią filologii klasycznej” (np. metryka, gramatyka historyczna, rzymskie starożytności państwowe i prywatne). Na seminarium zaś czyta Plauta, Horacego, Tibullusa, a z prozaików Cycerona, Liwiusza czy Tacyta, w dalszym ciągu zatem autorów szkolnych. Z g rona seminaryjnych uczniów Węclewskiego wymieńmy dwóch: Aleksandra Brücknera (1856–1939), który w 1875 r. przedstawił rozprawkę o języku Salustiusza, oraz Piotra Bieńkowskiego (1865–1925), który w 1883 r przedłożył dwie prace, o Horacym i o Cezarze (Smereka 1938: 226). Bieńkowski był też pierwszym kierownikiem powstałej w 1897 r. na UJ Katedry Archeologii Klasycznej. Jej powołanie oraz działalność Bieńkowskiego miały fundamentalne znaczenie dla powstania i rozwoju w Polsce archeologii śródziemnomorskiej. Po odejściu Wrobla do Czerniowców Rada Wydziału wskazała 30 stycznia 1876 r. dwóch kandydatów do objęcia po nim katedry – Zygmunta Samolewicza i Ludwika Ćwiklińskiego31.

30 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2019, AUWR_UA_000_26_0_5_2019_62802

31 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2019, k. 2–5 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_2019_62802&view=single&p=3.

Wskazała ich aequo loco, choć Samolewicz był 11 lat starszy. Obaj byli bez habilitacji – jeszcze nie wykształciła się zasada, że podstawą ubiegania się o katedrę profesorską ma być venia legendi32. Z charakterystyki obu kandydatów można jednak odnieść wrażenie, że choć de nomine zostali wskazani jako równorzędni, to preferowany jest Ćwikliński33 Samolewicz jest uznanym nauczycielem i ma znaczący dorobek, także publikacyjny, ale jako dydaktyk. Ćwikliński, mimo młodego wieku, dał się natomiast poznać jako wzięty badacz. We wniosku do ministerstwa mowa jest przede wszystkim o berlińskiej dysertacji z 1873 r. o kompozycji Wojny peloponeskiej Tukidydesa34; oprócz tego są cztery prace, ale żadna z nich nie została jeszcze ogłoszona drukiem. Jest natomiast argument dodatkowy: pozytywne opinie dwóch berlińskich profesorów, a zwłaszcza dołączone do wniosku (niezachowane jednak w teczce osobowej Ćwiklińskiego) pismo „tajnego radcy doktora Bonitza”. Jeśli weźmiemy pod uwagę, jak znaczącą rolę odgrywał od lat Hermann Bonitz (1814–1888) w k ręgach ministerialnych, trudno przypuszczać, by Wiedeń skłonny był w tej sytuacji wybrać Samolewicza.

Ćwikliński objął katedrę 1 pa ździernika 1876 r. jako profesor nadzwyczajny z rocznym wynagrodzeniem 1400 guldenów i dodatkiem „aktywalnym” (Aktivitätszulage) w w ysokości 420 guldenów35. Uzwyczajnienie – i z większenie pensji do 1800 guldenów36 – przyszło trzy lata później. Rzut oka na działalność Ćwiklińskiego w katedrze lwowskiej daje skierowany do ministerstwa wniosek Rady Wydziału z 22 pa ździernika 1898 r., by przyznać mu specjalny dodatek osobisty37. Zasługi profesora wedle tego dokumentu przedstawiają się następująco: przyjmuje dodatkowe funkcje; z jego inicjatywy powołano bibliotekę seminaryjną oraz proseminarium filologiczne; opiekuje się zbiorami archeologicznymi i pozyskuje fundusze na nowe zakupy; w z wiązku z t ymi zbiorami wygłasza odczyty publiczne o tematyce archeologicznej, w ogóle na różne sposoby zabiega o to, by wypełnić lukę związaną z faktem, że we Lwowie nie ma katedry archeologii38; z jego inicjatywy zostało założone w 1893 r. Towarzystwo

32 Wprowadzenie habilitacji to jeden z rezultatów reform Thuna. Ale na Uniwersytecie Lwowskim postępowania habilitacyjne zaczęły być na dobre wdrażane dopiero od 1869 r. (Stinia 2018: 217).

33 Najgruntowniej o życiu i dorobku Ćwiklińskiego pisze Krzysztof Królczyk. Zob. Królczyk (2011). Naukowe osiągnięcia zwięźle, ale dobitnie charakteryzuje Kazimierz Kumaniecki. Zob. Kumaniecki (1946).

34 Jeśli weźmiemy pod uwagę trwały wkład w naukę światową, ta pierwsza praca Ćwiklińskiego jest chyba jego najważniejszą. Wciąż jest przywoływana w podstawowych kompendiach o Tukidydesie. Nie jest to częste w wypadku prac doktorskich powstałych sto kilkadziesiąt lat temu.

35 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2019, k. 7, AUWR_UA_000_26_0_5_2019_62802&view=single&p=8

36 Po pięciu latach pracy na stanowisku profesora zwyczajnego przysługiwał dodatek, tzw. quinquennium, zwykle w wysokości 200 guldenów.

37 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2019, k. 72–77, AUWR_UA_000_26_0_5_2019_62802&view=single&p=61.

38 Katedra powstała w 1905 r. Zainteresowania archeologiczne Ćwiklińskiego wynikały z tego, że starał się on realizować ideał Altertumswissenschaft: obiektem studiów filologa nie może być wyłącznie język i literatura. Dał temu wyraz już w wykładzie inauguracyjnym, o którym pisze Jerzy Mańkowski. Zob. Mańkowski (1999: 128–129).

Filologiczne oraz czasopismo „Eos”39; współzałożył i prezesuje Towarzystwu Kursów Akademickich dla Kobiet oraz zabiega o dopuszczenie ich do studiów uniwersyteckich; przy wszystkich swoich licznych obowiązkach znajduje czas na pracę naukową (tu następuje wyliczenie ze szczególnym uwzględnieniem wydanej w 1893 r. monografii o Janickim).

Ćwikliński był więc wytrawnym badaczem, ale także energicznym organizatorem.

Te jego umiejętności musiało dostrzec C.K. Ministerstwo Wyznań i Oświaty, powołując go na kierownika sekcji (1902). Opuścił więc Lwów i przeniósł się do Wiednia; w 1917 r., na krótko przed upadkiem Austro-Węgier, otrzymał nawet tekę ministra. Ćwikliński po wojnie zamieszkał w Poznaniu; w 1927 r. otrzymał profesurę honorową tamtejszego uniwersytetu. Koniec jego życia był nad wyraz ponury – po krótkim pobycie w obozie koncentracyjnym trafił do przytułku dla ubogich starców w K rakowie i t am zmarł 3 października 1942 r.

W 1879 r. przybył do Lwowa Bronisław Kruczkiewicz (1849–1918)40, uzyskawszy przeniesienie swojej krakowskiej habilitacji41. Zaczyna więc prowadzić wykłady we Lwowie jako docent prywatny – bo takie uprawnienia dawała habilitacja (venia legendi w z naczeniu ścisłym). 23 stycznia 1888 r. Rada Wydziału znów pisze do ministerstwa w Wiedniu – tym razem w sprawie obsady katedry po zmarłym w sierpniu poprzedniego roku Węclewskim. Wysuwa dwie równorzędne kandydatury – Samolewicza (już po raz trzeci) oraz Kruczkiewicza. Być może wskazanie znów Samolewicza wynikało z poczucia jakiejś lojalności wobec wychowanka lwowskiej wszechnicy; w każdym razie dorobek naukowy Kruczkiewicza prezentował się wyraźnie lepiej (zwłaszcza edycja łacińskich wierszy Jana z K rosna i Pawła z Wiślicy opublikowana rok wcześniej). Kruczkiewicz otrzymał katedrę jako profesor nadzwyczajny 26 k wietnia 1888 r., w dwa lata później został uzwyczajniony42

Warto podkreślić, że był to pierwszy lwowski profesor filologii klasycznej wykształcony na polskiej uczelni – studiował w K rakowie w latach 1868–1872 i tam uzyskał doktorat, choć potem spędził jeszcze trzy semestry w Wiedniu i Lipsku. Rodzima uniwersytecka filologia klasyczna, działająca dopiero od niedawna, zaczynała wydawać pierwsze owoce. Będąc na katedrze lwowskiej, Kruczkiewicz angażował się mocno

39 Okoliczności utworzenia Towarzystwa Filologicznego (po 1918 r. Polskiego Towarzystwa Filologicznego, PTF) przedstawia J. Mańkowski (Mańkowski 1999). Aż do 1939 r. Koło Lwowskie było najliczniejszym i najprężniej działającym oddziałem terenowym PTF. „Eos”, jedno z najstarszych czasopism naukowych w Polsce, wydawano do II wojny we Lwowie, potem we Wrocławiu, w Poznaniu i od 2004 r. znów we Wrocławiu. W 2024 r. ukazał się rocznik 111.

40 DALO, z. 26, op. 5, spr. 983, AUWR_UA_000_26_0_5_983_56819.

41 DALO, z. 26, op. 5, spr. 983, k. 1, AUWR_UA_000_26_0_5_983_56819&view=single&p=2

42 DALO, z. 26, op. 5, spr. 983, k. 7 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_983_56819&view=single&p=7

DALO, z. 26, op. 5, spr. 983, k. 10, AUWR_UA_000_26_0_5_983_56819&view=single&p=10.

w dydaktykę 43, przez wiele lat kierował też komisją egzaminacyjną dla nauczycieli gimnazjalnych, co było czasowo absorbujące. Dorobek publikacyjny z tego okresu nie jest bardzo duży; najważniejsza była dwutomowa edycja wierszy Piotra Roizjusza (1900). W ogóle z perspektywy lat zasługi Kruczkiewicza dla neolatynistyki jawią się jako wyraźnie donioślejsze od zasług dla filologii starożytnej. Warto jednak wspomnieć

o publikowanych w k ilku tomach „Eos” notach pod wspólnym tytułem Obvia, ponieważ są to „produkty uboczne” prowadzonych przezeń seminariów – uwagi krytyczne i egzegetyczne do Stacjusza, Juwenalisa i Horacego.

Założone przez Ćwiklińskiego w 1893 r. Towarzystwo Filologiczne – jedno z pierwszych polskich stowarzyszeń naukowych – zrzeszało filologów klasycznych z dwóch galicyjskich ośrodków akademickich oraz liczną grupę profesorów gimnazjalnych. Od samego początku jego twórcy w równym stopniu kładli nacisk na badania naukowe oraz na dydaktykę, zwłaszcza na poziomie szkół średnich. Nie było to jednak wyraźnie oddzielane, zgodnie z założeniem (o którym była już mowa), że także nauczyciele gimnazjalni, dobrze przygotowani w filologicznych seminariach, będą się parać pracą naukową i publikować wyniki swoich eksploracji. Liczne spotkania, a potem też wydawanie czasopisma „Eos”, organu Towarzystwa, służyły integracji środowiska i miały być dowodem na to, że polscy filologowie klasyczni mogą coś istotnego zaoferować także międzynarodowemu gremium badaczy. Dlatego w „Eos” sporo artykułów ukazywało się w języku łacińskim, w t amtych latach wciąż jeszcze najważniejszym języku naukowego dyskursu badaczy antyku.

Na podstawie spisu wykładów w semestrze letnim roku 1889/90 można sporządzić tygodniową „siatkę godzin” (Skład i program wykładów: 1890). Oczywiście bez podziału na lata studiów, bo tego podziału praktycznie nie było.

Rzecz jasna, studenci mogli ponadto wybierać zajęcia z i nnych dyscyplin, ale musieli płacić za nie czesne (tak jak za zajęcia filologiczne). W t abeli oznaczono gwiazdką zajęcia odbywane publice, tzn. takie, za które nie pobierano czesnego. Zasadniczo dotyczyło to seminariów i proseminariów. Warto zwrócić uwagę, że kierownik oddziału greckiego seminarium prowadził proseminarium łacińskie, a k ierownik oddziału łacińskiego – greckie. Była to praktyka, której trzymano się we Lwowie przez lata.

43 Prowadził także zajęcia z zakresu rzymskich starożytności (antiquitates) oraz – jako pierwszy w Polsce – wykłady z epigrafiki (wydane w 2019 r. przez Leszka Mrozewicza: Kruczkiewicz 2019). Jak piszą autorzy pośmiertnego wspomnienia, „posiadał […] rzadką w naszem społeczeństwie obowiązkowość i świecił pod tym względem przykładem nie tylko uczniom, ale i kolegom” (Witkowski, Sajdak 1917: 156).

Tabela 2. Wykłady, seminaria i proseminaria z zakresu filologii klasycznej w semestrze letnim 1889/90

DzieńGodzina Zajęcia

poniedziałek8–9

9–11

wtorek8–9

9–11

Konstytucja państwa rzymskiego (Kruczkiewicz)

*Seminarium filologiczne, oddział łaciński: Objaśnianie pisma Cycerona De officiis i ocena rozpraw (Kruczkiewicz)

Konstytucja państwa rzymskiego (Kruczkiewicz)

*Proseminarium filologiczne, oddział grecki: Przekład księgi XVI Iliady Homera i żywotów Plutarcha tudzież ćwiczenia i tłumaczenia z języka polskiego i łacińskiego na język grecki (Kruczkiewicz)

środa8–9 Konstytucja państwa rzymskiego (Kruczkiewicz)

9–10 Życie i mowy Demostenesa oraz szczegółowe objaśnienie niektórych ustępów z mowy o wieńcu i z mowy przeciwko Midiaszowi (Ćwikliński)

10–11

*Komedia starożytna (dokończenie wykładów o historii dramatu greckiego) (Ćwikliński)

czwartek8–9 Konstytucja państwa rzymskiego (Kruczkiewicz)

9–10 Życie i mowy Demostenesa oraz szczegółowe objaśnienie niektórych ustępów z mowy o wieńcu i z mowy przeciwko Midiaszowi (Ćwikliński)

10–11 Życie i mowy Demostenesa oraz szczegółowe objaśnienie niektórych ustępów z mowy o wieńcu i z mowy przeciwko Midiaszowi (Ćwikliński)

piątek8–9 Konstytucja państwa rzymskiego (Kruczkiewicz)

9–10 Życie i mowy Demostenesa oraz szczegółowe objaśnienie niektórych ustępów z mowy o wieńcu i z mowy przeciwko Midiaszowi (Ćwikliński)

10–12

sobota7–9

9–10

*Proseminarium filologiczne, oddział łaciński: Liwiusza ks. XXVI i niektóre listy Horacjusza tudzież ćwiczenia ustne i pisemne w języku łacińskim (Ćwikliński)

*Seminarium filologiczne, oddział grecki: XII mowa Lizjasza, niektóre inskrypcje greckie tudzież ocena rozpraw, rozbiór kwestii naukowych (Ćwikliński)

Życie i mowy Demostenesa oraz szczegółowe objaśnienie niektórych ustępów z mowy o wieńcu i z mowy przeciwko Midiaszowi (Ćwikliński)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów archiwalnych DALO i innych źródeł.

W czasie, gdy profesorami we Lwowie byli Ćwikliński i K ruczkiewicz, przeprowadzono trzy pierwsze postępowania habilitacyjne z zakresu filologii klasycznej. Procedura habilitacyjna aż do II wojny światowej wyglądała mniej więcej tak samo i różniła się znacząco od obowiązującej w Polsce obecnie 44. Kandydat zgłaszał się do „prześwietnego kolegium profesorów”, przedkładając podanie o przyznanie venia legendi i dorobek naukowy. Wyznaczano komisję; jednemu z jej członków (czasem dwóm)

44 O habilitacjach polonistycznych we Lwowie pisze Mariusz Chrostek. Zob. Chrostek (2016: 379–390).

powierzano zadanie zreferowania dorobku. Nie było zatem recenzentów powoływanych z innych uniwersytetów. Jeśli komisja uznała dorobek za wystarczający, Rada Wydziału głosowała w sprawie dopuszczenia do kolokwium. Kolokwium odbywało się przed całą Radą Wydziału; dwóch lub trzech egzaminatorów zadawało pytania, przy czym pytań mogło być wiele i nie musiały dotyczyć tylko tematów, którymi kandydat naukowo się zajmował. Jeśli kolokwium wypadło pomyślnie, kolejnym etapem było wygłoszenie wykładu habilitacyjnego (chodziło wszak o venia legendi). Kandydat wygłaszał go zwykle kilka dni po kolokwium, też przed całą Radą Wydziału – i miała to być trzykwadransowa akademicka prelekcja. Jeśli i wykład uzyskał aprobatę, pozostało jeszcze zatwierdzenie habilitacji przez ministerstwo (w Wiedniu lub, po 1918 r., w Warszawie).

Poczet habilitantów otwiera Leon Sternbach (1864–1940)45, później profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, jeden z najwybitniejszych polskich filologów, pionier studiów bizantynistycznych w Polsce46. Z habilitacją we Lwowie w 1888 r. miał jednak pewien kłopot, bo choć poradził sobie znakomicie z kolokwium, to jego wykład nie został przez Radę Wydziału przyjęty; na szczęście pozwolono mu go powtórzyć i za drugim razem wszystko poszło już dobrze47. Po zatwierdzeniu habilitacji Sternbach przez jakiś czas miał wykłady we Lwowie, ale w 1891 r. przeniósł swoją venia legendi do Krakowa, gdzie wkrótce otrzymał katedrę.

Z t rudnościami podczas postępowania habilitacyjnego zmierzył się też profesor V gimnazjum we Lwowie Michał Jezienicki (1859–1935)48, niegdyś seminarzysta Węclewskiego. W 1892 r. Rada Wydziału uznała jego dorobek za niewystarczający; po dwóch latach zgłosił się ponownie. I choć profesorowie mieli pewne wątpliwości przy ocenie kolokwium, to ostatecznie za przyznaniem Jezienickiemu habilitacji głosowali niemal wszyscy49. Kilka miesięcy później została ona zatwierdzona i Jezienicki mógł jako prywatny docent prowadzić na uniwersytecie wykłady. W 1906 r. otrzymał posadę dyrektora gimnazjum w Stanisławowie i rozstał się z uniwersytetem. Bez żadnych trudności odbyła się natomiast habilitacja Stanisława Witkowskiego (1866–1950)50, który uzyskawszy venia legendi w 1898 r., związał się z lwowską uczelnią

45 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2166, AUWR_UA_000_26_0_5_2166_62756

46 Aresztowany wraz z innymi krakowskimi profesorami w ramach Sonderaktion Krakau, zginął w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen w lutym 1940 r.

47 Protokół z posiedzenia Wydziału Filozoficznego (w języku polskim):

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2166, k. 17 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_2166_62756&view=single&p=19.

Referat z postępowania habilitacyjnego (w języku niemieckim):

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2166, k. 22–31, AUWR_UA_000_26_0_5_2166_62756&view=single&p=24.

48 DALO, z. 26, op. 5, spr. 640, AUWR_UA_000_26_0_5_640_52177

49 Sprawozdanie do ministerstwa (24.5.1895):

DALO, z. 26, op. 5, spr. 640, k. 4–10 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_640_52177&view=single&p=6

50 DALO, z. 26, op. 5, spr. 268, AUWR_UA_000_26_0_5_268_51651.

na długie dziesięciolecia51. W 1902 r. został powołany na katedrę po Ćwiklińskim, najpierw jako profesor nadzwyczajny, od 1905 r. jako zwyczajny. Jego roczne pobory jako profesora zwyczajnego wynosiły 6400 koron wynagrodzenia zasadniczego, do czego dochodziło 960 koron dodatku „aktywalnego” oraz 600 koron za prowadzenie seminarium i proseminarium, razem 7960 koron52.

Witkowski lubił podkreślać, jak cenną cechą u studenta i badacza jest pracowitość. Sam był niewątpliwie człowiekiem bardzo pracowitym, co widać po jego licznych i erudycyjnych publikacjach. W pierwszych latach swojej profesury opublikował w podstawowej dla filologów klasycznych serii Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana wybór listów greckich zachowanych na papirusach (1906); wkrótce ukazało się drugie, poszerzone wydanie (1911). Potem – świadomie wybiegam poza ramy czasowe tej części – przyszły kolejne książki: gruntowna monografia historiografii greckiej w trzech tomach, o łącznej objętości niemal 1200 stron (1925, 1926, 1927); dwutomowe dzieło o tragedii greckiej (1930); przeszło czterystustronicowa Historyczna składnia grecka na tle porównawczym (1936); Państwo greckie oraz Historia Egiptu w czasie Ptolemeuszów (1938); wreszcie monografia o Kleopatrze VII (1939) – nie mówiąc o licznych publikacjach w czasopismach i pracach redakcyjnych.

Il. 3. Stanisław Witkowski

Gdy na początku lat 30. Rada Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Jana Kazimierza (UJK) co roku występowała do ministerstwa o zgodę na przedłużenie Witkowskiemu zatrudnienia (w zasadzie powinien przejść na emeryturę w 1931 r., ale pracował jeszcze do 1935), dołączając listę publikacji właśnie wydanych i wkrótce mających się ukazać, za każdym razem był to nowy wykaz; nie trzeba było powtarzać uzasadnienia z poprzedniego roku53. Nie ma tu miejsca, by przedstawić dokładniej dorobek naukowy Witkowskiego; zwróćmy tylko uwagę, że zainteresowania papirologią,

51 Habilitował się na podstawie pracy Prodromus grammaticae papyrorum Graecarum aetatis Lagidarum (Kraków 1897). Nie była to jednak habilitacja z zakresu papirologii (tak Stinia 2018: 225; ostrożniej Królczyk 2016: 184). Na taką habilitację przyjdzie jeszcze we Lwowie poczekać do 1924 r.

52 DALO, z. 26, op. 5, spr. 268, k. 51, AUWR_UA_000_26_0_5_268_51651&view=single&p=54. Dla porównania: dzienny pobyt w sanatorium dra Kazimierza Dłuskiego w Zakopanem – sześć posiłków dziennie, zabiegi lecznicze, komfortowe warunki – kosztował w 1911 r. od 11 do 17 koron. Jeśli przyjąć tę wyższą stawkę, roczne pobory profesora zwyczajnego pozwalały spędzić w sanatorium 468 dni.

53 Tytułem przykładu można przywołać uzasadnienia z 1931 i 1932 r.: DALO, z. 26, op. 5, spr. 268, k. 196, AUWR_UA_000_26_0_5_268_51651&view=single&p=201 DALO, z. 26, op. 5, spr. 268, k. 210, AUWR_UA_000_26_0_5_268_51651&view=single&p=215.

rozbudzone podczas studiów berlińskich w latach 90. XIX w., ukierunkowały w dużym stopniu jego późniejsze wybory naukowe. Witkowski był pierwszym polskim papirologiem, a Lwów stał się ważnym w Polsce ośrodkiem badań nad papirusami.

Na przełomie XIX i X X w. w korespondencji Wydziału Filozoficznego z ministerstwem zostaje postawiona kwestia utworzenia trzeciej katedry filologii klasycznej.

Pierwszą próbę podjęto w 1900 r., proponując Witkowskiego ( primo loco) lub Jezienickiego, i ponowiono w roku następnym, jednak bezskutecznie54. Profesorowie podkreślali, że ustanowienie nowej katedry jest potrzebne w obliczu rosnącej liczby studentów.

Chodzi zwłaszcza o seminaria i proseminaria. Otóż – czytamy w kolejnym piśmie, które wreszcie przyniosło pozytywny efekt55 – w semestrze letnim 1904/05 uczestniczyło w ćwiczeniach seminaryjnych 80 i 84 słuchaczy, a w proseminaryjnych aż 215 i 248 (w tym drugim wypadku oprócz filologów także historycy)56. Potrzeby są zatem palące, a teraz pojawił się bardzo dobry kandydat w osobie Tadeusza Sinki (1877–1966)57. Jego biografia naukowa oraz dorobek zostają szczegółowo przedstawione.

Katedrę erygowano, początkowo ad personam, czyli specjalnie dla Sinki, ale dopiero od roku akademickiego 1907/08. Sinko, którego ta wiadomość zastała w Mediolanie, pisze do dziekana, zgłaszając tematy wykładów na semestr zimowy: „Poezja hellenistyczna” (3 godz.) oraz „Objaśnianie Bakchantek Eurypidesa” (2 godz.)58. W 1911 r. przychodzi nominacja na profesurę zwyczajną, ale w dalszym ciągu ad personam. Mimo to należy uznać, że III katedra została jednak powołana nie tylko dla Sinki, bo gdy 27 października 1913 r. ministerstwo zawiadamia wydział o objęciu przez Sinkę od tego roku akademickiego katedry w K rakowie, dodaje zarazem, że oczekuje propozycji (ein Ternavorschlag, czyli trzy kandydatury) w z wiązku z obsadą opuszczonej przezeń

54 Pismo z 25.6.1900 r.:

DALO, z. 26, op. 5, spr. 268, k. 24–27 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_268_51651&view=single&p=27

Pismo z 2.7.1901 r.:

DALO, z. 26, op. 5, spr. 268, k. 28–29, AUWR_UA_000_26_0_5_268_51651&view=single&p=31

55 Pismo z 16.7.1905 r.:

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1728, k. 1–10 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1728_56696&view=single&p=2

56 Pamiętajmy o ograniczeniu liczby uczestników zapisanym w statucie seminarium z lat 70. XIX w. (10 + 20). Te liczby wydają się niemal niewiarygodne. Nawet jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że tylko niewielką część uczestników stanowili członkowie rzeczywiści (czynni), to postawić można pytanie, w jakim pomieszczeniu musiały odbywać się zajęcia dla 248 osób. Istotne jest, że studenci byli zobligowani do uczestnictwa w takich zajęciach, bo bez ich zaliczenia nie mogli przystąpić do egzaminu dyplomowego. Na Wydziale Filozoficznym w semestrze letnim 1904/05 było 893 słuchaczy.

57 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1728, AUWR_UA_000_26_0_5_1728_56696.

58 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1728, k. 15a, AUWR_UA_000_26_0_5_1728_56696&view=single&p=16 Do tego dochodzą ćwiczenia (w w ypadku Sinki były to proseminaria). Zasadniczo profesor (również w okresie międzywojennym) był zobowiązany do odbywania tygodniowo 5 godzin wykładów i 2 godzin ćwiczeń; możliwa była też inna proporcja, ale 1 godz. wykładu = 2 godz. ćwiczeń.

klasyczna na Uniwersytecie Lwowskim

lwowskiej katedry59. By lepiej zorientować się w kolejnych ogniwach sukcesji, przedstawimy obsadę trzech katedr filologii klasycznej we Lwowie (do 1939 r.).

Tabela 3. Obsada katedr filologii klasycznej w latach 1871 (1876) – 1939

KatedraProfesor Okres Uwagi

I (grecka)

II (łacińska)

Ludwik Ćwikliński1876–1902 katedra po Wroblu (przedtem była latynistyczna)

Stanisław Witkowski1902–1935

Jerzy Manteuffel1937–1939do wybuchu wojny jako profesor nadzwyczajny

Zygmunt Węclewski1871–1887do 1876 jako katedra grecka

Bronisław Kruczkiewicz1888–1918od 1916 zastępowany przez Sajdaka

Jerzy Kowalski 1920–1939

III Tadeusz Sinko 1907–1913 początkowo katedra ad personam

Jan Sajdak 1916–1919początkowo zastępuje Kruczkiewicza, ale katedrę ma po Since

Ryszard Ganszyniec1920–1939 Katedra Kultury Starożytnej

Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów archiwalnych DALO i innych źródeł. Kwestia obsady trzeciej katedry po odejściu Sinki jest zagmatwana. Jedne dokumenty zdają się przeczyć innym, trudno tu o absolutną pewność. Wiele wskazuje jednak na to60, że do obsady katedry w 1914 r. przez Witolda Klingera (1875–1962)61, wówczas docenta prywatnego w K ijowie, nie doszło z powodu wybuchu wojny62, a objął ją ostatecznie, ale dopiero po dwóch latach, Jan Sajdak (1882–1967)63. Ten uczeń Sternbacha został wprawdzie następcą Sinki w katedrze III, ale – gdy chodzi o dydaktykę – zastępował chorego Kruczkiewicza, który od 1916 r. prowadził zajęcia w bardzo ograniczonym zakresie. Tak więc miał Sajdak w semestrze letnim 1917/18 pięć godzin wykładów latynistycznych oraz seminarium łacińskie i proseminarium greckie – zajęcia „przypisane” do katedry Kruczkiewicza. Sam Kruczkiewicz zmarł 27 lutego 1918 r., nie doczekawszy odzyskania przez Polskę niepodległości.

59 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1728, k. 37 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1728_56696&view= single&p=37.

60 Opieram się tutaj na dokumencie o kilka lat późniejszym, piśmie dziekana Wydziału Filozoficznego do – polskiego już – Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 19.7.1919 r.: DALO, z. 26, op. 5, spr. 861, k. 18–20, AUWR_UA_000_26_0_5_861_56839&view=single&p=19

61 DALO, z. 26, op. 5, spr. 861, AUWR_UA_000_26_0_5_861_56839.

62 Choć również po 1918 r. brano pod uwagę możliwość zatrudnienia we Lwowie Klingera, którego ceniono zwłaszcza za pionierskie badania nad folklorystyką grecką, wybrał on ostatecznie Uniwersytet Poznański (Klinger 2015: 158–159).

63 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1683, AUWR_UA_000_26_0_5_1683_56707. O Sajdaku piszą obszernie Kazimierz Ilski i A nna Kotłowska. Zob. Ilski, Kotłowska (2019). Rozdz. IV dotyczy okresu lwowskiego.

Il. 4. Nekrolog Bronisława Kruczkiewicza (1918)

Il. 5. Pozostałości grobu Bronisława Kruczkiewicza. Cmentarz Łyczakowski (pole 62, grób nr 344)

VGdy Uniwersytet Lwowski wkraczał w nowy etap swojego istnienia, Katedry Filologii Klasycznej (I i III) zajmowali Witkowski i Sajdak; katedra latynistyczna pozostawała nieobsadzona. W czerwcu i lipcu 1919 r. kilkakrotnie obradowała wydziałowa komisja, rozważając m.in. kandydatury Hieronima Markowskiego (1883–1959), Wincentego Śmiałka (1863–1943) i Jerzego Kowalskiego (1893–1948)64; jednocześnie zastanawiano się nad Klingerem jako kandydatem do objęcia katedry III, jeśli zwolni ją Sajdak (Twardowski 1997: cz. 1, 109, 110, 116)65. I choć Rada Wydziału ostatecznie wnioskowała, by na katedrę latynistyczną powołać Markowskiego, do tego mianowania nie doszło, a postanowieniem Naczelnika Państwa z 1 czerwca 1920 r. II Katedrę Filologii Klasycznej objął 27-letni absolwent UJ i zastępca nauczyciela w III gimnazjum we Lwowie Jerzy Kowalski.

64 DALO, z. 26, op. 5, spr. 876, AUWR_UA_000_26_0_5_876_56837. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 83, AUWR_UA_001_P_119_0_1_83_53859

65 Markowski, dyrektor gimnazjum w Wąbrzeźnie, był potem współpracownikiem Uniwersytetu Poznańskiego jako docent prywatny (do 1939 r.). Śmiałek, absolwent UJ, to wieloletni dyrektor IV gimnazjum we Lwowie.

6. Jerzy Kowalski

Il. 7. Pierwsza strona indeksu Jerzego Kowalskiego (1917)

Powołano go bez habilitacji (co wtedy należało już do rzadkości) na stanowisko profesora nadzwyczajnego (profesura zwyczajna w 1929 r.). Późniejsze lata pokazały, jak trafny to był wybór i jak odważny, bo Kowalski przed 1920 r. mógł się wykazać tylko dwiema publikacjami, w tym napisaną u Sinki pracą doktorską o Plutarchu.

Kowalski zajmował katedrę latynistyczną, prowadząc właściwe dla tej katedry zajęcia66, ale jego najważniejsze publikacje dotyczą raczej hellenistyki. Chodzi przede wszystkim o prace z zakresu historii retoryki greckiej, zwłaszcza studia nad żyjącym w II w. n.e. Hermogenesem z Tarsu, uwieńczone opublikowaną już po II wojnie źródłową edycją traktatu De statibus (Wrocław 1947)67. W ciekawym dokumencie z 1945 r. Kowalski – pisząc jak Cezar w t rzeciej osobie – tak charakteryzuje swoją pracę naukową: Charakter prac Kowalskiego da się określić jako krytyczny i źródłowy. Obejmują one może zbyt wielką ilość zagadnień naraz, toteż miewają wygląd mozolnego przeciskania się przez zatory szczegółów. Może być, że jest to ich wada: autor traktuje syntezę zbyt analitycznie68.

66 W pierwszym trymestrze roku 1926/27 był to pięciogodzinny wykład o Wergiliuszu, seminarium łacińskie (Aulularia Plauta) i proseminarium greckie (Hekabe Eurypidesa).

67 W okresie lwowskim ukazały się trzy publikacje książkowe dotyczące retoryki, m.in. w ramach założonej przez Kowalskiego serii Acta Seminarii Philologici II Universitatis Ioanneo-Casimirianae Leopoliensis, w której publikował też prace uczniów.

68 AUWr, sygn.138/6156, k. 6.

Il.

Z prac latynistycznych najważniejsze są studia nad Wyznaniami św. Augustyna; oprócz kilku artykułów specjalistycznych jest tu także wstęp i objaśnienia do wydania tego dzieła w Bibliotece Narodowej (1929); w serii tej wydał Kowalski również wybór mów Demostenesa we własnym przekładzie (1922). Osobno trzeba wspomnieć mistrzowską edycję (wraz z rekonstrukcją) Wykładów lozańskich Mickiewicza w VII tomie Dzieł wszystkich (1936)69

Zajęcia Kowalskiego tak wspominał po niemal sześćdziesięciu latach Jerzy Łanowski: Mały człowieczek wpadał […] na salę wykładową w kwadrans po trzeciej, asystent zamykał za nim drzwi na klucz, a niski pan przypominający postawą i rysami Napoleona, o przenikliwym spojrzeniu czarnych oczu, niemal od samych drzwi zaczynał mówić, wyraźnie i dobitnie, z rzadka tylko zerkając na jakieś drobne, pokryte niewyraźnym pismem karteczki, na których wynotował kilka dat, czasami cytat. Popołudniowe godziny we wtorki i piątki między trzecią a piątą, te zwykle dla słuchaczy najcięższe do wytrzymania, senne, na wykładach Kowalskiego nigdy takie nie były, jego wykłady mobilizowały uwagę i wyobraźnię, wciągały. […] Jeszcze bardziej pobudzające były proseminaria i seminaria, co prawda też pełne napięcia i nieraz nawet lęku, bo ten emanujący energią człowiek atakował po prostu audytorium i poszczególnych słuchaczy, rzucał trudne pytania oczekując natychmiastowych odpowiedzi, nie przyjmując niejako do wiadomości tego, o ile nasze filologiczne, pożal się Boże, umiejętności skromniejsze są od Jego olbrzymiej wiedzy, bywał złośliwy, szyderczy, ironiczny, trudny. (Łanowski 1997: 277)

Po odejściu Sajdaka do Poznania we wrześniu 1919 r. należało obsadzić III katedrę. 19 maja 1920 r. komisja filologiczna jednomyślnie opowiedziała się za Ryszardem Ganszyńcem70 (1888–1958)71, choć on również nie był habilitowany (Twardowski 1997: cz. 1, 152). Miał jednak już wtedy znaczący dorobek, zapoczątkowany jeszcze podczas studiów na uniwersytetach w Monastyrze i Berlinie, gdzie jego mentorami byli m.in. Wilhelm Kroll (1869–1939) i Hermann Diels (1848–1922). Kroll, redaktor monumentalnej Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, zaproponował mu współpracę, która okazała się bardzo owocna – od 1914 do 1937 r. ukazało się aż 95 haseł autorstwa Ganszyńca, wśród których na szczególną uwagę zasługują obszerne Kranz, Agathodaimon, a z właszcza Katabasis (o motywie zstąpienia do świata zmarłych) – dwa ostatnie

69 O tej edycji (z kongenialnym przekładem z francuskiego na polski) pisze Jerzy Starnawski. Zob. Starnawski (1997: 183–184). Ciekawa jest też opinia Tadeusza Mikulskiego, którą przytacza M. Chrostek. Zob. Chrostek (2016: 324). Najobszerniejsze przedstawienie dorobku Kowalskiego dał jego lwowski uczeń Bronisław Biliński. Zwraca on uwagę na to, że „miał w sobie Kowalski jakby dwa serca i jakby dwa umysły: jeden dla naukowej precyzji, drugi dla fantazji pisarskiej” (Biliński 1948–1949: 4). Podobnie pisał Jerzy Łanowski: „w Kowalskim istniały i walczyły cały czas jakby dwa nastawienia, dwie niejako natury” (Łanowski 1997: 281). Tylko tyle w tym miejscu w związku z Kowalskim pisarzem, współautorem z żoną Anną kilku książek beletrystycznych.

70 Za Mariuszem Chrostkiem będę tutaj używać tej formy nazwiska, którą uczony posługiwał się w okresie lwowskim. Po II wojnie przyjął formę Gansiniec. Zob. Chrostek (2016: 304).

71 DALO, z. 26, op. 5, spr. 370, AUWR_UA_000_26_0_5_370_51627 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 222, AUWR_UA_001_P_119_0_1_222_66615.

Il. 8. Zdjęcie legitymacyjne Ryszarda Ganszyńca (1935)

opublikowane jeszcze przed powołaniem go na katedrę we Lwowie. Diels z kolei zachęcił go do zajęcia się historią starożytnej medycyny; on też przyczynił się do rozbudzenia zainteresowań religioznawczych Ganszyńca, które naznaczą całą jego naukową drogę. Wybór lwowskich profesorów wydawał się zatem nie budzić wątpliwości; ponieważ Ganszyniec był już profesorem nadzwyczajnym w Poznaniu, wystąpiono dla niego o profesurę zwyczajną.

Wkrótce jednak pojawiły się kłopoty. Kazimierz Twardowski (1866–1938)72 pod datą 13 września 1920 r. (wniosek do ministerstwa poszedł w czerwcu) zanotował: „Wylazły różne sprawki jego [Ganszyńca] na podstawie przeprowadzonego w Poznaniu przeciw niemu dochodzenia dyscyplinarnego” (Twardowski 1997: cz. 1, 171–172)73. Mimo to, gdy zwołano posiedzenie Rady Wydziału, niemal wszyscy profesorowie opowiedzieli się za podtrzymaniem wniosku o nominację Ganszyńca (Twardowski 1997: cz. 1, 177)74. Wkrótce potem przyszło zawiadomienie o mianowaniu go profesorem zwyczajnym z dniem 1 października 1920 r. W pierwszym trymestrze roku 1926/27 prowadził Ganszyniec następujące zajęcia: Wstęp do studium filologii klasycznej, Dzieje magii w starożytności (po jednej godzinie),

Dzieje epiki greckiej, seminarium greckie: Teogonia Hezjoda oraz proseminarium łacińskie: Ćwiczenia z zakresu krytyki filologicznej (po dwie godziny)75. W wyborze tematyki widać silny związek dydaktyki z badaniami: w okresie lwowskim zajmował się Ganszyniec m.in. genezą epiki greckiej, a studia nad magią były częścią jego dociekań religioznawczych. Podkreślał, że III katedra jest w istocie Katedrą (później: Zakładem) Kultury Starożytnej, że nie

72 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1860, AUWR_UA_000_26_0_5_1860_56655

DALO z. 26, op. 5, spr. 1861, AUWR_UA_000_26_0_5_1861_56654

73 Por. także materiały archiwalne:

DALO, z. 26, op. 5, spr. 370, k. 40, AUWR_UA_000_26_0_5_370_51627&view=single&p=42 Pełna dokumentacja sprawy poznańskiej:

DALO, z. 26, op. 5, spr. 370, k. 8–37, AUWR_UA_000_26_0_5_370_51627&view=single&p=10 Rektor Uniwersytetu Poznańskiego 22.7.1920 r. poinformował o niej Senat Uniwersytetu Lwowskiego. Poznańska sprawa dyscyplinarna Ganszyńca zasługuje na dokładne opracowanie; z braku miejsca wątek ten pomijam. Krótko o zarzutach stawianych Ganszyńcowi pisze M. Chrostek. Zob. Chrostek (2016: 306).

74 Protokół posiedzenia komisji w przeddzień głosowania na Radzie Wydziału:

DALO, z. 26, op. 5, spr. 370, k. 41–42, AUWR_UA_000_26_0_5_370_51627&view=single&p=43.

75 Podaję akurat ten trymestr, by można było porównać z zajęciami Kowalskiego. Dla pełnego obrazu dodajmy, że Witkowski miał wtedy trzy godziny zajęć z metryki i jedną godzinę Objaśniania ks. XIII–XV Iliady oraz seminarium greckie (Teokryt) i proseminarium łacińskie (Metamorfozy Owidiusza). W ofercie były też zajęcia papirologiczne doc. Smolki.

ma tu podziału na Grecję i Rzym, a badania nad językiem i literaturą nie wyczerpują obszaru naukowej eksploracji filologa klasycznego. Nie chciał się także ograniczać do starożytności; interesowała go zwłaszcza mediewistyka i z tego zakresu coraz więcej publikował76. Lwów międzywojenny był prężnym ośrodkiem naukowym. Działało tu Towarzystwo Naukowe publikujące coroczne sprawozdania oraz serię monografii, a na posiedzeniach jego Wydziału Filologicznego sporo uwagi poświęcano antykowi. Działały też inne stowarzyszenia, w t ym założone jeszcze przez Ćwiklińskiego PTF. Redakcję czasopisma „Eos” po Since i Sajdaku (1920–1921, przedtem Witkowski) przejął Ganszyniec (1923–1934), potem redaktorem był Franciszek Smolka (1936–1938), a ostatni rocznik przedwojenny wydał Kowalski.

Człowiekiem instytucją, także gdy chodzi o działalność wydawniczą, był niewątpliwie Ganszyniec. W środowisku pozauczelnianym znany był, i to szeroko poza Lwowem, jako założyciel (w 1929 r.) i redaktor „Filomaty”, miesięcznika adresowanego przede wszystkim do uczniów szkół średnich. Ukazywało się ponadto kilka serii wydawniczych związanych z t ym czasopismem, a w wielu szkołach zakładano koła „Filomaty”. Równolegle z „Eos” redagował Ganszyniec skierowany w dużej mierze do nauczycieli „Kwartalnik Klasyczny” (1927–1934), a po jego likwidacji przez PTF – z czym się nie zgadzał –założył „Przegląd Klasyczny” (1935–1939).

Filologowie chętnie korzystali z możliwości zagranicznych wyjazdów, zwykle na jeden lub dwa trymestry (podział roku akademickiego na trzy części wprowadzono zaraz po I wojnie). Na urlopy dłuższe niż jeden miesiąc zgodę musiało wyrazić ministerstwo. Zwykle taką zgodę wyrażano, jeśli uniwersytet zapewniał zastępstwo na seminariach i proseminariach – a d zięki temu, że działały trzy katedry, można to było stosunkowo łatwo zorganizować. Trudniejszą sprawą było uzyskanie subwencji na wyjazd zagraniczny; jeśli jej nie przyznano, profesor zwykle rezygnował z w yjazdu. Dzięki tym urlopom i subwencjom mógł Witkowski drugi trymestr roku 1924/25 pracować w bibliotekach Hiszpanii i Francji, Ganszyniec wyjechać w 1923 r. na sześciomiesięczne stypendium do Aten, a Kowalski spędzić dwa trymestry roku 1929/30 w k ilku krajach Europy Zachodniej (wyjazdów było więcej, podaję tylko przykłady)77.

W 1935 r. Witkowski, któremu ministerstwo kilkakrotnie przedłużało zatrudnienie, został ostatecznie przeniesiony w s tan spoczynku. Nie pożegnał się jednak

76 O Ganszyńcu helleniście pisze Romuald Turasiewicz; o jego studiach nad średniowieczem i renesansem – Tadeusz Ulewicz. Zob. Turasiewicz (1989); Ulewicz (1958).

77 Wyjazd Witkowskiego (3000 zł subwencji):

DALO, z. 26, op. 5, spr. 268, k. 146, AUWR_UA_000_26_0_5_268_51651&view=single&p=150

DALO, z. 26, op. 5, spr. 268, k. 164 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_268_51651&view=single&p=168. Ganszyniec:

DALO, z. 26, op. 5, spr. 370, k. 121, AUWR_UA_000_26_0_5_370_51627&view=single&p=123. Kowalski:

DALO, z. 26, op. 5, spr. 876, k. 74, AUWR_UA_000_26_0_5_876_56837&view=single&p=76.

z uczelnią, ponieważ uzyskał tytuł profesora honorowego78. Natomiast pojawiła się kwestia obsady I katedry. Rozwiązanie jej nie okazało się proste. Zgodnie z przyjętą w tym czasie praktyką (Chrostek 2016: 392), zwrócono się z prośbą o opinię do wszystkich profesorów filologii klasycznej w Polsce. Odpowiedziało siedmiu, przy czym najczęściej wymienianym kandydatem okazał się Kazimierz Kumaniecki (1905–1977).

Wskazano też kilka innych nazwisk, m.in. Jerzego Manteuffla (1900–1954)79 i Stefana Srebrnego (1890–1962)80. Ankieta pokazuje, jakim uznaniem w środowisku już wówczas cieszył się zaledwie trzydziestoletni Kumaniecki. Musiano jednak z tej kandydatury zrezygnować, ponieważ Kumaniecki został powołany na katedrę w Warszawie. W tej sytuacji komisja profesorska, przekonana argumentami Ganszyńca, że we Lwowie potrzebny jest uznany hellenista i że kandydata trzeba szukać w g ronie profesorów, a nie docentów, postanowiła zgłosić kandydaturę Srebrnego81. Sprawa stanęła na Radzie Wydziału i, nieoczekiwanie, upadła: 10 głosów za, 11 przeciw. Ganszyniec, w geście protestu, zrezygnował z dalszego udziału w komisji82. Tym razem komisja zdecydowała się zaproponować warszawskiego docenta Jerzego Manteuffla (Łanowski 1954–1955; Świderkówna 1991). Referat Kowalskiego o jego działalności naukowej jest szczegółowy i k rytyczny; Kowalski chwali, ale też wytyka Manteufflowi chybione, nie dość dobrze uzasadnione pomysły. Chodzi przede wszystkim o odczytanie i poprawki do tekstu papirusów – bo papirologia to główny obszar badań Manteuffla. Najważniejszą publikacją była edycja Papyri Varsovienses (1935) – zbioru kilkudziesięciu greckich i koptyjskich papirusów z Fajum, nabytych przez Uniwersytet Warszawski na początku lat 30. Kowalski podkreśla, że mimo krytyki, z jaką spotykają się niektóre ustalenia Manteuffla, na uznanie zasługuje śmiałe wytyczanie nowych szlaków badawczych83.

Ta kandydatura została przez Radę Wydziału poparta; przeciw był tylko Ganszyniec, cztery osoby wstrzymały się od głosu (6 czerwca 1936)84. Ministerstwo dość długo zwlekało z nominacją; ostatecznie Manteuffel objął katedrę 14 w rześnia 1937 r. (jako

78 Przeniesienie w stan spoczynku:

DALO, z. 26, op. 5, spr. 268, k. 240 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_268_51651&view=single&p=246 Profesura honorowa:

DALO, z. 26, op. 5, spr. 268, k. 262 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_268_51651&view=single&p=267.

79 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1193, AUWR_UA_000_26_0_5_1193_56772

80 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1193, k. 4–6, AUWR_UA_000_26_0_5_1193_56772&view=single&p=5. DALO, z. 26, op. 5, spr. 1193, k. 20, AUWR_UA_000_26_0_5_1193_56772&view=single&p=21

81 Referat Ganszyńca:

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1193, k. 17–27, AUWR_UA_000_26_0_5_1193_56772&view=single&p=18 Srebrny od 1924 r. był profesorem nadzwyczajnym w Wilnie; w połowie lat 30. miał już znaczący dorobek, zwłaszcza w zakresie teatru i dramatu greckiego.

82 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1193, k. 47–49, AUWR_UA_000_26_0_5_1193_56772&view=single&p=48.

83 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1193, k. 36–46, AUWR_UA_000_26_0_5_1193_56772&view=single&p=37

84 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1193, k. 47–49, AUWR_UA_000_26_0_5_1193_56772&view=single&p=48.

profesor nadzwyczajny)85. Jeszcze zanim to nastąpiło, zlecono mu zajęcia; Ganszyniec próbował oponować, a napięcie między nim a Kowalskim wokół tej sprawy (i w ogóle obsady lwowskiej hellenistyki) narastało86.

W okresie międzywojennym odbyły się trzy filologiczne habilitacje – każda wiązała się z jakimiś trudnościami. Pierwszy habilitował się Franciszek Smolka (1883–1947)87, który wniosek złożył w 1921 r., ale dorobek uznano za niewystarczający. Drugą próbę podjął Smolka trzy lata później. Tym razem, choć zgłaszano uwagi krytyczne, Rada Wydziału zagłosowała pozytywnie, a habilitacja została zatwierdzona w lutym 1925 r.88 Ten przewód zasługuje na uwagę, ponieważ była to pierwsza w Polsce habilitacja z zakresu papirologii. W obszernym sprawozdaniu do ministerstwa znajduje się akapit, który można traktować jako uprzedzenie ewentualnych wątpliwości, czy taki zakres habilitacji jest możliwy89

Druga była habilitacja Mariana Auerbacha (1882–1941)90. I choć naukowe kwalifikacje kandydata nie budziły wątpliwości, postępowanie opóźniło się o dwa lata (wniosek wpłynął w październiku 1929 r., głosowanie na Radzie Wydziału odbyło się w g rudniu 1931 r.) – bo pojawił się, zupełnie bezpodstawny, zarzut o plagiat – dotyczący zresztą nie pracy naukowej, lecz szkolnego podręcznika. Ostatecznie profesorowie zagłosowali jednomyślnie, a minister cztery miesiące później habilitację zatwierdził 91 . Ostatnia była habilitacja Jana Smereki (1895–1943)92 na podstawie pracy Studia Euripidea, t. 1 (1936). W t rakcie przewodu czyniono wprawdzie pewne uwagi krytyczne,

85 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1193, k. 110 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1193_56772&view=single&p=112

86 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1193, k. 76–77, AUWR_UA_000_26_0_5_1193_56772&view=single&p=78.

87 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1761, AUWR_UA_000_26_0_5_1761_56681

88 Posiedzenie komisji w 1921 r.:

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1761, k. 12 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1761_56681&view=single&p=14

Sprawozdanie do ministerstwa z 12.12.1924:

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1761, k. 26–31 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1761_56681&view=single&p=28.

Zatwierdzenie habilitacji:

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1761, k. 38 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1761_56681&view=single&p=40.

89 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1761, k. 31 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1761_56681&view=single&p=33

Smolka, nauczyciel VII gimnazjum we Lwowie, został w 1934 r. profesorem tytularnym na Wydziale Humanistycznym UJK.

90 DALO, z. 26, op. 5, spr. 39, AUWR_UA_000_26_0_5_39_49144. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 9, AUWR_UA_001_P_119_0_1_9_53789

91 Posiedzenie komisji 7.12.1929 r.:

DALO, z. 26, op. 5, spr. 39, k. 20, AUWR_UA_000_26_0_5_39_49144&view=single&p=22 Sprawozdanie z posiedzenia Rady Wydziału:

DALO, z. 26, op. 5, spr. 39, k. 26 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_39_49144&view=single&p=28.

Zatwierdzenie:

DALO, z. 26, op. 5, spr. 39, k. 50 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_39_49144&view=single&p=54.

92 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1756, AUWR_UA_000_26_0_5_1756_56686

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 169, AUWR_UA_001_P_119_0_1_169_53825.

zgłoszone również przez Ganszyńca, ale same głosowania – w komisji i na Radzie Wydziału – były jednomyślne, a habilitacja wkrótce została zatwierdzona (w sierpniu 1936 r.)93.

Jednak po kilku miesiącach Ganszyniec, dość nieoczekiwanie (bo przedtem głosował za), ogłosił w „Przeglądzie Klasycznym” (1937, 3, s. 261–262) miażdżącą recenzję książki Smereki, czy raczej zaatakował samego autora, podważając zasadność przyznania mu habilitacji. Sprawa miała swój dalszy ciąg, ale nie miejsce tu, by ją omawiać94

Il. 9. Odpis dyplomu doktorskiego Jana Smereki (1925)

W roku 1932/33 na Wydziale Filozoficznym studiowało 1560 osób, przeszło 68% stanowiły kobiety – był to jedyny wydział UJK, na którym kobiet było więcej niż mężczyzn (Skład UJK: 1934)95. Nie wiemy, ilu studentów było na filologii klasycznej, ale nie była to mała grupa. W listopadzie 1925 r. dziekan informował ministerstwo, że na prowadzone przez Witkowskiego proseminarium łacińskie zgłosiło się 170 osób, a można było przyjąć tylko 50 (przy czym w tej liczbie, oprócz filologów klasycznych, byli też poloniści, romaniści, germaniści i historycy). Dziekan wystąpił z w nioskiem, by w d rugim trymestrze zostało otwarte równoległe proseminarium łacińskie u Kowalskiego96.

Obowiązywała pewna kolejność zaliczania przedmiotów, ale nie były one sztywno przypisane do określonego roku. Na proseminarium łacińskie można było zapisać się już na początku studiów, ale kierownik proseminarium wcześniej egzaminował kandydata. Oczekiwano też napisania pracy zaliczeniowej po łacinie. Wspomina o t ym jako o swoich

93 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1756, k. 91–102, AUWR_UA_000_26_0_5_1756_56686&view=single&p=94

94 O tej oraz innej batalii Ganszyńca (przeciwko Smolce) pisze Anna Lewartowicz. Zob. Lewartowicz (2014: 157–159).

95 Studentów wyznania mojżeszowego było na wydziale 33,2% (średnia uczelniana to 30,4%), grekokatolików 14,7% (średnia uczelniana to 14%).

96 DALO, z. 26, op. 5, spr. 876, k. 40, AUWR_UA_000_26_0_5_876_56837&view=single&p=42.

pierwszych doświadczeniach w murach UJK późniejsza asystentka97, Helena Matakiewicz (1906–1932)98. Z jej wspomnień wynika jasno, że rozpoczynający studia byli pozostawieni samym sobie – nie było żadnych „dni adaptacyjnych”, spotkań z nowo przyjętymi studentami, informatorów (poza spisem wykładów z lakonicznymi wskazówkami). Założenie było proste: zdałeś (zdałaś) maturę, jesteś dorosły, radź sobie sam. Ale nie chodziło tu tylko o sprawy administracyjne. Matakiewicz pisze:

Dziś widzę, że student potrzebuje przede wszystkim dobrego kierunku, by praca jego nie zabłąkała się na manowcach, by mógł zrobić odpowiedni użytek ze swej energii i zamiłowań. W innym razie musi być wybitnie utalentowany, by pójść naprzód sam, bez żadnej wskazówki, a mimo to nie zboczyć z prostej drogi. ([Matakiewicz] 1929: 226)

Na tych, którzy istotnie zainteresowani byli antykiem, czekało jednak sporo możliwości, m.in. praca w założonym jeszcze w X IX w. Kole Filologicznym Studentów UJK. Kiedy w 1936 r. opiekę nad nim po Witkowskim przejął Kowalski, postanowił włączyć jego członków do prac nad Hermogenesem. Powstał mały – powiedzielibyśmy dzisiaj –projekt badawczy, którego rezultaty były systematycznie publikowane, a k tóry po 1939 r mógł być kontynuowany tylko w ograniczonym zakresie (Biliński 1948–1949: 13–14). Inny rodzaj aktywności oferowało założone w maju 1936 r. Koło Filomatów UJK we Lwowie, któremu patronował Ganszyniec. Miał on zresztą dobry kontakt ze studentami (inaczej niż ze swoimi kolegami), włączał ich w swoją działalność wydawniczą i organizował spotkania ze śpiewaniem w języku łacińskim – czego był wielkim orędownikiem99

Il. 10. Pieczątka Zakładu Filologii Klasycznej I UJK (1939)

Il. 11. Pieczątka Instytutu Filologii Klasycznej II UJK (1933)

Po długim okresie, kiedy seminaria filologiczne nie miały swojego lokalu, a księgozbiór znajdował się w Bibliotece Uniwersyteckiej, w połowie lat 20. wszystkie trzy

97 Artykuł jest niepodpisany, ale autorstwo poświadczone.

98 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1218, AUWR_UA_000_26_0_5_1218_56770.

99 A ponadto wspierał ich materialnie, przy czym robił to anonimowo, wpłacając jakąś kwotę na fundusz stypendialny. Zob. Chrostek (2016: 314).

katedry uzyskały wreszcie siedzibę. Mieściła się na III piętrze nowego gmachu uniwersyteckiego przy ul. Marszałkowskiej; po pewnym czasie trafił tam także księgozbiór (katedry I i II, ponieważ Ganszyniec urządził bibliotekę swojego seminarium osobno).

Gdy mówimy o t rzech katedrach klasycznych na UJK, nie możemy zapominać o t zw. siłach pomocniczych, czyli zatrudnianych zwykle na rok – potem umowę można było przedłużyć – zastępcach asystenta, zwanych też demonstratorami, oraz asystentach młodszych i starszych; zupełnie wyjątkowo zatrudniano też adiunktów (Chrostek 2016: 398–405). Zazwyczaj pracę w jednej z t rzech katedr proponowano już studentom; byli zobowiązani do przepracowania 16 godzin tygodniowo – przy porządkowaniu biblioteki, organizacji zajęć seminaryjnych, kwerendach bibliograficznych itp. (nie chodziło o prowadzenie zajęć). Na wyższych stanowiskach zatrudniano absolwentów i w ymiar godzin mógł być trochę większy. O ile profesorowie mieli nie tylko stałe kontrakty, ale też godziwe wynagrodzenie (profesor zwyczajny zarabiał 1000 zł), o tyle „siłom pomocniczym” płacono niewiele. Za 16 godzin tygodniowo zastępca asystenta otrzymywał miesięcznych poborów 80 zł, asystent młodszy 112, a starszy 136. Gdyby te 16 godzin tygodniowo przepracował w p rywatnym gimnazjum, zarobiłby w c iągu miesiąca ok. 320 złotych.

Pierwszego asystenta zatrudniono w 1920 r. Początkowo był jeden asystent dla trzech seminariów, potem Ganszyńcowi udało się uzyskać swojego asystenta (1924), by w końcu każde seminarium (zakład) miało jednego. Przez niemal 20 lat zatrudnionych było łącznie 21 osób; niektóre bardzo krótko, niektóre dłużej (jak Smereka: z przerwami 15 lat). W t ym gronie były cztery kobiety; czterech asystentów w k westionariuszu podało wyznanie mojżeszowe: Marian Auerbach, Walter Auerbach (1905–1941?)100, Leon Müller (1904–1941?)101 i Pinches Schmutzer (1907–1941?)102, a jeden greckokatolickie: Myrosław Borysiuk (ukr. Мирослав Борисюк, w DALO jako Mirosław Borysiuk) (1912–1993)103. Różnie potoczyły się ich losy. Żydów najpewniej pochłonęła Zagłada (wiemy to na pewno tylko o M. Auerbachu). Bardzo dobrze rokująca Helena Matakiewicz, która zdążyła opublikować kilka do dzisiaj cytowanych łacińskich rozpraw i obronić doktorat, zmarła w 1932 r. w wieku 26 lat. Nie udało się ustalić dalszych losów utalentowanej uczennicy Kowalskiego, Aliny Chodaczek (1912–?)104. Niektórzy zostali nauczycielami szkół średnich. Czworo po II wojnie światowej pracowało na uczelniach lub w i nnych zakładach naukowych: Stanisław Akielaszek (1916–2003)105, wykładowca

100 DALO, z. 26, op. 5, spr. 37_a, AUWR_UA_000_26_0_5_37_A_49146. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 7, AUWR_UA_001_P_119_0_1_7_66728.

101 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1318, AUWR_UA_000_26_0_5_1318_56756.

102 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2137, AUWR_UA_000_26_0_5_2137_62765

103 DALO, z. 26, op. 5, spr. 149, AUWR_UA_000_26_0_5_149_56065.

104 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1992, AUWR_UA_000_26_0_5_1992_56621

105 DALO, z. 26, op. 5, spr. 9, AUWR_UA_000_26_0_5_9_48220.

filologii klasycznej na uniwersytetach amerykańskich; Bronisław Biliński (1913–1996)106, długoletni kierownik Stacji Naukowej PAN w R zymie; Wilhelmina Lepik (potem Lepik-Kopaczyńska) (1915–1962)107, docent w Katedrze Archeologii Śródziemnomorskiej UWr; oraz Bronisław Nadolski (1903–1986)108, profesor literatury polskiej na UMK w Toruniu. Osobno wymienić należy Ignacego Wieniewskiego (1896–1986)109, po wojnie na emigracji w Wielkiej Brytanii, tłumacza Iliady i Eneidy110

Obraz lwowskiej filologii klasycznej tego okresu byłby niepełny, gdyby nie wspomnieć o lektorach. Trzech z nich prowadziło zajęcia dla studentów tego kierunku – Adolf Bednarowski (1878–1941)111 (dydaktyka języka łacińskiego wraz z praktykami szkolnymi w I II gimnazjum); Marian Golias (1887–1966)112 , po wojnie docent Uniwersytetu Łódzkiego, autor podręcznika, z k tórego język grecki poznawały pokolenia studentów (lektorat greki); Emil Urich (1885–1956)113 (lektorat łaciny). Trzech uczyło łaciny i greki pozostałych studentów wydziału114: Władysław Chodaczek (ojciec Aliny, 1884–1944)115, Jan Szczepański (1872–1934)116, a po nim Mikołaj Szczerbański (1882–1951)117.

I jeszcze jedna sprawa, którą tu trzeba poruszyć. Lwowscy profesorowie byli ze sobą w ostrym konflikcie (może właściwiej byłoby powiedzieć: Ganszyniec był w ostrym konflikcie z pozostałymi), ale przynajmniej w jednej kwestii byli zgodni. Ganszyniec w latach 20. wypowiadał się publicznie przeciw numerus clausus dla Żydów, a w latach 30. przeciw gettu ławkowemu118. Kowalski, uczestnicząc w posiedzeniu Senatu UJK, gdy jeden z profesorów, odnosząc się do działań antyżydowskich bojówek na uczelni, użył słowa „chuligani”, a k toś krzyknął: „Protestuję przeciwko nazywaniu polskiej młodzieży akademickiej chuliganami!”, zaripostował: „Protestuję przeciwko nazywaniu chuliganów

106 DALO, z. 26, op. 5, spr. 116, AUWR_UA_000_26_0_5_116_56098.

107 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1085, AUWR_UA_000_26_0_5_1085_56800 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 516, AUWR_UA_001_P_119_0_1_516_66518.

108 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1327, AUWR_UA_000_26_0_5_1327_56754

109 DALO, z. 26, op. 5, spr. 235, AUWR_UA_000_26_0_5_235_51661

110 Przynajmniej wymieńmy pozostałych: Jan Bąk-Martowicz, Antoni Burakowski, Józef Daczkiewicz, Piotr Gruszka, Franciszek Hołowaty, Jan Kucy, Stanisław Mazur, Rudolf Szczepaniec, Adam Wnęk.

111 DALO, z. 26, op. 5, spr. 79, AUWR_UA_000_26_0_5_79_56135

112 DALO, z. 26, op. 5, spr. 454, AUWR_UA_000_26_0_5_454_51609

113 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1928, AUWR_UA_000_26_0_5_1928_56638. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 191, AUWR_UA_001_P_119_0_1_191_66627

114 Taki lektorat wprowadzono we Lwowie w 1912 r.; prowadził go początkowo Jan Jędrzejowski. Zachowała się jego teczka osobowa.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 647, AUWR_UA_000_26_0_5_647_52175.

115 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1993, AUWR_UA_000_26_0_5_1993_56620 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 199, AUWR_UA_001_P_119_0_1_199_66624.

116 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2189, AUWR_UA_000_26_0_5_2189_62751

117 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2190, AUWR_UA_000_26_0_5_2190_62750. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 671, AUWR_UA_001_P_119_0_1_671_66423

118 Dwie jego broszury z 1925 i 1937 r. omawia M. Chrostek. Zob. Chrostek (2019).

polską młodzieżą akademicką!” (Łanowski 1997: 282)119. Także Manteuffel daleki był od wszelkiego szowinizmu.

VI

O ostatnim okresie – „pierwszych bolszewikach”, okupacji niemieckiej i „drugich bolszewikach” – powiemy krótko, w formie epilogu120. Kiedy po 17 września 1939 r. utworzono Lwowski Państwowy Uniwersytet im. Iwana Franki (zajęcia rozpoczęły się 15 stycznia 1940 r.), filologowie klasyczni kontynuowali swoją pracę w nowych warunkach. Kierownikiem (jednej) Katedry Filologii Klasycznej został Ganszyniec121, a jej pracownikami, obok Kowalskiego122 i Manteuffla, M. Auerbach, Smereka, Urich i profesor archeologii Edmund Bulanda (1882–1951)123. W skład utworzonej wtedy Uczonej Rady, odpowiednika dawnego Senatu, wszedł Kowalski – jako jeden z 14 Polaków (Redzik 2015: 951, 955). Entuzjazmu wobec nowych porządków wśród filologów jednak nie było. Matematyk Hugo Steinhaus pisze: „Były różne niespodzianki. Profesorowie znani ze swoich przekonań prawicowych zupełnie dobrze się czuli w towarzystwie Sowietów, natomiast ludzie o poglądach demokratycznych jak Ganszyniec – stawali okoniem” (Steinhaus 1992: 186).

Z kolei Jerzy Łanowski wspomina, jak Kowalski, zamknięty w domu, nie reagował na dobijanie się do drzwi – chodzono z u rnami, by zmusić tych, którzy nie przyszli do lokalu, do zagłosowania za przyłączeniem do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich „Był jednym z bardzo chyba nielicznych, którzy nie poddali się podczas słynnego głosowania…” (Łanowski 1997: 282).

Los oszczędził filologów klasycznych w lipcu 1941 r., gdy gestapo zamordowało 24 profesorów lwowskich uczelni i licznych członków ich rodzin na Wzgórzach Wuleckich. Sześć lat później ich pamięć uczci Kowalski w przejmującej łacińskiej dedykacji, która otwiera jego edycję Hermogenesa. Ale w t ymże lipcu 1941 r. zabity został przez Niemców M. Auerbach – nie wiemy, kiedy dokładnie i w jakich okolicznościach. Ganszyniec, Kowalski i Manteuffel zaangażowali się w tajne nauczanie; uczestniczyli w nim również – na poziomie szkół średnich – ich studenci, jak Łanowski. Szukano różnych sposobów na

119 Zdarzenie należy zapewne datować na marzec 1933 r.; o rozruchach antysemickich w tym czasie we Lwowie pisze M. Chrostek. Zob. Chrostek (2019: 360). Kowalski w roku 1932/33 był dziekanem, uczestniczył w pracach Senatu.

120 Zob. Draus (2007: 71–199); Wrzesiński (2011); Redzik (2015: 913–1077).

121 W styczniu 1940 r. asystenturę u Ganszyńca obejmuje Osyp Didyk (ukr. Осип Дідик). Jego teczka personalna została zdigitalizowana.

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 482, AUWR_UA_001_P_119_0_1_482_66547.

122 W listopadzie 1939 r. asystenturę u Kowalskiego obejmuje Maria Próchnicka. Jej teczka personalna została zdigitalizowana.

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 651, AUWR_UA_001_P_119_0_1_651_66432

123 DALO, z. 26, op. 5, spr. 174, AUWR_UA_000_26_0_5_174_51671.

życie. Kowalscy i Manteufflowie prowadzili kawiarenkę; Ganszyniec pracował jako urzędnik w chłodni. Niektórzy – jak studentka Ludwika Rychlewska (1917–2010) – byli karmicielami wszy w I nstytucie124 Rudolfa Weigla (1883–1957)125. W bardzo ciężkich warunkach kontynuowano jednak badania. W w ykazie prac naukowych, który Manteuffel dołączył do swoich dokumentów, gdy rozpoczynał wykłady we Wrocławiu zaraz po wojnie, siedem to rękopisy powstałe we Lwowie między 1939 a 1945 r.126

Gdy do Lwowa pod koniec lipca 1944 r. po raz drugi wkroczyli Sowieci, ponownie został uruchomiony uniwersytet, który miał zachowywać pozory polskiej uczelni. Na pięciu mianowanych przez rektora dziekanów czterech było Polakami127; Wydziałem Humanistycznym kierował romanista Zygmunt Czerny (1888–1975)128. Kowalskiego już we Lwowie nie było; w 1943 r. przeniósł się do Warszawy. Wkrótce zaczęła się akcja „repatriacyjna”. Spora grupa lwowskich filologów klasycznych – z Warszawy Kowalski, ze Lwowa Biliński, Łanowski, Rychlewska czy Zofia Augustyn (1901–1972) – trafiło do Wrocławia; tu Łanowski i Rychlewska uzyskali w czerwcu 1946 r. dyplomy magisterskie – pierwsze wydane przez Uniwersytet i Politechnikę we Wrocławiu129. Najdłużej we Lwowie pozostał Ganszyniec, który pierwszych pięć miesięcy 1945 r. spędził w sowieckim więzieniu (Gansiniec 2020: 53–81)130. Po uwolnieniu kontynuował pracę na uniwersytecie i równolegle w u kraińskiej (sowieckiej) Akademii Nauk; w swoim epistolograficznym dzienniku z tego okresu kreśli barwny, a zarazem ponury obraz tego czasu. Jak czerwona nić powracają w t ych notatkach wzmianki o pisaniu, o podejmowanych wciąż tematach naukowych – na przekór wszystkim okolicznościom zewnętrznym (Gansiniec 2020: 108, 121, 130, 143, 153, 255). Ne cedat Academia. Ganszyniec ostatecznie opuścił Lwów 10 czerwca 1946 r. i tę datę można uznać za symboliczne zamknięcie pewnego bardzo ciekawego i owocnego okresu w d ziejach uniwersyteckiej filologii klasycznej w mieście nad Pełtwią.

124 Alfabetyczny wykaz osób zatrudnionych w instytucie prof. Rudolfa Weigla [https://www.lwow. home.pl/weigl/weiglowcy.html] [dostęp online: 22.05.2024].

125 DALO, z. 26, op. 5, spr. 225, AUWR_UA_000_26_0_5_225_74911

126 AUWr, 138/8056, k. 6.

O ratowaniu księgozbioru seminaryjnego pisze J. Łanowski. Zob. Łanowski (1954–1955: 11).

127 Trzech polskich dziekanów zostało wkrótce zastąpionych ukraińskimi. Zob. Redzik (2015:1065).

128 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2068, AUWR_UA_000_26_0_5_2068_62784 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 253, AUWR_UA_001_P_119_0_1_253_66601.

129 Powtarzają we Wrocławiu egzaminy, które zdali już we Lwowie (Łanowski zdał go 17 lipca 1945 r.). AUWr, sygn. 223/1443, k. 19.

Oboje zostaną profesorami we Wrocławiu, będą kierować tamtejszą hellenistyką (Łanowski) i latynistyką ( Rychlewska).

130 Gdy był w więzieniu, jego mieszkanie zostało przez NKWD ograbione; przepadło sporo książek i rękopisów.

Bibliografia

Źródła archiwalne

ALNUIF – Archiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki (ukr. Архiв Львiвcькoгo нaціoнaльнoгo унівepcитeту iмeнi Івaнa Фpaнкa)

Zespół P-119, opis 1: Sprawy osobowe pracowników

z. P-119, op. 1, spr. 9 − Auerbach Marian

z. P-119, op. 1, spr. 7 − Auerbach Walter

z. P-119, op. 1, spr. 199 − Chodaczek Władysław

z. P-119, op. 1, spr. 482 − Didyk Osyp

z. P-119, op. 1, spr. 222 − Ganszyniec Ryszard

z. P-119, op. 1, spr. 83 − Kowalski Jerzy

z. P-119, op. 1, spr. 516 − Lepik Wilhelmina

z. P-119, op. 1, spr. 651 − Próchnicka Maria

z. P-119, op. 1, spr. 169 − Smereka Jan

z. P-119, op. 1, spr. 671 − Szczerbański Mikołaj

z. P-119, op. 1, spr. 191 − Urich Emil

AUWr – Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego

sygn. 138/6156 – Kowalski Jerzy

sygn. 138/8056 – Manteuffel Jerzy

sygn. 223/1443 – Łanowski Jerzy

DALO − Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego (ukr. Дepжaвний apxiв Львiвcькoї oблacтi)

Zespół 26, opis 5: Sprawy personalne grona profesorskiego i urzędników

z. 26, op. 5, spr. 9 − Akielaszek Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 39 − Auerbach Marian

z. 26, op. 5, spr. 37_a − Auerbach Walter

z. 26, op. 5, spr. 79 − Bednarowski Adolf

z. 26, op. 5, spr. 116 − Biliński Bronisław

z. 26, op. 5, spr. 149 − Borysiuk Mirosław

z. 26, op. 5, spr. 174 − Bulanda Edmund

z. 26, op. 5, spr. 2018 − Canaval Michał

z. 26, op. 5, spr. 1992 − Chodaczek Alina

z. 26, op. 5, spr. 1993 − Chodaczek Władysław

z. 26, op. 5, spr. 2068 − Czerny Zygmunt

z. 26, op. 5, spr. 2019 − Ćwikliński Ludwik

z. 26, op. 5, spr. 370 − Ganszyniec Ryszard

z. 26, op. 5, spr. 454 − Golias Marian

z. 26, op. 5, spr. 362 − Hann Wacław

z. 26, op. 5, spr. 640 − Jezienicki Michał

z. 26, op. 5, spr. 647 − Jędrzejowski Jan

z. 26, op. 5, spr. 837 − Kergel Wilhelm

z. 26, op. 5, spr. 861 − Klinger Witold

z. 26, op. 5, spr. 876 − Kowalski Jerzy

z. 26, op. 5, spr. 983 − Kruczkiewicz Bronisław

z. 26, op. 5, spr. 1085 − Lepik Wilhelmina

z. 26, op. 5, spr. 1106 − Linker Gustaw

z. 26, op. 5, spr. 1193 − Manteuffel Jerzy

z. 26, op. 5, spr. 1218 − Matakiewicz Helena

z 26, op. 5, spr. 1318 − Müller Leon

z. 26, op. 5, spr. 1327 − Nadolski Bronisław

z. 26, op. 5, spr. 1534 − Pollak Ignacy

z. 26, op. 5, spr. 1683 − Sajdak Jan

z. 26, op. 5, spr. 2137 − Schmutzer Pinches

z. 26, op. 5, spr. 1728 − Sinko Tadeusz

z. 26, op. 5, spr. 1756 − Smereka Jan

z. 26, op. 5, spr. 1761 − Smolka Franciszek

z. 26, op. 5, spr. 2166 − Sternbach Leon

z. 26, op. 5, spr. 2189 − Szczepański Jan

z. 26, op. 5, spr. 2190 – Szczerbański Mikołaj

z. 26, op. 5, spr. 1852 − Tangl Karloman

z. 26, op. 5, spr. 1860, 1861 − Twardowski Kazimierz

z. 26, op. 5, spr. 1928 − Urich Emil

z. 26, op. 5, spr. 213 − Wacholz Antoni

z. 26, op. 5, spr. 225 − Weigl Rudolf

z. 26, op. 5, spr. 239 − Węclewski Zygmunt

z. 26, op. 5, spr. 235 − Wieniewski Ignacy

z. 26, op. 5, spr. 268 − Witkowski Stanisław

Opracowania. Źródła drukowane i internetowe

Aichner Christof, Mazohl Brigitte, red., (2017): The Thun-Hohenstein University Reforms 1849–1860. Conception – Implementation – Aftermath, Wien.

Alfabetyczny wykaz osób zatrudnionych w instytucie prof. Rudolfa Weigla [https://www.lwow.home.pl/weigl/weiglowcy.html] [dostęp online: 22.05.2024].

Biliński Bronisław (1948–1949): Jerzy Kowalski 1893–1948. Życie i prace, „Eos” 43, 3–45.

Chodakowska Janina (2003): Seminaria na kierunkach humanistycznych na polskich uniwersytetach na przełomie XIX i XX wieku, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 42, 115–134.

Chrostek Mariusz (2016): Złote lata polonistyki lwowskiej (1919–1939), Rzeszów.

Chrostek Mariusz (2019): Polacy, Żydzi i antysemityzm w publicystyce Ryszarda Ganszyńca, „Tematy i Konteksty” 9, 348–371.

Danysz Antoni (1921): Studia z dziejów wychowania w Polsce, Kraków.

Draus Jan (2007): Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie 1918–1946. Portret kresowej uczelni, Kraków.

Fillafer Franz Leander (2015): Hermann Bonitz. Philologe, Mitschöpfer der Universitätsreform, [w:] Universität – Politik – Gesellschaft, red. M.G. Ash, J. Ehmer, Göttingen, 189–195.

Finkel Ludwik (1894): Historia Uniwersytetu Lwowskiego do r. 1869, cz. 1, [w:] L. Finkel, S. Starzyński, Historia Uniwersytetu Lwowskiego, cz. 1–2, Lwów, 3–351 [https://polona.pl/item/historya–uniwersytetu–lwowskiego,NDkxMDMz] [dostęp online: 14.02.2024].

Gansiniec Ryszard (2020): Notatki lwowskie 1944–1946, wyd. 2 uzup., red. R. Gansiniec, K. Królczyk, Warszawa.

Gomez Rodeles Caecilius et al. (1901): Monumenta paedagogica Societatis Jesu quae primam rationem studiorum anno 1586 editam praecessere, Matriti.

Hammer Seweryn (1948): Historia filologii klasycznej w Polsce, Kraków. Hann Wacław (1802): Do czytelnika, [w:] C.E. Kleist, Wiosna. Wiersz przekładania Jana Stoczkiewicza, Lwów, nlb. 9–22.

Ilski Kazimierz, Kotłowska Anna (2019): Jan Sajdak (1882–1967), Poznań.

Karajan Max R. (1892): Wilhelm Kergel, „Biographisches Jahrbuch für Alterthumskunde” 15, 73–75.

Kmet’ Wasyl (2016): W szkołach akademickich Lwowa (1661–1773), [w:] Historia w Uniwersytecie lwowskim. Badania i nauczanie do 1939 r , red. J. Maternicki, J. Pisulińska, L. Zaszkilniak, Rzeszów, 35–50.

Krones Franz (1894): Tangl, Karlmann, [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, 37, 370–371.

Królczyk Krzysztof (2011): Pomiędzy Lwowem, Wiedniem i Poznaniem – Ludwik Ćwikliński (1853–1942) i jego badania nad światem starożytnym, [w:] Świat starożytny, jego polscy badacze i kult panującego, red. L. Mrozewicz, K. Balbuza, Poznań, 141–172.

Królczyk Krzysztof (2016): Historia starożytna, [w:] Historia w Uniwersytecie lwowskim. Badania i nauczanie do 1939 r , red. J. Maternicki, J. Pisulińska, L. Zaszkilniak, Rzeszów, 177–201.

Kruczkiewicz Bronisław (2019): Epigrafika rzymska. Wykłady uniwersyteckie, red. L. Mrozewicz, Poznań.

Kumaniecki Kazimierz (1946): Ludwik Ćwikliński, „Pamiętnik Literacki” 36, 96–103.

Lewartowicz Anna (2014): „Przegląd Klasyczny”, „Meander” 69, 141–161.

Łanowski Jerzy (1954–1955): Jerzy Manteuffel 3 III 1900 – 14 I 1954. Wspomnienie, „Eos” 47, 3–22.

Łanowski Jerzy (1997): Wspomnienie o Jerzym Kowalskim, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 52, 277–282.

Madyda Władysław (1964): Z dziejów filologii klasycznej w Uniwersytecie Jagiellońskim, [w:] Wydział Filologiczny Uniwersytetu Jagiellońskiego. Historia katedr, red. W. Taszycki, A. Zaręba, Kraków, 1–94.

Mańkowski Jerzy (1999): Powstanie Polskiego Towarzystwa Filologicznego, Lwów 1892–1893–1894, [w:] Antiquorum non immemores… Polskie Towarzystwo Filologiczne (1893–1993), red. J. Łanowski, A. Szastyńska-Siemion, Warszawa–Wrocław, 125–139.

[Matakiewicz Helena] (1929): Na progu uniwersytetu, „Filomata” 1, 220–230.

Mazurkiewicz Karol (1925), Benedykt Herbest. Pedagog – organizator szkoły polskiej XVI wieku – kaznodzieja – misjonarz doby Reformacji, Poznań.

Morawski Kazimierz (1892): Andrzej Patrycy Nidecki. Jego życie i dzieła, Kraków 1892.

Oseredczuk Olha (2016): U progu wielkich zmian (1849–1869), [w:] Historia w Uniwersytecie lwowskim. Badania i nauczanie do 1939 r , red. J. Maternicki, J. Pisulińska, L. Zaszkilniak, Rzeszów, 87–96.

Redzik Adam (2015): Uniwersytet Lwowski w latach 1939–1946, [w:] Academia militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, red., wstęp i zakończenie A. Redzik, Kraków, 1054–1077.

Skład i program wykładów (1890): Skład Uniwersytetu i program wykładów w letniem półroczu 1889/90. C.K. Uniwersytet imienia Cesarza Franciszka I we Lwowie, Lwów. [http://www.wbc.poznan.pl/publication/37047] [dostęp online: 25.09.2023].

Skład UJK (1934): Skład Uniwersytetu w latach akad. 1933/34 i 1934/35 Uniwersytet Jana Kazimierza, Lwów [http://www.wbc.poznan.pl/publication/37047] [dostęp online: 25.09.2023].

Skoczek Józef (1929), Dzieje lwowskiej szkoły katedralnej, Lwów.

Smereka Jan (1937): Filologia klasyczna w Uniwersytecie Lwowskim do czasów Zygmunta Węclewskiego i Ludwika Ćwiklińskiego, „Eos” 38, 61–75.

Smereka Jan (1938): Pierwszy filolog-Polak w Uniwersytecie Jana Kazimierza. Zygmunt Węclewski. W 50-tą rocznicę śmierci, „Eos” 39, 217–238.

Starnawski Jerzy (1997): Sylwetki lwowskich historyków literatury, Łódź 1997. Steinhaus Hugo (1992): Wspomnienia i zapiski, oprac. A. Zgorzelska, Londyn.

Stinia Maria (2018): Rozwój katedr i badań filologicznych z zakresu filologii klasycznej oraz germanistyki, romanistyki i anglistyki na uniwersytetach krakowskim i lwowskim w latach 1850–1918, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 145, 215–236.

Świderkówna Anna (1991): Jerzy Manteuffel 1900–1954, [w:] W kręgu wielkich humanistów. Kultura antyczna w Uniwersytecie Warszawskim po I wojnie światowej, red. I. BieżuńskaMałowist, Warszawa, 114–123.

Thaa Georg R., red., (1876): Statut des philologischen Seminars an der k.k. Universität in Lemberg, [w:] Supplement-Heft I. zu der […] Sammlung der für die österreichischen Universitäten giltigen Gesetze und Verordnungen, Wien, 741–744.

Turasiewicz Romuald (1989): Ryszard Gansiniec jako historyk greckiej literatury, „Meander” 44, 369–382.

Twardowski Kazimierz (1997): Dzienniki, wyd. i oprac. R. Jadczak, cz. 1: 1915–1927, cz. 2: 1928–1936, Toruń.

Ugolini Gherardo (2022): Friedrich August Wolf and the Birth of the Altertumswissenschaft, [w:] History of Classical Philology. From Bentley to the 20th Century, tłum. A. Lettieri, red. D. Lanza, G. Ugolini, Berlin–Boston, 57–89.

Ulewicz Tadeusz (1958): Ryszard Gansiniec i jego badania nad kulturą umysłową polskiego średniowiecza i renesansu, „Pamiętnik Literacki” 49, 646–666.

Witkowski Stanisław, Sajdak Jan (1917): Bronisław Kruczkiewicz (1849–1918), „Eos” 22, 154–160.

Wrzesiński Wojciech (2011): Ostatnie lata z dziejów Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (1939–1945), [w:] Universitati Leopoliensi trecentesimum quinquagesimum anniversarium suae fundationis celebranti in memoriam. Uniwersytetowi Lwowskiemu dla upamiętnienia trzysta pięćdziesiątej rocznicy jego fundacji. Materiały sesji zorganizowanej w dniach 14–15 stycznia 2011 w Krakowie przez Uniwersytet Jagielloński, Wyższą Szkołę Filozoficzno-Pedagogiczną „Ignatianum” w Krakowie, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Polską Akademię Umiejętności, red. W. Lohman, Kraków, 435–454.

Spis ilustracji

1. Zygmunt Węclewski

[ https://pl.wikipedia.org/wiki/Zygmunt_W%C4%99clewski#/media/Plik:Dr_ Zygmunt_W%C4%99clewski_Pod%C5%82ug_fotogr._P._Mieczkowskiego_ Ryt._Edward_Nicz_(77292).jpg] (domena publiczna)

2. Ludwik Ćwikliński

[ https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ludwik_cwiklinski_(cropped).jpg] (domena publiczna)

3. Stanisław Witkowski (archiwum prywatne)

4. Nekrolog Bronisława Kruczkiewicza (1918)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 983, k. 121. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_983_56819& view=single&p=121&browser=seadragon

268

269

275

278

5. Pozostałości grobu Bronisława Kruczkiewicza. Cmentarz Łyczakowski (pole 62, grób nr 344) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) 278

6. Jerzy Kowalski (1929)

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 83, k. 10. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_001_P_119_0_1_83_53859& view=single&p=18&browser=seadragon 279

7. Pierwsza strona indeksu Jerzego Kowalskiego (1917)

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 83, k. 2. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_001_P_119_0_1_83_53859& view=single&p=6&browser=seadrago 279

8. Zdjęcie legitymacyjne Ryszarda Ganszyńca (1935) (archiwum córki profesora Radości Gansiniec) .......................................................................................................

9. Odpis dyplomu doktorskiego Jana Smereki (1925)

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 169, k. 4.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_001_P_119_0_1_169_53825& view=single&p=8&browser=seadragon ..................................................................

10. Pieczątka Zakładu Filologii Klasycznej I UJK (1939)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1193, k. 122.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1193_56772& view=single&p=124&browser=seadragon ..............................................................

11. Pieczątka Instytutu Filologii Klasycznej II UJK (1933)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2190, k. 9.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_2190_62750& view=single&p=10&browser=seadragon ................................................................

DOI: 10.34616/151539

Markus Eberharter

Uniwersytet Warszawski

ORCID 0000-0001-8398-2270

Filologia germańska na Uniwersytecie Lwowskim

Pierwsze zajęcia z języka niemieckiego

Uniwersytet Lwowski (UL), kontynuując m.in. tradycję Akademii Lwowskiej, która na skutek kasaty zakonu jezuitów zakończyła działalność w 1773 r., powołany został do życia 21 października 1784 r. na mocy dyplomu fundacyjnego cesarza Józefa II Habsburga (Finkel 1894: 51–54; Röskau-Rydel 1993: 172). Historia lwowskiej germanistyki rozpoczyna się wprawdzie już w pierwszych latach istnienia Uniwersytetu, jednak nie w formie osobnego instytutu, lecz zajęć z języka i literatury niemieckiej1. W przekonaniu cesarza oraz jego najbliższego współpracownika Gottfrieda van Swietena (1733–1803), ówczesnego prezesa nadwornej Komisji ds. Studiów (Studienhofcommission), uniwersytet miał przede wszystkim kształcić kompetentnych urzędników państwowych (Röskau-Rydel 1993: 171–172). Dlatego niemiecki miał się stać jak najszybciej językiem wykładowym, co jednak, jak zauważa komisja w raporcie z 28 stycznia 1784 r., nie było możliwe od razu, ponieważ Galicja dopiero 12 lat wcześniej została przyłączona do Austrii. W z wiązku z t ym, zdaniem komisji, należy pozostawić łacinę jako język

1 Germanistyka lwowska była już przedmiotem kilku opracowań, m.in. Tuschel (1980), Nottscheid (2011), których wnioski uwzględniłem ostatnio w dłuższym tekście poświęconym jej historii. Wykorzystałem w nim liczne archiwalia C.K. Ministerstwa Wyznań i Oświaty (MWiO), przechowywane dziś w Archiwum Głównym Akt Dawnych (AGAD) oraz spisy wykładów i ćwiczeń z lat 1862–1914 (Eberharter 2021). W n iniejszym tekście opieram się w pierwszej kolejności na materiałach źródłowych z Państwowego Archiwum Obwodu Lwowskiego (DALO), które nie były jeszcze w t akim zakresie wykorzystane do badań nad historią lwowskiej germanistyki. Jedynie Katarzyna Sadkowska uwzględnia w swojej pracy poświęconej recepcji F. Hebbla w Polsce także lwowskie archiwalia dotyczące Ryszarda Wernera (Sadkowska 2007). Odniesienia do innych archiwaliów lub prac występują w n iniejszym tekście tylko wtedy, kiedy jest to konieczne ze względu na spójną narrację. Wszystkie cytaty pochodzące z teczek personalnych z DALO zostały przetłumaczone na język polski przez Aleksandrę Kujawę-Eberharter, której bardzo dziękuję za pomoc.

wykładowy, natomiast byłoby wskazane powołanie na uniwersytecie katedry literatury i języka niemieckiego (Wolf 1892: 4).

Zgodnie z propozycją van Swietena, który podkreślał, że kandydat okazał się najlepszy spośród 11 konkurentów, 3 listopada 1784 cesarz Józef II mianował Józefa Umlaufa (niem. Joseph Umlauf), który w dokumentach UL widnieje jednak przede wszystkim jako „Leopold Umlauf” (1757–1807)2, nadzwyczajnym nauczycielem języka i literatury niemieckiej3. Umlauf nie spełnił jednak pokładanych w nim nadziei. Współczesne mu źródła podkreślają, że niezbyt przykładał się do pracy dydaktycznej i określają jego zajęcia jako mało wnoszące i n iebudzące zainteresowania studentów, których czasem było bardzo mało lub w ogóle ich brakowało (Eberharter 2021: 37–38).

Liczne zarzuty czyni Umlaufowi także Ludwik Finkel w pierwszej części Historii

Uniwersytetu Lwowskiego (Finkel 1894: 75–76). Co ciekawe, wiele z nich znajdujemy w formie odręcznych notatek na kartce z teczki osobowej Umlaufa. Są to zastrzeżenia gubernium co do jakości wykładów Umlaufa i do braku słuchaczy; oczekiwano na przykład, że przedłoży spójne konspekty (Leitfaden) oraz że wykłady staną się bardziej płynne ( flüssiger), grożono mu zawieszeniem pensji (co się prawdopodobnie stało w roku akademickim 1791/92 r.), a w 1788 r. nawet likwidacją całej jego katedry. Głównym punktem spornym wydaje się jednak dyscyplina Umlaufa, jak czytamy we wspomnianej notatce, w 1788 r. gubernium paktuje, „aby skłonić go do wykładów” w nadchodzącym roku akademickim, w 1801 r. Umlauf otrzymuje „ostrą naganę za niespełnianie obowiązków swoich”, a 22 października 1802 r. zauważono, że „nie zaczął jeszcze wykładać”.

Na skutek skargi dziekana Ludwika Zehnmarka (niem. Ludwig Zehnmark) (1753–1814) 4 w 1791 r. Umlauf otrzymał naganę za Saumseligkeit („opieszałość”). Z faktu, że słowo Saumseligkeit występuje po niemiecku – zarówno na wspomnianej kartce z teczki Umlaufa, która jest napisana po polsku, jak i w książce Finkla – wysnuć można wniosek, że to właśnie Finkel jest autorem owych uwag dotyczących zaniedbań Umlaufa.

Z samego dokumentu można się jeszcze dowiedzieć, że Umlauf wykładał w latach 1785/86 oraz 1796/97 „Litteratura germanica” lub „Lingua et litteratura germ.”. Być może oznacza to, że prowadził wtedy zajęcia nie po niemiecku, lecz po łacinie, prawdopodobnie po to, by dotrzeć do szerszego grona uczniów, gdyż obok łacińskich tytułów wykładów Finkel zanotował, że „ma wykładać w General Seminar”, czyli dla większej grupy słuchaczy. Zaskakujące są natomiast różne stanowiska, które Umlauf zajmował we Lwowie, oraz ich kolejność: cesarz Józef II powołał go w 1784 r. na stanowisko nadzwyczajnego nauczyciela języka i l iteratury niemieckiej, rok później był już – według

2 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1923, AUWR_UA_000_26_0_5_1923_56640

3 Dokumenty powołania Umlaufa znajdują się w wiedeńskim Ogólnym Archiwum Administracyjnym (AVA), sygn. AT-OeStA/Unterricht StHK Teil 1 A 37/6, k. 2 recto.

4 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2024, AUWR_UA_000_26_0_5_2024_62798.

wspomnianej kartki z jego teczki – profesorem, w kolejnych latach – od 1788 do 1800 –z nowu nauczycielem, a od 1802 r. ponownie profesorem. Finkel wspomina, że Wydział Filozoficzny (WF) zaproponował raz, żeby mianować Umlaufa profesorem zwyczajnym, m.in. po to, by zapewnić mu więcej słuchaczy (Finkel 1894: 76). Być może jednak został w 1788 r. po prostu przesunięty na niższe stanowisko, np. w z wiązku z licznymi zastrzeżeniami wobec jego pracy? W 1794 r. Umlauf został nawet dziekanem WF, a w 1804 r otrzymał od tegoż wydziału „dyplom kustosza”. Co do tej ostatniej informacji nie tylko nie wiadomo, jaki był powód nadania mu tego dyplomu, lecz dziwi także data, gdyż według dotychczasowej wiedzy Umlauf opuścił Lwów już w 1803 r. i udał się do Charkowa (Wolf 1892: 34). W każdym razie jego odejście oznaczało, że przez prawie 50 lat na UL nie było katedry języka i literatury niemieckiej.

Początki lwowskiej germanistyki (1851–1878)

Kiedy na skutek austriackiej reformy uniwersytetów po 1848 r. na wyższych uczelniach po raz pierwszy powołano osobne fakultety filozoficzne (Strakosch-Graßmann 1905: 188–189), także we Lwowie powstała samodzielna Katedra Literatury i Języka Niemieckiego. Powołano na nią z d niem 3 w rześnia 1851 r. jako profesora nadzwyczajnego nauczyciela gimnazjalnego Jana Hlocha (niem. Johann Nepomuk Hloch) (?–?)5 – o k tórym niewiele wiadomo6. Jak przekonuje Herbert Egglmeier, ta nominacja była w dużej mierze zgodna z oczekiwaniami ówczesnego ministra edukacji i w yznań Leopolda von Thuna (1811–1888), ponieważ Hloch – podobnie jak augustianin Franciszek Bratranek (1815–1884), który w tym samym roku objął katedrę germanistyki na Uniwersytecie Jagiellońskim (UJ) – reprezentował tradycję austriacko-katolicką, co w zamierzeniu ministra miało wspierać proces rzymskokatolickiej restauracji uniwersytetów, będącej jednym ze spodziewanych efektów ich reformy. Poza tym obsadzanie niefilologami nowo zakładanych katedr germanistyki właśnie w k rajach koronnych, w k tórych niemiecki nie był językiem dominującym, miało prowadzić do bardziej intensywnego zajmowania się nowszą literaturą niemiecką (Egglmeier 1994: 207–208).

Ogólna ocena działalności naukowej i dydaktycznej Hlocha w istniejącej literaturze jest jednak bardzo niekorzystna. Gustav Strakosch-Graßmann podkreśla, że tylko na fakultetach filozoficznych w Wiedniu i Pradze powołano w latach 1849–1860 „naprawdę zdolny personel” (wirklich tüchtiges Personal ), na innych zaś uczelniach zazwyczaj dominowała przeciętność (Strakosch-Graßmann 1905: 189–190). Jako naukowiec

5 DALO, z. 26, op. 5, spr. 433, AUWR_UA_000_26_0_5_433_51613. Dokładne daty życia Hlocha nie są znane.

6 DALO, z. 26, op. 5, spr. 433, k. 1 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_433_51613&view=single&p=3.

Hloch wykazał się tylko jednym krótkim tekstem o podstawach estetyki, opublikowanym zanim objął katedrę, na co m.in. zwraca uwagę Eliza Tuschel w swoim krytycznym

omówieniu tego tekstu (Tuschel 1980: 84–87). Również Finkel opisuje Hlocha jako „człowieka bardzo miernych zdolności”, który „wpływu żadnego nie miał i przeszedł bez znaczenia. W roku 1860. [sic!] nie zapisał się na wykłady Hlocha ani jeden słuchacz, wskutek czego profesor pauzował”. Pewnie m.in. z tych powodów, jak przypuszcza Finkel, dopiero w roku 1865 – czyli po 14 latach pracy we lwowskiej katedrze – został profesorem zwyczajnym (Finkel 1894: 322).

Niektóre dokumenty z teczki osobowej Hlocha sugerują jednak nieco inną ocenę jego działalności oraz awansu zawodowego. Mianowicie w 1857 r., już po sześciu latach jego pracy, Kolegium Profesorów występuje z w nioskiem do ministerstwa o mianowanie

Hlocha profesorem zwyczajnym, zwracając przede wszystkim uwagę na to, że znalazł on odpowiednią dla studentów lwowskich formułę dydaktyki, która była skierowana do szerokiego kręgu i obejmowała zarówno podstawowe elementy warsztatu filologicznego, jak i tematy z zakresu mitologii, literatury czy historii niemieckiej:

Dzięki różnorodności swoich wykładów profesor Hloch czynił zadość zarówno potrzebom tych, dla których studia nad niemieckim językiem i literaturą były w życiu głównym zadaniem, jak i umożliwił udział tym, którzy, obok innych studiów, szukali i na tym polu nauki i inspiracji. I choć niemiecki nie jest dla większości tutejszych studentów językiem ojczystym, w każdym semestrze gromadził wokół siebie grono słuchaczy7

Kolegium zwraca również uwagę, że Hloch, jako pierwszy profesor lwowskiej katedry, musiał przybliżyć młodzieży akademickiej przedmiot dotychczas zupełnie jej nieznany. Poza tym interesował się żywo sprawami i rozwojem całego fakultetu i był w ocenie kolegium życzliwym kolegą.

Mimo tej pozytywnej oceny Hlocha ministerstwo nie zgodziło się na jego awans, nie tyle z powodów merytorycznych, jak się zdaje, ile raczej formalnych. Ze sprawozdania senatu UL z 14 lutego 1865 r. można się bowiem dowiedzieć8, że Kolegium Profesorów także w 1863 r. wystąpiło o awans dla Hlocha (niestety, tego wniosku nie ma wśród dostępnych dokumentów archiwalnych), na co ministerstwo odpowiedziało, że w zasadzie nie ma powodów, żeby odrzucić tę prośbę, zwłaszcza że przyczyniłoby się to do poprawy warunków zatrudnienia Hlocha. Jednakże jego awans pociągałby za sobą wyższe wynagrodzenie, a to mogłoby wywołać żądania innych nauczycieli akademickich, takich jak Antoni Małecki (1821–1913)9 oraz Leopold Pebal (niem. Leopold von Pebal) (1826–1887)10.

7 DALO, z. 26, op. 5, spr. 433, k. 1 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_433_51613&view=single&p=3

8 DALO, z. 26, op. 5, spr. 433, k. 3–4 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_433_51613&view=single&p=5.

9 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1178, AUWR_UA_000_26_0_5_1178_56775

10 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1472, AUWR_UA_000_26_0_5_1472_49413.

Ponieważ, argumentuje lwowski senat w lutym 1865 r., ta przeszkoda została usunięta –Małecki został profesorem zwyczajnym, Pebal zaś wrócił do Grazu (Akademische: 1864/65) – wskazany jest powrót do wniosku o awans Hlocha. Rzeczywiście, dekretem ministerstwa z 23 sierpnia 1865 r. Hloch zostaje mianowany profesorem zwyczajnym –odpowiednie uposażenie ma otrzymywać od 1 w rześnia tego roku; na tym stanowisku pozostał do końca 1870/71 semestru zimowego11. Nie prowadził w t ym semestrze już żadnych zajęć (Akademische: 1870/71), a ponieważ dokładne daty życiowe Hlocha są nieznane, nie wiadomo, czy odszedł wtedy na emeryturę, czy zmarł.

W semestrze letnim 1870/71 katedrą kierował w zastępstwie profesor filozofii

Karl Barach-Rappaport (1834–1885), ale już kilka miesięcy później został powołany następca Hlocha, którym był pochodzący z Kęt w Małopolsce Eugeniusz Janota (1823–1878)12 . Janota studiował filozofię oraz teologię i przyjął święcenia kapłańskie – co można w pewnym sensie uważać za kontynuację polityki obsadzania katedr zapoczątkowanej przez von Thuna – i uczył jako nauczyciel gimnazjalny niemieckiego, polskiego, historii oraz geografii w Cieszynie i w K rakowie. W w yniku wygranego konkursu został 16 pa ździernika 1871 r. mianowany profesorem nadzwyczajnym na Uniwersytecie Lwowskim, niecałe dwa lata później – 15 marca 1873 r. – otrzymał również profesurę zwyczajną.

Z nazwiskiem Janoty związane jest przekształcenie katedry germanistyki w instytut („seminarium”) oraz opracowanie statutu w latach 1872–1873. Motywacją tego kroku była chęć poprawy kształcenia nauczycieli języka niemieckiego w galicyjskich gimnazjach, w czym się po raz kolejny przejawia strukturalny problem germanistyki lwowskiej, czyli niewystarczająca znajomość języka niemieckiego u wielu jej studentów. Dlatego w planie zajęć miały się znaleźć dodatkowe ćwiczenia praktyczne z gramatyki i stylistyki, co Janota w piśmie z 15 marca 1873 r. do ówczesnego ministra edukacji Karla von Stremeyra uzasadnia właśnie warunkami w galicyjskich szkołach średnich, a t akże następstwem wprowadzenia języka polskiego jako wykładowego. Poza tym przekonuje, że wobec braku wykwalifikowanych nauczycieli zajęcia z n iemieckiego prowadzą suplenci nieposiadający niezbędnej znajomości gramatyki lub metodyki, co sprawia, że studenci germanistyki, którzy będą później uczyć w t ych szkołach, muszą podczas studiów nadrobić istotne braki13.

11 DALO, z. 26, op. 5, spr. 433, k. 6–7, AUWR_UA_000_26_0_5_433_51613&view=single&p=8

12 W opisie 5 nie ma teczki osobowej E. Janoty. Opieram się na Eberharter (2021: 40–44).

13 AGAD, sygn. 103u, s. 3354–3355. Ciekawym aspektem tego pisma jest to, że Janota powołuje się na ministerialny dekret z 4 października 1872 r., na mocy którego założono lwowskie seminarium, co z kolei oznaczałoby, że w stolicy Galicji powstało pierwsze seminarium germanistyczne w całej c.k. monarchii. Niemniej ta kwestia wymagałaby jeszcze dokładnego zbadania, gdyż Tuschel powołuje się na inny dekret – z 1 listopada 1873 r., zgodnie z k tórym miało być powołane seminarium germanistyczne na Uniwersytecie Lwowskim (Tuschel 1980: 88).

Większość swoich prac naukowych Janota opublikował jeszcze przed przeniesieniem do Lwowa; dotyczą one zagadnień z zakresu lingwistyki, źródłoznawstwa i edycji oraz historii języka i g ramatyki niemieckiej. Napisał także praktyczną gramatykę niemieckiego dla Polaków (Gramatyka języka niemieckiego, Kraków 1865) oraz podręcznik języka niemieckiego dla gimnazjów (Kraków 1870), które były kilkakrotnie wznawiane. We Lwowie zaś był on, obok pracy akademickiej, nader aktywnym taternikiem oraz krajoznawcą i angażował się na rzecz ochrony zwierząt (Eberharter 2023).

Czas wakatu profesorskiego (1879–1883)

Po śmierci Janoty 17 października 1878 r. tymczasowym kierownikiem seminarium germanistycznego został filolog klasyczny Ludwik Ćwikliński (1853–1942)14, który mimo licznych własnych zobowiązań administracyjnych, naukowych i dydaktycznych prowadził wykłady oraz ćwiczenia z gramatyki i stylistyki, o czym informował ministerstwo w sprawozdaniu rocznym z 26 lipca 1879 r.15 Ćwikliński zwrócił się też w maju tego roku w i mieniu Wydziału Filozoficznego do Augusta Sauera (1855–1926), ucznia znanego germanisty Wilhelma Scherera, czy zgodziłby się, po uzyskaniu w Wiedniu habilitacji, przenieść swoją prywatną docenturę do Lwowa i objąć jako zastępca profesora wakat w seminarium germanistycznym (Nottscheid 2011: 115–116).

Przypadek Sauera był niewątpliwie specyficzny, gdyż musiał się on zmierzyć od początku z n iełatwą sytuacją narodowościową, która panowała na UL między stronami austriacką, polską i u kraińską. Od 4 l ipca 1871 r. oficjalnym językiem w szkołach był polski lub ukraiński, a od 1 pa ździernika 1874 r. wszyscy wykładowcy uniwersytetu musieli znać jeden z języków krajowych – nawet tacy jak Sauer, który miał bądź co bądź gwarancję, że na germanistyce może prowadzić zajęcia po niemiecku (Nottscheid 2011: 117; Redzik 2015: 124). W p ewnym sensie ta sytuacja go przerastała, w z wiązku z czym jego odejście, które nastąpiło po semestrze letnim 1882/83, było od początku tylko kwestią czasu. Mimo to podczas czterech lwowskich lat Sauer rozwinął niezwykle intensywną działalność naukową, przygotowując prace o Johannie W. Goethem, Ferdynandzie Raimundzie lub Ewaldzie von Kleist (Tuschel 1980: 118–125; Eberharter 2021: 51). Wiele z t ych prac powstało we współpracy z i nnymi uczniami Scherera, jak np. z Ryszardem Wernerem (niem. Richard Werner) (1854–1913)16, jego następcą we Lwowie.

14 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2019, AUWR_UA_000_26_0_5_2019_62802.

15 AGAD, sygn. 103u, s. 3300–3303.

16 DALO, z. 26, op. 5, spr. 241, AUWR_UA_000_26_0_5_241_51659.

Jak pokazuje korespondencja Sauera z Schererem z t ych lat, którą szczegółowo rekonstruuje Mirko Nottscheid17, mimo pełnych nadziei początków i gotowości do nauki polskiego, co było warunkiem awansu na profesurę, Sauer szybko się rozczarował, kiedy, coraz wyraźniej dawano mu do zrozumienia, że nie ma na nią szans (Starzyński 1894: 55). W g rudniu 1880 r. w liście do Scherera pisze, że nawet gdyby po rocznym pobycie we Lwowie wykazał się jako naukowiec dwudziestokrotnie zdolniejszy od wszystkich i gdyby nauczył się polskiego perfekcyjnie, i t ak nie miałby szans na profesurę, gdyż jest Niemcem. Jak relacjonuje ministerstwu namiestnik galicyjski Alfred Potocki (1817/1822–1889), Sauer reaguje na to coraz większym sprzeciwem wobec otoczenia, odmawia nauki polskiego, a sugestię, żeby opublikował choć jedną pracę po polsku, uważa za wielkie poświęcenie, i w ogóle rezygnuje z kontaktów z polskimi kręgami intelektualnymi we Lwowie. Potocki dodaje, że młodzież polska unika zajęć Sauera i że zatrudnienie go nie przyniesie uniwersytetowi żadnego pożytku18

To, że relacje między Sauerem a jego lwowskim otoczeniem były mocno nadszarpnięte z obu stron, widać także po sposobie, w jaki Kolegium Profesorów w lutym 1883 r. uzasadnia decyzję o zatrudnieniu Wernera, następcy Sauera. Duża część pisma, które w i mieniu wydziału pisze Ćwikliński, jest poświęcona zastrzeżeniom wobec Sauera. Padają m.in. argumenty, że w pracy naukowej i dydaktycznej nie nawiązywał do literatury i historii Polski, czym mógłby wzbudzić zainteresowanie młodzieży akademickiej, sam pozostał obcy krajowi i jego mieszkańcom, wśród których żył, przede wszystkim dlatego, że przez trzy i pół roku nie nauczył się języka polskiego19.

Być może starania o szybkie zatrudnienie na stanowisku kierownika lwowskiej germanistyki kogoś innego, najlepiej Polaka, tak jak w w ypadku Janoty, można traktować jako efekt trudnej współpracy pomiędzy Sauerem a Wydziałem Filozoficznym. Zabiegi te były w pewnym sensie nieformalne, gdyż brakuje osobnych wniosków itp., niemniej z różnych innych pism wynika, że takie starania podejmowano i że dotyczyły przede wszystkim dwóch osób: Maksymiliana Kawczyńskiego (1842–1906)20 i Alberta Zippera (1855–1936)21.

Przez pierwszego Sauer czuł się na swojej posadzie zagrożony już w grudniu 1880 r. i w ymieniał go imiennie w liście do Scherera (Nottscheid 2011: 118–119). Wątpliwe jest jednak, by Kawczyński mógł być konkurencją dla Sauera z dwóch powodów: po pierwsze, doktorat uzyskał dopiero w 1881 r. w Lipsku, i w t ym samym roku Ministerstwo WiO

17 Wszystkie uwagi dotyczące tej korespondencji przywołuję za Mirko Nottscheidem. Zob. Nottscheid (2011: 116–126).

18 AGAD, sygn. 122u, s. 224–226.

19 DALO, z. 26, op. 5, spr. 241, k. 12 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_241_51659&view=single&p=14.

20 DALO, z. 26, op. 5, spr. 776, AUWR_UA_000_26_0_5_776_51595

21 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2035, AUWR_UA_000_26_0_5_2035_62793.

odmówiło mu habilitacji na UJ, o k tórą występował, ponieważ nie mógł przedstawić świadectwa dojrzałości (Czerny 1990: 242). Drugą prośbę o h abilitację skierował 18 października 1882 r. do Wydziału Filozoficznego UL. Pisał w niej jednak wyraźnie –i to drugi powód – że wcale nie pretenduje do profesury, lecz chciałby pracować jako docent prywatny, co uzasadnia m.in. specyficzną sytuacją narodowościową na uczelni22 .

Ostatecznie sam minister Sigmund Eybesfeld 28 lutego 1884 r. zatwierdził habilitację i docenturę prywatną Kawczyńskiego w zakresie języka i literatury niemieckiej, wraz z nostryfikacją jego lipskiego dyplomu doktora filozofii 23. Kawczyński musiał jednak 17 stycznia 1884 r. zdać w t ym celu „ustny egzamin ścisły z filozofii”, którego wynik komisja wydziałowa, składającą się z profesorów: dwóch filozofów Euzebiusza Czerkawskiego (1822–1896)24 i Emiliana Ogonowskiego (ukr. Омелян Огоновський) (1833–1894)25, historyka Izydora Szaranewycza (ukr. Icидop Шapaнeвич, w DALO jako Izydor Szaraniewicz) (1829–1901)26 oraz polonisty Romana Pilata (1846–1906)27 oceniła zgodnie jako „dostateczny” 28. W semestrze letnim 1883/84 Kawczyński po raz pierwszy pojawia się jako habilitowany docent prywatny w składzie kadry uniwersytetu, dając wykład w języku polskim pt. „O języku gockim jako podstawie do gramatyki niemieckiej” (Skład i program wykładów: 1883/84). Zgodnie ze swoim życzeniem, wyrażonym we wniosku habilitacyjnym, pracował wtedy w seminarium germanistycznym obok profesora, którym był wspomniany Werner.

27 listopada 1886 r. Kawczyński prosi wydział o rozszerzenie habilitacji na filologię romańską, dołączając program zaproponowanych wykładów, co 29 maja 1888 r. zatwierdził minister Paul Gautsch von Frankenthurn 29. 14 k wietnia 1892 r. cesarz mianował go, jako pierwszego Polaka, profesorem nadzwyczajnym filologii romańskiej na UJ30, w związku z czym Kawczyński opuścił Lwów31.

Drugim kandydatem na profesora germanistyki był lwowski germanista i tłumacz Albert Zipper, o k tórym pisze, nawiązując do sporów narodowościowych, Józef Ignacy Kraszewski w liście z k wietnia 1881 r. – czyli kiedy Sauer rozpoczął czwarty semestr.

22 DALO, z. 26, op. 5, spr. 776, k. 4 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_2035_62793&view=single&p=7

23 DALO, z. 26, op. 5, spr. 776, k. 7, AUWR_UA_000_26_0_5_776_51595&view=single&p=9

24 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2059, AUWR_UA_000_26_0_5_2059_62786

25 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1396, AUWR_UA_000_26_0_5_1396_56749.

26 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2091, AUWR_UA_000_26_0_5_2091_62779

27 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1512, AUWR_UA_000_26_0_5_1512_56735.

28 DALO, z. 26, op. 5, spr. 776, k. 2 recto + 3, AUWR_UA_000_26_0_5_776_51595&view=single&p=4.

29 DALO, z. 26, op. 5, spr. 776, k. 12, 14, 27, AUWR_UA_000_26_0_5_776_51595&view=single&p=14.

30 DALO, z. 26, op. 5, spr. 776, k. 29, AUWR_UA_000_26_0_5_776_51595&view=single&p=31

31 W teczce osobowej Kawczyńskiego znajduje się kilka dokumentów dotyczących rozszerzenia habilitacji na filologię romańską.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 776, k. 13, 15–26, AUWR_UA_000_26_0_5_776_51595&view=single&p=15.

„Pożądaną byłoby rzeczą”, czytamy, gdyby tę katedrę „zajął ziomek nasz”, natomiast „szczęśliwiej obsadzona być nie może” niż właśnie Zipperem (Kraszewski 1881: 247).

Na pierwszy rzut oka Zipper był idealnym kandydatem, przede wszystkim dlatego, że był dwujęzyczny – urodził się w 1855 r. we Lwowie w rodzinie austriackiego urzędnika wojskowego (Eberharter 2020: 99–100). Edukację szkolną odbył zarówno w rodzinnym mieście, jak i w Wiedniu, gdzie w 1872 r. zdał maturę i rozpoczął studia na filologii germańskiej oraz klasycznej. Po powrocie do Lwowa zapisał się dodatkowo na prawo i ukończył studia w 1877 r., a trzy lata później uzyskał stopień doktora na UJ na podstawie pracy z zakresu literaturoznawstwa niemieckiego. Ponadto – i być może to zrobiło wrażenie na Kraszewskim – Zipper sam w liście do niego z w rześnia 1877 r. podkreślał, że bardziej czuje się Polakiem, mimo że lepiej mówi po niemiecku niż po polsku 32

W piśmie z 23 marca 1881 r., do którego dołącza życiorys, spis proponowanych wykładów i ćwiczeń oraz kilka prac, Zipper występuje do Wydziału Filozoficznego o habilitację w zakresie języka i literatury niemieckiej. Cała dokumentacja jest jednak przygotowana niestarannie, ponadto Zipper starał się o habilitację niecały rok po doktoracie, z małym dorobkiem naukowym i bez doświadczenia dydaktycznego. Dokumenty są mało przekonujące w odniesieniu do stanowiska, o k tóre się ubiega, np. w ż yciorysie o swoich tekstach naukowych Zipper pisze raczej mimochodem, za to dużo więcej miejsca poświęca przekładom i własnym pracom literackim. W konsekwencji Kolegium Profesorów 20 lipca 1881 r. odrzuca jego wniosek habilitacyjny. W sierpniu tego samego roku Zipper składa odwołanie („rekurs”) bezpośrednio do ministerstwa. W obszernym piśmie, liczącym siedem stroń33, zdradza najpierw, że o habilitację starał się przede wszystkim dlatego, że był do tego zachęcany przez „zaprzyjaźnionych uczonych i profesorów” oraz publicznie chwalony (beglückwünscht) przez takie autorytety jak Kraszewski, wobec których czuje się zobowiązany. Rzuca się tu w oczy zwłaszcza nazwisko Kraszewskiego, którego Zipper wymienia na pewno nieprzypadkowo; być może zatem to właśnie on był w pewnym sensie motorem wszystkich starań obsadzenia lwowskiej katedry germanistycznej dwa lata po śmierci Janoty ponownie Polakiem? Poza tym Zipper broni jakości swojego wniosku oraz składanych prac, uważając siebie „z czystym sumieniem” za kandydata w w ysokim stopniu odpowiedniego, gdyż ze względu na to, że jest dwujęzyczny, oraz dzięki szkole w Wiedniu posiada gruntowną znajomość literatury niemieckiej, będzie w stanie lepiej niż ktokolwiek inny sprostać wymaganiom stawianym nauczycielowi języka i l iteratury niemieckiej we Lwowie.

32 BJ, Zakład Rękopisów, rps 6545 IV, k. 392 recto.

33 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2035, k. 10–13 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_2035_62793&view=single&p=12.

Równocześnie Zipper nie kryje rozgoryczenia, czując się przez komisję wydziałową niesprawiedliwie oceniany, przy czym posuwa się jednak zbyt daleko: atakuje komisję i podważa jej kompetencje, ironizuje i polemizuje z jej ocenami, a nawet sugeruje, że mogła się dopuścić nieuczciwych praktyk, aby tylko przedstawić go w niekorzystnym świetle. Komisję tworzyli trzej profesorowie: Ćwikliński, Pilat oraz Ksawery Liske (1838–1891)34 (Eberharter 2021: 48). Nie musi on, pisze Zipper z lekką arogancją do ministerstwa, dokładnie wyjaśniać, że komisja składająca się z filologa klasycznego, polonisty oraz historyka raczej nie będzie w stanie ocenić jego pism. Oburza go przede wszystkim to, że oceniano jego teksty także pod kątem stylistycznym i robiono nawet podkreślenia. Tak na przykład obrusza się na korekty w rękopisie jego pracy na temat Die Ahnfrau Franza Grillparzera35, która jego zdaniem „potraktowana została jak ćwiczenie szóstoklasisty, pozakreślana i popodkreślana, wyłącznie pod kątem stylu i języka”, gdzie „z belferskim samozadowoleniem” oznaczono mnóstwo rzekomych błędów36 W końcu kpi z prac komisji, określając jej działania mianem „czynności cenzorskich”, lub zarzuca jej, że nawet nie przeczytała jego tekstów w całości.

Nie wydaje się, by Zipper po takim piśmie mógł mieć jakiekolwiek szanse na uwzględnienie swojego rekursu. Ponaglane przez ministerstwo 20 sierpnia 1881 r. Kolegium Profesorów odpowiada 26 listopada 1881 r. również w obszernym, bo liczącym aż 15 stron piśmie, w którym podtrzymuje swoją negatywną ocenę wniosku Zippera i przedstawia jeszcze raz szczegółowo kluczowe argumenty, które leżały u podstaw tej decyzji37. Podnoszono przede wszystkim wątpliwości odnośnie do pełnego wykształcenia germanistycznego Zippera, a zastrzeżenia dotyczyły zaproponowanych zajęć, przede wszystkim zaś jakości jego prac naukowych, które określono jako powierzchowne, mało samodzielne i n ic niewnoszące oraz napisane zbyt eseistycznym językiem. Kolegium broni się także przed stwierdzeniem Zippera, że jego wniosek odrzuciła większość członków, gdyż dokonało tego całe kolegium, oraz że nikt z członków wydziału nie zachęcił go do złożenia wspomnianego odwołania. Uzasadnienie odrzucenia wniosku Zippera jest rzeczowe i pokazuje, że WF nie był gotów na każdy kompromis, mimo że zapewne silne było życzenie, by powołać Polaka na kierownika seminarium germanistycznego. 17 g rudnia 1881 r. minister Eybesfeld informuje dziekanat, że nie przychyli się do odwołania Zippera. Tym samym i ze względu na to, że w seminarium germanistycznym od trzech lat profesura sprawowana jest w zastępstwie, wzywa, by powiadomić Kolegium

34 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1111, AUWR_UA_000_26_0_5_1111_56790

35 Tę pracę Zipper dołączył w formie manuskryptu do wniosku o habilitację. Została ona opublikowana kilka lat później (Wien 1886).

36 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2035, k. 11 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_2035_62793&view=single&p=14.

37 AGAD, sygn. 122u, s. 537–552. Ograniczam się do najważniejszych uwag, gdyż omówiłem to pismo w Eberharter (2021: 48–49).

Profesorów, że oczekuje od niego w najbliższym czasie propozycji w sprawie jej definitywnego obsadzenia 38. Jednak dopiero dwa lata później Ryszard Werner przybywa z G razu do Lwowa, co było w zasadzie zamianą miejsc pracy z Sauerem, który przeniósł się do Grazu, traktując to jako zbawienie, mimo że tracił przy tym więcej niż połowę swoich rocznych dochodów (Nottscheid 2011: 125).

Złote lata: Ryszard Werner (1883–1910)

Werner był niewątpliwie najbardziej znanym i w ybitnym profesorem lwowskiej germanistyki, zarówno pod względem dydaktycznym, jak i naukowym. Z samego faktu, że pozostał we Lwowie przez prawie 30 lat, można wnioskować, że odpowiadały mu tamtejsze warunki i był akceptowany przez środowisko, w k tórym funkcjonował. Żył w „ harmonijnej zgodzie ze swoim otoczeniem” (Sauerland 1991: 136), a według jego ucznia Zdzisława Żygulskiego, był „dość życzliwie usposobiony do Polaków, […] był to człowiek o dużym temperamencie, wykładał żywo i ze swadą, posiadał duże zdolności i zamiłowania pedagogiczne” (Żygulski 1959: 8). W latach 1891–1894 Werner pełnił funkcję delegata filozoficznego Kolegium Profesorów do senatu (Skład i program wykładów: 1891/92), co może świadczyć nie tylko o zaufaniu, jakim cieszył się wśród kolegów, lecz także o t ym, że z czasem był w stanie uczestniczyć w posiedzeniach senackich odbywających się po polsku.

Znajomość języka polskiego odgrywała bowiem także w wypadku Wernera kluczową rolę. Na mocy dekretu cesarskiego z 13 maja 1883 r. mianowano go od 1 października 1883 r. profesorem nadzwyczajnym języka i literatury niemieckiej oraz dyrektorem seminarium germanistycznego, równocześnie został zobligowany do nauczenia się w ciągu trzech lat języka polskiego39. Po śmierci Janoty ministerstwo kilkakrotnie wzywało Kolegium Profesorów do składania odnośnych propozycji, ale powołana w t ym celu komisja nie mogła znaleźć odpowiedniego kandydata, co relacjonuje dziekan Szaranewycz m.in. w raporcie z 26 lipca 1882 r., odpowiadając na kolejną prośbę z Wiednia40. Wernera brano pod uwagę po raz pierwszy dopiero właśnie na początku 1883 r., o czym pisze Ćwikliński w imieniu Kolegium Profesorów we wspomnianym powyżej piśmie41. Starano się przy tym znaleźć pewien kompromis w k westii językowej, stąd też zobowiązanie Wernera do nauczenia się polskiego w ciągu trzech lat. Kolegium zasugerowało ministerstwu uwzględnienie takiego rozwiązania w dekrecie mianowania, gdyż jego

38 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2035, k. 15 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_2035_62793&view=single&p=17.

39 DALO, z. 26, op. 5, spr. 241, k. 1 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_241_51659&view=single&p=4

40 AGAD, sygn. 122u, 232–235.

41 DALO, z. 26, op. 5, spr. 241, k. 11–12 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_241_51659&view=single&p=13.

Il. 1. Pismo do Kolegium Profesorów w sprawie mianowania Ryszarda Wernera (1883)

Il. 2. Pismo Romana Pilata do Augusta Sauera o mianowaniu Ryszarda Wernera profesorem nadzwyczajnym języka i literatury niemieckiej na UL (1883)

zdaniem tylko w ten sposób można było sprostać wymaganiom ustawowym, zabezpieczyć interesy uniwersytetu i zapewnić owocną działalność nowo powołanych profesorów.

Wierzono, że Werner będzie w stanie w k rótkim czasie wypełnić wymóg językowy, ponieważ miał on od dzieciństwa możliwość nauki innego języka słowiańskiego, tzn. czeskiego, gdyż urodził się w Igławie na Morawach, na co Ćwikliński zwraca uwagę na samym początku biografii kandydata (Starzyński 1894: 258–262; Wurzbach 1887: 69–72; Sadkowska, Sauerland 2003: 2016–2018). Werner spełniał w oczach Kolegium Profesorów także wszystkie inne wymagania stawiane przez wydział. Opisując poszczególne etapy jego edukacji szkolnej i akademickiej aż do habilitacji oraz dotychczasową karierę zawodową, Ćwikliński zwraca uwagę, że Werner jest naukowcem wielostronnym, którego liczne prace były przychylnie przyjmowane w świecie akademickim42, odnosi również sukcesy jako dydaktyk, gdyż jego wykłady należą w G razu do najchętniej

42 W teczce osobowej Wernera znajdują się dwa spisy jego prac naukowych do roku 1883, co daje asumpt do przepuszczenia, że powstały w związku z aplikacją Wernera o lwowską profesurę. DALO, z. 26, op. 5, spr. 241, k. 110–117, AUWR_UA_000_26_0_5_241_51659&view=single&p=111.

wybieranych przez studentów. Jako dowód uznania można traktować także okoliczność, że macierzysta uczelnia Wernera mianowała go w 1879 r. dyrektorem seminarium germanistycznego oraz zaproponowała go jako profesora nadzwyczajnego.

Szybko następują kolejne kroki wiodące do mianowania Wernera. 27 lutego 1883 r senat zgadza się na pewne ustępstwa dotyczące znajomości polskiego (o ile w mianowaniu będzie uwzględniony wymóg nauki polskiego w ciągu trzech lat), a 13 k wietnia 1883 r także namiestnik galicyjski Potocki wyraża wobec ministra swoje poparcie 43 . Eybesfeld z kolei 4 maja 1883 r. z nieukrywaną radością informuje cesarza, że po wszystkich perypetiach znaleziono nareszcie kandydata spełniającego wszystkie wymagania oraz akceptowanego przez wszystkie strony i z wraca się o mianowanie Wernera profesorem nadzwyczajnym języka i literatury niemieckiej na UL 44. Wiadomość ta szybko dotarła do Lwowa. Najpierw poinformowano dziekanat, do którego minister napisał 18 maja, a tydzień później Kolegium Profesorów, ostatnim natomiast w kolejce był Sauer, który 28 maja 1883 r. otrzymał zwięzłe i rzeczowe pismo od dziekana Pilata w języku polskim45.

Werner, zdaje się, szybko wrósł w środowisko lwowskie, w związku z czym Kolegium Profesorów po niecałych trzech latach występuje do ministerstwa z wnioskiem o zatwierdzenie go jako nauczyciela akademickiego (Bestätigung im Lehramte) oraz o mianowanie go profesorem zwyczajnym, wystawiając mu przy tej okazji pod każdym względem niezwykle pozytywne świadectwo. Już na początku raportu z 17 lipca 1886 r.46 Kolegium stwierdza bowiem „ze szczególną radością”, że Werner działał we Lwowie z sukcesem i – co najważniejsze – spełnił wszystkie postawione wobec niego oczekiwania. W dalszym ciągu tego raportu Werner jest przedstawiony jako wybitny naukowiec, który zajmuje ważną pozycję w swojej dyscyplinie i który po trzech latach we Lwowie może poszczycić się pokaźnym i przychylnie przyjętym przez krytykę dorobkiem, na który składają się m.in. 10 większych rozpraw w różnych czasopismach fachowych i aż 4 samodzielne książki47 Jeśli chodzi o dydaktykę Wernera kolegium wspomina o dwóch doktorantach: Alfredzie Jahnerze i Edwardzie Schnobrichu, których Werner w pierwszych latach we Lwowie z powodzeniem wypromował. Zwraca poza tym uwagę, że Werner rozumie specyficzną sytuację językową we Lwowie – chodzi ponownie o to, że dla większości studentów niemiecki nie był językiem ojczystym – i potrafi na nią swoimi zajęciami i sposobem ich prowadzenia adekwatnie reagować, w związku z czym studenci chętnie na nie uczęszczają.

43 AGAD, sygn. 122u, s. 574–579; AGAD, sygn. 122u, s. 222–227.

44 AGAD, sygn. 122u, s. 561–573. Dokładnie omówiłem to pismo w innym miejscu: Eberharter (2021: 52–54).

45 DALO, z. 26, op. 5, spr. 241, k. 3, 5, AUWR_UA_000_26_0_5_241_51659&view=single&p=5.

46 DALO, z. 26, op. 5, spr. 241, k. 9–10 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_241_51659&view=single&p=11.

47 DALO, z. 26, op. 5, spr. 241, k. 13–15 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_241_51659&view=single&p=15.

Kolegium Profesorów przyznaje, że mimo zobowiązania Werner nie nauczył się polskiego. Ćwikliński pisze, że Werner czyta dokumenty, rozumie też mniej więcej dyskusję prowadzoną w języku polskim oraz stara się mówić po polsku, ale opanował ten język zaledwie w niewielkim stopniu. Gdyby jednak Werner – argumentuje kolegium – został jako profesor zwyczajny mocniej związany z uczelnią, wówczas na pewno z większym zapałem niż dotychczas uczyłby się polskiego.

Na tle poprzedniej dyskusji o Sauerze, któremu z tego samego powodu odmówiono lwowskiej profesury, taka ustępliwość wobec Wernera może dziwić. Z drugiej strony należy pamiętać, że Werner sprawdził się we Lwowie jako naukowiec i dydaktyk oraz dobrze zintegrował się ze środowiskiem – o czym Ćwikliński wyraźnie wspomina w raporcie –w przeciwieństwie do Sauera, który coraz bardziej negatywnie reagował na lwowskie otoczenie. Niewątpliwie zdawano też sobie sprawę, że trudno lub niemożliwe byłoby znaleźć lepszego kandydata na profesora germanistyki we Lwowie, zgodzono się zatem na pewien kompromis w kwestii językowej. Taką ocenę stanu faktycznego podzieliło również ministerstwo, które na początku grudnia 1886 r. powiadomiło dziekanat, że 28 listopada cesarz mianował Wernera profesorem zwyczajnym języka i literatury niemieckiej48

Nie sposób w ramach niniejszego artykułu przedstawić bliżej naukową działalność Wernera z okresu 27 lat, pracował on bowiem na Uniwersytecie Lwowskim do 1910 r. Na podstawie istniejących bibliografii prac (Starzyński 1894: 258–262; Hahn 1912: 478–484; Sadkowska, Sauerland 2003: 2016–2018) oraz opisów pracy naukowej Wernera (Tuschel 1980: 135–146; Sadkowska 2007: 28–42) można w szczególności zwrócić uwagę na rozprawę z zakresu teorii literatury i poezji (Lyrik und Lyriker. Eine Untersuchung, 1890) oraz na jego zasługi na polu edytorstwa, gdyż był redaktorem liczącej 25 tomów historyczno-krytycznej edycji dzieł wszystkich Friedricha Hebbla, wraz z l istami i d ziennikami (Berlin 1901–1907). Do wielu prac naukowych, np. o najnowszej literaturze niemieckojęzycznej, Werner prowadził kwerendy w n iemieckich bibliotekach i a rchiwach, gdyż w jego lwowskiej teczce osobowej znajduje się kilka dokumentów dotyczących wyjazdów w latach 1892 oraz 1899–1901 m.in. do Weimaru lub Wiednia49. Werner miał we Lwowie wielu wybitnych uczniów, do których należeli znani literaturoznawcy, późniejsi profesorowie i w ykładowcy uniwersyteccy, tacy jak poloniści Manfred Kridl (1882–1957) i Juliusz Kleiner (1886–1957)50 oraz germaniści Zdzisław

48 DALO, z. 26, op. 5, spr. 241, k. 16, AUWR_UA_000_26_0_5_241_51659&view=single&p=18

49 DALO, z. 26, op. 5, spr. 241, k. 20–21 verso, 59–74, AUWR_UA_000_26_0_5_241_51659&view=single&p=22

50 DALO, z. 26, op. 5, spr. 847, AUWR_UA_000_26_0_5_847_56843. DALO, z. 26, op. 5, spr. 848, AUWR_UA_000_26_0_5_848_56842 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 80, AUWR_UA_001_P_119_0_1_80_66689.

Żygulski (1921–2015), Zygmunt Łempicki (1886–1943), Emil Petzold (1859–1932)51 i Karol Zagajewski (1880–1970)52 (Sadkowska 2007: 43–57; Starnawski 1997: 39–42). Inni po studiach uczyli języka i literatury niemieckiej w galicyjskich szkołach i gimnazjach, a niektórzy, jak Józef Mirski (właśc. Józef Kretz) (1882–1942), działali jako tłumacze literatury. Studentem Wernera był też Rudolf Kotula (1875–1940)53, późniejszy dyrektor

Biblioteki Uniwersytetu Jana Kazimierza oraz Biblioteki Baworowskich we Lwowie, w Czerniowcach zaś Werner uczestniczył w habilitacji Rudolfa Wolkana (1860–1927), późniejszego profesora Uniwersytetu Wiedeńskiego i dyrektora tamtejszej biblioteki uniwersyteckiej54. U Wernera studiował także znany krytyk literacki Karol Irzykowski, który z okazji 25-lecia działalności profesorskiej Wernera scharakteryzował w artykule dla „Gazety Lwowskiej” działalność jubilata oraz wyraził swoją wdzięczność wobec niego jako uczeń (Irzykowski 1904: 4). Podczas uroczystości swoje uznanie wyrażali też inni uczniowie Wernera, okolicznościowy wiersz napisał również Zipper55

Autentycznie wzruszony profesor podziękował serdecznie, podkreślając przy tym, że dzięki działalności we Lwowie mógł poznać i docenić inny naród. Do tego ostatniego zdania Wernera nawiązuje m.in. wspomniany Irzykowski i dodaje, że Werner zawsze trzymał się z d ala od „walk narodowościowych” oraz od „drażliwości politycznych”, w z wiązku z t ym zasługuje na to, by „nasze uczucia dla niego [były] gościnne” i że „nie będzie się może on wśród Polaków czuł jak między obcymi” (Irzykowski 1904: 4). Z tych słów można jednak również wyczytać, że choć Werner czuł się dobrze we Lwowie, mógł być też zmęczony jego napiętą atmosferą narodowościową, drażniło go coraz bardziej „rozpolitykowanie polskich kolegów”, w z wiązku z czym obracał się towarzysko już tylko w małych kręgach lwowskich Austriaków i Niemców (Sadkowska 2007: 42). Żygulski mówi raz nawet o t ym, że Werner „przy różnych sposobnościach zaznaczał swą niechęć do Polaków” i że „mówił tylko łamaną polszczyzną” – mimo swojej pozytywnej opinii, która została zacytowana powyżej (Żygulski 1991: 13).

Być może na coraz bardziej odczuwalny dyskomfort pobytu we Lwowie wpływały też problemy zdrowotne, z k tórymi Werner musiał się zmagać. Zwłaszcza w latach 1893–1897 i 1906–1907 zwracał się kilkakrotnie o z mniejszenie pensum, o pozwolenie na wcześniejsze zamknięcie semestru, zakończenie wykładów i i nnych zajęć oraz o dodatkowe i przedłużone urlopy, żeby móc wyjechać na kuracje do cieplejszych

51 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1489, AUWR_UA_000_26_0_5_1489_56737

52 DALO, z. 26, op. 5, spr. 697, AUWR_UA_000_26_0_5_697_52166.

53 DALO, z. 26, op. 5, spr. 946, AUWR_UA_000_26_0_5_946_56822

54 DALO, z. 26, op. 5, spr. 241, k. 22 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_241_51659&view=single&p=25.

55 Wiersz ten pt. Zu R. M. Werners 25 jährigen Professorenjubiläum został opublikowany w: A. Zipper, Was die Stunden sangen. Ein Gedichtbüchlein, Złoczów 1925, s. 57–60.

krajów56. Często wspomina w t ych pismach o studentach, dla których trzeba w z wiązku z jego nieobecnością znaleźć rozwiązanie, aby mogli realizować program studiów. Do niektórych pism dołącza opinie lekarzy wiedeńskich i lwowskich. Werner skarży się przede wszystkim na nadmierne obciążenie dydaktyczne i naukowe, co negatywnie wpływa na stan jego zdrowia, a od lat 90. regularnie też na problemy ze strunami głosowymi, nawet na ich paraliż, a także na nieżyt oraz zapalenie gardła i płuc, co mu utrudnia lub wręcz uniemożliwia pracę dydaktyczną. Nieraz zwraca przy tym uwagę, że stan ten może być spowodowany warunkami klimatycznymi panującymi we Lwowie, co potwierdzają także dołączone opinie lekarzy, zalecających mu pobyt w łagodniejszym klimacie.

W k wietniu 1895 r. Werner prosił nawet o przeniesienie z U L do innego zakładu naukowego w miejscu z korzystniejszym dla niego klimatem, gdzie miałby też mniej obowiązków niż we Lwowie. W teczce osobowej Wernera nie ma niestety tego pisma, ale jego istnienie potwierdza zachowana odpowiedź Kolegium Profesorów na powiadomienie ze strony Namiestnictwa, w k tórej, mimo ubolewania nad faktem, że Werner chce odejść, uważa ono za swój obowiązek poprzeć prośbę swojego kolegi, z k tórą wiąże on nadzieję na wyleczenie się z dolegliwości przysparzających mu cierpienia 57. Werner w końcu jednak nie opuścił Lwowa, nie przyjął też dwóch innych powołań profesorskich: z Czerniowców oraz ze Stuttgartu, które otrzymał trzy lata wcześniej, w 1892 r. (Starzyński 1894: 258–259).

Pod koniec roku akademickiego 1909/10 Werner składa wniosek o przejście na emeryturę. Popierając tę prośbę, kolegium po raz kolejny daje wyraz swojemu uznaniu dla „zasłużonego i poważnego uczonego”, którego UL traci w osobie Wernera, ubolewając, że stan jego zdrowia nie „pozwala mu na kontynuowanie nauczania”; rzeczywiście od semestru zimowego 1910/11 Werner już nie prowadził zajęć58. Przeszedłszy na emeryturę, przeniósł się do Wiednia, gdzie zmarł niecałe trzy lata później 31 stycznia 1913 r Żona Anna Werner w liście z 9 lutego 1913 r. dziękuje Kolegium Profesorów za wyrazy współczucia, w szczególności Wiktorowi Dollmayrowi (1878–1964)59, który w imieniu tego gremium zabrał głos na pogrzebie. Przedstawił on, pisze wdowa, w serdecznych słowach piękne stosunki między jej zmarłym mężem, dla którego lata lwowskie były najpiękniejszym wspomnieniem, a kolegami60

56 DALO, z. 26, op. 5, spr. 241, k. 23–38, 40–50 verso, 53–58 verso, 76–86 verso, 92–96, AUWR_ UA_000_26_0_5_241_51659&view=single&p=25

57 DALO, z. 26, op. 5, spr. 241, k. 45 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_241_51659&view=single&p=45

58 DALO, z. 26, op. 5, spr. 241, k. 97 recto + verso oraz 99 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_241 _51659&view=single&p=98

59 DALO, z. 26, op. 5, spr. 596, AUWR_UA_000_26_0_5_596_52185.

60 DALO, z. 26, op. 5, spr. 241, k. 108–109, AUWR_UA_000_26_0_5_241_51659&view=single&p=109.

Druga profesura: Józef Schatz (1905–1912)

W piśmie z 7 czerwca 1904 r. Kolegium Profesorów składa do ministerstwa wniosek o m ianowanie Józefa Schatza (niem. Josef Schatz) (1871–1950) 61 profesorem

Il. 3. Józef Schatz nadzwyczajnym starszej filologii germańskiej. Pierwsze starania o powołanie drugiego profesora, czytamy w odnośnym piśmie62, Werner podjął w 1902 r. i są one motywowane coraz dalej idącą specjalizacją w germanistyce oraz rosnącą liczbą studentów, co dla pojedynczego profesora wymaga zbyt dużego nakładu pracy (być może miał tu znaczenie także stan zdrowia Wernera), poza tym już tylko Kraków i Lwów są jedynymi austriackimi uniwersytetami tylko z jedną profesurą. W z wiązku z t ym drugi profesor mógłby uczyć niemieckiej literatury i języka starszych epok i, ze względu na brak profesury angielskiego, także wykładać język anglosaski. Wśród kilku kandydatów, których rozważano, najlepszym okazał się Józef Schatz, wówczas docent prywatny Uniwersytetu w I nnsbrucku, którego zasługi jako naukowca i nauczyciela akademickiego są w piśmie szczegółowo przedstawione. Z d niem 1 k wietnia 1905 r. cesarz mianował Schatza profesorem nadzwyczajnym starszego języka niemieckiego i literatury na UL. Oczekiwano od niego, że w porozumieniu z Wernerem ustali program swoich zajęć63 oraz że w ciągu trzech lat posiądzie biegłą znajomość języka polskiego64.

Po półtorarocznej współpracy Werner proponuje, żeby Schatz przejął samodzielne kierownictwo działu (Abteilung) starszej literatury niemieckiej w seminarium filologii niemieckiej. Kolegium Profesorów, popierając tę prośbę, zwraca uwagę ministerstwu, że taki podział wynika z u zgodnień pomiędzy profesorami i że jest on adekwatny do rzeczywistej sytuacji w seminarium oraz że za kierowanie całością dalej odpowiedzialny będzie Werner65. Ponieważ Wernerowi ma przy tym ubyć trzy godziny zajęć, Schatzowi zaś według kolegium przybyć jedna godzina, propozycję Wernera można rozumieć nie tylko jako wyraz zaufania do Schatza, lecz także jako próbę zmniejszenia własnych

61 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2099, AUWR_UA_000_26_0_5_2099_62777.

62 AGAD, sygn. 121u, s. 215–234.

63 Schatz spełnił tę prośbę już na początku.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2099, k. 2, AUWR_UA_000_26_0_5_2099_62777&view=single&p=3

64 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2099, k. 1 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_2099_62777&view= single&p=2

65 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2099, k. 12–13, AUWR_UA_000_26_0_5_2099_62777&view=single&p=13.

bieżących obowiązków. Po trzech latach, w lipcu 1908 r., minister zatwierdza Schatza jako nauczyciela akademickiego66.

Po odejściu Wernera na emeryturę ministerstwo akceptuje rozwiązanie tymczasowe, które będzie obowiązało przez cztery semestry, aż do lata 1912 r., kiedy Schatz opuści Lwów. Polega ono na tym, że w związku z brakiem następcy Wernera historyk sztuki Jan Bołoz Antoniewicz (1858–1922)67 będzie prowadził zajęcia w w ymiarze trzech godzin tygodniowo z zakresu nowszej literatury niemieckiej (m.in. o sztuce i literaturze romantyzmu oraz o Kleiście [Eberharter 2021: 58]), przy czym może on zmniejszyć swoje pensum w macierzystej jednostce, Schatz zaś powinien kierować także działem nowszej literatury oraz prowadzić dodatkowe zajęcia, za co otrzymuje remunerację w wysokości 300 koron68. 14 lipca 1910 r. Kolegium Profesorów zwraca się do ministerstwa z w nioskiem o mianowanie Schatza profesorem zwyczajnym69. Zarówno jako naukowiec, jak i dydaktyk Schatz jest przedstawiony w bardzo korzystnym świetle, w w ybitny sposób, czytamy, sprostał obowiązkom jako naukowiec i dydaktyk. Jego książki i rozprawy naukowe, które są szczegółowo omawiane, m.in. Altbairische Grammatik (Göttingen 1907) lub drugie wydanie wierszy Oswalda von Wolkensteina (Göttingen 1904), przyniosły mu uznanie jako historykowi języka i dialektologowi, gdyż zostały przychylnie omówione w licznych recenzjach, o czym również obszernie mowa jest w tym piśmie70. Swoim słuchaczom Schatz oferował zajęcia o szerokiej rozpiętości tematycznej i potrafił wśród nich budzić zainteresowanie dla swojej dyscypliny, mając średnio 115 uczestników na jednym kolokwium, przy czym zwłaszcza we Lwowie, na uczelni nieniemieckiej, miał pod tym względem niełatwe zadanie, gdyż musiał dopiero przygotować słuchaczy do tematyki swoich wykładów. Zajmował się tematami dotyczącymi stosunków polsko-niemieckich, jak np. dialektami niemieckimi używanymi w Galicji, i nauczył się języka polskiego. Jednakowoż, o czym kolegium również informuje w t ym piśmie, wniosek o awans Schatza nie jest równocześnie propozycją obsadzenia wakatu w katedrze po Wernerze, gdyż tę złoży dopiero powołana w tej sprawie komisja. Nie jest jasne, dlaczego kolegium

66 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2099, k. 14, AUWR_UA_000_26_0_5_2099_62777&view=single&p=15

67 DALO, z. 26, op. 5, spr. 25, AUWR_UA_000_26_0_5_25_49162

68 Por. m.in. dwa listy Jana Bołoz Antoniewicza do Edwarda Porębowicza.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 241, k. 105–107, AUWR_UA_000_26_0_5_25_49162&view=single&p=110

69 W lwowskiej teczce osobowej Schatza (DALO) znajduje się konspekt tego pisma, z tym że poszczególne karty zostały pomieszane i tylko dzięki odręcznej numeracji niebieską kredką można się zorientować w ich kolejności.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2099, k. 15–24, AUWR_UA_000_26_0_5_241_51659&view=single&p=17 To samo pismo napisane na maszynie znajduje się w drugiej teczce osobowej Schatza w zbiorach AGAD (AGAD, sygn. 116u, s. 429–437).

70 Biorąc pod uwagę, że zarówno prace naukowe Sauera, Wernera jak i Schatza były z uznaniem przyjmowane w ramach nie tylko im współczesnego fachowego dyskursu literaturoznawstwa niemieckiego, uwaga Łukasza T. Sroki, że „pod względem osiągnięć niżej od romanistów plasowali się germaniści [lwowscy]” wydaje się nie tylko zbyt ogólnikowa, lecz także krzywdząca wobec dokonań tych wybitnych naukowców (Sroka 2012: 597).

nie chciało, przy całym szacunku dla Schatza, brać go pod uwagę jako następcę Wernera. Niemniej opóźniło to jego mianowanie o wiele miesięcy.

W piśmie z 11 stycznia 1911 r. ministerstwo informuje dziekanat71, że z końcem 1910 r. Werner definitywnie przeszedł na emeryturę, i zachęca do składania odpowiednich propozycji dotyczących nowego kierownika seminarium germanistycznego. Tym samym ministerstwo prosi o rozważanie, czy nie mógłby być nim Schatz, skoro został już zaproponowany jako profesor zwyczajny starszej literatury i języka niemieckiego, a w zamian jego dotychczasowa profesura nadzwyczajna mogłaby zostać zarezerwowana dla przedstawiciela nowszej literatury i języka niemieckiego. Na to Kolegium Profesorów nie chciało się zgodzić, o czym dowiadujemy się z dwóch pism lub – nie jest to do końca jasne – ich konspektów z przełomu stycznia i lutego oraz końca marca 1911 r 72 Definitywną odpowiedź na swoją prośbę z 11 stycznia ministerstwo otrzymuje dopiero po trzech miesiącach, w piśmie z 6 k wietnia 1911 r 73 Czytamy w nim, że Kolegium Profesorów nie widzi możliwości odstąpienia od swojej uchwały podjętej 14 lipca 1910 r. i będzie w odpowiednim czasie składać wnioski dotyczące następcy Wernera. Równocześnie prosi, żeby Schatza mianować profesorem zwyczajnym, co – prawdopodobnie z powodu braku odpowiedzi ze strony ministerstwa – uczyni ponownie 7 lipca 1911 r., zwracając uwagę, że od pierwszego wniosku upłynął już prawie rok74

Stanowisko Kolegium Profesorów było dla Wiednia nie do końca zrozumiałe, jak wynika z odpowiednich adnotacji z 6 i 25 lipca w dokumentach dotyczących tej sprawy75. W nich jest ona jasno postawiona: Kolegium Profesorów nie chce Schatza – profesora nadzwyczajnego starszej literatury niemieckiej i języka niemieckiego – na kierownika seminarium germanistycznego, gdyż tę funkcję ma pełnić przedstawiciel takiej samej specjalizacji naukowej jak Werner – czyli nowszej literatury niemieckiej. Ponieważ zarówno Ministerstwo WiO, jak i Ministerstwo Finansów obawiały się, że taki stan rzeczy może doprowadzić do nieuzasadnionych dodatkowych wydatków, wstrzymywano się z nominacją Schatza na profesora zwyczajnego. Nastąpi ona dopiero 17 października 1911 r., czyli po 15 miesiącach76.

71 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2099, k. 35 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_2099_62777&view=single&p=36

72 Uchwałę marcową Kolegium Profesorów podjęło prawdopodobnie zaocznie, gdyż wśród dokumentów znajduje się lista podpisów (31r), wszyscy profesorowie byli za tym, żeby Schatz nie został kierownikiem. Niemniej filozof Bronisław Kruczkiewicz dopisał obok podpisu, żeby Schatz „w każdym razie” został mianowany profesorem zwyczajnym.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2099, k. 30–31, 33, AUWR_UA_000_26_0_5_2099_62777&view=single&p=31.

73 AGAD, sygn. 116u, s. 427.

74 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2099, k. 39 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_2099_62777&view=single&p=40

75 Por. AGAD, sygn. 116u, s. 425.

76 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2099, k. 43 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_2099_62777&view=single&p=44.

Z zachowanych dokumentów nie wynika, jak układały się w tym czasie stosunki między Schatzem a jego kolegami na wydziale. Niemniej niecały rok później, otrzymawszy 22 sierpnia 1912 r. nominację na profesora zwyczajnego na Uniwersytecie w I nnsbrucku, Schatz opuszcza Lwów77. Być może właśnie zwłoka w sprawie jego awansu oraz nieuwzględnienie go jako kierownika lwowskiego seminarium germanistycznego przekonały go do tego kroku.

Ostatnie mianowania austriackie: Wiktor Dollmayr (1912–1939) i Emil Petzold (1913–1920)

Mimo starań Kolegium Profesorów o szybkie powołanie następcy Schatza (i także Wernera) ministerstwo zwlekało z decyzją, w związku z czym dziekanat 8 listopada 1912 r. wystosował pismo ponaglające78, chciano bowiem, choć było to już prawie miesiąc po rozpoczęciu semestru zimowego 1912/13, żeby nowy profesor rozpoczął wykłady jeszcze w tym semestrze. Kiedy było już wiadomo, że Schatz jest kandydatem do objęcia katedry w Innsbrucku, wybrano dwóch potencjalnych następców, a kiedy jego odejście stało się pewne, 17 lipca 1912 r. złożono odnośną propozycję ministerstwu. Ponieważ obaj kandydaci mieszkali wtedy w Wiedniu, można było zdaniem dziekanatu szybko załatwić potrzebne formalności.

Il. 4. Wiktor Dollmayr

Jednym z owych kandydatów był profesor gimnazjalny Wiktor Dollmayr, który przybył do Lwowa w g rudniu 1912 r.79 Być może to Schatz podsunął jego nazwisko, gdyż Dollmayr mógł być jego studentem w Innsbrucku w latach 1898–1902 (König, red., 2003: 397), o czym jednak sam Dollmayr nie wspomina, opisując w ż yciorysie z 1920 r. swoje studia na germanistyce i filologii klasycznej w Innsbrucku i Wiedniu80 2 g rudnia 1912 r. Dollmayr otrzymuje mianowanie na profesora nadzwyczajnego starszej literatury niemieckiej i języka niemieckiego na UL. On także został zobowiązany do nabycia w ciągu trzech lat czynnej znajomości języka polskiego81.

77 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2099, k. 46, AUWR_UA_000_26_0_5_2099_62777&view=single&p=47.

78 AGAD, sygn. 118u, s. 1013–1015.

79 Niestety, wśród dostępnych mi materiałów nie ma wspomnianego pisma z 17 lipca, w związku z czym nie wiadomo, kim był drugi kandydat.

80 DALO, z. 26, op. 5, spr. 596, k. 50–51, AUWR_UA_000_26_0_5_596_52185&view=single&p=54.

81 DALO, z. 26, op. 5, spr. 596, k. 1 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_596_52185&view=single&p=3.

Zgodnie z ż yczeniem Kolegium Profesorów wygłosił pierwszy wykład we Lwowie w styczniu 1913 r.; dotyczył on legendy Nibelungów u R icharda Wagnera i spotkał się z dużą aprobatą82. Formalnie Dollmayr przybył na miejsce Schatza, w z wiązku z czym objął kierowanie sekcją starszej literatury i języka niemieckiego z odpowiednią remuneracją83. Być może fakt, że w roku akademickim 1913/14 Dollmayr otrzymał wspomnianą remunerację już za kierowanie całym seminarium84, należy rozumieć w t aki sposób, że we Lwowie zrezygnowano już z planów obsadzenia wakatu po Wernerze. Dopiero w 1921 r. powstała krótkotrwała inicjatywa powołania Emila Petzolda jako drugiego profesora germanistyki.

29 marca 1916 r. Kolegium Profesorów zwraca się do ministerstwa z prośbą o mianowanie Dollmayra profesorem zwyczajnym85. Ma on wielkie zasługi jako dydaktyk, gdyż na jego wykłady uczęszcza średnio od 60 do 100 słuchaczy, poza tym opiekuje się kilkoma pracami doktorskimi. Pozytywnie oceniono Dollmayra również jako naukowca, którego prace dotyczą w pierwszej kolejności obszaru historii języka oraz historii literatury i idei. Z u znaniem odnotowano również, że opracował kilka haseł do 11 tomu słownika Deutsches Wörterbuch braci Grimm (Lipsk 1913 i n.). Za godną uwagi kolegium uznało również przygotowaną przez Dollmayra kilkutomową edycję pism zebranych późnośredniowiecznego liryka Heinricha von Mügelna, opatrzoną obszernym wstępem oraz dwoma tomami komentarzy86. W gotowej już do druku pracy, będącej wynikiem kilkuletnich starań, wykorzystał nieznane dotychczas rękopisy, jednak wybuch pierwszej wojny światowej uniemożliwił wydanie dzieła. Edycja ta, podkreśla kolegium, ma się ukazać w renomowanej serii Vom Mittelalter zur Reformation. Forschungen zur Geschichte der deutschen Bildung, wydawanej przez Konrada Burdacha dla Pruskiej Akademii Nauk. Kolegium dołączyło do wniosku zarówno nadbitkę z 11 tomu słownika Grimmów, jak i ulotkę wydawniczą, która informuje, że dzieła Mügelna w opracowaniu Dollmayra są w przygotowaniu87. Tydzień przed swoją śmiercią, 14 listopada 1916 r., cesarz Franciszek Józef I mianował Dollmayra profesorem zwyczajnym literatury i języka niemieckiego na Uniwersytecie Lwowskim88. We wniosku Kolegium Profesorów nie wspominało, czy Dollmayr nauczył się p olskiego, na co zwrócono uwagę jeszcze w przypadku Schatza i jego awansu.

82 DALO, z. 26, op. 5, spr. 596, k. 18 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_596_52185&view=single&p=21

83 DALO, z. 26, op. 5, spr. 596, k. 6 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_596_52185&view=single&p=8.

84 DALO, z. 26, op. 5, spr. 596, k. 8–11, AUWR_UA_000_26_0_5_596_52185&view=single&p=10

85 DALO, z. 26, op. 5, spr. 596, k. 18–21b, AUWR_UA_000_26_0_5_596_52185&view=single&p=20.

86 W teczce osobowej Dollmayra znajdują się kilkustronicowe notatki o jego planach badawczych dotyczących dzieł Mügelna.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 596, k. 12–15, AUWR_UA_000_26_0_5_596_52185&view=single&p=14

87 AGAD, sygn. 116u, s. 395–404.

88 DALO, z. 26, op. 5, spr. 596, k. 28 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_596_52185&view=single&p=32.

Prawdopodobnie w ciągu dwudziestu siedmiu lwowskich lat Dollmayr opanował polski w stopniu podstawowym, większość pism w jego teczce osobowej jest wprawdzie napisana po polsku, ale dotyczą one zazwyczaj spraw rutynowych, jak na przykład wnioski urlopowe. Kiedy mógł, a także w ważnych dla niego sprawach, wolał pisać po niemiecku, np. gdy w grudniu 1938 r. prosił rektora Stanisława Kulczyńskiego (1895–1975)89 o radę w sprawie swojego wniosku emerytalnego, przepraszając na wstępie i zaznaczając, że jednak lepiej włada niemieckim niż polskim. Niemniej do listu dołączył napisany po polsku konspekt pisma do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP) w sprawie emerytury, prosząc rektora jedynie o „formalne i stylistyczne przekształcenie” (Umformung), czyli o redakcję90. Kiedy w 1924 r. Dollmayr miał być powołany na sędziego przysięgłego, rektorat w jego imieniu prosił o zwolnienie go z tego obowiązku, gdyż „nie włada on językiem polskim w tym stopniu, by mógł zdać sobie należytą sprawę z toku rozprawy sądowej prowadzonej w języku polskim”91 Dollmayr był ostatnim profesorem germanistyki lwowskiej mianowanym przez władze austriackie, a ponieważ jego działalność rozciągała się od 1912 r. do 1939 r., przełomowe wydarzenia historyczne z t ych lat znalazły swoje odbicie na jego karierze zawodowej. W czasie pierwszej wojny światowej służył w wojsku, później zaś, w 1920 r., został poproszony o interwencję w Wiedniu w imieniu UL w sprawie zwrotu 700 gramów platyny, wysłanych do wiedeńskiej administracji wojskowej w 1917 r. Wojnę polsko-ukraińską z kolei, o której przebiegu informował go Kazimierz Twardowski (1866–1938)92, śledził w Wiedniu „z dużym zmartwieniem oraz współczuciem”. W czerwcu 1919 r. Dollmayr przyjął obywatelstwo polskie, złożywszy ślubowanie prawdopodobnie w Poselstwie Polskim w Wiedniu, 25 marca 1925 r. zaś został mianowany profesorem zwyczajnym języka i literatury niemieckiej na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu

Jana Kazimierza przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Stanisława Wojciechowskiego. Cztery lata później otrzymał Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości. Na początku lat 20. podlegał też weryfikacji profesorów szkół akademickich, prowadzonej przez ministerialną komisję, która badała przebieg jego edukacji szkolnej i akademickiej oraz staż pracy, przyznając mu odpowiednie dodatki za wysługę lat oraz za odbyte studia wyższe93. Swoich praw emerytalnych musiał także dochodzić od państwa polskiego, czego pierwsze ślady znajdują się w teczce osobowej Dollmayra już od 1933 r.

89 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1005, AUWR_UA_000_26_0_5_1005_68841

90 DALO, z. 26, op. 5, spr. 596, k. 155 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_596_52185&view= single&p=157

91 DALO, z. 26, op. 5, spr. 596, k. 83, AUWR_UA_000_26_0_5_596_52185&view=single&p=87.

92 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1860, AUWR_UA_000_26_0_5_1860_56655

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1861, AUWR_UA_000_26_0_5_1861_56654.

93 Dokumentacja z prac tej komisji znajduje się w aktach osobowych Dollmayra. AAN, sygn. 2/14/0/6/2239, s. 11–26.

Ostatecznie 28 czerwca 1939 r. złożył wniosek o przeniesienie w stan spoczynku z d niem 31 sierpnia 1939 r. z prośbą o przekazywanie mu emerytury do Austrii, gdzie już wówczas mieszkał. Ministerstwo zgodziło się na to, w z wiązku z czym pierwsza wypłata miała prawdopodobnie być przekazana we wrześniu 1939 r. Przez cały czas swojej profesury na UL Dollmayr zajmował się przede wszystkim leksykografią, kontynuując m.in. rozpoczętą w 1909 r. współpracę z P ruską Akademią Nauk przy opracowaniu kolejnych tomów słownika braci Wilhelma i Jacoba Grimm94 . W 1932 r. wydał w Halle tzw. „genesis staroniemiecką” na podstawie rękopisu wiedeńskiego. Ponieważ prowadząc wszystkie te prace, był zdany na biblioteki i zbiory archiwalne w k rajach niemieckojęzycznych, korzystał często z u rlopów i w yjeżdżał ze Lwowa, kiedy tylko mógł. Sam kiedyś podkreślił, że przez wszystkie lata przebywał we Lwowie tylko wtedy, kiedy prowadził wykłady, pozostałe pięć miesięcy wykorzystywał natomiast na pracę w bibliotekach w Austrii i w Niemczech95. W związku z tym w jego teczce osobowej znajdują się liczne wnioski urlopowe, podania o pa szporty zagraniczne oraz nadsyłane z Wiednia prośby o zgodę na niewielkie opóźnienie w powrocie do Lwowa na rozpoczęcie wykładów, gdyż chciałby dokończyć kwerendy biblioteczne. Wszystkie te prośby były akceptowane i popierane przez Wydział Humanistyczny, co pokazuje, że Dollmayr nie budził kontrowersji swoją działalnością i był szanowanym kolegą.

W kontekście historii lwowskiej germanistyki w latach wokół pierwszej wojny światowej należy także wymienić nazwisko Emila Petzolda, który zresztą był z n ią związany znacznie dłużej. Urodzony w Wiedniu 26 listopada 1859 r.96, studiował we Lwowie od 1879 do 1883 r. filozofię, ale uczestniczył też w w ykładach i seminarium Sauera, który go zachęcał do podróży do Stuttgartu i studiowania rękopisów Hölderlina.

Na tej podstawie Petzold zgromadził materiał do dysertacji pt. Hölderlins „Brod und Wein“. Ein exegetischer Versuch (Sambor 1896/97), którą ukończył pod opieką Wernera w 1897 r., promowano go jednak dopiero w 1911 r. (Sadkowska 2007: 53). W latach 1889–1913 pracował jako nauczyciel gimnazjalny języka niemieckiego i polskiego w Samborze i we Lwowie, regularnie ogłaszał też rozprawy naukowe z zakresu literatury porównawczej polskiej i niemieckiej (Bieńkowski 1980).

94 Por. np. odpis pisma Pruskiej Akademii Nauk do Dollmayra z 29 listopada 1938 r. oraz zaświadczenie tejże współpracy z 16 stycznia 1939 r. AAN, sygn. 2/14/0/6/2239, s. 127–128.

95 Koniecznej dla niego jako leksykografa bliskości bibliotek niemieckojęzycznych Dollmayr używa jako argumentu, dlaczego chciałby spędzić lata emerytalne w Wiedniu, gdyż stan zdrowia nie pozwala mu już na częste podróże koleją.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 596, k. 155 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_596_52185&view=single&p=157.

96 Wszystkie dane biograficzne podaję za życiorysem Petzolda napisanym przez niego własnoręcznie. AGAD, sygn. 120u, s. 195–197.

Il. 5. Pierwsza strona protokołu Kolegium Profesorów Wydziału Filozoficznego z 11 grudnia

1913 r. z przewodu habilitacyjnego Emila Petzolda (1913)

27 października 1913 r. Petzold występuje do Kolegium Profesorów o habilitację oraz o ud zielenie mu venia legendi w zakresie nowszej filologii niemieckiej97, co Ministerstwo WiO zatwierdza 23 m arca 1914 r. Podstawą była opublikowana w t ym samym roku rozprawa Zur Geschichte des Stromsymbols in der deutschen Dichtung.

I. Klopstock, która stanowiła pierwszą część obszerniejszej pracy poświęconej poecie Friedrichowi Klopstockowi.

Począwszy od wykładu o osiemnastowiecznej poezji niemieckiej w semestrze letnim 1913/14 i zgodnie z wnioskami Kolegium Profesorów z 15 lipca 1914 r. oraz 21 listopada 1917 r., które zwróciło uwagę, że katedra nowszej literatury od dłuższego czasu jest nieobsadzona, co niekorzystnie wpływa na jakość kształcenia studentów, i które w związku z tym wystąpiło o przydzielenie mu tygodniowo 5 godzin wykładów oraz

2 godzin ćwiczeń z nowszej literatury niemieckiej, Petzold prowadził zajęcia w zasadzie regularnie aż do 1920/21 r.98 Pauzował tylko w latach 1914/15, kiedy ze względu na wojnę zajęcia na UL się nie odbywały, oraz 1918/19, kiedy kierował nowo utworzoną katedrą germanistyki na Uniwersytecie Warszawskim (Bieńkowski 1980), zanim objął ją inny uczeń Wernera, Zygmunt Łempicki, który określił kiedyś Petzolda jako „[jednego] z najwybitniejszych przedstawicieli neofilologicznego ruchu w Polsce” (Łempicki 1932: 231).

Podczas roku akademickiego 1919/20 Petzold podjął decyzję o rezygnacji z prowadzenia zajęć, być może z p owodu wieku, gdyż był wówczas już emerytowanym nauczycielem Lwowskiej Szkoły Przemysłowej (Bieńkowski 1980) i m iał 60 lat. Studenci, dowiedziawszy się o planowanej przez niego rezygnacji, zwrócili się do senatu z prośbą o w płynięcie na WF, aby ten zaoferował Petzoldowi katedrę, co pozwoliłoby mu pozostać na UL99. To pismo jest w zasadzie kolejnym dowodem, wśród wielu innych,

97 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1489, k. 3–4, AUWR_UA_000_26_0_5_1489_56737&view=single&p=3.

98 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1489, k. 17–25 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1489_56737&view=single&p=15.

99 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1489, k. 27 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1489_56737&view=single&p=23.

potwierdzającym, że Petzold był wykładowcą kompetentnym i ż yczliwie nastawionym do swoich studentów.

Jako pierwszy podchwycił ten pomysł studentów Juliusz Kleiner, wspominając w liście z 14 stycznia 1921 r. do dziekana Zygmunta Weyberga (1872–1945)100 o wniosku „w sprawie utworzenia katedry germanistyki ad personam dla dra E. Petzolda”, który chciał przedstawić na wydziale wspólnie z Wilhelmem Bruchnalskim (1859–1938)101 oraz Janem Kasprowiczem (1860–1926)102 i w porozumieniu z Dollmayrem103. W odpowiedzi dziekan zwraca uwagę m.in. na to, że wprawdzie na uniwersytecie ciągle istnieje druga katedra germanistyczna – jest to ta, która powstała po odejściu Wernera w 1910 r., ale w obecnej sytuacji, w k tórej znajdują się i Polska, i Uniwersytet Lwowski, bardziej wskazane wydaje się, aby ta katedra została zarezerwowana dla języka i literatury angielskiej, czyli dla „germanistyki w szerokim pojęciu”104. Dziekan sugeruje też powołanie specjalnej komisji do obsadzenia drugiej katedry germanistyki. Komisja ta w kolejnych miesiącach, pomiędzy styczniem a k wietniem 1921 r., spotkała się rzeczywiście kilkakrotnie, żeby, jak zaznaczył Kleiner na pierwszym posiedzeniu, „zatrzymać człowieka o k walifikacjach fenomenalnych pod względem pobudzenia słuchaczów, oraz i wszelkiej ścisłości metod[ologicznej]”105. Mimo intensywnych działań, których śladem jest kilkudziesięciostronicowa dokumentacja, zawierająca nie tylko protokoły narad i posiedzeń, lecz także konspekty dwóch pism do ministerstwa o powołanie Petzolda na stanowisko profesora zwyczajnego na UL, sprawy nie układały się pomyślnie. Zwłaszcza pomysł powołania drugiego profesora literatury niemieckiej ewidentnie nie spotkał się z aprobatą w g ronie wydziałowym, po czym Kleiner lansował pomysł Bołoz Antoniewicza, żeby Petzolda mianować profesorem (ogólnej) teorii literatury. Mimo że zwolennicy mianowania Petzolda profesorem zaznaczali, że będzie on wykładał zarówno po polsku, jak i po niemiecku oraz że tworzona dla niego katedra po jego odejściu zostanie zlikwidowana, Rada Wydziału na posiedzeniu 27 k wietnia 1921 r. ostatecznie 22 głosami przeciw 8 głosom definitywnie odrzuciła pomysł katedry dla Petzolda.

100 DALO, z. 26, op. 5, spr. 223, AUWR_UA_000_26_0_5_223_67366.

101 DALO, z. 26, op. 5, spr. 164, AUWR_UA_000_26_0_5_164_51674

102 DALO, z. 26, op. 5, spr. 812, AUWR_UA_000_26_0_5_812_56849. DALO, z. 26, op. 5, spr. 813, AUWR_UA_000_26_0_5_813_56848

103 DALO, z. 26, op. 5, spr. 848, k. 85 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_848_56842&view=single&p=88

104 DALO, z. 26, op. 5, spr. 848, k. 86 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_848_56842&view=single&p=89

105 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1489, k. 33–34, AUWR_UA_000_26_0_5_1489_56737&view=single&p=29.

Dydaktyka i dydaktycy

Osobny temat badań stanowić mogłaby szczegółowa analiza wykładów, ćwiczeń i lektoratów prowadzonych na lwowskiej germanistyce. Na podstawie zachowanych prawie w całości spisów zajęć z lat 1851–1912, które omówiłem już w innym miejscu (Eberharter 2021: 38–39, 42–44, 50–51, 55–58), oraz spisów z lat 1912–1939 dotyczących działalności Dollmayra, można zauważyć pewne ogólne tendencje charakterystyczne dla dydaktyki lwowskiej germanistyki po roku 1851. Są one przede wszystkim związane z okolicznością, że dla większości studentów niemiecki nie był językiem ojczystym, ważnym elementem wszystkich zajęć musiało być zatem nabywanie umiejętności praktycznych. W z wiązku z t ym mniej czasu można było poświęcić na pogłębioną analizę literaturoznawczą, lektura zaś niektórych tekstów, np. ze starszych epok, mogła się okazać zbyt trudna dla wielu studentów.

Przez wiele lat germanistyka lwowska była obsadzona tylko przez jednego profesora, który sam musiał dbać o z równoważoną ofertę i właściwe proporcje pomiędzy starszą a nowszą literaturą, teorią literatury oraz gramatyką i zagadnieniami językoznawczymi. Nie zawsze było to możliwe, gdyż pensum profesorskie wynosiło z reguły pięć godzin tygodniowo wykładów z dyscypliny podstawowej plus ok. trzech godzin ćwiczeń.

W ofercie dydaktycznej Hlocha przeważała literatura osiemnastego i dziewiętnastego wieku, co było zgodne z oczekiwaniami ministerstwa. Dlatego może w pewnym sensie zaskoczyć, że Janota z kolei częściej poświęcał uwagę starszej literaturze (m.in. nawet przekładowi Biblii dokonanej przez Wulfilę w IV w.). U Sauera i Wernera natomiast zdecydowanie dominowała nowsza i najnowsza literatura oraz zagadnienia teoretyczne, co było zresztą zbieżne z tematyką ich prac naukowych. Werner przez kilka lat miał pewien komfort, gdyż mógł się dzielić obowiązkami dydaktycznymi z drugą osobą na germanistyce i dzięki temu skupić się na epokach i autorach, którzy byli mu najbliżsi. Kawczyński na przykład chętnie zajmował się językiem gockim lub literaturą staro-wysoko-niemiecką, u Schatza zaś najstarsza i średniowieczna literatura niemiecka stanowiła temat prawie wszystkich zajęć w czasie, gdy pracował razem z Wernerem. Dollmayr zaś, który tak jak Werner przez 27 lat kierował katedrą i przez większość czasu był sam, starał się w każdym semestrze o zachowanie pewnej równowagi między starszą a nowszą literaturą. Tylko przez kilka lat był on odciążony w zakresie nowszej literatury przez Petzolda. Nadmienić jeszcze należy, że Janota i Kawczyński wykładali w niektórych semestrach w języku polskim. Dokładniejsze badania, do których można by wykorzystać sprawozdania semestralne poszczególnych kierowników, mogłyby pomóc w ustaleniu liczby studentów germanistyki w różnych okresach. Ogólnie można przyjąć, że liczba ta oscylowała między 10 a 25 osób, w późniejszych okresach ok. 30. Janota na przykład pisze w roku akademickim 1874/75

o 27 słuchaczach (w obu semestrach), Sauer zaś o 22 studentach w semestrze zimowym 1979/80106. W zajęciach Wernera uczestniczyło w latach 1889–1894 od 10 do 22 osób (Starzyński 1894: 389). Na zajęcia profesorów germanistyki uczęszczało także wielu słuchaczy innych kierunków i wydziałów, w związku z tym rzeczywista liczba słuchaczy była znacznie wyższa. Schatz miał na przykład w latach 1904–1910 podczas wykładów od 49 (o języku i literaturze staronordyckiej) do 231 (o życiu i twórczości Schillera), w sumie w tym okresie więcej niż 2300 słuchaczy107. Także Dollmayr miał średnio od 60 do 100 słuchaczy na swoich wykładach; szczytowy pod tym względem był rok akademicki 1924/25, kiedy proseminarium Dollmayra liczyło aż 176 osób, z k tórych jednak tylko 3 oddały pracę (Sieradzki 1925: 125). Ogromne obciążenie dla profesorów wynikało nie tylko z konieczności egzaminowania znacznej liczby słuchaczy (dokumenty nie mówią, czy wszyscy rzeczywiście przystępowali do egzaminu), lecz także z lektury, oceny i omawiania prac seminaryjnych. Werner uzasadnia jedną ze swoich próśb o zmniejszenie pensum tym, że pod koniec bieżącego semestru zimowego 1905/06 miał do sprawdzenia 3000 stron prac seminaryjnych oraz 60 kolokwiów do przeprowadzenia108. Czasem obciążenie profesorów i docentów germanistyki wynikało z ich obowiązków pozauniwersyteckich, jak w przypadku Wernera, który był autorem podręczników języka niemieckiego dla gimnazjów, lub Dollmayra, uczestniczącego w komisji egzaminacyjnej dla kandydatów na nauczycieli szkół średnich. Kawczyński prosi na początku semestru zimowego 1884/85 władze wydziału o zgodę na zaniechanie zapowiedzianych wykładów, tłumacząc się tym, że w ubiegłym semestrze miał oprócz wykładów uniwersyteckich aż 22 godziny zajęć tygodniowo w seminarium nauczycielskim109.

Dollmayr mógł w latach 20. i 30. korzystać ze wsparcia pomocniczych sił naukowych, czyli demonstratorek oraz asystentek i asystentów. W latach 1924–1928 najpierw demonstratorką, potem asystentką młodszą była Janina Bochnik (1897–?)110, która rozpoczęła tę pracę, będąc na ostatnim roku studiów. Po niej funkcję tę przejęła nauczycielka Państwowej Szkoły Przemysłowej we Lwowie Maria Nawrocka (1894–?)111, która jako asystentka młodsza była związana z germanistyką do końca września 1930 r. Nawrocka była po części zatrudniona już w pełnym wymiarze czasu, co miało miejsce również w przypadku Emila Assmanna (1900–?)112, uprzednio nauczyciela gimnazjalnego we Lwowie, który zaczął

106 AGAD, sygn. 103u, s. 3323–3326, 3280–3286.

107 W dokumentach archiwalnych znajduje się „Wykaz słuchaczów uczęszczających na wykłady […] Prof. Dra Józefa Schatza od półrocza letniego 1904/5 do 1909/10”. DALO, z. 26, op. 5, spr. 2099, k. 27 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_2099_62777&view=single&p=28

108 DALO, z. 26, op. 5, spr. 241, k. 82 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_241_51659&view=single&p=83.

109 DALO, z. 26, op. 5, spr. 776, k. 8, AUWR_UA_000_26_0_5_776_51595&view=single&p=10

110 DALO, z. 26, op. 5, spr. 152, AUWR_UA_000_26_0_5_152_51594.

111 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1321, AUWR_UA_000_26_0_5_1321_56755

112 DALO, z. 26, op. 5, spr. 36, AUWR_UA_000_26_0_5_36_49150.

pracę w roku 1931 jako asystent młodszy, a później pracował jako asystent starszy do 1939 lub być może nawet do 1940 r.113.

Poza Bochnik, Nawrocką i Assmannem, którzy nie prowadzili własnych zajęć, lektorem w seminarium germanistycznym w latach 1916–1939 był Karol Zagajewski, dyrektor i profesor Lwowskiej Szkoły Handlowej, a po 1918 r. wizytator Kuratorium Okręgu Szkolnego we Lwowie, dziadek poety Adama Zagajewskiego.

Kolegium Profesorów popiera wniosek Zagajewskiego z 14 marca 1914 r. o dopuszczenie go do lektoratu niemieckiego, argumentując, że według nowych przepisów wszyscy kandydaci na nauczycieli muszą zaliczyć czterogodzinny lektorat z języka wykładowego, o ile ten nie jest ich językiem ojczystym, co w p rzypadku języka niemieckiego dotyczyło większości lwowskich studentów. Po pozytywnej, lecz – być

Il. 6. Pismo do Emila Assmanna w sprawie objęcia posady asystenta młodszego w Katedrze Filologii Niemieckiej (1931)

może przez wydarzenia wojenne – opóźnionej odpowiedzi ministerstwa z 21 g rudnia 1915 r. Zagajewski jeszcze w semestrze zimowym 1915/16 rozpoczął zajęcia114. Prowadził lektorat przez następne 23 lata, zazwyczaj w w ymiarze czterech, niekiedy dwóch lub –k iedy chętnych było za dużo – sześciu godzin tygodniowo115. Według jego sprawozdań semestralnych zajęcia opierały się przede wszystkim na lekturze tekstów literackich kanonicznych autorów dziewiętnastowiecznych lub tekstów politycznych i k rajoznawczych, z elementami fonetyki, gramatyki, oraz na tłumaczeniach (m.in. konstytucji polskiej lub opowiadań Marii Konopnickiej). Czasem studenci pisali prace seminaryjne z tematów związanych z lekturami, np. o psychologii dziecka w Zielonym Henryku Gottfrieda Kellera lub o postaciach kobiecych w młodzieńczych dramatach Schillera. W pewnym sensie Zagajewski wypełniał lukę w ofercie dydaktycznej germanistyki lwowskiej,

113 DALO, z. 26, op. 5, spr. 36, k. 57, AUWR_UA_000_26_0_5_36_49150&view=single&p=61.

114 DALO, z. 26, op. 5, spr. 697, k. 1–10 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_697_52166&view=single&p=3.

115 DALO, z. 26, op. 5, spr. 697, k. 45 recto + verso, 92, 145–146 verso, 151–152, AUWR_UA_000_26 _0_5_697_52166&view=single&p=47.

gdyż – jak kiedyś sam zauważył – „lektorat bowiem, prowadzony sumiennie, daje nader dużo pracy, zwłaszcza wobec braku profesora nowożytnej literatury niemieckiej”116. Mimo to Zagajewski ciągle musiał się zmagać z niekorzystnymi warunkami zatrudnienia, co pokazuje wiele dokumentów z jego teczki osobowej. Na początku miał, według Ministerstwa WiO, uczyć bez wynagrodzenia, pozwolono mu jedynie pobierać czesne od uczestników, co on jednak uważał za niegodne wobec ich sytuacji materialnej, zwłaszcza podczas wojny. Z wnioskowanej kwoty 800 koron przyznano mu 5 kwietnia 1917 r. remunerację w w ysokości 500 koron, przeciwko czemu niezwykle ostro protestuje pod adresem ministerstwa i g rozi poniechaniem lektoratu. Po odpowiedzi ministerstwa z 18 czerwca 1917 r., które ponownie odrzuca wyższe wynagrodzenie dla Zagajewskiego i oczekuje, w związku z niestosownym wyrażaniem się przez niego, nowej propozycji obsadzenia lektoratu, dziekanat stara się załagodzić sprawę i zatrzymać Zagajewskiego, gdyż prawdopodobnie niemożliwe byłoby znalezienie nowego lektora w czasie wojny. Po 1918 r. sprawa ucichła, bo, jak pisze Zagajewski 3 k wietnia 1919 do dziekanatu, „z rządem polskim nie ma […] zamiaru drożyć się o remunerację”. Skarży się natomiast, że co semestr wypłata wynagrodzenia wymaga wielu formalności oraz że otrzymuje je dopiero po pół roku z dołu, i to jeszcze z opóźnieniem, ponieważ administracja uczelniana potrzebuje dwóch miesięcy na rozliczenie. W n iektórych semestrach jest nadmiernie obciążony pracą, gdyż jako wizytator szkół handlowych musi często wyjeżdżać w delegacje, co wiąże się z koniecznością odwoływania zajęć i nadrabiania ich w późniejszym terminie; w roku 1925/26 otrzymuje też urlop od zajęć, żeby mógł nieco odpocząć. Mimo tych wszystkich niedogodności Zagajewski przez 23 lata świadczył ważną pracę na rzecz instytutu i przede wszystkim studentów, co pokazuje, jak istotni dla seminarium germanistycznego byli tacy pracownicy jak on117.

Zakończenie

Kiedy pod koniec czerwca 1938 r. Dollmayr opuścił – jak się później okazało – nie tylko na okres planowanego urlopu, lecz na zawsze Lwów, wysunął kandydaturę Jerzego Kuryłowicza (1895–1978)118 na kuratora instytutu germanistyki119. Wybitny językoznawca

116 DALO, z. 26, op. 5, spr. 697, k. 34 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_697_52166&view=single&p=36.

117 W literaturze na temat germanistyki lwowskiej pojawia się również informacja, że pisarz, tłumacz, krytyk oraz profesor gimnazjalny Herman Sternbach był w latach 1931–1941 docentem UL (Kleczkowski 1948: 36; Kłańska 2005: 472; Sroka 2012: 597). O ile byłby niewątpliwie osobą predysponowaną do takiej działalności, jak pokazuje jego biogram autorstwa Marii Kłańskiej (2005), spisy wykładów oraz składy uniwersyteckie UL z lat 30. XX w. niestety nie potwierdzają tego faktu.

118 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1023, AUWR_UA_000_26_0_5_1023_56811.

119 DALO, z. 26, op. 5, spr. 596, k. 152 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_596_52185&view=single&p=156.

oferował w nadchodzącym roku akademickim zajęcia z historii języka niemieckiego oraz z lektury tekstów starogermańskich (por. Spis UJK: 1938/39).

Podczas drugiej wojny światowej, dokładnie od 30 stycznia 1940 r. do 30 czerwca 1941 r. oraz od 1 sierpnia 1944 r. do 30 g rudnia 1945 r., czyli podczas obu okupacji sowieckich, docentem120 w instytucie germanistyki był wspomniany już uczeń Wernera – Zdzisław Żygulski. Habilitował się on we Lwowie w czerwcu 1939 r. na podstawie pracy o t ragicznym patosie u Friedricha Schillera (Schillers tragisches Pathos)121. Jednak już

Il. 7. Zdzisław Żygulski

18 sierpnia 1945 r. Żygulski poinformował rektora UL, że w z wiązku z planowanym wyjazdem do Polski nie

będzie prowadził w nadchodzącym semestrze zimowym żadnych zajęć. Wkrótce opuścił Lwów. Od 1 listopada 1945 r. pracował na Uniwersytecie Łódzkim (Kunicki 2011: 93–98), gdzie stworzył Katedrę Filologii Germańskiej i został jej pierwszym kierownikiem.

Po 1945 r. to uczniowie Wiktora Dollmayra Bohdan Zadorożny (ukr. Богдaн Зaдoжoний) (1914–2008) i Olha Ripecka (ukr. Oльгa Рiпецькa) (1918–2011) kontynuowali dzieje germanistyki lwowskiej (Максимчук, Петращук, Сулим 2013: 315–316).

Przez cały okres swojego istnienia germanistyka lwowska musiała się zmagać z typowymi dla filologii obcych problemami, czyli przede wszystkim ze zróżnicowanym poziomem znajomości języka niemieckiego wśród studentów. Dla koncepcji zajęć oznaczało to, że w pierwszej kolejności musiały one umożliwiać studentom nabywanie określonych kompetencji językowych, co pracę literaturoznawczą odsuwało na nieco dalszy plan. Kwestia ta widoczna była już za czasów Hlocha, jego następca Janota zaś starał się znaleźć odpowiedź na ten stan rzeczy, opracowując nowy statut dla seminarium germanistyki.

Przez wiele lat nad funkcjonowaniem germanistyki ciążyła napięta sytuacja narodowościowa i językowa na Uniwersytecie Lwowskim, zwłaszcza po 1871 r., kiedy oficjalnymi językami nauki stały się polski i u kraiński, a niemiecki zaczął być wypierany z ż ycia uniwersyteckiego. Czy rzeczywiście podejmowano starania, żeby także na germanistyce zajęcia odbywały się po polsku, należałoby dokładniej zbadać, sam konflikt wybuchł natomiast po raz pierwszy, kiedy szukano następcy Janoty, który

120 Tomasz Ł. Sroka podaje, że w latach 1944–1945 Żygulski był także kierownikiem germanistyki. Zob. Sroka (2012: 597).

121 Prawdopodobnie była to właśnie habilitacja Żygulskiego, w związku z którą Dollmayr usprawiedliwił swoją nieobecność.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 596, k. 166, AUWR_UA_000_26_0_5_596_52185&view=single&p=170.

prawdopodobnie był jedynym polskim profesorem germanistyki we Lwowie przed 1945 r. W osobie Sauera pojawił się wprawdzie wówczas bardzo zdolny austriacki germanista, który jednak nie zyskał akceptacji miejscowego środowiska akademickiego, przede wszystkim dlatego, że wzbraniał się przed nauką polskiego. Usilne poszukiwania polskiego kandydata, którym mogliby być Zipper lub Kawczyński, nie powiodły się i pozostawiły pewien niesmak, jak w przypadku Zippera. W nieco słabszym odcieniu konflikt językowo-narodowościowy był widoczny na początku lat 20., kiedy wydział nie chciał się zgodzić na powołanie Petzolda na drugiego profesora germanistyki, przeznaczając ten wakat dla anglisty.

Germanistyka lwowska przez większość swojej historii była obsadzona tylko przez jednego profesora, który musiał w z wiązku z t ym opiekować się dużą liczbą studentów i oferować zajęcia zarówno ze starszej, jak i nowszej literatury niemieckojęzycznej oraz z literaturoznawstwa i językoznawstwa. Tylko w niektórych okresach instytut zatrudniał dwóch profesorów albo dodatkowego docenta prywatnego lub lektora, bez których całościowa realizacja programu studiów często byłaby niemożliwa.

Niemniej germanistyka lwowska miała także długie okresy spokojnego rozwoju, jak podczas 27-letnich profesur Wernera i Dollmayra, pomimo że pierwszy z nich nie mógł w pełni realizować swoich planów naukowych i dydaktycznych ze względu na rosnące problemy zdrowotne, drugiemu zaś przyszło działać w czasach przełomów i politycznych zawirowań pierwszych dekad XX w. Obaj jednak znaleźli sposób harmonijnego funkcjonowania w lwowskim środowisku akademickim, który, szczególnie w w ypadku Wernera, charakteryzował się wzajemnym szacunkiem. Warto też zaznaczyć, że lwowska germanistyka wykształciła wiele osób, które później odgrywały ważną rolę w nauce i k ulturze Polski w X X w. – tytułem przykładu można wymienić Zygmunta Łempickiego, długoletniego kierownika seminarium germanistycznego na Uniwersytecie Warszawskim, czy Zdzisława Żygulskiego, po drugiej wojnie światowej kierownika katedry germanistyki na Uniwersytecie Łódzkim, a t akże Uniwersytecie Wrocławskim.

Bibliografia

Źródła archiwalne i rękopiśmienne

AAN – Archiwum Akt Nowych

MWRiOP, sygn. 2/14/0/6/2239 – Dollmayr Wiktor

AGAD – Archiwum Główne Akt Dawnych

C.K. MWiO, z. 304, sygn. 103u – Seminare Lemberg. Uniwersytet Lwowski, Wydział filozoficzny, seminaria (w ukł. alf. G–R), 1851–1895

C.K. MWiO, z. 304, sygn. 116u – Uniwersytet Lwowski. Katedry (niem. ukł. alf.), 1896–1918

C.K. MWiO, z. 304, sygn. 118u – Uniwersytet Lwowski. Wydział filozoficzny. Personalia profesorów (lit. A–G), 1871–1918

C.K. MWiO, z. 304, sygn. 120u – Uniwersytet Lwowski. Wydział filozoficzny. Personalia profesorów (alf., lit. O–R), 1896–1918

C.K. MWiO, z. 304, sygn. 121u – Uniwersytet Lwowski. Wydział filozoficzny. Personalia profesorów (lit. S, T). (Filozofia), 1871–1917

C.K. MWiO, z. 304, sygn. 122u – Uniwersytet Lwowski. Wydział filozoficzny. Personalia profesorów (lit. U–Z), 1871–1913

ALNUIF – Archiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki (ukr. Архiв Львiвcькoгo нaціoнaльнoгo унівepcитeту iмeнi Івaнa Фpaнкa)

Zespół P-119, opis 1: Sprawy osobowe pracowników z. P-119, op.1, spr. 80 − Kleiner Juliusz

AVA – Ogólne Archiwum Administracyjne (niem. Allgemeines Verwaltungsarchiv) sygn. AT-OeStA/AVA Unterricht StHK Teil 1 A 37/6 – Universität Lemberg (Sign. 5) 1777–1791, Deutsche Sprache und Literatur (1784)

BJ – Biblioteka Jagiellońska

rps 6545 IV – List do Józefa Ignacego Kraszewskiego (17 września 1877 r.), [w:] Korespondencja Józefa Ignacego Kraszewskiego, seria III: Listy z lat 1863–1887, t. 85: Z–Ż (Załuski–Żuliński), k. 391–398 (mikrofilm Biblioteki Narodowej 9741)

DALO − Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego (ukr. Дepжaвний apxiв Львiвcькoї oблacтi)

Zespół 26, opis 5: Sprawy personalne grona profesorskiego i urzędników

z. 26, op. 5, spr. 25 − Antoniewicz Bołoz Jan

z. 26, op. 5, spr. 36 − Assmann Emil

z. 26, op. 5, spr. 152 − Bochnik Janina

z. 26, op. 5, spr. 164 − Bruchnalski Wilhelm

z. 26, op. 5, spr. 2059 − Czerkawski Euzebiusz

z. 26, op. 5, spr. 2019 − Ćwikliński Ludwik

z. 26, op. 5, spr. 596 − Dollmayr Wiktor

z. 26, op. 5, spr. 812, 813 − Kasprowicz Jan

z. 26, op. 5, spr. 776 − Kawczyński Maksymilian

z. 26, op. 5, spr. 847, 848 − Kleiner Juliusz

z. 26, op. 5, spr. 946 − Kotula Rudolf

z. 26, op. 5, spr. 1005 − Kulczyński Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 1023 − Kuryłowicz Jerzy

z. 26, op. 5, spr. 1111 − Liske Ksawery

z. 26, op. 5, spr. 1178 − Małecki Antoni

z. 26, op. 5, spr. 1321 − Nawrocka Maria

z. 26, op. 5, spr. 1396 − Ogonowski Emilian

z. 26, op. 5, spr. 1472 − Pebal Leopold

z. 26, op. 5, spr. 1489 − Petzold Emil

z. 26, op. 5, spr. 1512 − Pilat Roman

z. 26, op. 5, spr. 2099 − Schatz Józef

z. 26, op. 5, spr. 2091 − Szaraniewicz Izydor

z. 26, op. 5, spr. 1860, 1861 − Twardowski Kazimierz

z. 26, op. 5, spr. 1923 − Umlauf Leopold

z. 26, op. 5, spr. 241 − Werner Ryszard

z. 26, op. 5, spr. 223 − Weyberg Zygmunt

z. 26, op. 5, spr. 697 − Zagajewski Karol

z. 26, op. 5, spr. 2024 − Zehnmark Ludwik

z. 26, op. 5, spr. 2035 − Zipper Albert

Opracowania. Źródła drukowane i internetowe

Akademische (1864/65): Akademische Behörden an der k.k. Universität zu Lemberg, sammt der Ordnung der Vorlesungen an derselben im Sommer-Semester des Studien-Jahres 1864/65, Lemberg 1864

[https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/466241/edition/374778/content] [dostęp online: 12.04.2022].

Akademische (1870/71): Akademische Behörden an der k.k. Universität zu Lemberg, sammt der Ordnung der Vorlesungen an derselben im Winter-Semester des Studien-Jahres 1870/71, Lemberg 1870

[https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/466254/edition/375077/content] [dostęp online: 12.04.2022].

Bieńkowski Wiesław (1980): Emil Petzold, [w:] Internetowy polski słownik biograficzny [https://www.ipsb.nina.gov.pl/Home/] [dostęp online: 10.10.2024].

Czerny Zygmunt (1990): Kawczyński Maksymilian (1842–1906), [w:] Polski słownik biograficzny, red. W. Konopczyński et al., t. 12, Wrocław –Warszawa−Kraków, 241–243.

Eberharter Markus (2020): Biografia translatorska Alberta Zippera (1855–1936), [w:] Wyjść tłumaczowi naprzeciw. Miejsce tłumacza w najnowszych badaniach translatologicznych, red. J. Kita-Huber, R. Makarska, Kraków, 93–109.

Eberharter Markus (2021): Akteure und Inhalte der literaturwissenschaftlichen Lemberger Germanistik vor 1914. Forschungsstand und Perspektiven, [w:] Institutionen – Praktiken –Biographien. Verankerung und Profilierung der germanistischen Forschung und Lehre, red. U. Korn, K. Żarski, Wiesbaden, 35–60.

Eberharter Markus (2023): Die landes- und naturkundlichen Interessen des Lemberger Germanisten Eugeniusz Janota (1823–1878), [w:] Natur – Geist und Macht. Aspekte des vielgestaltigen Phänomens, red. B. Giblak, K. Żarski, Wiesbaden, 521–532.

Egglmeier Herbert H. (1994): Entwicklungslinien der neueren deutschen Literaturwissenschaft in Österreich in der zweiten Hälfte des 19. Jahrhunderts und zu Beginn des 20. Jahrhunderts. Institutionelles – Wissenschaftspolitisches – Bildungsgeschichtliches, [w:] Wissenschaftsgeschichte der Germanistik im 19. Jahrhundert, red. J. Fohrmann, Wilhelm Voßkam, Stuttgart−Weimar, 204–235.

Finkel Ludwik (1894): Historia Uniwersytetu Lwowskiego do r. 1869, cz. 1, [w:] L. Finkel, S. Starzyński, Historia Uniwersytetu Lwowskiego, Lwów, 3–351 [https://polona.pl/item/historya-uniwersytetu-lwowskiego,NDkxMDMz] [dostęp online: 11.10.2019].

Hahn Wiktor (1912): Kronika Uniwersytetu Lwowskiego, t. 2: (1898/9−1909/10), zestawił…, Lwów [https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/469438/edition/381533/content] [dostęp online: 25.09.2023].

Irzykowski Karol (1904): Jubileusz Prof. Wernera, „Gazeta Lwowska” 246 [https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/32714/edition/27153/content] [dostęp online: 20.04.2023].

Kleczkowski Adam (1948): Germanistyka, anglistyka i skandynawistyka w Polsce, Kraków. Kłańska Maria (2005): Sternbach Herman (1880–1942), [w:] Polski słownik biograficzny, red. E. Aleksandrowska et al., t. 43, Warszawa–Kraków, 471–473.

König Christoph, red., (2003): Dollmayr Viktor, [w:] Internationales Germanistenlexikon, red. i wstęp Ch. König, t. 1: A–G, Berlin−New York, 396–397.

Kraszewski Józef Ignacy (1881): Listy J.I. Kraszewskiego. Kwiecień 1881, „Kłosy. Czasopismo tygodniowe ilustrowane” 825, 247–250.

Kunicki Wojciech (2011): Zdzisław Żygulski (1888–1975), [w:] Germanistik in Polen. Zur Fachgeschichte einer literaturwissenschaftlichen Auslandsgermanistik – 18 Porträts, red. W. Kunicki, M. Zybura, Osnabrück, 93–112.

Łempicki Zygmunt (1932): Ś.P. Emil Petzold, „Neofilolog” 4, 231.

Nottscheid Mirko (2011): „Seltsame Begegnung im Polenlande“ – August Sauer in Lemberg. Die unveröffentlichte Korrespondenz mit Wilhelm Scherer als Quelle für eine wenig bekannte

Phase seiner wissenschaftlichen Biografie, [w:] August Sauer (1855–1926). Ein Intellektueller in Prag zwischen Kultur- und Wissenschaftspolitik, red. S. Höhne, Wien, 105–132.

Röskau-Rydel Isabel (1993): Kultur an der Peripherie des Habsburger Reiches. Die Geschichte des Bildungswesens und der kulturellen Einrichtungen in Lemberg von 1772 bis 1848, Wiesbaden.

Sadkowska Katarzyna (2007): Irzykowski i inni. Twórczość Fryderyka Hebbla w Polsce 1890–1939, Kraków.

Sadkowska Katarzyna, Sauerland Karol (2003): Werner Richard Maria, [w:] Internationales Germanistenlexikon, red. i wstęp Ch. König, t. 3: R–Z, Berlin−New York, 2016–2018.

Sauerland Karol (1991): Deutsch-polnische Symbiosen. Groddeck, Linde, R.M. Werner u.a., „Zeitschrift für Literaturwissenschaft und Linguistik” 82, 133–137.

Sieradzki Włodzimierz (1925): Kronika Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie za rok szkolny 1924/25, Lwów.

Skład i program wykładów (1883/84): Skład personelu i program wykładów w letniem półroczu 1883/84. C.K. Uniwersytet imienia Cesarza Franciszka I, Lwów 1884 [https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/434360/edition/347321/content] [dostęp online: 12.04.2022].

Skład i program wykładów (1891/92): Skład personelu i program wykładów w półroczu zimowem 1891/92. C.K. Uniwersytet imienia Cesarza Franciszka I, Lwów 1891 [https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/434429/edition/347348/content] [dostęp online: 12.04.2022].

Spis UJK (1938/39): Spis wykładów w roku akademickim 1938/39. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, Lwów 1938 [https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/434918/edition/347907/content] [dostęp online: 12.04.2022].

Sroka Łukasz Tomasz (2012): Wydział Humanistyczny, [w:] Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, red., wstęp i zakończenie A. Redzik, Kraków, 551–666.

Starnawski Jerzy (1997): Sylwetki lwowskich historyków literatury, Łódź.

Starzyński Stanisław (1894), Historia Uniwersytetu Lwowskiego 1869–1894, cz. 2, [w:] L. Finkel, S. Starzyński, Historia Uniwersytetu Lwowskiego, cz. 1–2, Lwów, 3–417. [https://polona.pl/item-view/de327a61-f268-4fa8-8814-b180ed6b1e83?page=0] [dostęp online: 11.03.2025].

Strakosch-Graßmann Gustav (1905): Geschichte des österreichischen Unterrichtswesens, Wien.

Tuschel Eliza (1980): Die Anfänge der polnischen und der deutschen Literaturwissenschaft in den Randgebieten Altösterreichs (an den Universitäten Krakau und Lemberg) 1848–1914, [nieopublikowana praca doktorska], Uniwersytet Wiedeński.

Wolf Gerson (1892): Geschichte der Lemberger Universität von ihrer Gründung 1784 bis 1848, [w:] idem, Kleine historische Schriften, Wien, 1–47.

Wurzbach Constant von (1887): Werner, Richard Maria, [w:] idem, Biographisches Lexikon des Kaiserthums Oesterreich, t. 55, Wien, 69–72.

Żygulski Zdzisław (1959): Garść wspomnień, [w:] Germanica Wratislaviensia III. Księga Pamiątkowa ku czci Zdzisława Żygulskiego i Jana Pipreka z okazji 45-lecia pracy naukowej i pedagogicznej oraz 70-lecia ich urodzin, Zeszyty Naukowe, seria A, nr 20, Wrocław, 7–13.

Żygulski Zdzisław (1991): Sto lat filologii germańskiej w Polsce (1870–1970), [w:] Z dziejów germanistyki historycznoliterackiej w Polsce. Studia i materiały, red. K. Kuczyński, Łódź, 7–26.

Максимчук Богдан, Петращук Наталія, Сулим Володимир (2013): Zur Geschichte der Lwiwer Germanistik: Generationen und Traditionslinien, „Вісник Львівського університету. Серія історична” 49: Ювілейне видання

350-річчя Львівського університету, 311−318.

Spis ilustracji

1. Pismo do Kolegium Profesorów w sprawie mianowania Ryszarda Wernera (1883)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 241, k. 5.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_241_51659& view=single&p=5&browser=seadragon. ................................................................. 308

2. Pismo Romana Pilata do Augusta Sauera o mianowaniu Ryszarda Wernera profesorem nadzwyczajnym języka i literatury niemieckiej na UL (1883)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 241, k. 5.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_241_51659& view=single&p=7&browser=seadragon .................................................................. 308

3. Józef Schatz

[ https://de.wikipedia.org/wiki/Josef_Schatz_(Germanist)] (domena publiczna) 313

4. Wiktor Dollmayr (Österreichische Akademie der Wissenschaften/BAS:IS/Alm 114 (1964), s. 386–387) ................................................................................................... 316

5. Pierwsza strona protokołu Kolegium Profesorów Wydziału Filozoficznego z 11 grudnia 1913 r. z przewodu habilitacyjnego Emila Petzolda (1913)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1489, k. 5.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1489_56737& view=single&p=4&browser=seadragon .................................................................. 320

6. Pismo do Emila Assmanna w sprawie objęcia posady asystenta młodszego w Katedrze Filologii Niemieckiej (1931)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 36, k. 4. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_36_49150& view=single&p=7&browser=seadragon .................................................................. 324

7. Zdzisław Żygulski (Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego, sygn. 138/Żygulski

Zdzisław, fot. s. 1).....................................................................................................

DOI: 10.34616/151540

Tomasz Krzyżowski

Polska Akademia Umiejętności

ORCID 0000-0001-7193-5661

Orientalistyka na Uniwersytecie Lwowskim

Orientalistyka obejmuje szeroki wachlarz zagadnień z zakresu języka, literatury, filozofii, historii, antropologii, polityki itp. Bliskiego Wschodu, Azji oraz Zachodniej i Północnej Afryki. Niektóre z gałęzi omawianej dyscypliny naukowej uprawiane były na uniwersytecie we Lwowie, lecz orientalistyka lwowska nie doczekała się dotychczas wnikliwej charakterystyki1. Punktem wyjścia naszych rozważań jest organizacja i dynamika rozwoju studiów orientalistycznych na Uniwersytecie Jana Kazimierza (UJK) w okresie dwudziestolecia międzywojennego, powstanie Instytutu Orientalistycznego (IO), angaż pracowników naukowych i lektorów języków orientalnych, rozbudowa zaplecza naukowego oraz oferty dydaktycznej. Umożliwi to przedstawienie aktywności środowiska orientalistów skupionych w lwowskiej Alma Mater w szerszym kontekście, jak również ułatwi podsumowanie ich dokonań u progu wybuchu II wojny światowej i okresie tzw. pierwszej okupacji sowieckiej (1939–1941) stanowiącej epilog działalności polskiego środowiska orientalistycznego we Lwowie.

Do XX w. na Uniwersytecie Lwowskim orientalistyka nie miała charakteru zorganizowanego. Niemniej należy wspomnieć o badaczach zainteresowanych historią i kulturą Wschodu, których aktywność na tym polu zyskała międzynarodowe uznanie. Ze Lwowa pochodził Michał Boym (1614–1659) – misjonarz katolicki i orientalista, którego prace do dziś stanowią cenne źródło wiedzy z historii, etnografii, kultury, botaniki czy językoznawstwa Dalekiego Wschodu w XVII stuleciu. Ciekawą i zasłużoną postacią był także lwowianin Wojciech Bobowski (1610–1675) – tłumacz z języków orientalnych, poeta, znawca i nauczyciel muzyki tureckiej oraz autor słowników tureckich mieszkający w Stambule.

1 Realizacji nie doczekała się także planowana przez Tadeusza Lewickiego monografia lwowskiej orientalistyki (Lewicki 1985: 7).

Tomasz Krzyżowski

Regularnie wykłady i ćwiczenia z języków starożytnego Wschodu prowadzono na Wydziale Teologicznym aż do II wojny światowej. W programie studiów przewidziano naukę języków orientalnych: hebrajskiego, syryjskiego, arabskiego, chaldejskiego (aramejskiego). Celem tych zajęć było przygotowanie studentów teologii do pracy duszpasterskiej ( Wołczański 2018: 150–153). Wykładowcy wspomnianych przedmiotów skupiali się przede wszystkim na dydaktyce, tylko nieliczni prowadzili badania naukowe i publikowali ich wyniki (Козицький 2010: 391).

Il. 1. Uczestnicy lektoratu języka ormiańskiego na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie w latach 1904/05–1929/30 z okazji dwudziestopięciolecia wprowadzenia lektoratu Od lewej siedzą: Bohdan Janusz, Jakub Bohosiewicz, ks. Bogdan Dawidowicz, Roman Barącz, Jakub Moszoro, Mikołaj Mojzesowicz; od lewej stoją: Kajetan Zachariasiewicz, Stanisław Zachariasiewicz, Krzysztof Donigiewicz, Dominik Janowicz, Zbigniew Bober, Stanisław Donigiewicz, Franciszek Zachariasiewicz

W aktywność mającą na celu zorganizowanie we Lwowie profesjonalnego ośrodka badawczego z interesującej nas problematyki wpisuje się działalność Jana Grzegorzewskiego (ok. 1850–1922) – orientalisty i k rajoznawcy, który od końca XIX w. podejmował w tej dziedzinie liczne wysiłki. Według jego koncepcji, przy wsparciu finansowym i protekcji Ludwika Krasińskiego (1833–1895), w Instytucie Handlowym we Lwowie planowano zorganizowanie studium języków orientalnych; kolejnym zaś krokiem miało być erygowanie w mieście nad Pełtwią Akademii Orientalistycznej. Planów tych jednak nie udało się zrealizować. W 1904 r. Grzegorzewski wystosował list otwarty do marszałka

Sejmu Galicyjskiego, w którym postulował konieczność utworzenia we Lwowie placówki badawczej podejmującej problematykę wschodnią (Grzegorzewski 1904: 2; Козицький 2010: 392). Tego projektu również nie wcielono w ż ycie. Wiele planów naukowo-organizacyjnych Grzegorzewskiego nie doczekało się wprawdzie realizacji, ale niektóre pomysły kontynuowali lwowscy uczeni w latach późniejszych, dlatego zaliczany jest do prekursorów badań orientalistycznych w ś rodowisku lwowskim (Lewicki 1953: 41; Siemieniec-Gołaś 2022: 29–40; Козицький 2019: 759–776). Sukcesem zakończyły się starania zorganizowania na Wydziale Filozoficznym

Uniwersytetu Lwowskiego lektoratu języka ormiańskiego, za czym lobbował historyk sztuki pochodzenia ormiańskiego Jan Bołoz Antoniewicz (1858–1922)2. Od roku akademickiego 1904/05 do 1932/33 wykłady i ćwiczenia z języka staro- i nowoormiańskiego oraz literatury ormiańskiej prowadził duchowny archidiecezji ormiańskiej we Lwowie ks. Bogdan Dawidowicz (1858–1933)3. Po jego śmierci przez kilka lat zajęcia dydaktyczne kontynuował Garabed Keuprulian (1884–1939)4 – Ormianin z Bułgarii osiadły we Lwowie (Krzyżowski 2020: 259–281).

Il. 2. Świadectwo gimnazjalne Garabeda Keupruliana (1903)

W 1902 r. na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego uzyskał habilitację Gustaw Blatt (1858–1916)5 jako docent gramatyki porównawczej języków indoeuropejskich, który prowadził zajęcia m.in. z podstaw sanskrytu (Тарнавський 2022b: 131). Blatt zmarł w 1916 r., a katedrę objął po nim Andrzej Gawroński (1885–1927)6.

2 DALO, z. 26, op. 5, spr. 25, AUWR_UA_000_26_0_5_25_49162.

3 DALO, z. 26, op. 5, spr. 541, AUWR_UA_000_26_0_5_541_52195

4 DALO, z. 26, op. 5, spr. 841, AUWR_UA_000_26_0_5_841_56845.

5 DALO, z. 26, op. 5, spr. 131, AUWR_UA_000_26_0_5_131_56083

6 DALO, z. 26, op. 5, spr. 334, AUWR_UA_000_26_0_5_334_51638.

W t ym samym roku powstała na Wydziale Filozoficznym katedra języków semickich i historii starosemickiego Wschodu, którą kierował Mojżesz Schorr (1874–1941)7.

Il. 3. Odpis dyplomu doktorskiego Mojżesza Schorra (1898)

Nowe możliwości rozwoju orientalistyki pojawiły się po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. Wówczas środowisko uniwersyteckie spotęgowało wysiłki zmierzające do rozbudowy omawianej dyscypliny naukowej. W memoriale skierowanym w 1919 r. przez senat akademicki do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP) postulowano utworzenie studium orientalistycznego (Lewicki 1953: 48).

Idea zorganizowania od podstaw IO stanowiła wielkie wyzwanie z kilku powodów. Należało zadbać o odpowiednie zaplecze naukowe: erygowanie katedr oraz zapewnienie im finansowania, jak również pozyskanie kompetentnej kadry naukowo-dydaktycznej. Ważnym zadaniem było także zorganizowanie odpowiedniego zaplecza naukowego w postaci specjalistycznych zbiorów bibliotecznych i pomocy naukowych. Rozwój nauk orientalistycznych był możliwy dzięki kilku uczonym, którzy oprócz kompetencji naukowych posiadali także zmysł i zdolności organizacyjne. Spiritus movens przedsięwzięcia był Gawroński, wybitna osobowość, multilingwista, cieszący się estymą różnych kręgów naukowych w kraju i za granicą.

Znaczący wkład wnieśli ponadto: Mojżesz Schorr, Władysław Kotwicz (1872–1944)8, Zygmunt Smogorzewski (1884–1931)9, Stefan Stasiak (1884–1962)10. Cechowała ich ambicja, aby ośrodek lwowski stał się znaczący na światowej mapie instytucji naukowo-badawczych podejmujących problematykę orientalną (Lewicki 1953: 40–41). Plany te sukcesywnie wdrażano, zwłaszcza w pierwszej dekadzie okresu międzywojennego, kiedy erygowano większość katedr i zadbano o skompletowanie kadry pracowniczej (Lewicki 1953: 41).

7 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2143, AUWR_UA_000_26_0_5_2143_62763.

8 DALO, z. 26, op. 5, spr. 944, AUWR_UA_000_26_0_5_944_56823

9 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1759, AUWR_UA_000_26_0_5_1759_56682.

10 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1804, AUWR_UA_000_26_0_5_1804_56673 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 174, AUWR_UA_001_P_119_0_1_174_53823.

W lipcu 1922 r. dziekan Wydziału Filozoficznego UJK zwrócił się do Ministerstwa

WRiOP z pismem, w k tórym zaznaczył, że dąży do tego, aby kierowany przez niego fakultet stał się przodującym ośrodkiem studiów orientalistycznych11. W z wiązku z powyższą deklaracją w kolejnym roku powiększył się skład personalny orientalistów. Wówczas pracę na uniwersytecie rozpoczęli W. Kotwicz i Z. Smogorzewski. Obydwaj byli związani wcześniej z Uniwersytetem Petersburskim; Kotwicz specjalizował się w mongolistyce, natomiast Smogorzewski był znawcą Wschodu muzułmańskiego. Uczeni zostali zatrudnieni w charakterze profesorów zwyczajnych nauk orientalnych i objęli kierownictwo seminariów naukowych (Skład UJK: 1923–1925).

W 1925 r. władze uniwersytetu powołały IO. W sierpniu tegoż roku Ministerstwo WRiOP zaaprobowało regulamin instytutu12 . Dokument określał profil działalności jednostki, której celem było „ułatwienie profesorom i studentom tego uniwersytetu studiów nad Wschodem, stwarzając łączność między seminariami orientalistycznymi i ich bibliotekami”. Instytut obejmował trzy seminaria naukowe (katedry): 1) językoznawstwa porównawczego i filologii indyjskiej, którym kierował A. Gawroński; 2) filologii Dalekiego Wschodu, pod kierunkiem W. Kotwicza; 3) filologii Bliskiego Wschodu kierowanym przez Z. Smogorzewskiego. Zarząd instytutu tworzyli kierownicy poszczególnych katedr, którzy mogli powołać do tego gremium także innych pracowników uczelni oraz studentów. Zarząd odpowiadał za funkcjonowanie instytutu, podział środków finansowych, dbał o zbiory biblioteczne i pomoce naukowe13. Siedziba IO mieściła się na trzecim piętrze budynku przy ul. Tadeusza Kościuszki 9, usytuowanym za głównym gmachem uniwersyteckim. Tam znajdowały się sale wykładowe oraz zbiory biblioteczne. Kierownictwo instytutu tuż po jego powstaniu objął Gawroński, następnie funkcję tę sprawowali kolejno Smogorzewski i Kotwicz (Lewicki 1953: 51).

Poniżej zostaną przedstawione poszczególne katedry (zakłady) zgodnie z chronologią ich powstania oraz pracująca w nich kadra naukowa. W 1916 r. po uzyskaniu profesury przez Mojżesza Schorra utworzono katedrę języków semickich i historii starożytnego semickiego Wschodu. Schorr prowadził wykłady z filologii semickiej, historii i k ultury Palestyny, interpretacji ksiąg Starego Testamentu, kultury babilońskiej (języka, prawa, kosmogonii), języków: arabskiego, aramejskiego, asyryjskiego (Program: 1916–1919; Program UJK: 1919–1925). W 1924 r. Schorr zrezygnował z pracy we Lwowie i przeniósł się do Warszawy14

11 DALO, z. 26, op. 5, spr. 334, k. 40, AUWR_UA_000_26_0_5_334_51638&view=single&p=46

12 Odpis pisma Ministerstwa WRiOP do Dziekana Wydziału Humanistycznego UJK, Warszawa 14 sierpnia 1925 r. ANPAN–PAU, K III – 7/68, brak paginacji.

13 Regulamin Instytutu Orientalistycznego UJK, Lwów 1925. ANPAN–PAU, K III – 7/68, brak paginacji.

14 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2143, k. 135 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_2143_62763&view=single&p=140.

W 1917 r. pracę na Uniwersytecie Lwowskim rozpoczął A. Gawroński, obejmując katedrę językoznawstwa indoeuropejskiego porównawczego i filologii indyjskiej. Jego fenomenalne zdolności i wielka pracowitość pozwoliły mu na opanowanie kilkudziesięciu języków, co stanowiło przepustkę do realizacji szerokich zainteresowań lingwistycznych, z k tórych czołowe miejsce zajmowała orientalistyka (Lewicki 1953: 49). W 1920 r. uzyskał profesurę zwyczajną15. Jego prace naukowe dotyczyły głównie historii literatury indyjskiej w językach zachodnich. Ponadto zajmował się zagadnieniami ogólnojęzykoznawczymi i tłumaczeniami.

Skala zagadnień lingwistycznych podejmowanych przez Gawrońskiego na wykładach i ćwiczeniach dowodzi jego szerokich kompetencji. Prowadził zajęcia z filologii porównawczej języków indoeuropejskich, indologii, literatury indyjskiej, filozofii indyjskiej, historii Indii, literatury perskiej, lektury oskijsko-umbryjskiej oraz zagadnień armenistycznych: gramatyki języka staroormiańskiego (grabaru) wraz z lekturą tekstów (Program UJK: 1917–1919; Program UJK: 1919–1926). Zajęcia prowadził z przerwami, gdyż we znaki dawała mu się postępująca gruźlica, na którą zmarł w 1927 r.

Kolejna zmiana w strukturze IO zaszła w 1929 r 16, kiedy Ministerstwo WRiOP zatwierdziło uchwałę senatu akademickiego o podziale zakładu językoznawstwa indoeuropejskiego i filologii indyjskiej na dwie odrębne katedry (zakłady). Katedrą językoznawstwa indoeuropejskiego ze szczególnym uwzględnieniem języków irańskich objął Jerzy Kuryłowicz (1895–1978)17; katedrę filologii indyjskiej S. Stasiak. Pierwszy z wymienionych był absolwentem studiów językoznawczych we Lwowie, w Wiedniu i Paryżu, w 1923 r. doktoryzował się na UJK, a w 1927 r. uzyskał habilitację z zagadnień dotyczących prajęzyka indoeuropejskiego. Kuryłowicz uważany był za najzdolniejszego ucznia Gawrońskiego, po którego śmierci objął zastępstwo katedry. Katedra Kuryłowicza funkcjonowała poza strukturami IO, jednak jej kierownik oprócz zagadnień językoznawstwa ogólnego podejmował także zagadnienia z filologii orientalnej. Interesował się m.in. językiem arabskim, hebrajskim i ormiańskim, w t ym dialektem Ormian polskich (Lewicki 1953: 52). Kuryłowicz prowadził również zajęcia dydaktyczne z i ranistyki i armenistyki (Program UJK: 1927–1938). Ponadto był wieloletnim sekretarzem Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego oraz członkiem Komisji Orientalistycznej Polskiej Akademii Umiejętności (PAU). Na początku lat trzydziestych otrzymał propozycję pracy w Stanach Zjednoczonych, ale z niej nie skorzystał18

15 DALO, z. 26, op. 5, spr. 334, k. 24, 27, AUWR_UA_000_26_0_5_334_51638&view=single&p=30.

16 Dokumentacja źródłowa w kwestii daty podziału katedry nie daje jednoznacznej odpowiedzi. Podawany jest rok 1925 i 1929. Przypuszczalnie mógł istnieć okres przejściowy, zanim powzięte we Lwowie decyzje zyskały aprobatę ministerstwa.

17 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1023, AUWR_UA_000_26_0_5_1023_56811.

18 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1023, k. 41 recto, 63, AUWR_UA_000_26_0_5_1023_56811&view=single&p=42.

Z katedrą językoznawstwa indoeuropejskiego, jeszcze przed jej podziałem, związany był Eugeniusz Słuszkiewicz (1901–1981)19, który w 1924 r. uzyskał doktorat z indologii na UJK. W latach 1925–1927 doskonalił umiejętności językowe na uczelniach w Paryżu. Po powrocie do Lwowa został asystentem Kuryłowicza. Od 1929 r. Słuszkiewicz prowadził lektorat sanskrytu i w ykłady z literatury indyjskiej. W 1938 r. habilitował się na Uniwersytecie Jagiellońskim z i ndologii 20. Na marginesie warto dodać, że już w okresie lwowskim zainteresował się armenistyką i ogłosił kilka drobnych prac z tej dziedziny (Tryjarski 1983: 11–19).

W 1925 r. Rada Wydziału Humanistycznego (WH) wystąpiła do Ministerstwa

WRiOP z w nioskiem o aprobatę kandydatury Stefana Stasiaka na zastępcę profesora

planowanej katedry filologii indyjskiej ze szczególnym uwzględnieniem kultury i filozofii21 oraz powierzenie mu ćwiczeń seminaryjnych22. Przesłane przy tej okazji dossier kandydata prezentowało się imponująco. W latach 1908–1916 studiował filozofię indyjską na uniwersytetach w Wiedniu, Paryżu i Petersburgu, dzięki czemu poznał indologów z różnych środowisk naukowych. Ponadto był stypendystą w British Museum w Londynie, gdzie analizował rękopisy z zakresu logiki indyjskiej oraz doskonalił swój warsztat badawczy pod kierunkiem Fiodora Szczerbackiego (ros. Фёдор Щербатский) (1866–1942)

na Uniwersytecie w Petersburgu. Studia kontynuował ponownie w Paryżu jako stypendysta École Pratique des Hautes Études, gdzie uzyskał dyplom, który Rada Wydziału Humanistycznego UJK uznała za stopień odpowiadający polskiemu doktoratowi. Stasiak przygotował szereg prac z zakresu folkloru porównawczego Indii, historii Indii Portugalskich w XVI w. oraz edycje podręczników do logiki indyjskiej wraz z komentarzem i przekładem na język francuski. W większości były to maszynopisy złożone do druku 23. Ministerstwo przychyliło się do tej prośby. Równolegle w toku była habilitacja Stasiaka, której podstawą miała być rękopiśmienna rozprawa Ze studiów nad epigrafiką indyjską. Panegiryk Dharanidhary. Recenzja Gawrońskiego była bardzo pochlebna.

19 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1754, AUWR_UA_000_26_0_5_1754_56687

20 E. Słuszkiewicz, Życiorys, Toruń, 5 czerwca 1953.

AUW, K 7860, brak paginacji.

21 Tu pojawia się nieścisłość sygnalizowana już wyżej. Rada Wydziału zwróciła się o obsadzenie katedry choć finalnie jej podział zatwierdzony został w ministerstwie dopiero w 1929 r.

22 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1804, k.7, AUWR_UA_000_26_0_5_1804_56673&view=single&p=10.

23 APAN, III – 197, sygn. 40, k. 27–28.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1804, k. 18–19, AUWR_UA_000_26_0_5_1804_56673&view=single&p=21.

Il. 4. Stefan Stasiak (1931)

Kompetencje naukowe Stasiaka określił następująco: „[…] panuje nad przedmiotem, jak dojrzały uczony o bardzo rozległej skali sądu i w yjątkowej, nawet na dzisiejsze czasy ułatwień bibliotecznych, erudycji”24. Biorąc pod uwagę dorobek naukowy habilitanta referowany przez Gawrońskiego oraz doświadczenie naukowe, Rada Wydziału wniosła do ministerstwa o zatwierdzenie habilitacji oraz o z wolnienie Stasiaka z kolokwium habilitacyjnego i z w ykładu, co należało do rzadkości. 12 stycznia 1927 r. Stasiak otrzymał dekret z ministerstwa potwierdzający jego habilitację jako docenta prywatnego filologii indyjskiej ze szczególnym uwzględnieniem historii kultury i filozofii. 4 g rudnia 1928 r. otrzymał nominację profesorską25 .

Il. 5. Dyplom École Pratique des Hautes Études Stefana Stasiaka (Paryż 1925)

Stasiak odbył szereg wypraw naukowych i kwerend. W latach 1924–1925 prowadził badania nad zabytkami rękopiśmiennymi w Portugalii. W latach 30. wyjeżdżał na badania naukowe do Francji, Anglii, Belgii, Niemiec. W roku akademickim 1935/36 przebywał w Indiach Wschodnich, gdzie zajmował się badaniami języków i k ultury, m.in. w Bhandarkar Oriental Research Institute w P unie26. Należał do kilku organizacji naukowych: Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego (Lwów), Lwowskiego Towarzystwa Naukowego, Komisji Orientalistycznej PAU (Kraków)27, Société Asiatique (Paryż), Indian Society (Londyn), Towarzystw Naukowych w Allahabad i Waranasi (Indie). Brał udział w międzynarodowych sympozjach, m.in. w kongresach orientalistycznych w R zymie i Mysuru w I ndiach (1935)28. Biegle posługiwał się językiem francuskim, angielskim, portugalskim, niemieckim, rosyjskim, duńskim, szwedzkim, holenderskim, hiszpańskim,

24 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1804, k. 21, AUWR_UA_000_26_0_5_1804_56673&view=single&p=24

25 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1804, k. 25, AUWR_UA_000_26_0_5_1804_56673&view=single&p=28.

26 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1804, k. 80, 108, AUWR_UA_000_26_0_5_1804_56673&view=single&p=84

27 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 174, k. 10–11, AUWR_UA_001_P_119_0_1_174_53823&view=single&p=15

28 APAN, III – 197, sygn. 26, k. 78; sygn. 40, k. 6.

w piśmie zaś językami klasycznymi, sanskrytem, językami nowoindyjskimi, tybetańskim oraz „innymi językami wschodnimi” 29 . Stasiak był znakomitym, oddanym studentom dydaktykiem. Prowadził zajęcia z sanskrytu, gramatyki języków nowoindyjskich (hindi i bengali), analizy dzieł literackich (Bhagawadgita, Mahabharata, Rygweda), filozofii i logiki indyjskiej (m.in. sankhja, joga, wedanta), astrologii, logiki i epistemologii buddyjskiej. W jego ofercie dydaktycznej znalazło się szereg zagadnień z zakresu kultury i sztuki indyjskiej, estetyki, ikonografii, symboliki, mistyki, archeologii, religioznawstwa porównawczego, języka palijskiego, a t akże paleografii i e pigrafiki oraz seminaria z h istorii literatury i filozofii indyjskiej, staroindyjskie, historii sztuki i religii indyjskich (Program UJK: 1926–1939). Na zajęcia do Stasiaka uczęszczali m.in.: Tadeusz Lewicki (1906–1992)30, Franciszek Machalski (1904–1979)31, Arnold Kunst (1903–1981)32, Ludwik Skurzak (1901–1979)33, Jan Tuczyński (1918–2003) – historyk literatury polskiej, późniejszy profesor, ks. Franciszek Tokarz – kapłan archidiecezji ormiańskiej, który po kilku latach spędzonych we Lwowie kontynuował studia orientalistyczne w Krakowie (Lewicki 1985: 6).

Początkowo Zakład Filologii Indyjskiej nie posiadał asystentury, dlatego między kierownikami Katedry Bliskiego Wschodu i Katedry Filologii Indyjskiej była niepisana

umowa, że asystent przydzielony do pierwszego z wymienionych zakładów będzie w miarę możliwości pracował także w drugiej katedrze. Tak było m.in. w przypadku asystenta Rudolfa Ranoszka (1894–1986)34.

Dopiero po likwidacja Katedry Bliskiego Wschodu kierownik Zakładu Filologii i Kultury Indyjskiej Stasiak zwrócił się do Rady WH z prośbą o mianowanie asystenta lub jego zastępcy. Argumentował, że brak asystenta uniemożliwia właściwy rozwój i skuteczną pracę zakładu z uwagi na prowadzone w n im dwa seminaria naukowe35. Interwencja przyniosła pozytywny skutek i w roku 1934/35 zatrudniono jako asystentkę Ewę Gruber (1908–?)36

29 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 174, k. 22, AUWR_UA_001_P_119_0_1_174_53823&view=single&p=29

30 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1071, AUWR_UA_000_26_0_5_1071_56802. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 100, AUWR_UA_001_P_119_0_1_100_66676.

31 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1227, AUWR_UA_000_26_0_5_1227_56767.

32 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1010, AUWR_UA_000_26_0_5_1010_56815

33 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1738, AUWR_UA_000_26_0_5_1738_56693.

34 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1597, AUWR_UA_000_26_0_5_1597_56721

35 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1804, k. 93, AUWR_UA_000_26_0_5_1804_56673&view=single&p=98.

36 DALO, z. 26, op. 5, spr. 506, AUWR_UA_000_26_0_5_506_52204

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 478, AUWR_UA_001_P_119_0_1_478_66550.

Il. 6. Ewa Gruber (lata 30. XX w.)

W roku 1936/37 zatrudniono na analogicznym stanowisku Mikołaja Ałtuchowa (1912–1983)37, studenta IV roku historii i orientalistyki, który pracował do 1939 r.

W 1923 r. powstała Katedra Filologii Dalekiego Wschodu, którą objął znakomity specjalista Władysław Kotwicz ( Lewicki 1953: 49; Козицький 2007: 87–93). Nazwa katedry nie odpowiadała faktycznemu zakresowi badań i studiów, gdyż koncentrowano się na mongolistyce, a n ie na japonistyce i sinologii. Kotwicz ukończył Uniwersytet w Petersburgu, w 1918 r. otrzymał nominację profesorską38. Odbył kilka wypraw naukowych mających na celu badanie życia Mongołów, Buriatów i Kałmuków oraz nawiązał kontakty z tamtejszymi działaczami naukowymi i społecznymi (Lewicki 1953: 50).

Il. 7. Dyplom I stopnia Władysława Kotwicza (Sankt Petersburg 1896)

W marcu 1922 r. do Kotwicza zwrócił się dziekan Wydziału Filozoficznego UJK Kazimierz Kwietniewski (1873–1942)39, zachęcając go do przyjęcia angażu na UJK. Ponadto odniósł się do propozycji zatrudnienia

Kotwicza na Uniwersytecie Jagiellońskim. Kwietniewski zaznaczył, że z powodu braku specjalistów z orientalistyki rozpraszanie sił naukowych w różnych ośrodkach nie jest wskazane i n ależy skupić je w jednym ośrodku lwowskim40. Kotwicz przyjął propozycję i podjął starania o wyjazd z Rosji sowieckiej oraz przetransportowanie do Lwowa swojej specjalistycznej biblioteki szacowanej na 1500 woluminów. Stwierdził, że księgozbiór mógłby stać się podstawą do zorganizowania działu Dalekiego Wschodu w bibliotece Instytutu Orientalistycznego UJK41. Staraniem Rady Wydziału Filozoficznego UJK 24 marca 1923 r. prezydent Polski mianował Władysława Kotwicza profesorem zwyczajnym nauk orientalistycznych42. Zainteresowany przebywał wówczas jeszcze w Petersburgu, do Lwowa przeniósł się dopiero w listopadzie i w g rudniu objął obowiązki służbowe na UJK.

37 DALO, z. 26, op. 5, spr. 14, AUWR_UA_000_26_0_5_14_49175

38 DALO, z. 26, op. 5, spr. 944, k. 49 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_944_56823&view=single&p=51.

39 DALO, z. 26, op. 5, spr. 825, AUWR_UA_000_26_0_5_825_71136

40 ANPAN–PAU, K III – 19/252, k. 3–4.

41 ANPAN–PAU, K III – 19/252, k. 7.

42 DALO, z. 26, op. 5, spr. 944, k. 3, AUWR_UA_000_26_0_5_944_56823&view=single&p=4.

Program zajęć dydaktycznych Kotwicza prezentuje szeroki wachlarz zagadnień z języka, historii i k ultury ludów koczowniczych Azji oraz języków: mongolskiego, mandżurskiego, ujgurskiego, ponadto dzieje ludów tureckich i t ureckie teksty runiczne (Lewicki 1957: 12). Kotwicz, oprócz tego, że był badaczem i dydaktykiem, okazał się również świetnym organizatorem polskiej orientalistyki. Pełnił funkcję redaktora „Rocznika Orientalistycznego” i prezesa Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego. W latach trzydziestych własnym sumptem wydawał serię „Collectanea Orientalia”. Przyczynił się do rozwoju polskiej szkoły mongolistycznej i w ykształcił kontynuatorów prowadzonych badań, m.in. Mariana Lewickiego (1908–1955)43 (Lewicki 1980: 188).

W latach 1929–1937 w Katedrze Filologii Dalekiego Wschodu pracował na stanowisku zastępcy asystenta, asystenta młodszego i starszego Marian Lewicki. W roku 1937/38 Lewicki przebywał na stypendium zagranicznym z Funduszu Kultury Narodowej44. Jego miejsce zajął w lutym 1938 r. Ludwik Skurzak, magister orientalistyki UJK, po studiach indologicznych w Paryżu45. Skurzak po II wojnie światowej z powodzeniem kontynuował karierę naukową na Uniwersytecie Wrocławskim. W 1939 r. Marian Lewicki wrócił ze studiów zagranicznych i ponownie objął asystenturę 46

Na UJK w omawianym okresie prowadzone były badania naukowe i zajęcia dydaktyczne z języka i kultury Bliskiego Wschodu. W październiku 1921 r. dziekan Wydziału Filozoficznego Kazimierz Kwietniewski w imieniu działającej na wydziale Komisji Orientalistycznej zwrócił się do Zygmunta Smogorzewskiego z propozycją objęcia katedry zwyczajnej Bliskiego Wschodu (muzułmańskiego), przekonując go, że jego przyjazd do Lwowa byłby bardzo korzystny dla rozwoju studiów orientalistycznych na lwowskiej wszechnicy. Rada Wydziału 14 g rudnia 1921 r. uchwaliła podjęcie starań w ministerstwie o profesurę zwyczajną dla Smogorzewskiego. Komisja Orientalistyczna UJK wydała mu bardzo dobrą rekomendację:

Smogorzewski jest jedynym dziś w Polsce znawcą Wschodu muzułmańskiego, zwłaszcza Arabii i Turcji, łączącym gruntowne studia teoretyczne z doskonałą znajomością praktyczną. P. Smogorzewski jest niewątpliwie człowiekiem dojrzałym do objęcia katedry zwyczajnej w każdym uniwersytecie47

43 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1068, AUWR_UA_000_26_0_5_1068_56803 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 99, AUWR_UA_001_P_119_0_1_99_66677.

44 Życiorys Mariana Lewickiego, Kraków 1952. ANPAN–PAU, K III – 7/77, brak paginacji. DALO, z. 26, op. 5, spr. 1068, AUWR_UA_000_26_0_5_1068_56803.

45 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1738, AUWR_UA_000_26_0_5_1738_56693.

46 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 99, k. 6, AUWR_UA_001_P_119_0_1_99_66677&view=single&p=8

47 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1759, k. 1–3, AUWR_UA_000_26_0_5_1759_56682&view=single&p=2.

Dekret z nominacją na profesora zwyczajnego Smogorzewski otrzymał 10 marca 1924 r. Smogorzewski pochodził z Litwy, studiował języki orientalne na Uniwersytecie

Petersburskim, gdzie w 1909 r. ukończył z wyróżnieniem wydział języków wschodnich ze świetną znajomością języka arabskiego, perskiego i tureckiego. Związał się z macierzystą uczelnią i pracował w Katedrze Historii Wschodu Muzułmańskiego, gdzie w 1912 r. został docentem. Rosyjski orientalista Wasilij Bartold (ros. Василий Бартольд) (1869–1930) dostrzegł w młodym adepcie nauki duży potencjał, dlatego skierował go na dalsze studia i kwerendy źródłowe. Jeszcze w 1912 r. Smogorzewski udał się do Paryża i Włoch, aby uzupełnić wiedzę teoretyczną, następnie wyjechał do Afryki Północnej (Algieria, Tunezja, Egipt), gdzie prowadził badania archiwalne i językowe. Ponadto przez krótki czas studiował w Kairze na uniwersytecie arabskim el-Azhar. Jego dalsze plany eksploracji Damaszku i Bagdadu przerwał wybuch I wojny światowej. Będąc obywatelem rosyjskim, został aresztowany i więziony przez Turków; w 1919 r. przedostał się do Paryża i dotarł do Warszawy. Jego doświadczenie i znajomość realiów wschodnich spowodowały, że wkrótce został wysłany na Kaukaz Południowy w ramach misji dyplomatycznej Tytusa Filipowicza. Po powrocie do Polski pracował w Ministerstwie Spraw Zagranicznych jako radca legacyjny i planował wyjazd na misję dyplomatyczną na Wschód. Z powodu perypetii życiowych ostatnich kilku lat dorobek drukowany Smogorzewskiego był stosunkowo skromny. Miał on za to zgromadzony obszerny materiał źródłowy oraz prace rękopiśmienne, m.in. na temat sekt muzułmańskich. Prace drukowane obejmowały trzy pozycje w języku rosyjskim. Dotyczyły filologii i historiografii arabskiej, numizmatyki muzułmańskiej, sekty charydżytów48.

Zainteresowania naukowe Smogorzewskiego koncentrowały się na ruchach społeczno-religijnych w islamie. Prowadził intensywne badania nad sektą ibadytów, poznał jej historię, doktrynę oraz relacje z ortodoksyjnym islamem i jego odłamami religijnymi. Jego wielką zasługą było nabycie i przywiezienie do Polski obszernej kolekcji rękopiśmiennych dzieł ibadyckich, które uległy zniszczeniu w czasie II wojny światowej (Lewicki 1953: 51). W k wietniu 1924 r. via Konstantynopol udał się do Damaszku w celu przywiezienia do Polski zdeponowanych tam zbiorów rękopiśmiennych i archeologicznych. W 1927 r. i w latach późniejszych kontynuował kwerendy naukowe, m.in. w Algierii. Na podróż otrzymał Smogorzewski paszport dyplomatyczny, co miało mu ułatwić dostęp do źródeł historycznych w t amtejszych instytucjach naukowych. Z podróży przywiózł pokaźną kolekcję różnych pamiątek, zwłaszcza kilimów, dywanów, makat i i nnych przedmiotów orientalnych oraz wydawnictw naukowych49. Smogorzewski prowadził wykłady i ćwiczenia z geografii i et nografii Bliskiego Wschodu (analiza źródeł arabskich, tureckich i perskich), gramatyki języka arabskiego

48 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1759, k. 3 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1759_56682&view=single&p=5

49 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1759, k. 69, AUWR_UA_000_26_0_5_1759_56682&view=single&p=59.

na Uniwersytecie Lwowskim

i literatury arabskiej (poezja, Księga tysiąca i jednej nocy, Sunna, Koran), historii islamu (idee polityczne i religijne, analiza dzieł historiograficznych, geograficznych, prawniczych i religijnych), języka i literatury tureckiej i literatury perskiej oraz seminaria: arabistyczne i turkologiczne (Program UJK: 1924–1932).

Smogorzewski zaangażował się w prace Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego; za swoją działalność naukowo-organizacyjną został w 1929 r. odznaczony Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości. Pod koniec lat 20. zachorował na gruźlicę, którą prawdopodobnie zaraził się od swojego przyjaciela Gawrońskiego. Wyjeżdżał wprawdzie na kuracje, m.in. do Tyrolu, ale nie przyniosły one znaczącej poprawy zdrowia. Smogorzewski zmarł w listopadzie 1931 r. (Lewicki 1980: 189)50.

Z Katedrą Bliskiego Wschodu związana była asystentura. Stanowisko to zajmowało kilka osób: Antonina Bogusz (1917–1997)51, Jan Klinger (1904–?)52, Tadeusz Lewicki, Franciszek Machalski, Rebeka Wilbach-Stark (w DALO jako Rena Wilbach) (1904–?)53, Arnold Kunst. Kilka z wymienionych wyżej osób związało swoją ścieżkę zawodową z pracą naukowo-dydaktyczną, uzyskując, już w okresie powojennym, profesury. Lewicki i Machalski pracowali na uniwersytetach w Polsce, Kunst był wykładowcą filozofii indyjskiej i sanskrytu w Londynie i Cambridge, Rebeka Wilbach-Stark po wojnie związała się z Uniwersytetem Hebrajskim w Jerozolimie, gdzie wykładała turkologię (Lewicki 1985: 6–7).

Śmierć Smogorzewskiego była dla lwowskiej orientalistyki niepowetowaną stratą. Osieroconą Katedrą Bliskiego Wschodu kierował przez dwa lata ks. Aleksy Klawek (1890–1969)54, ale narastający kryzys ekonomiczny i wiążące się z tym oszczędności budżetowe uniemożliwiły jej dalsze funkcjonowanie, dlatego decyzją ministerstwa została zlikwidowana. 7 września 1933 r. Rada WH wystosowała pismo do Ministerstwa WRiOP, w którym zaznaczyła, że likwidacja katedry jest dla orientalistyki dotkliwym ciosem i de facto zaprzepaszczeniem wysiłków Gawrońskiego, który dekadę wcześniej przyczynił się do jej erygowania. Członkowie rady okazali jednak zrozumienie dla wdrażania oszczędności budżetowych i postanowili nie oponować. Przy czym wyrazili nadzieję, że w przypadku poprawy sytuacji finansowej ministerstwo zezwoli na przywrócenie wspomnianej katedry (Козицький 2010: 409). Nad likwidacją katedry ubolewał także Stefan Stasiak, który pisząc do dziekana fakultetu humanistycznego, zauważył, że „skreślenie katedry Bliskiego Wschodu uszczupliło poważnie zakres studiów orientalistycznych”55.

50 Został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim (pole 21, nr grobu 622), ale mogiła nie zachowała się do naszych czasów.

51 DALO, z. 26, op. 5, spr. 136, AUWR_UA_000_26_0_5_136_56078

52 DALO, z. 26, op. 5, spr. 863, AUWR_UA_000_26_0_5_863_70244.

53 DALO, z. 26, op. 5, spr. 252, AUWR_UA_000_26_0_5_252_51656 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 452, AUWR_UA_001_P_119_0_1_452_66575.

54 DALO, z. 26, op. 5, spr. 866, AUWR_UA_000_26_0_5_866_49450

55 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1804, k. 140, AUWR_UA_000_26_0_5_1804_56673&view=single&p=145.

Zajęcia dydaktyczne prowadzone dotychczas przez Smogorzewskiego władze fakultetu rozdzieliły między ks. K lawka z Wydziału Teologicznego oraz Kotwicza i St asiaka. Klawek wykłady dla słuchaczy IO rozpoczął kilka lat wcześniej. Od roku akademickiego 1927/28 prowadził zajęcia z zakresu filologii hebrajskiej i a ramejskiej. Ten znakomity i ceniony w środowisku specjalista poszerzył znacznie ofertę dydaktyczną instytutu; wykładał gramatykę języka hebrajskiego, epigrafikę hebrajsko-aramejską, języki: aramejski, syryjski, krytykę tekstów biblijnych. Po Smogorzewskim przejął wykłady z a rabskiego. Pozostałe przedmioty: język turecki wykładał Kotwicz, a język perski – Stasiak (Program UJK: 1927–1939; Lewicki 1953: 51).

Zasługą Smogorzewskiego było sprowadzenie do Lwowa native speakerów języków orientalnych, którzy prowadzili lektoraty. W 1927 r. pracę na UJK rozpoczął Mo-

Il. 8. Mohammed Sadyk

Bej Agabekzadeh

hammed Sadyk Bej Agabekzadeh (w DALO jako Sadyk Bej) (1865–1944)56 – Turek z Azerbejdżanu, dyplomowany lektor Instytutu Języków Wschodnich w Petersburgu, który uczył języków tureckiego, perskiego i a rabskiego (Skład UJK: 1927/28; Lewicki 1953: 53).

W 1931 r. pracę na uniwersytecie rozpoczął pochodzący z A lgierii Ahmed Hadżi Kujder Harbi57 (189758 –1986)59, który przejął lektorat arabskiego po Sadyku Beju. Nowego lektora poznał Smogorzewski podczas swoich podróży do Algierii i zaproponował mu pracę we Lwowie. W styczniu 1935 r. Harbi przeniósł się do Warszawy, w z wiązku z czym lektorat języka arabskiego prowadził absolwent instytutu T. Lewicki (Program UJK: 1936–1937). O lektoracie sanskrytu była już mowa wyżej, od 1929 r. prowadził go E. Słuszkiewicz.

W roku 1936/37 po dekadzie funkcjonowania zniesiono IO. Istniały wówczas tylko dwa zakłady nauk orientalistycznych: Zakład Filologii Indyjskiej kierowany przez Stasiaka oraz Zakład Nauk Orientalistycznych, którym kierował Kotwicz. Ponadto istniał Zakład Językoznawstwa Indoeuropejskiego kierowany przez Kuryłowicza, który, jak wspomniano, wykładał także języki orientalne (Skład UJK: 1936–1938).

Badania naukowe i zajęcia dydaktyczne z tematyki wschodniej nie były wyłącznie domeną IO. Należy także wspomnieć o w ykładach z a syriologii prowadzonych na

56 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1682, AUWR_UA_000_26_0_5_1682_56708

57 Nazwisko występuje także w wariancie: Kherbi.

58 W dokumentach archiwalnych jako rok urodzenia są podawane także daty: 1900 i 1904.

59 DALO, z. 26, op. 5, spr. 377, AUWR_UA_000_26_0_5_377_51625.

Wydziale Teologicznym przez ks. Szczepana Szydelskiego (1872–1967)60, a poświęconych religii asyryjsko-babilońskiej oraz perskim księgom religijnym. Zagadnienia ze starożytnego Bliskiego Wschodu poruszał w swoich wykładach Konstanty Chyliński (1881–1939)61 z Wydziału Filozoficznego (Humanistycznego). Kilka wykładów poświęcił starożytnym cywilizacjom: historii i kulturze Egiptu, Mezopotamii i Persji (Kapełuś 2001: 224–225).

Studia z zakresu orientalistyki trwały cztery lata. Rozporządzenie Ministerstwa WRiOP z 17 września 1927 r. określało ich program. Absolwenci mieli przyswoić wiedzę z gramatyki opisowej oraz interpretacji tekstów wybranego języka orientalnego, poznać literaturę powstałą w języku, w którym się specjalizują, oraz zaznajomić się z etnografią, historią i geografią danego regionu. W przypadku języków żywych mieli obowiązek uczęszczać na lektorat i osiągnąć biegłość językową w mowie i piśmie. W razie potrzeby mogli wybrać języki dodatkowe. Ustawodawca określał, że egzaminy oraz praca magisterska miały dowieść znajomości danego języka oraz źródeł w nim spisanych. Studenci mogli wybrać jedną ze specjalizacji: językową, literacką i historyczną. Na UJK studenci mieli do wyboru sześć grup językowych: filologia wschodu muzułmańskiego (grupa arabsko-turecko-perska), semitologia (grupa arabsko-hebrajsko-aramejska), ałtaistyka (grupy: indyjsko-arabska, indyjsko-irańska, mongolsko-turecka) oraz mongolsko-indyjska (Lewicki 1953: 45).

Jak nadmieniono wyżej, oferta dydaktyczna IO obejmowała szeroki wachlarz zagadnień z zakresu orientalistyki: wykłady i lektoraty z kilkunastu języków i dialektów, historię, kulturę i et nografię krajów orientalnych. Reprezentowane były następujące gałęzie orientalistyki: ałtaistyka, arabistyka, arameistyka, armenistyka, asyrologia, hebraistyka, indologia, iranistyka, mongolistyka, semitologia, turkologia i inne. Pod koniec lat 20. na UJK wprowadzono magisteria, dlatego absolwenci kończyli studia z t ytułem magistra. Aby uzyskać ten tytuł, należało zdać stosowne egzaminy oraz obronić pracę magisterską. Zdawano egzaminy z g ramatyki opisowej języka orientalnego głównego oraz dodatkowego, ponadto z historii literatury, a także z geografii, etnografii i historii zgodnie z obraną specjalnością, np. k rajów arabskich, Indii czy Dalekiego Wschodu. Na egzaminach sprawdzano również wiedzę ogólną z filozofii oraz ogólnych zagadnień językoznawstwa. Do końca roku akademickiego 1938/39 t ytuł magistra filozofii w zakresie orientalistyki uzyskało 25 osób (Тарнавський 2022a: 86–88, 93–94, 98).

Uczęszczanie na niektóre zajęcia językowe wymagało specjalnego przygotowania; w kilku przypadkach to profesor decydował, czy dany student ma wystarczające umiejętności do brania w nich udziału. Przykładowo, żeby uczestniczyć w ćwiczeniach z sanskrytu należało ukończyć gimnazjum klasyczne; aby analizować literaturę sanskrycką, należało uprzednio odbyć kurs z tego języka. Podobnie, żeby uczęszczać na zajęcia z grabaru,

60 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2116, AUWR_UA_000_26_0_5_2116_49368

61 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2016, AUWR_UA_000_26_0_5_2016_62804.

student musiał wykazać się znajomością łaciny i g reki. Warto również nadmienić, że prowadzenie zajęć dydaktycznych mogło sprawiać pewne trudności z powodu braku odpowiednich pomocy naukowych. Przykładowo, ks. Bogdan Dawidowicz – lektor języka ormiańskiego, korzystał z różnych podręczników i słowników wydanych za granicą (Կէտիկ 1905: 28–32) oraz pomógł w przygotowaniu skryptu, który zredagował jego uczeń Stanisław Donigiewicz (1904–1980) (Krzyżowski 2020: 274–275). Sadyk Bej na potrzeby prowadzonych lektoratów opracował podręczniki do nauki języka tureckiego, perskiego i arabskiego (Elementarna gramatyka języka arabskiego, Lwów 1934). Z własnoręcznie opracowanego Podręcznika sanskrytu korzystał także A. Gawroński. Po jego śmierci skrypt został wydany (Kraków 1932), a ponieważ nie stracił na aktualności, doczekał się kilku wznowień.

Na zajęcia z nauk orientalistycznych w porównaniu z innymi instytutami uczęszczało kameralne grono słuchaczy. Liczba studentów oscylowała od kilkunastu do kilkudziesięciu osób. Przykładowo, w roku 1926/27 w seminarium z filologii Bliskiego Wschodu uczestniczyło 14 osób, natomiast w roku 1929/30 liczba wzrosła do 24. W seminarium językoznawstwa indoeuropejskiego w roku 1929/30 brało udział pięć osób, z czego trzy pracowały nad iranistyką, dwie nad zagadnieniami gramatyki porównawczej (Kronika UJK: 1926/27, 1929/30). Większość studentów było narodowości polskiej i ż ydowskiej, studiowali także Ukraińcy i Tatarzy (Тарнавський 2022a: 88).

Niewiele wiadomo o aktywności studentów w zakresie pogłębiania wiedzy czy też jej popularyzacji. Przy IO w latach 20. powstało Polskie Koło Nauk Orientalistycznych, którego opiekunem był Smogorzewski, a przewodniczącym student Tadeusz Lewicki. Po śmierci Smogorzewskiego w 1931 r. Koło straciło opiekuna, a w kolejnych latach przestało istnieć (Program UJK: 1931–1932).

Instytut Orientalistyczny posiadał własną bibliotekę, na którą składały się księgozbiory poszczególnych zakładów naukowych. Gromadzono literaturę naukową, słowniki i fachowe periodyki z poszczególnych działów orientalistyki. Zbiory sukcesywnie powiększano w d rodze zakupu bądź przyjmując darowizny. Szczególnie cenne były donacje profesorów instytutu: Andrzeja Gawrońskiego, Zygmunta Smogorzewskiego, Stefana Stasiaka. Za bibliotekę instytutu odpowiadali asystenci, którzy porządkowali i katalogowali zbiory oraz obsługiwali czytelników. Dane na temat wielkości zbiorów nie są precyzyjne. Biorąc pod uwagę księgozbiory podręczne poszczególnych zakładów na bibliotekę instytutu składało się kilka tysięcy woluminów (Kronika UJK: 1924/25–1926/27, 1929/30). Nie udało się ustalić, czy planowane muzeum IO zostało zorganizowane. Miało ono objąć zbiory etnograficzne Bliskiego i Dalekiego Wschodu oraz zbiory sztuki indyjskiej62.

62 APAN, III – 197, sygn. 26, k. 21.

Epilog dziejów lwowskiej orientalistyki przypada na lata 1939–1941, okres tzw. pierwszej okupacji sowieckiej Lwowa. Wraz z zajęciem we wrześniu 1939 r. miasta Sowieci rozpoczęli wdrażanie zmian w strukturze uniwersytetu. ( Kalbarczyk 1998: 203–204). Reorganizacje objęły także orientalistykę. Po wyjeździe ze Lwowa Kotwicza jedynym samodzielnym pracownikiem naukowym z dawnej kadry lwowskich orientalistów był Stasiak.

Il. 9. Legitymacja Stefana Stasiaka, członka Związku Pracowników Oświaty Szkół Wyższych i Instytutów Naukowych w ZSRR

10 stycznia 1940 r. dawny Zakład Filologii Indyjskiej został przekształcony w Katedrę Orientalistyki, którą niezmiennie kierował Stasiak wspomagany przez kilku asystentów (Тарнавський 2022b: 141). W t ym samym roku wystosował on memoriał do władz uniwersyteckich, wskazując na trudności organizacyjne w procesie kształcenia studentów w z wiązku z nieobsadzeniem działu iranistyki, arabistyki i mongolistyki, co udało się później wcielić w życie63. W omawianym okresie liczba studentów oscylowała w g ranicach 30 osób. W roku 1939/40 studiowało 22 indologów, pięciu arabistów, dwóch turkologów, dwóch semitologów64.

Oprócz kierownika w Katedrze Orientalistyki w latach 1939–1941 zatrudnionych było kilku docentów, laborantów (asystentów) oraz wykładowców: Mojżesz Goliger65 (1894–?) (języki semickie), Ewa Gruber (filologia nowoindyjska), Jakub Kessler66 (1904–?) (filologia staroindyjska), M. K noroz (sinologia), Marian Lewicki (mongolistyka), Tadeusz

63 APAN, III – 197, sygn. 32, k. 148–150.

64 APAN, III – 197, sygn. 32, k.148.

65 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 47, AUWR_UA_001_P_119_0_1_47_53872

66 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 501, AUWR_UA_001_P_119_0_1_501_66531.

Lewicki (arabistyka), Franciszek Machalski (iranistyka), Mohammed Sadyk Bej (języki: arabski, turecki, perski), Rebeka Wilbach-Stark (turkologia), Ludwik Sternbach67 (1909–1981) (filologia staroindyjska), Wołodymyr Szajan68 (ukr. Володимир Шаян) (1908–1974) (filologia staroindyjska), Jewhen Zawałynski69 (pol. Eugeniusz Zawaliński; ukr. Євген Завалинський) (1911–1993) (turkologia)70.

Centralne miejsce w studium zajmowała indologia, którą wybierało najwięcej słuchaczy. Większość przedmiotów wykładał Stasiak, w tym wstęp do sanskrytu, filozofię indyjską, oraz prowadził dwa seminaria naukowe: staroindyjskie i nowoindyjskie71. Jeszcze w październiku 1939 r. wystarał się u władz Wydziału Humanistycznego o utworzenie lektoratu języka nowoindyjskiego urdu i hindi po dwie godziny tygodniowo, które prowadził wspólnie z Ewą Gruber. Gruber prowadziła ponadto zajęcia z historii literatury nowoindyjskiej oraz historii i k ultury Indii72. Z Katedrą Orientalistyki związany był także M. Lewicki – starszy wykładowca języka mongolskiego. Praca na uczelni nie była jedynym źródłem jego dochodów. W swoim życiorysie podaje, że w latach 1939–1940 pracował fizycznie w Państwowym Przedsiębiorstwie Remontowo-Budowlanym, a następnie, aż do czerwca 1946 r., w Spółdzielni Robotniczej „Lwowski Dezynfektor”73. W omawianej katedrze angaż otrzymał także T. Lewicki, który wykładał język arabski74. Do dawnej kadry UJK należała także Rebeka Wilbach-Stark, która od listopada 1939 r. wykładała turkologię75

W lutym 1940 r. pracę rozpoczęło dwóch asystentów specjalizujących się w indologii: Jakub Kessler76 oraz Wołodymyr Szajan77. Niewiele wiadomo o pracy docenta Jewhena Zawałynskiego, absolwenta Instytutu Orientalistycznego UJK ze specjalnością turkologia, który pracę na uniwersytecie rozpoczął w styczniu 1940 r.78 W omawianym okresie na uniwersytecie znalazły także zatrudnienie osoby spoza środowiska przedwojennych lwowskich orientalistów. W lutym 1940 r. docentem filologii semickiej został Mojżesz Goliger79. W podobnym czasie kadrę dydaktyczną omawianej katedry zasilił Ludwik Sternbach, absolwent prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego

67 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 214, AUWR_UA_001_P_119_0_1_214_66618

68 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 601, AUWR_UA_001_P_119_0_1_601_66449

69 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 66, AUWR_UA_001_P_119_0_1_66_53865

70 APAN, III – 197, sygn. 32, k. 37, 148–150.

71 APAN, III – 197, sygn. 32, k. 22.

72 APAN, III – 197, sygn. 32, k. 142–145.

73 Życiorys Mariana Lewickiego, Kraków 1952. ANPAN–PAU, K III – 7/77, brak paginacji.

74 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 100, k. 12, AUWR_UA_001_P_119_0_1_100_66676&view=single&p=18.

75 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 452, k. 6, AUWR_UA_001_P_119_0_1_452_66575&view=single&p=8

76 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 501, k. 3, AUWR_UA_001_P_119_0_1_501_66531&view=single&p=5.

77 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 601, k 3 verso, AUWR_UA_001_P_119_0_1_601_66449&view=single&p=7.

78 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 66, k. 7, AUWR_UA_001_P_119_0_1_66_53865&view=single&p=12

79 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 47, AUWR_UA_001_P_119_0_1_47_53872.

i studiów indologicznych kierowanych przez Helenę Willman-Grabowską (1870–1957), k tórej został asystentem. Prowadził m.in. wspólnie ze Stasiakiem wykład ze staroindyjskiej ekonomii politycznej. W 1941 r. wobec zagrożenia ze strony okupanta niemieckiego ewakuował się ze Lwowa i w raz z rodziną zamieszkał w Bombaju, gdzie wykładał na tamtejszym uniwersytecie80.

Reasumując dotychczasowe rozważania, należy podkreślić, że wysiłki zmierzające do utworzenia i rozbudowy centralnego ośrodka polskiej orientalistyki przyniosły wymierne efekty. Filarami badań nad Orientem stali się A. Gawroński, Z. Smogorzewski, W. Kotwicz i S. Stasiak – uczeni wykształceni w renomowanych ośrodkach uniwersyteckich, posiadający międzynarodowe kontakty, prowadzący pionierskie badania w ramach swoich specjalności. To oni głównie, choć przy udziale pozostałych pracowników, w t ym lektorów języków wschodnich, przyczynili się do utworzenia lwowskiej szkoły orientalistycznej. Ponadto wykształcili kolejne pokolenie badaczy, którzy kontynuowali aktywność naukową w różnych ośrodkach zarówno w Polsce powojennej, jak i w placówkach zagranicznych (Козицький 2010: 409). Okres świetności przypada na drugą połowę lat 20. i początek 30.; wówczas skład personalny kadry naukowej, a co za tym idzie oferta dydaktyczna były najbardziej rozbudowane. W latach 30. nie zdołano powołać żadnej nowej katedry oraz zatrudnić samodzielnego pracownika naukowego. Angażowano za to, w miarę możliwości budżetowych i kadrowych, absolwentów Instytutu Orientalistycznego oraz lektorów. Centralne miejsce w badaniach i dydaktyce zajmowała indologia, której początki we Lwowie sięgają okresu I wojny światowej. Zagadnienia z nią związane kontynuował Stefan Stasiak wraz ze swoimi uczniami. Świetnie rozwijała się mongolistyka i ałtaistyka, w m niejszym stopniu arabistyka i i ranistyka. Podkreślić należy również dbałość profesorów o sukcesywną rozbudowę zaplecza naukowego w postaci specjalistycznych zbiorów bibliotecznych i pomocy naukowych, które osobiście przywozili bądź sprowadzali z egzotycznych krajów i ośrodków naukowych na Zachodzie.

Bilans lwowskiej orientalistyki jest znaczący, zważywszy na aktywność pozostałych ośrodków naukowych w Polsce w latach 1918–1939, tj. Uniwersytetu Jagiellońskiego i Uniwersytetu Warszawskiego. W omawianym okresie czołową postacią w badaniach nad Orientem w środowisku krakowskim był Tadeusz Kowalski – arabista, turkolog i i ranista, który w 1919 r. objął katedrę orientalistyki. Ponadto przeszedł do historii jako sprawny organizator życia naukowego. W t ym samym czasie na Uniwersytecie Jagiellońskim pracowała Helena Willman-Grabowska, znakomita specjalistka z sanskrytu, języka tybetańskiego, języków drawidyjskich oraz języków irańskich. W latach 30. na uniwersytecie w K rakowie uruchomiono lektoraty z języka japońskiego i chińskiego

80 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 214, k. 3, AUWR_UA_001_P_119_0_1_214_66618&view=single&p=5.

(Maciuszek 2009/2010: 138–142). Z kolei twórcą orientalistyki warszawskiej był Stanisław Schayer (1899–1941)81, indolog, który w 1924 r. habilitował się na UJK. W 1932 r. został pierwszym dyrektorem nowo utworzonego Instytutu Orientalistycznego Uniwersytetu Warszawskiego, w k tórym funkcjonowały cztery seminaria naukowe: egiptologiczne, turkologiczne, indologiczne i sinologiczne. Na Uniwersytecie Warszawskim w połowie lat 20. pracował – jak wspomniano wyżej – semitolog Mojżesz Schorr, związany wcześniej z uniwersytetem we Lwowie.

Studenci orientalistyki zdobywali wiedzę z języka, literatury, historii, filozofii, kultury, etnografii, antropologii, geografii, religioznawstwa, politologii w ramach wybranej przez siebie specjalizacji. Absolwenci musieli wykazać się znajomością co najmniej dwóch języków orientalnych: głównego oraz dodatkowego. Nierzadko uczęszczali także na inne lektoraty, poszerzając swoje horyzonty i kompetencje językowe. Seminaria naukowe umożliwiały ćwiczenia praktyczne, przekłady literatury pięknej, poezji oraz źródeł historycznych, które dokonywano pod kierunkiem profesora (Тарнавський 2022a: 106).

Kres działalności lwowskiego środowiska orientalistycznego przyniosła II wojna światowa. W okresie tzw. pierwszej okupacji sowieckiej funkcjonowała katedra orientalistyki, ale oferta dydaktyczna została okrojona. Trudna sytuacja materialna, znaczące ograniczenie kontaktów międzynarodowych, brak dopływu aktualnej literatury oraz możliwości publikowania wyników badań pociągnęły za sobą dotkliwe straty. W czerwcu 1941 r. Lwów zajęły wojska III Rzeszy. Decyzją okupantów niemieckich Lwowski Państwowy Uniwersytet im. Iwana Franki został zlikwidowany. Tradycje Uniwersytetu

Jana Kazimierza we Lwowie, także w omawianej dyscyplinie naukowej, były kontynuowane w Polsce powojennej, dokąd udała się w ramach ekspatriacji większość lwowskich uczonych. Eugeniusz Słuszkiewicz wykładał na Uniwersytecie Warszawskim i Toruńskim, Marian Lewicki pracował równolegle na Uniwersytecie Jagiellońskim i Warszawskim, Tadeusz Lewicki związał się z Uniwersytetem Jagiellońskim. Stefan Stasiak po krótkim pobycie w Polsce wyjechał w 1948 r. do Anglii.

Bibliografia

Źródła archiwalne

ALNUIF – Archiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki (ukr. Архiв Львiвcькoгo нaціoнaльнoгo унівepcитeту iмeнi Івaнa Фpaнкa)

Zespół P-119, opis 1: Sprawy osobowe pracowników z. P-119, op. 1, spr. 47 – Goliger Mojżesz

81 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2084, AUWR_UA_000_26_0_5_2084_62780.

z. P-119, op. 1, spr. 478 – Gruber Ewa

z. P-119, op. 1, spr. 501 – Kessler Jakub

z. P-119, op. 1, spr. 99 – Lewicki Marian

z. P-119, op. 1, spr. 100 – Lewicki Tadeusz

z. P-119, op. 1, spr. 174 – Stasiak Stefan

z. P-119, op. 1, spr. 214 – Sternbach Ludwik

z. P-119, op. 1, spr. 601 – Szajan Wołodymyr

z. P-119, op. 1, spr. 452 – Wilbach-Stark Rebeka

z. P-119, op. 1, spr. 66 – Zawałynski Jewhen

ANPAN–PAU – Archiwum Nauki Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie

K III 7 – Spuścizna Mariana Lewickiego, sygn. 13, 68, 77

K III 19 – Spuścizna Władysława Kotwicza, sygn. 252

Archiwum Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich w Warszawie sygn. 353 – Spuścizna Stanisława Donigiewicza

APAN – Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Warszawie

III 197 – Spuścizna Stefana Stasiaka, sygn. 26, 32, 40

AUW – Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego

K 7860 – Eugeniusz Słuszkiewicz

DALO – Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego (ukr. Дepжaвний apxiв Львiвcькoї oблacтi)

Zespół 26, opis 5: Sprawy personalne grona profesorskiego i urzędników

z. 26, op. 5, spr. 14 – Ałtuchow Mikołaj

z. 26, op. 5. spr. 25 – Antoniewicz Bołoz Jan

z. 26, op. 5, spr. 131 – Blatt Gustaw

z. 26, op. 5, spr. 136 – Bogusz Antonina

z. 26, op. 5. spr. 2016 – Chyliński Konstanty

z. 26, op. 5, spr. 541 – Dawidowicz Bogdan

z. 26, op. 5, spr. 334 – Gawroński Andrzej

z. 26, op. 5, spr. 506 – Gruber Ewa

z. 26, op. 5, spr. 377 – Harbi Ahmed Ben Hadż Kujder

z. 26, op. 5, spr. 841 – Keuprulian Garabed

z. 26, op. 5. spr. 866 – Klawek Aleksy

z. 26, op. 5, spr. 863 – Klinger Jan

z. 26, op. 5, spr. 944 – Kotwicz Władysław

z. 26, op. 5, spr. 1010 – Kunst Arnold

z. 26, op. 5, spr. 1023 – Kuryłowicz Jerzy

z. 26, op. 5. spr. 825 – Kwietniewski Kazimierz

z. 26, op. 5, spr. 1068 – Lewicki Marian

z. 26, op. 5, spr. 1071 – Lewicki Tadeusz

z. 26, op. 5, spr. 1227 – Machalski Franciszek

z. 26, op. 5, spr. 1597 – Ranoszek Rudolf

z. 26, op. 5, spr. 1682 – Sadyk Bej

z. 26, op. 5. spr. 2084 – Schayer Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 2143 – Schorr Mojżesz

z. 26, op. 5, spr. 1738 – Skurzak Ludwik

z. 26, op. 5. spr. 1754 – Słuszkiewicz Eugeniusz

z. 26, op. 5, spr. 1759 – Smogorzewski Zygmunt

z. 26, op. 5, spr. 1804 – Stasiak Stefan

z. 26, op. 5. spr. 2116 – Szydelski Szczepan

z. 26, op. 5, spr. 252 – Wilbach Rena

Opracowania. Źródła drukowane i internetowe

Grzegorzewski Jan (1904): List otwarty do J. Eks. J. W Pana Marszałka Krajowego w sprawie orientalizmu i orientalistyki, Lwów.

Kalbarczyk Sławomir (1998): Sowietyzacja wyższych uczelni na Kresach Wschodnich w latach 1939–1941, [w:] Sowietyzacja Kresów Wschodnich II Rzeczpospolitej po 17 września 1939, red. A. Sudoł, Bydgoszcz, 199–221.

Kapełuś Magdalena (2001): Badania nad Wschodem starożytnym w Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie (okres międzywojenny), „Przegląd Orientalistyczny” 3–4, 223–227.

Kronika UJK (1924/25): Kronika Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie za rok szkolny 1924/25, Lwów 1925

[ https://pbc.biaman.pl/dlibra/publication/2581/edition/2471/content] [dostęp online: 10.09.2024].

Kronika UJK (1926/27): Kronika Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie za rok szkolny 1926/27, Lwów 1928

[ https://pbc.biaman.pl/dlibra/publication/2580/edition/2472/content] [dostęp online: 10.09.2024].

Kronika UJK (1929/30): Kronika Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie za rok szkolny 1929/30, Lwów 1930

[ https://pbc.biaman.pl/dlibra/publication/2579/edition/2473/content] [dostęp online: 10.09.2024].

Krzyżowski Tomasz (2020): Nauczanie języka ormiańskiego na Uniwersytecie Lwowskim 1904–1939, „Lehahayer. Czasopismo poświęcone dziejom Ormian polskich” 7, 259–281.

Lewicki Marian (1953): Orientalistyka w Polsce odrodzonej, Kraków, APAN–PAU, sygn. K III 7/13, mps.

Lewicki Marian (1957): Władysław Kotwicz (20 III 1872 – 3 X 1944), [w:] Szkice z dziejów polskiej orientalistyki, red. S. Strelcyn, Warszawa 1957, 7–30.

Lewicki Tadeusz (1980): Z dziejów orientalistyki lwowskiej, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 33 (4), 188–190.

Lewicki Tadeusz (1985): Orientalistyka lwowska przed pół wiekiem, „Przegląd Orientalistyczny” 1–4, 3–7.

Maciuszek Kinga (2009/2010): Z historii orientalistyki na Uniwersytecie Jagiellońskim, „Alma Mater” 120–121, 138–143.

Pilarczyk Krzysztof (1996): Prof. Dr Mojżesz Schorr portret uczonego – badacza dziejów Żydów w Polsce, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 1876, Prawo 251, 77–87.

Program (1916–1919): Programy wykładów [za lata 1916/1917–1918/1919]. C.K. Uniwersytet imienia Cesarza Franciszka I we Lwowie, Lwów 1916–1918 [http://www.wbc.poznan.pl/publication/37047] [dostęp online: 25.09.2024].

Program UJK (1919–1939): Programy wykładów [za lata 1919/1920–1938/1939]. Uniwersytet

Jana Kazimierza we Lwowie, Lwów 1919–1939 [http://www.wbc.poznan.pl/publication/37047] [dostęp online: 25.09.2024].

Siemieniec-Gołaś Ewa (2022): Jan Grzegorzewski – Visionary Orientalist or “Dreamer and Dilettante”?, „Rocznik Orientalistyczny” 2, 29–40.

Skład UJK (1923–1925): Skład Uniwersytetu [za lata 1923/1924, 1924/1925]. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, Lwów 1924 [https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/434907/edition/347897/content] [dostęp online: 10.09.2024].

Skład UJK (1927/28): Skład Uniwersytetu w roku akademickim 1927/1928. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, Lwów 1927 [https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/434911/edition/347901/content] [dostęp online: 10.09.2024].

Skład UJK (1933–1938): Skład Uniwersytetu [za rok akademicki 1933/1934 i 1934/1935]. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, Lwów 1934 [https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/434914/edition/347903/content] [dostęp online: 10.09.2024].

Tryjarski Edward (1983): Eugeniusz Słuszkiewicz – najwybitniejszy armenista polski (1901–1981), „Przegląd Orientalistyczny” 1–4, 11–19.

Wołczański Józef (2018): Lektoraty języków starożytnego Wschodu na wydziale teologicznym Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1862/63–1939/40, „Rocznik Przemyski” 1, 149–172.

Козицький

20, 87–96.

Козицький

Tomasz Krzyżowski

(2007):

(2010):

Козицький Андрій (2019): Ян Ґжеґожевський (1846–1922): забутий галицький славіст та сходознавець, „Вісник Львівського університету. Серія історична” Спецвипуск, 759–776.

Тарнавський Роман (2022a): Особливості підготовки магістрів-сходознавців в Університеті Яна Казимира у Львові, „Східний світ” 1, 83–113.

Тарнавський Роман (2022b): Завершальний етап науково–організаційної діяльності індолога Стефана

, „Східний світ” 4, 130–162.

(1905): Ապագա

Spis ilustracji

1, 28–32.

1. Uczestnicy lektoratu języka ormiańskiego na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie w latach 1904/05–1929/30 z okazji dwudziestopięciolecia wprowadzenia lektoratu

Od lewej siedzą: Bohdan Janusz, Jakub Bohosiewicz, ks. Bogdan Dawidowicz, Roman Barącz, Jakub Moszoro, Mikołaj Mojzesowicz; od lewej stoją: Kajetan Zachariasiewicz, Stanisław Zachariasiewicz, Krzysztof Donigiewicz, Dominik Janowicz, Zbigniew Bober, Stanisław Donigiewicz, Franciszek Zachariasiewicz (Archiwum Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich w Warszawie. Spuścizna Stanisława Donigiewicza, sygn. 353) 336

2. Świadectwo gimnazjalne Garabeda Keupruliana (1903)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 841, k. 24.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_841_56845& view=single&p=26&browser=seadragon 337

3. Odpis dyplomu doktorskiego Mojżesza Schorra (1898)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2143, k. 3.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_2143_62763& view=single&p=5&browser=seadragon .................................................................. 338

4. Stefan Stasiak (1931)

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 174, k. 3.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_001_P_119_0_1_174_53823& view=single&p=7&browser=seadragon .................................................................. 341

5. Dyplom École Pratique des Hautes Études Stefana Stasiaka (Paryż 1925)

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 174, k. 5.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_001_P_119_0_1_174_53823& view=single&p=9&browser=seadragon ..................................................................

6. Ewa Gruber (lata 30. XX w.)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 506, k. 19.

342

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_506_52204& view=single&p=21&browser=seadragon 343

7. Dyplom I stopnia Władysława Kotwicza (Sankt Petersburg 1896)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 944, k. 53.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_944_56823& view=single&p=54&browser=seadragon 344

8. Mohammed Sadyk Bej Agabekzadeh (Archiwum Nauki Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, sygn. K III – 7, fot. nr 19361) ...... 348

9. Legitymacja Stefana Stasiaka, członka Związku Pracowników Oświaty Szkół Wyższych i Instytutów Naukowych w ZSRR (Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, Spuścizna Stefana Stasiaka, sygn. III – 197, j.a. 40, k. 11) .............. 351

DOI: 10.34616/151541

Beata Baczyńska

Uniwersytet Wrocławski

ORCID 0000-0003-2777-8376

Ewa Krystyna Kulak

Uniwersytet Wrocławski

ORCID 0000-0003-2985-3990

Filologia romańska na Uniwersytecie Lwowskim

Filologia romańska zaczęła się wykształcać jako odrębna dziedzina humanistyki w d rugiej połowie XIX wieku, gdy upowszechnił się w Europie model uniwersytetu dydaktyczno-badawczego (Stinia 2018). Diachroniczne spojrzenie na języki, literaturę i k ulturę krajów romańskich przyniosło w t ym czasie nową wartość w d ziałalności akademickiej europejskich filologów, sprzyjając pogłębieniu się poczucia międzynarodowej wspólnoty uczonych. Na C.K. Uniwersytecie im.Cesarza Franciszka I ( UL) pierwsza

Katedra Filologii Romańskiej powstała dopiero w 1900 r., jednak zarówno języki, jak i literatury romańskie były obecne w nauczaniu uniwersyteckim niemal od jego początków.

I. Nauczanie języków romańskich do końca XIX wieku

Pierwsze wzmianki o nauczaniu języków obcych nowożytnych we Lwowie pochodzą z XVIII wieku. Języka francuskiego i niemieckiego nauczano od 1749 r. w jezuickim kolegium szlacheckim, figurowały też w programach erygowanej w 1758 r. Akademii.

List lwowskiego kanonika Józefa Augustynowicza z 8 pa ździernika 1760 r. donosił o otwarciu pierwszych kursów akademickich w następujących słowach: „[...] jeden Jus canonicus zaczął dziś z rana dyktować i uczyć, drugi ksiądz jezuita niemiecki język, trzeci hebrajski, czwarty grecki, a Francuz francuski” (Łuszczak 2011: 49). Język francuski od XVIII wieku był postrzegany jako przejaw kultury wysokiej i stał się obowiązkowym elementem wykształcenia. Na zestawionych przez Grzegorza Łuszczaka listach nauczycieli lwowskich szkół jezuickich widnieje kilka nazwisk opatrzonych adnotacją

„Professor Linguae Gallicae”: Antonius Bowier, Georgius Devin, Joannes Rothiot, Franciscus Lambert (Łuszczak 2010: 114–139).

Na dziewiętnastowiecznym Uniwersytecie Lwowskim języki romańskie były nauczane w ramach lektoratów, przede wszystkim języka francuskiego, czasem też włoskiego. Informacje na ten temat są skąpe, gdyż kursy języka obcego traktowano marginalnie i rzadko wzmiankowane są w opracowaniach. Jednym z pierwszych wspomnianych w źródłach lektorów był Karol Piechórski (w DALO jako Karol Piechorski) (?–?)1, nauczyciel języka w Akademii Technicznej i szkole realnej. Prowadził on lektorat języka francuskiego w roku akademickim 1846/47, a potem w latach 1849–1857. Zajęcia obejmowały pięć godzin tygodniowo; od roku 1849 trzy godziny przeznaczano na naukę języka, dwie na wykład o literaturze2. Piechórski wydał ponadto przekłady podręczników gramatyki francuskiej Kaspra Hirzla (1849) i Konrada Orellego (1851) (por. Estreicher 1876: 381; Estreicher 1972: 267). W latach 1849–1852 istniał również lektorat języka włoskiego, który prowadził Jakub Shoklizh (?–?)3, w wymiarze dwóch godzin języka i dwóch godzin literatury4. Lektoraty te były dodatkowo opłacane przez studentów. Kolejnym, równie krótko działającym lektorem języka włoskiego był w latach 1869–1872 Emanuel Stauber (?–?) (Finkel 1894: 322).

Przez kilka dziesięcioleci związany był z Uniwersytetem Jan Amborski (1838–1905)5, nauczyciel języka francuskiego, autor kilku podręczników, członek lwowskiej Rady Wykonawczej stowarzyszenia Macierz Polska, redaktor i w ydawca czasopism edukacyjnych dla ludu, współpracownik „Kłosów” i lwowskiego „Ruchu Literackiego” (Starzyński 1894: 312–313). Od 1872 r. zatrudniony był w Szkole Politechnicznej. Od 1873 r. uczył języka francuskiego na Uniwersytecie przez siedemnaście lat bez wynagrodzenia. Dopiero od roku 1890/91 zatrudniono go jako płatnego lektora, co oznaczało „wykłady w liczbie co najmniej pięciu do sześciu tygodniowo i to w oddzielnych kursach dla początkujących i dla takich, którzy już w nauce tej postąpili”6. Jego zajęcia skierowane były przede wszystkim do kandydatów na nauczycieli gimnazjów i szkół realnych, którzy uczęszczali na kursy uniwersyteckie w ramach przygotowania zawodowego. Amborski był także przez wiele lat członkiem komisji przeprowadzających egzaminy zawodowe dla nauczycieli gimnazjów i szkół powszechnych. Składane przez niego w latach 1891–1905 semestralne sprawozdania pozwalają prześledzić dynamiczny rozwój poszerzonego lektoratu języka francuskiego. Ostatnie sprawozdanie złożył 12 lipca 1905 r 7 Gdy zmarł

1 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1493, AUWR_UA_000_26_0_5_1493_56736

2 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1493, k. 2 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1493_56736&view=single&p=3

3 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1773, AUWR_UA_000_26_0_5_1773_56679

4 Shoklizh pełnił także funkcję dziekana Wydziału Filozoficznego w roku akademickim 1848/49 (Sroka 2017: 663).

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1773, k. 2 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1773_56679&view=single&p=3

5 DALO, z. 26, op. 5, spr. 17, AUWR_UA_000_26_0_5_17_49171

6 DALO, z. 26, op. 5, spr. 17, k. 1 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_17_49171&view=single&p=3.

7 DALO, z. 26, op. 5, spr. 17, k. 93, AUWR_UA_000_26_0_5_17_49171&view=single&p=94

Beata Baczyńska, Ewa Krystyna Kulak

nagle w listopadzie tego samego roku, krakowskie „Nowości Ilustrowane” 2 g rudnia 1905 r. opublikowały obszerną notę pt. Zgon zasłużonego pedagoga, przypominając jego powstańczą przeszłość, emigrację w Paryżu i decyzję powrotu do ojczyzny:

Jako nauczyciel języka francuskiego był wprost niezrównany, a metoda jego pedagogiczna z ogólnym spotkała się uznaniem. Toż samo trzeba powiedzieć o jego wybornych podręcznikach do nauki języka francuskiego, podręcznikach tak powszechnie używanych i tak popularnych, a uznanych przez krytykę, jako pełne zalet dydaktycznych8.

Władze Wydziału Filozoficznego (WF) zwróciły się wówczas do C.K. Ministerstwa

Wyznań i Oświaty (MWiO) o emeryturę wdowią dla żony, podkreślając wieloletnie zasługi Amborskiego na rzecz kształcenia nauczycieli języka francuskiego dla szkół realnych w Galicji9. Jan Goldman, autor pierwszej historii studiów romanistycznych w Polsce, przywołując jego publikacje, uznał go za jednego z pionierów rodzimej mediewistyki (Goldman 1937: 76). Sprawozdania i zachowane programy pozwalają stwierdzić, że w ramach ówczesnych kursów języka regularnie przeznaczano określoną liczbę godzin na omówienie wybranych autorów i dzieł literackich, kładąc podwaliny pod rozwój pełnoprawnej filologii.

II. Powstanie i rozwój romanistyki lwowskiej do 1918 r.

Il. 1. Edward Porębowicz

Kamieniem milowym rozwoju lwowskich studiów romanistycznych stało się powołanie Edwarda Porębowicza (1862–1937)10 na stanowisko profesora nadzwyczajnego filologii romańskiej, co nastąpiło 1 stycznia 1900 r. Niemniej, pierwsze wykłady romanistyczne na Wydziale Filozoficznym kilkanaście lat wcześniej prowadził Maksymilian Kawczyński (1842–1906)11, od 1884 r. docent prywatny w zakresie języka i literatury niemieckiej na Uniwersytecie Lwowskim, który 27 listopada 1886 r. wystąpił z w nioskiem „o rozszerzenie jego habilitacji na filologię romańską”12

8 „Nowości Ilustrowane” 1905, 49.

9 DALO, z. 26, op. 5, spr. 17, k. 99 recto – 100 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_17_49171&view=single&p=100

10 Teczka osobowa E. Porębowicza numer 1544 zawiera także dokumenty z odnalezionej teczki numer 1200a. W celu zachowania porządku alfabetycznego zostały one połączone i znajdują się pod numerem 1544. DALO, z. 26, op. 5, spr. 1544, AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729

11 DALO, z. 26, op. 5, spr. 776, AUWR_UA_000_26_0_5_776_51595

12 DALO, z. 26, op. 5, spr. 776, k. 14 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_776_51595&view=single&p=16

Il. 2. Fragment wniosku Maksymiliana Kawczyńskiego o rozszerzenie jego habilitacji na filologię romańską (1886)

Rada WF zwróciła się wówczas o opinię do Jana Jarníka (1848–1923), profesora filologii romańskiej Uniwersytetu w Pradze, argumentując: „Aż do tej chwili ani lwowski ani krakowski uniwersytet nie posiadają katedry dla języków romańskich, a w gronie naszym nie zasiada też żaden członek, który by chciał i mógł się podjąć oceny prac dr. Kawczyńskiego”13. W t ym czasie Kawczyński pogłębiał studia w zakresie romanistyki, „studiując w r. 1887 w Paryżu filologię starofrancuską pod kierunkiem Gastona Parisa w Ecole Pratique des Hautes Etudes i w Collège de France ” ( Drzewiecka 2000: 86). Powołał się na ten fakt, wnosząc o z wolnienie z obowiązku wygłoszenia wykładu habilitacyjnego w języku francuskim, skoro „przedłożył już świadectwo członka Instytutu i profesora w Collège de France, pana Gastona Paris, o czynnym udziale jaki brał w ćw iczeniach École des hautes études, oraz o książce francuskiej jaką napisał [...]”14.

Kawczyński w semestrze zimowym 1888/89 rozpoczął cykl wykładów poświęconych literaturze romańskiej od „Historii epopei w wiekach średnich” (Skład i program wykładów: 1888/89). Co ciekawe – i co potwierdza postępującą ewolucję programów kształcenia na UL – w d rukowanym programie wykładów na semestr letni po raz pierwszy wyróżniono w osobnej sekcji filologię nowożytną. W roku 1889/90 zaplanowano, odpowiednio, w semestrze zimowym i letnimi, po dwie godziny wykładów „Historii liryki romańskiej, w szczególności francuskiej” oraz „Historii literatury francuskiej w wieku XVII” (Skład i program: 1888/89, 1889/90, 1890/91). W kolejnym roku Kawczyński nadal figurował jako docent prywatny w składzie uniwersyteckim, jednak nie zapowiadano żadnego wykładu, w toku było już bowiem jego powołanie na stanowisko profesora nadzwyczajnego w Krakowie15.

13 Pismo z 12 lutego 1887 r.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 776, k. 13 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_776_51595&view=single&p=15.

14 DALO, z. 26, op. 5, spr. 776, k. 19 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_776_51595&view=single&p=21

15 DALO, z. 26, op. 5, spr. 776, k. 29, AUWR_UA_000_26_0_5_776_51595&view=single&p=31.

Beata Baczyńska, Ewa Krystyna Kulak

Edward Porębowicz – w odróżnieniu od Kawczyńskiego łączącego funkcję docenta prywatnego ze stanowiskiem nauczyciela gimnazjalnego – był w momencie przystąpienia do habilitacji rozpoznawalnym badaczem i tłumaczem literatury, co zawdzięczał swoim dwóm mentorom, Stanisławowi Tarnowskiemu (1837–1917) i Piotrowi Chmielowskiemu (1848–1904), którzy od czasów jego studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim (UJ) patronowali jego pracom krytycznym i przekładom. Potwierdza to korespondencja z późniejszym (objął urząd w roku akademickim 1895/96) rektorem UL – Oswaldem Balzerem (1858–1933)16, który w imieniu redakcji lwowskiego „Kwartalnika Historycznego” zaprosił go w 1893 r. do współpracy17

Il. 3. Pierwsza strona indeksu Edwarda Porębowicza (1883)

Porębowicz po uzyskaniu w 1883 r. absolutorium na UJ odbywał studia zagraniczne – przy wsparciu programów stypendialnych Akademii Umiejętności w K rakowie (AU), lecz przede wszystkim dzięki niespożytej pracowitości – w a ż sześciu ośrodkach akademickich (Toczek 2013: 57; Nędza 1978: 5–7, 91–93). W latach bezpośrednio poprzedzających habilitację zajmował „posadę bibliotekarza stacji naukowej polskiej w Paryżu”, a w roku 1886/87 – jak pisał w ż yciorysie – zapisany „do szkoły des Hautes Etudes” brał czynny „udział w konferencjach prof. G. Parisa i Morela-Fatio w Sorbonie i Collège de France”18. W 1890 r. uzyskał stopień doktora w Wiedniu u z nakomitych romanistów Adolfa Mussafii (1835–1905) i Wilhelma Meyer-Lübkego (1861–1936). Miał za sobą pierwsze doświadczenia dydaktyczne: w 1891/92 wykładał literaturę powszechną w „ Akademii Baranieckiego”, czyli na Wyższych Kursach dla Kobiet w K rakowie, co Rada Wydziału Filozoficznego skrupulatnie podkreśliła w k ierowanym do ministerstwa piśmie19.

16 DALO, z. 26, op. 5, spr. 53, AUWR_UA_000_26_0_5_53_49130

17 Korespondencja Oswalda Balzera (1897–1932), t. XLIII, ZNiO, rkps 7701, k. 359 recto – 371 verso.

18 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1544, k. 28, AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729&view=single&p=28

19 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1544, k. 7 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729&view=single&p=9.

Il. 4. Odpis dyplomu doktorskiego Edwarda Porębowicza (1890)

Występując 10 czerwca 1897 r. o venia legendi, Porębowicz przedłożył „[w] dowód oswojenia się z obiema działami filologii romańskiej” dwie prace:

jedną z zakresu literatury porównawczej pt. Andrzej Morsztyn, przedstawiciel baroku w poezji polskiej, Kraków 1893, wyd. Akademii Um., drugą z zakresu gramatyki hiszpańskiej na tle ogólno-romańskim p.t. Revision de la loi des voyelles finales en espagnol, Paris, Bouillon 1897. Ta ostatnia przedstawiona profesorom p. Morelowi-Fatio i p. Gastonowi Parisowi otrzymała zaszczytne oceny z uznaniem zawartej w niej tezy na jednej z konferencji odbywanych w ścisłym Kole uczniów prof. Parisa w Collège de France20.

Nazajutrz, 11 czerwca 1897 r., napisał list do Paryża, zwracając się do swego mistrza z prośbą o poświadczenie, że był jego słuchaczem, „ze względu na wielką wagę, jaką przywiązuje się do faktu, że kandydat był Pańskim uczniem”21. Habilitację przeprowadzono ekspresowo: 11 października 1897 r. (dokładnie cztery miesiące od daty złożenia przez habilitanta wniosku) Ministerstwo WiO zatwierdziło uchwałę, jaką 20 lipca 1897 r. podjęła Rada Wydziału Filozoficznego UL22. Porębowicz w roku akademickim 1897/98 wygłosił

20 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1544, k. 30, AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729&view=single&p=30

21 Correspondance de Gaston Paris. Lettres adressées à Gaston Paris, XXIV, BnF. Département des Manuscrits.

NAF 24453, k. 366 –367 recto [ https://gallica.bnf.fr/ark/12148/btv1b525171996] [dostęp online: 23.09.2024].

22 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1544, k. 24 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729&view=single&p=24.

pierwsze wykłady, zgodnie z przedłożonym „Świetnemu Kollegium Profesorów Wydziału filozoficznego c.k. Uniwersytetu we Lwowie” programem zajęć na „najbliższe trzy półrocza”, w którym zwarł swoje romanistyczne credo:

Wykłady, które w razie przychylnego przyjęcia mych zabiegów zamierzam ogłosić na Wydziale filozoficznym, odpowiadają wyrażonej po wielekroć potrzebie wprowadzenia historii literatur romańskich, zwłaszcza tak organicznie z literaturą polską związanych jak literatury francuska i włoska, oraz historii języków romańskich, zwłaszcza francuskiego. Ten ostatni dzięki właściwemu sobie duchowi jasności, przejrzystości i wdzięku, bardziej niż inne języki nowożytne zdaje się odpowiadać warunkom wychowawczym, zdolny stanowić skuteczną szkołę logicznego myślenia i kultury humanistycznej dla umysłów młodocianych. Nadto mając za sobą w dziejach naszej oświaty rolę ze wszech miar doniosłą, zdaje się bardziej niż inne zasługiwać na krzewienie między młodzieżą, która zyska w nim również nieodzowne narzędzie do samodzielnych badań w każdej teoretycznej i praktycznej działalności23

W pierwszym semestrze 1897/98 prowadził wykłady pt. „Wstęp do historii języków romańskich” oraz „Molière i źródła komedii francuskiej”24, w semestrze letnim – podobnie – jeden kurs poświęcony był literaturze „Ariosto i epopeja romantyczna w okresie odrodzenia”, a drugi językowi – „Zasady głosowni języka francuskiego” (Skład i program wykładów: 1898/99). W kolejnym roku akademickim Porębowicz kontynuował kurs gramatyki opisowej języka francuskiego, prowadząc zajęcia z morfologii „w części po francusku” dwa razy w t ygodniu – w poniedziałek i piątek, wykład pt. „Liryka ludów romańskich w wiekach średnich” również dwa razy w t ygodniu – w środy i soboty, oraz „ćwiczenia z zakresu literatury włoskiej” we wtorki od piątej do szóstej w gabinecie historii sztuki, które „łączyły się z ćwiczeniami prof. dr. [Jana Bołoz] Antoniewicza” (Skład i program wykładów: 1898/99), co pokazuje interdyscyplinarny zamysł programu.

Słuchaczem pierwszych wykładów Porębowicza był m.in. młody Leopold Staff, przyszły tłumacz sonetów Michała Anioła i Kwiatków św. Franciszka. W tym czasie władze uczelni prowadziły intensywne działania w celu ustanowienia katedry języków i literatur romańskich. Wydany 28 w rześnia 1899 r. w Wiedniu dekret nominacyjny na stanowisko profesora nadzwyczajnego filologii romańskiej25 Porębowicz podpisał 4 pa ździernika 1899 r., a niespełna trzy tygodnie później:.

23 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1544, k. 29 verso + 30 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729&view=single&p=30.

24 W składzie i programie wykładów na semestr zimowy brak zapowiedzi kursów Porębowicza; na podstawie odręcznej notatki.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1554, k. 26, AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729&view=single&p=26 Wykłady zostały wygłoszone, skoro okazało się problemem wypłacenie „docentowi prywatnemu dr. Edwardowi Porębowiczowi remuneracji w k wocie 400 złotych reńskich za odbywanie w półroczu zimowem r. szkol. 1897/98 wykładów o filologii romańskiej”.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1544, k. 17 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729&view=single&p=17

25 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1544, k. 40 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729&view=single&p=41.

Beata Baczyńska, Ewa Krystyna Kulak

Dnia 24 X urządziła młodzież serdeczną owację nowo zamianowanemu profesorowi języków i literatur ludów romańskich Dr. E. Porębowiczowi. W imieniu licznie zebranego grona przemówił akademik K[azimierz] Jarecki26, wyrażając radość wszystkich słuchaczów ze ściślejszego związania z Uniwersytetem lwowskim ulubionego profesora. Prof. Porębowicz dziękując za ten objaw życzliwości i za kwiaty otrzymane od słuchaczek zaznaczył, że zaufanie młodzieży daje mu zachętę do dalszej pracy. (Hahn 1912: 31)

Porębowicz objął katedrę 1 stycznia 1900 r. z uposażeniem rocznym w w ysokości 1800 złotych reńskich 27. 12 października 1900 r. wygłosił wykład pt. „Geneza liryki Michała Anioła” podczas inauguracji roku akademickiego 1900/01 (zob. Hahn 1912: 31; Starnawski 1997: 46). Po siedmiu latach (3 września 1907) otrzymał nominację na stanowisko profesora zwyczajnego28, trzy lata później (23 maja 1910) został wybrany na członka korespondenta AU w K rakowie. Co godne podkreślenia, Stanisław Stroński (1882–1955), który pod jego kierunkiem rozpoczął studia romanistyczne we Lwowie w 1900 r., objął w 1910 r. wakującą od czterech lat Katedrę Filologii Romańskiej po Maksymilianie Kawczyńskim w K rakowie „pozostając zawsze wiernym uczniem i lojalnym przyjacielem swego mistrza Porębowicza” (Widłak 2000: 273–275).

Katedra Filologii Romańskiej we Lwowie była wówczas w pełnym rozkwicie, co szło w parze z aktywnością naukową i tłumaczeniową Porębowicza. Opublikował on w t ym czasie Studia do dziejów literatury średniowiecznej (Lwów 1904), studium poświęcone Dantemu Alighieri (Lwów 1906), tom Pieśni ludowych celtyckich, germańskich, romańskich (Lwów 1909) i całość Boskiej komedii Dantego w wydaniu nowym, przerobionym (Warszawa 1909). W seminariach i w ykładach uczestniczyli nie tylko przyszli romaniści, Porębowicz – wykształcony za granicą w czasie, gdy filologia i historia literatury przeżywały „najświetniejszą epokę dzięki nowym metodom naukowym” (Czerny 1937: 7) – przyciągał najzdolniejszych studentów. Tak wspominać go będzie jeden z nich –Stefan Glixelli:

Seminaria Porębowicza dawały wiele podniety do pracy, ale dalekie były od metodycznego bakalarstwa. Stawiał studenta od razu wobec poważnych zagadnień romanistyki, ryzykując pocieszny nieraz widok pierwszych, nieudolnych kroków. Przygarniał dobrotliwie i pobłażliwie młodych adeptów romanistyki. W miarę ich studiów pretensje Profesora rosły. Były one bardzo poważne przy egzaminie nauczycielskim, większe przy doktoracie, habilitacja zaś była chroniona drutem kolczastym wymagań. Nigdy jednak pretensje

26 Kazimierz Jarecki, ówczesny przewodniczący studenckiego towarzystwa naukowego Czytelnia Akademicka, należał do pierwszych studentów Edwarda Porębowicza. Kontynuował studia na Sorbonie, a po powrocie „pracował jako nauczyciel w lwowskich gimnazjach (1902–1935)” (Chrostek 2016: 337). Po latach wystąpił o venia legendi z zakresu filologii starofrancuskiej, która została zatwierdzona w 1930 r., co pozwoliło mu pełnić czasowo obowiązki kierownika Katedry Filologii Romańskiej w latach 1933–1935.

27 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1544, k. 44 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729&view=single&p=44

28 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1544, k. 10 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729&view=single&p=215.

Profesora nie łamały jednostki rokującej nadzieje pracy pożytecznej. Swych uczniów popierał usilnie, ale daleki był od małodusznego dawania im pierwszeństwa przed wychowankami cudzymi, o ile ci ostatni przedstawiali większe walory. Był wielkim wychowawcą ten niepospolity uczony i świetny tłumacz-poeta. (Glixelli 1937: 377)

Wacław Borowy, znakomity polonista i komparatysta, był jego studentem zaledwie rok (1908/09), tuż po maturze. Kiedy w 1933 r. na łamach „Przeglądu Współczesnego” pisał o Porębowiczu „jako krytyku i jako badaczu literatury polskiej”, wspominał „te śliczne godziny w Sali XIII-ej dawnego gmachu UL, z d robną postacią schylonego nad skryptem szaro ubranego profesora”, podkreślając, że uważa go przede wszystkim za „znakomitego nauczyciela”.

Wykłady Porębowicza […] cechowała […] najzupełniej zamknięta kompozycja. Wykład na dany temat nie tylko się zaczynał, ale i kończył w oznaczonem półroczy, i obejmował – w mniej albo więcej zwartem przedstawieniu – całość zakreślonej materii. Takie były przynajmniej te dwa kursy, których wysłuchałem: Barok w literaturach romańskich oraz Literatura francuska w okresie monarchii lipcowej. Mam do dziś przechowane z tych wykładów notatki […]. Była to właściwie seria odczytów, które mogłyby być pewno zawczasu zapowiadane z indywidualnemi swemi tytułami. Choć więc były to wykłady encyklopedyczne, posłanie ich wychodziło daleko poza zadania informacyjne, uczyły architektonicznego ładu, uczyły łączenia wiadomości cząstkowych z uogólnieniami, uczyły ogarniania rozległych dziedzin w wyznaczonych granicach czasu […]. Porębowicz mówił spokojnie i niezbyt prędko, od czasu do czasu ożywiając rzecz jakąś dowcipną uwagą, od czasu do czasu ściszając głos, gdy wypadło mu powiedzieć coś bardziej osobistego. Tak było np. kiedy na wstępie do […] wykładu o francuskiej poezji klasycznej mówił: „Jak państwo widzicie, jestem w klasycyzmie zakochany”... W przeciwieństwie do Kasprowicza prawie nigdy nie cytował swoich przekładów i w ogóle dłuższych cytat przytaczał mało. Urozmaicał natomiast wykłady, przynosząc nam do przeglądania związane z niemi książki. (Borowy 1934: 259–261)

Porębowicz poza seminarium prowadził w semestrze zwykle trzy kursy, w t ym przynajmniej jeden z gramatyki historycznej lub opisowej języków romańskich. W 1908/09, oprócz zapamiętanych przez Borowego zajęć z literatury, można się było zapisać w semestrze zimowym do Porębowicza na zajęcia z zarysu gramatyki hiszpańskiej (z lekturą), a w semestrze letnim uczestniczyć w zajęciach z budowy wiersza staro- i nowofrancuskiego lub interpretować teksty włoskie. Zajęcia odbywał codziennie, w godzinach popołudniowych, od trzeciej do czwartej; seminarium, które prowadził w soboty, trwało dwie godziny i kończyło się o piątej. W 1911/12, kiedy pełnił funkcję dziekana WF, zaplanowano jedynie po dwa kursy.

W latach 1905–1918 nadal prowadzone były lektoraty, na które pierwszeństwo w zapisie mieli studenci Wydziału Filozoficznego. Po śmierci Jana Amborskiego lektorem

języka francuskiego mianowany został w d rodze konkursu Alfred Bignat (franc. Jean-François Alfred Bignat) (1875–?)29, nauczyciel w szkole językowej Berlitz School (maj 1906)30. Pełnił on obowiązki do roku akademickiego 1908/09. Po jego wyjeździe do Francji lektorat w latach 1910–1911 prowadzili wspólnie Emil Wagner (1884–?)31 i Eustachy Żebrowski (?–1911)32. Kursy języka odbywały się wówczas w t rzech grupach: elementarnej, przeznaczonej dla przyszłych nauczycieli języka; realnej, o charakterze technicznym, skierowanej do uczniów szkół realnych; oraz wyższej, skoncentrowanej na nauczaniu literatury. Lektorzy ubolewali jednak nad zbyt ograniczoną liczbą godzin nauczania. Po śmierci E. Żebrowskiego od roku 1911/12 całość lektoratu objął Emil Wagner, który w 1914/15 dostał płatny urlop, a następnie opuścił swoje stanowisko. W 1916 r. zastąpił go Henryk Świerczewski (1887–?)33, który nauczał aż do roku akademickiego 1917/18, ostatniego przed niepodległością. W 1917 r. zatrudniony został także jako lektor Bolesław Orłowski (1887–1921)34, absolwent UL doktoryzowany w Paryżu w 1911 r.35, który wiosną 1919 r. przeniósł się na nowo powstały Uniwersytet Poznański, gdzie wykładał literaturę francuską i g ramatykę historyczną oraz fonetykę; jednocześnie wystąpił o habilitację we Lwowie. 27 maja 1921 r. uchwałą Rady WF przyznano mu docenturę oraz prawo wykładania historii literatury francuskiej i historii języka francuskiego. Habilitacja nie została ostatecznie zatwierdzona przez ministerstwo, ponieważ 15 czerwca 1921 r. Orłowski popełnił samobójstwo36. Lektorem języka włoskiego w t ym samym okresie był ks. Tadeusz Olejniczak (1877–1933)37, członek Zgromadzenia Księży Zmartwychwstańców38, katecheta V gimnazjum we Lwowie39. Zatrudniony został w marcu 1908 r. i prowadził lektorat do jesieni roku 1915, kiedy powołano go do służby wojskowej w charakterze kapelana polowego40 Służbę pełnił do 1920 r. W g rudniu tego samego roku został wysłany do Rzymu, gdzie

29 DALO, z. 26, op. 5, spr. 111, AUWR_UA_000_26_0_5_111_56103.

30 DALO, z. 26, op. 5, spr. 111, k. 2 recto – 3 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_111_56103&view=single&p=5

31 E. Wagner i E. Żebrowski mają wspólną teczkę osobową. DALO, z. 26, op. 5, spr. 195, AUWR_UA_000_26_0_5_195_51667

32 DALO, z. 26, op. 5, spr. 195, k. 17, AUWR_UA_000_26_0_5_195_51667&view=single&p=24

33 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1694, AUWR_UA_000_26_0_5_1694_56702

34 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1418, AUWR_UA_000_26_0_5_1418_56747.

35 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1418, k. 58 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1418_56747&view=single&p=60.

36 O tragicznej śmierci Orłowskiego informował 18 czerwca „Dziennik Poznański” (1921, 63, s. 118) w dziale Nekrologia. Por. Pismo dziekana do Ludwika Finkla z 24 czerwca 1921 r. DALO, z. 26, op. 5, spr. 1418, k. 101 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1418_56747&view=single&p=103.

37 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1399, AUWR_UA_000_26_0_5_1399_56748

38 Zob. [https://polaczonebiblioteki.uw.edu.pl/index.php/tadeusz-olejniczak/] [dostęp online: 23.09.2024].

39 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1399, k. 2 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1399_&view=single&p=3

40 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1399, k. 7 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1399_56748&view=single&p=9.

Beata Baczyńska, Ewa Krystyna Kulak

na Uniwersytecie Lwowskim

pełnił m.in. funkcję rektora seminarium duchownego zmartwychwstańców oraz Papieskiego Kolegium Polskiego. W omawianym okresie dostrzegalne są trudności w utrzymaniu ciągłości nauczania języków spowodowane nie tylko osobistymi decyzjami czy kolejami losu lektorów, lecz przede wszystkim okolicznościami zewnętrznymi – wojną, która miała przynieść zasadnicze zmiany w funkcjonowaniu uniwersytetu.

III. Romanistyka na Uniwersytecie Jana Kazimierza (1918–1939)

U początków polskiej państwowości Edward Porębowicz został powołany na stanowisko szefa Sekcji Literatury, Muzyki i Teatru Ministerstwa Sztuki i Kultury, którym kierował Zenon Przesmycki jako minister w pierwszym po odzyskaniu niepodległości rządzie Ignacego Paderewskiego. Akt powołania podpisał Józef Piłsudski41.

Il. 5. Powołanie Edwarda Porębowicza na szefa Sekcji Literatury, Muzyki i Teatru w Ministerstwie Sztuki i Kultury (1919)

Do obowiązków powrócił z początkiem roku akademickiego 1919/2042. W półroczu letnim 1919/20 gotów był wyjechać do Wilna, lecz Rada WF Uniwersytetu Jana

41 Porębowicza z Przesmyckim łączyły więzi przyjaźni od czasów współpracy z warszawskim „Życiem” (1887–1889), zawdzięczał mu m.in. wydanie Antologii prowansalskiej.

42 Do końca września był na urlopie bezpłatnym.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1544, k. 13, AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729&view=single&p=218.

Kazimierza (UJK) postawiła warunek – udzieli urlopu, o ile znajdzie się kompetentny zastępca. W dotyczącym sprawy piśmie precyzowano:

Ma jednak zarazem podpisane Grono nadzieję, że określony powyżej warunek nie uniemożliwi Profesorowi Porębowiczowi objęcia wykładów romanistyki na przeciąg najbliższego półrocza letniego w Uniwersytecie Stefana Batorego, albowiem są wszelkie ku temu dane, iż jeden z b. uczniów Profesora Porębowicza, wróciwszy niedawno po kilkuletnim pobycie we Francji do Lwowa, podda się jeszcze w bieżącym półroczu zimowem habilitacji z zakresu romanistyki na tutejszym Uniwersytecie43.

Tym „byłym uczniem” był Zygmunt Czerny (1888–1975)44. Porębowicz do Wilna nie wyjechał, ponieważ uzyskanie venia legendi przez Czernego przesunęło się w czasie. W semestrze letnim 1919/20 – zanim zajęcia zostały przerwane ponownie przez działania wojenne związane z obroną Lwowa przed atakiem wojsk bolszewickich – wykładał o romansie starofrancuskim, zasadach budowy wiersza francuskiego, prowadził ćwiczenia z tekstów starohiszpańskich oraz seminarium romańskie.

Czerny ostatecznie uzyskał docenturę, którą zatwierdzono w Warszawie 9 lipca 1920 r., i rozpoczął zajęcia na romanistyce, kontynuując równocześnie zatrudnienie w I Gimnazjum Państwowym we Lwowie. Dwa lata później, 24 czerwca 1922 r., Rada Wydziału, chcąc ułatwić Czernemu karierę „w k ierunku wyłącznie uniwersyteckim, a nadto bacząc, aby jego pobory służbowe nie umniejszyły się w stosunku do jego obecnej płacy nauczyciela gimnazjalnego”, zwróciła się do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP) o powierzenie mu „zastępstwa profesora filologii (języka i literatury) francuskiej z obowiązkiem odbywania wykładów i ćwiczeń przez 5 godzin tygodniowo”45:

Postęp i rozszerzenie studium filologii romańskiej posiadającej w tutejszym Uniwersytecie tylko jedną katedrę skłoniły już w roku zeszłym Radę Wydziałową, iż poleciła p. dr. Czernemu odbywać wykłady i ćwiczenia z języka i literatury francuskiej głównie nowożytnej. W budżet tegoroczny (1922) została nawet wstawiona katedra nadzwyczajna dla tej specjalnej umiejętności, gdyż Rada Wydziałowa liczyła na to, iż będzie mogła przedstawić odpowiedni wniosek46.

W kolejnym roku zwrócono się do Władysława Folkierskiego (Uniwersytet Jagielloński), Maurycego Manna (Uniwersytet Warszawski) oraz Stefana Glixellego (1888–1938)47

43 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1544, k. 130 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729&view=single&p=123

44 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2068, AUWR_UA_000_26_0_5_2068_62784.

45 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2068, k. 52 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_2068_62784view=single&p=54

46 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 253, AUWR_UA_001_P_119_0_1_253_66601. DALO, z. 26, op. 5, spr. 2068, k. 52 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_2068_62784view=single&p=54.

47 DALO, z. 26, op. 5, spr. 435, AUWR_UA_000_26_0_5_435_51612.

Beata Baczyńska, Ewa Krystyna Kulak

(Uniwersytet Stefana Batorego) z prośbą o opinie w sprawie kandydatury Czernego na stanowisko profesora nadzwyczajnego Katedry Filologii Francuskiej na UJK, co ostatecznie pozwoliło Radzie WF rekomendować na posiedzeniu 23 października 1923 r. Czernego do nominacji na profesora nadzwyczajnego filologii francuskiej, którą MWRiOP zatwierdziło w marcu 1924 r. Tym samym ostatecznie usankcjonowano powstanie na Uniwersytecie Jana Kazimierza Katedry Filologii Francuskiej działającej niezależnie od Katedry Filologii Romańskiej, którą kierował Porębowicz. Anna Czeżowska (po mężu Nikliborc) (1904–1992)48, która odegrała znaczącą rolę w d ziejach polskiej romanistyki we Wrocławiu po drugiej wojnie światowej, tak wspominała ten okres:

Gdy po zakończeniu pierwszej wojny światowej przyjechał z Paryża do Lwowa […] Zygmunt Czerny, rozdzielono zakresy obowiązków: katedra filologii romańskiej pozostała przy Porębowiczu, a Czerny objął nowo utworzoną katedrę literatury francuskiej ze szczególnym nastawieniem na literaturę nowszą. Taka była sytuacja, gdy rozpoczęłam studia na Uniwersytecie Jana Kazimierza. Rektorem był wówczas Jan Kasprowicz, filozofię wykładał Kazimierz Twardowski, polonistyką władali Wilhelm Bruchnalski i Juliusz Kleiner. Sala XIV w starym gmachu Uniwersytetu nie mogła pomieścić ich słuchaczy, podczas gdy w sali II, przy Porębowiczu, zbierała się nas mała garstka. Asystentem na romanistyce wtedy był przygotowujący się do doktoratu z filologii romańskiej Jerzy Kuryłowicz, który wiódł nieustanne dyskusje z profesorem, życzliwie kiwającym głową. Co dzień przed trzecią po południu drobna postać profesora ukazywała się pod kasztanami przy murze okalającym uniwersytecki ogród botaniczny przy ul. Długosza. (Nikliborc 1978: 226)

W roku akademickim 1925/26 Edward Porębowicz został wybrany na rektora Uniwersytetu Lwowskiego, a jednocześnie – z powodu postępującej choroby oczu – zaczął stopniowo ograniczać działalność dydaktyczną; 8 czerwca 1926 r. pisał wprost, że „stan [jego] wzroku wyklucza obecnie możność panowania nad literaturą przedmiotu”49. Wspierał jednak nieustanie swych uczniów, którzy intensywnie rozwijali działalność naukową.

Zygmunt Czerny habilitował się na podstawie rozprawy literaturoznawczej poświęconej pisarzowi francuskiemu z końca XVIII w. Louisowi-Claude de Saint-Martinowi, lecz jednocześnie bardzo żywo interesował się językoznawstwem oraz metodyką nauczania języka francuskiego. To z jego inicjatywy – przy Katedrze Filologii Francuskiej – powstało Laboratorium Fonetyki Eksperymentalnej50, którym sam kierował, zanim to stanowisko objęła Maria Dłuska (1900–1992)51 (Chrostek 2016: 282–286). Czerny, który u początku

48 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2053, AUWR_UA_000_26_0_5_2053_62789

49 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1544, k. 163 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729view=single&p=156

50 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2068, k. 226 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_2068_62784&view=single&p=230

51 DALO, z. 26, op. 5, spr. 583, AUWR_UA_000_26_0_5_583_52186.

drogi zawodowej był nauczycielem gimnazjalnym, po objęciu stanowiska profesora na UL nie tylko opiniował „książki szkolne i środki naukowe”52, prowadził warsztaty metodyczne dla nauczycieli na zlecenie kuratoriów oświaty, lecz także „opracował najpierw z J[anem] Szarotą 6-tomowy podręcznik gimnazjalny do nauki języka francuskiego, a później – po jędrzejowiczowskiej reformie szkolnictwa – napisał z F[eliksem] Jungmanem również 6-tomowy podręcznik dla gimnazjów i liceów” (Mańczak 2000: 407). Po uzyskaniu tytułu profesora zwyczajnego (1933) prowadził nadal zajęcia praktyczne z języka francuskiego w Wyższej Szkole Handlu Zagranicznego we Lwowie53. Co więcej, jak podkreśla w jego biogramie Witold Mańczak:

W nauczaniu uniwersyteckim […] propagował słuszną zasadę, że zajęcia na kierunkach neofilologicznych powinny być prowadzone nie po polsku, ale w językach obcych, zasadę, która ostatecznie zatryumfowała w znacznej większości polskich instytutów neofilologicznych. (Mańczak 2000: 407)

Działał aktywnie m.in. w Polskim Towarzystwie Neofilologicznym (PTN). Na zlecenie zarządu głównego PTN przygotował raport Ustrój nauczania języków obcych w polskiej szkole średniej, wygłoszony podczas zjazdu 2 lutego 1939 r. (Czerny 1939). Był członkiem Państwowej Rady Wychowania i Oświecenia Publicznego i opowiadał się otwarcie za nową ustawą o szkolnictwie wyższym, czym „narażał się na szykany” (Chrostek 2016: 336). 25 stycznia 1933 r. grupa młodych mężczyzn próbowała obrzucić go jajami, gdy opuszczał salę wykładową. W teczce osobowej Czernego zachowały się kopie protokołów zeznań woźnych54. Był człowiekiem o dużym zacięciu i zaangażowaniu społecznym, gotowym podejmować nowe wyzwania organizacyjne.

Jerzy Kuryłowicz (1895–1978)55, przywołany powyżej we wspomnieniu Anny Nikliborc, uzyskał doktorat z językoznawstwa romańskiego w 1923 r., lecz dalszą karierę naukową związał z Zakładem Językoznawstwa Indoeuropejskiego. Uczestniczką seminarium romańskiego w t ym czasie była także Stefania Skwarczyńska (1902–1988)56, która w 1937 r., jako pierwsza w Polsce, uzyskała habilitację z teorii literatury na Wydziale Humanistycznym (WH) Uniwersytetu Jana Kazimierza57. To też ważny rys działalności Porębowicza, który potrafił rozbudzać w swoich uczniach potrzebę zdobywania nowych obszarów wiedzy.

52 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2068, k. 178 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_2068_62784&view=single&p=181

53 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2068, k. 275 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_2068_62784&view=single&p=279

54 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2068, k. 250 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_2068_62784&view=single&p=254

55 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1023, AUWR_UA_000_26_0_5_1023_56811.

56 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1730, AUWR_UA_000_26_0_5_1730_56694

57 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1730, k. 32 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1730_56694&view=single&p=32.

Beata Baczyńska, Ewa Krystyna Kulak

Na początku lat 30. Porębowicz zdecydował się na zakończenie kariery. Uzyskał zgodę na kontynuowanie zatrudnienia do końca roku akademickiego 1932/33, jednak postępująca ślepota sprawiła, że wystąpił o przeniesienie w stan spoczynku w listopadzie 1930 r., a wniosek ponowił 5 czerwca 1931 r.:

W chwili przekroczenia wieku granicznego, Ministerstwo […] udzieliło mi […] veniam aetatis pod koniec roku akademickiego 1932/33. Niestety, skutkiem znacznego osłabienia wzroku, z dobrodziejstwa tego nadal korzystać nie mogę; zdaję sobie sprawę z tego, że nie zdołam wykonywać w pełni obowiązków wymagających nieustannej baczności zarówno na postępy słuchaczy w kierunku ich pracy zawodowej, jak na wzmagający się zwłaszcza w dobie obecnej ruch naukowy, o którym informować ich należy58.

W II i III trymestrze roku 1930/31 zastępowali go jego wychowankowie: Jerzy Kuryłowicz i Kazimierz Jarecki (1878–1939)59, który rok wcześniej uzyskał habilitację w zakresie literatury starofrancuskiej60. Rada WH 10 lipca 1931 r. poparła wniosek złożony przez Porębowicza, występując jednocześnie o profesurę honorową dla niego. Porębowicz 16 października 1931 r. przeszedł w stan spoczynku, uzyskano jednak zgodę na jego uczestniczenie w postępowaniach doktorskich ze względu na brak drugiego romanisty w gronie profesorów Wydziału Humanistycznego.

Po przejściu w stan spoczynku, jak po latach będzie wspominać Anna Nikliborc, asystentka profesora od roku 1926:

[…] przeżył Porębowicz chwile szczerego wzruszenia, kiedy zorganizowany we Lwowie zjazd kół naukowych romanistów uczcił 50-lecie jego pracy. […] Osobnym punktem programu zjazdowego było wręczenie Porębowiczowi dyplomu doktora honoris causa Uniwersytetu Poznańskiego. Niedługo po tej uroczystości senat Uniwersytetu Jana Kazimierza nadal mu godność honoris causa tej uczelni61. (Nikliborc 1978: 229)

Pomimo postępującej ślepoty Edward Porębowicz pozostał aktywny do końca; przyjął m.in. propozycję współpracy z wydawnictwem Trzaska, Evert i Michalski przy redagowaniu projektowanej Wielkiej literatury powszechnej i towarzyszącej jej antologii. Wspomagała go w tej pracy Anna Czeżowska, która po odejściu profesora wkrótce również opuściła uniwersytet, obejmując stanowisko kierownika Ośrodka Metodycznego dla Nauczania Języka Francuskiego (Sawicki 1995: 224).

58 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1544, k. 183 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729&view=single&p=176

59 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2255, AUWR_UA_000_26_0_5_2255_62735.

60 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2255, k. 47 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_2255_62735&view=single&p=50.

61 Por. DALO, z. 26, op. 5, spr. 1544, 206 verso + 207 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729& view=single&p=198.

Gdy 24 sierpnia 1937 r. Porębowicz zmarł we Lwowie62, Roman Longchamps de Bérier (w DALO jako Roman Longchamps) (1883–1941)63 w imieniu władz rektorskich

żegnał go tymi słowami:

Trzydziestoczteroletni okres jego pracy na naszym Uniwersytecie był nieprzerwanym okresem wytężonej działalności naukowej, literackiej i pedagogicznej. Studium romanistyczne postawił swoimi wykładami i swoim seminarium na niebywałej dotąd wyżynie, młodzieży uniwersyteckiej dostarczył w zakresie swej specjalności znakomitych monografii i zarysów, wykształcił szereg pracowników naukowych, zapewniając tem nie tylko następcę dla swojej katedry, lecz także odpowiednich kandydatów na podobne katedry na innych uniwersytetach polskich64.

Il. 6. Grobowiec rodzinny Porębowiczów. Cmentarz Łyczakowski (pole 13, grób nr 295)

Porębowicz jeszcze w czerwcu 1931 r. na posiedzeniu Komisji Romanistycznej wskazał jako swego następcę Stefana Glixellego, profesora nadzwyczajnego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie65. Pięć dni później Rada Wydziału uchwaliła powołanie go na

62 Został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim. Na grobowcu rodzinnym (pole 13, nr 295) nie ma tablicy z imieniem Edwarda Porębowicza, jest imię Marii. Według księgi cmentarnej został w nim pochowany.

63 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1096, AUWR_UA_000_26_0_5_1096_64962 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 102, AUWR_UA_001_P_119_0_1_102_53853.

64 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1544, k. 77 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729&view=single&p=283

65 DALO, z. 26, op. 5, spr. 435, k. 5 – 8 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_435_51612&view=single&p=8.

Beata Baczyńska, Ewa Krystyna Kulak

Katedrę Filologii Romańskiej; ponieważ jednak Glixelli nie mógł w tym momencie przenieść się do Lwowa, podjęto decyzję o czasowym zastępstwie. Część zajęć na rok akademicki 1931/32 powierzono wpierw Jareckiemu, a gdy ten zrezygnował z ich prowadzenia z powodu złego stanu zdrowia66, na „pełne zastępstwo” połączone z kierownictwem wakującej Katedry Filologii Romańskiej powołano Czernego (28 października 1931 r.). 30 sierpnia 1932 r. na ponowny wniosek Rady dziekan WH skierował do ministerstwa pismo z prośbą o w yznaczenie Glixellego na opuszczoną przez Porębowicza katedrę. Wobec braku odpowiedzi Czerny, profesor Katedry Filologii Francuskiej, w kolejnych latach nadal miał zastępstwo na nieobsadzonej Katedrze Filologii Romańskiej, a prowadzone dotąd przez Porębowicza zajęcia dzielił między siebie, Kuryłowicza, Annę Czeżowską i Władysława Podlachę (1875–1951)67 – historyka sztuki68. Ostatnią próbę zatrudnienia Glixellego podjęto w lipcu 1934 r. Tym razem na prośbę Uniwersytetu o przyspieszenie nominacji nowego profesora minister Wacław Jędrzejewicz zareagował dość szybko, wydając 31 sierpnia 1934 r. decyzję odmowną69. Miało to zapewne związek z postawą Glixellego, który otwarcie kontestował wprowadzaną przez rząd reformę szkolnictwa w Polsce.

W lipcu 1934 r. Rada Wydziału wystąpiła także z wnioskiem o profesurę dla Kazimierza Jareckiego70, po pięciu latach od uzyskania przez niego habilitacji, być może przewidując fiasko starań o zatrudnienie Glixellego. W roku akademickim 1934/35 Jareckiemu powierzono zastępstwo w Katedrze Filologii Romańskiej; zajęcia rozdzielono pomiędzy kilka osób (oprócz Jareckiego, który kontynuował swoje zwyczajowe wykłady z literatury średniowiecznej, prowadzili je Czerny, Kuryłowicz, Czeżowska i Emil Biedrzycki (1890–1975)71. Ministerstwo nie wyrażało jednak zgody na takie praktyki, w dodatku Jarecki, który jako emerytowany nauczyciel pobierał świadczenie emerytalne, obciążony został całością podatku od wynagrodzenia, które rozdzielono między wykładających72, wobec czego zrezygnował z zastępstwa, które powierzono Kuryłowiczowi. W 1935 r. Jarecki otrzymał tytuł profesora. Problemu obsadzenia wakującej katedry Porębowicza jednak nie rozwiązano, o czym świadczy podpisana 17 czerwca 1939 r. umowa, na mocy której Jarecki miał znów pełnić funkcję zastępcy w roku akademickim 1939/4073. Plany te pokrzyżowała wojna. Kazimierz Jarecki zmarł w niejasnych okolicznościach 18 grudnia 1939 r. (Redzik 2017: 988).

66 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2255, k. 53 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_2255_62735&view=single&p=56

67 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1527, AUWR_UA_000_26_0_5_1527_56732.

68 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2068, k. 245 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_2068_62784&view=single&p=249

69 DALO, z. 26, op. 5, spr. 435, k. 16, AUWR_UA_000_26_0_5_435_51612&view=single&p=19.

70 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2255, k. 73, AUWR_UA_000_26_0_5_2255_62735&view=single&p=77

71 DALO, z. 26, op. 5, spr. 78, AUWR_UA_000_26_0_5_78_56136.

72 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 13, AUWR_UA_001_P_119_0_1_13_66726

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2255, k. 91 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_2255_62735&view=single&p=95.

73 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2255, k. 102 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_2255_62735&view=single&p=106.

W latach 1919–1939 kontynuowano również nauczanie języka w formie lektoratów. W pierwszych powojennych latach lektorat języka francuskiego, po odejściu Orłowskiego i rezygnacji Świerczewskiego, pozostałby nieobsadzony, co stanowiło „lukę bardzo dotkliwą” 74, gdyby nie wsparcie przełożonych Francuskiej Misji Wojskowej, którzy we wrześniu 1920 r. zezwolili na objęcie stanowiska lektora przez André Lureau (w DALO jako Andrzej Lureau) (1876–?)75, francuskiego oficera pochodzącego z Bordeaux, członka Misji we Lwowie. Lureau nie tylko podjął się prowadzenia kursów języka i literatury w w ymiarze trzech godzin tygodniowo, ale też uzyskał wsparcie rządu francuskiego w postaci 75 bezpłatnych podręczników do nauki języka i tej samej liczby egzemplarzy

Charakterów Jeana de La Bruyère’a do dyspozycji studentów oraz innych książek przeznaczonych dla biblioteki uniwersyteckiej76. Zajęcia, które prowadził do końca roku

akademickiego 1921/22, okazały się sukcesem i zgromadziły na obu kursach, wyższym i niższym, 275 uczniów77. Był, w opinii Rady Wydziału Filozoficznego, „pedagogiem fachowym, światłym i biegłym w nauczaniu […], nadto człowiekiem statecznym i towarzysko ujmującym”78 i kiedy przeniesiono go z powrotem do Francji w lipcu 1922 r., Lwów żegnał go z żalem. W kolejnym roku rząd francuski zapewnił obsadzenie kursów języka i literatury przez wykładowcę ( professeur agregé) Marie-Jeana Noiville’a (?–?), (Program UJK: 1923–1924). Po kolejnej przerwie w roku 1924/25 lektorat objął Gustaw Testart-Obalski (1884–?)79, który wkrótce wyjechał do Kanady. Stabilizację przyniosło dopiero zatrudnienie Charles’a Singevina (1904–?)80, który nauczał języka francuskiego od roku 1925/26 do 1936/37 i po jego wyjeździe do Rumunii zastąpił go Camille Souyris (w DALO jako Kamil Souyris) (1911–?)81. Lektoraty prowadzono wówczas w dwóch trybach: dla studentów romanistyki oraz ogólnouniwersyteckim, każdy po cztery godziny tygodniowo. W t ym samym wymiarze od roku 1930 nauczano także języka włoskiego; lektorzy byli desygnowani oficjalnie przez rząd włoski za pośrednictwem Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Od 1921 r. prowadzony był również dwugodzinny lektorat języka rumuńskiego na poziomach podstawowym i zaawansowanym. Przez cały omawiany okres lektorem był Emil Biedrzycki, po wojnie wykładowca Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Historia lwowskiej romanistyki od powstania pierwszej katedry w 1900 r. aż do lat 30. zdominowana była przez wyjątkową osobowość Edwarda Porębowicza, która miała też odcisnąć się silnym piętnem na rozwoju studiów romanistycznych w niepodległej Polsce,

74 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1134, k. 9 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1134_56783&view=single&p=10

75 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1134, AUWR_UA_000_26_0_5_1134_56783.

76 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1134, k. 3 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1134_56783&view=single&p=4

77 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1134, k. 27, AUWR_UA_000_26_0_5_1134_56783&view=single&p=28.

78 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1134, k. 34, AUWR_UA_000_26_0_5_1134_56783&view=single&p=35

79 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1873, AUWR_UA_000_26_0_5_1873_56650.

80 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1713, AUWR_UA_000_26_0_5_1713_56698

81 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1840, AUWR_UA_000_26_0_5_1840_56665.

Beata Baczyńska, Ewa Krystyna Kulak

czego dowodem były katedry filologii romańskiej funkcjonujące we wszystkich ośrodkach uniwersyteckich Drugiej Rzeczpospolitej. Zarówno Porębowicz, jak i jego uczeń Zygmunt

Czerny w sposób twórczy i nowatorski korzystali z narzędzi, jakie wypracowywała filologia na bazie studiów języków i literatur romańskich, co zdecydowało o w yjątkowej pozycji studiów romanistycznych we Lwowie.

IV. Druga wojna światowa i okres powojenny

W roku poprzedzającym wybuch drugiej wojny światowej Czerny był dziekanem

Wydziału Humanistycznego i pozostał nim po wkroczeniu wojsk radzieckich do Lwowa. Dzięki niemu zatrudnienie na uniwersytecie znaleźli uciekający z ziem okupowanych przez Niemców – Tadeusz Boy-Żeleński (1874–1941)82 oraz Jan Goldman (1907–1942)83.

Il. 7. Kamienica, w której mieszkał Tadeusz Boy-Żeleński. Lwów, ul. P. Romanowicza 7, m. 4 (luty 1940) (obecnie ul. P. Saksahanskiego 7)

Zwłaszcza wykłady Boya przysporzyły popularności Katedrze Romanistyki. Zatrudnienie na Uniwersytecie nie ocaliło jednak obu uczonym życia. Boy-Żeleński został rozstrzelany przez Niemców 4 lipca 1941 r. w g rupie profesorów Uniwersytetu Lwowskiego, Goldman w 1942 r. znalazł się w obozie janowskim, gdzie zginął.

82 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 19, AUWR_UA_001_P_119_0_1_19_53884

83 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 49, AUWR_UA_001_P_119_0_1_49_66707.

Sam Czerny – jak pisze Chrostek – „w latach 1941–1944 […] należał do głównych organizatorów tajnego nauczania i był prorektorem konspiracyjnego uniwersytetu. Równocześnie pracował w szkole zawodowej” (Chrostek 2016: 336). Gdy 1944 r. Lwowski Państwowy Uniwersytet im. Iwana Franki (LNUIF) wznowił działalność, Czerny przez rok kierował jeszcze Katedrą Romanistyki i pełnił funkcję dziekana WH. Lwów opuścił jako repatriant w listopadzie 1945 r. Pracował początkowo na uniwersytecie w Toruniu, następnie objął na krótko (1947–1949) stanowisko kierownika Katedry Filologii Francuskiej we Wrocławiu (Sawicki 1995: 224), a po 1950 r. został zatrudniony na stałe na UJ, gdzie wniósł nieoceniony wkład w odbudowę i rozwój polskiej romanistyki (Mańczak 2000: 406).

Podobne były dzieje Jerzego Kuryłowicza. Podczas okupacji niemieckiej pracował jako nauczyciel w Polskiej Szkole Handlowej we Lwowie i uczestniczył w konspiracyjnym nauczaniu. Do roku 1946 był profesorem LNUIF. We wrześniu 1946 r. w następstwie repatriacji znalazł się we Wrocławiu i przez dwa lata wykładał na nowo zorganizowanym Uniwersytecie Wrocławskim, gdzie pełnił m.in. funkcję dziekana Wydziału Filologicznego oraz pierwszego kierownika Katedry Filologii Francuskiej ( Kulak 2002: 15), po czym przeniósł się do Krakowa, gdzie objął Katedrę Językoznawstwa Ogólnego, rozwijając intensywną działalność naukową (Smoczyński 2000: 479).

Z K rakowem związał swe losy także rumunista Emil Biedrzycki.

Anna Nikliborc po wojnie znalazła się we Wrocławiu, gdzie od 1946 do 1952 r. prowadziła lektorat języka włoskiego. Po zamknięciu wrocławskiej romanistyki przeniosła się do Wyższej Szkoły Ekonomicznej i powróciła na uniwersytet, gdy studia romanistyczne powtórnie otwarto w 1957 r. (Sawicki 1995: 224–226). Na resztę życia związała się z K atedrą, a potem Instytutem Filologii Romańskiej, kształcąc kolejne pokolenia romanistów.

Ocalała z wojennego pogromu kadra i absolwenci lwowskiej romanistyki położyli ogromne zasługi w procesie odbudowy polskich studiów romanistycznych na praktycznie wszystkich polskich uniwersytetach, gdzie kierunek ten funkcjonował przed 1939 r., a w przypadku nowo powstałego Uniwersytetu Wrocławskiego przyczynili się do stworzenia od podstaw kolejnego ośrodka romanistycznego.

Beata Baczyńska, Ewa Krystyna Kulak

Il. 8. Jerzy Kuryłowicz

Bibliografia

Źródła archiwalne i rękopiśmienne

ALNUIF – Archiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki (ukr. Архiв Львiвcькoгo нaціoнaльнoгo унівeрситeту iмeнi Івaнa Фpaнкa)

Zespół P-119, opis 1: Sprawy osobowe pracowników

z. P-119, op. 1, spr. 13 – Biedrzycki Emil

z. P-119, op. 1, spr. 19 – Boy-Żeleński Tadeusz

z. P-119, op. 1, spr. 49 – Goldman Jan

z. P-119, op. 1, spr. 102 – Longchamps de Bérier Roman

Correspondance de Gaston Paris. Lettres adressées à Gaston Paris, XXIV, BnF, Département des Manuscrits, NAF 24453

[https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b525171996] [dostęp online: 20.04.2024].

DALO – Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego (ukr. Дepжaвний apxiв Львiвcькoї oблacтi)

Zespół 26, opis 5: Sprawy personalne grona profesorskiego i urzędników

z. 26, op. 5, spr. 17 – Amborski Jan

z. 26, op. 5, spr. 53 – Balzer Oswald

z. 26, op. 5, spr. 78 – Biedrzycki Emil

z. 26, op. 5, spr. 111 – Bignat Alfred

z. 26, op. 5, spr. 2068 – Czerny Zygmunt

z. 26, op. 5, spr. 2053 – Czeżowska Anna

z. 26, op. 5, spr. 583 – Dłuska Maria

z. 26, op. 5, spr. 435 – Glixelli Stefan

z. 26, op. 5, spr. 2255 – Jarecki Kazimierz

z. 26, op. 5, spr. 776 – Kawczyński Maksymilian

z. 26, op. 5, spr. 1023 – Kuryłowicz Jerzy

z. 26, op. 5, spr. 1096 – Longchamps Roman

z. 26, op. 5, spr. 1134 – Lureau Andrzej

z. 26, op. 5, spr. 1399 – Olejniczak Tadeusz

z. 26, op. 5, spr. 1418 – Orłowski Bolesław

z. 26, op. 5, spr. 1493 – Piechorski Karol

z. 26, op. 5, spr. 1527 – Podlacha Władysław

z. 26, op. 5, spr. 1544 – Porębowicz Edward

z. 26, op. 5, spr. 1773 – Shoklizh Jakub

z. 26, op. 5, spr. 1713 – Singevin Charles

z. 26, op. 5, spr. 1730 – Skwarczyńska Stefania

z. 26, op. 5, spr. 1840 – Souyris Kamil

z. 26, op. 5, spr. 1694 – Świerczewski Henryk

z. 26, op. 5, spr. 1873 – Testart-Obalski Gustaw

z. 26, op. 5, spr. 195 – Wagner Emil, Żebrowski Eustachy

Baczyńska, Ewa Krystyna Kulak

Opracowania. Źródła drukowane i internetowe

Biernacki Andrzej (1982–1983): Edward Franciszek Porębowicz, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 27, red. E. Rostworowski, 648–652.

Borowy Wacław (1934). Edward Porębowicz jako krytyk i jako badacz literatury polskiej, [w:] idem, Dziś i wczoraj, Warszawa, 229–261.

Chrostek Mariusz (2016): Złote lata polonistyki lwowskiej (1919–1939), Rzeszów.

Czerny Zygmunt (1937): Edward Porębowicz. Poeta i uczony, „Prace Polskiego Towarzystwa Neofilologicznego” 8, 3–16.

Czerny Zygmunt (1939): Ustrój nauczania języków obcych w polskiej szkole średniej. „Neofilolog. Czasopismo Polskiego Towarzystwa Neofilologicznego” 10 (1), 1–13.

Drzewiecka Anna (2000): Mieczysław Kawczyński (1842–1906), [w:] Złota księga Wydziału Filologicznego, red. J. Michalik, W. Walecki, Kraków, 86–93.

Estreicher Karol (1876): Bibliografia XIX wieku, t. 3, Kraków.

Estreicher Karol (1972): Bibliografia XIX wieku, t. 10, Kraków.

Glixelli Stefan (1937): Śp. Edward Porębowicz, „Pamiętnik Literacki” 34, 374–377.

Goldman Jan (1937): La philologie romane en Pologne, Kraków (odbitka z „Archivum Neophilologicum”).

Hahn Wiktor (1912): Kronika Uniwersytetu Lwowskiego, t. 2 (1898/9–1909/10), zestawił…, Lwów

[https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/469438/edition/381533/content] [dostęp online: 25.09.2023].

Korespondencja Oswalda Balzera. Lata 1897–1932, t. XLIII, ZNiO, rps 7701.

Kulak Ewa (2002): Między komparatystyką a przekładoznawstwem: romanistyka wrocławska w latach powojennych, [w:] Język – stereotyp – przekład, red. E. Skibińska i M. Cieński, Wrocław, 15–24.

Łuszczak Grzegorz (2010). Nauczyciele i wychowawcy szkół jezuickich we Lwowie 1608–1773, Kraków.

Łuszczak Grzegorz (2011): Kierunki nauczania i k adra dydaktyczna lwowskich szkół jezuickich 1661–1773, [w:] Universitati Leopoliensi trecentesimum quinquagesimum anniversarium suae fundationis celebranti in memoriam. Uniwersytetowi Lwowskiemu dla upamiętnienia trzysta pięćdziesiątej rocznicy jego fundacji. Materiały sesji zorganizowanej w dniach 14–15 stycznia 2011 w Krakowie przez Uniwersytet Jagielloński, Wyższą Szkołę

Beata

Filozoficzno-Pedagogiczną „Ignatianum” w Krakowie, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Polską Akademię Umiejętności, red. W. Lohman, Kraków, 43–63.

Mańczak Witold (2000): Zygmunt Czerny (1888–1975), [w:] Złota księga Wydziału Filologicznego, red. J. Michalik, W. Walecki, Kraków, 405–408.

Nekrologia (1921), „Dziennik Poznański” 63, 118 [https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/38982/edition/55993/content] [dostęp online: 16.05.2024].

Nędza Maria Julita (1978): Polityka stypendialna Akademii Umiejętności w latach 1878–1920. Fundacje Gałęzowskiego, Pileckiego i Osławskiego, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.

Nikliborc Anna (1978): Wspomnienie o Edwardzie Porębowiczu: w 40 rocznicę śmierci, „Pamiętnik Literacki” 69, 223–230.

Program UJK (1923–1924): Programy wykładów w roku akademickim 1923–1924. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, Lwów 1923 [https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/427426/edition/340819] [dostęp online: 25.09.2023].

Redzik Adam (2017): Uniwersytet Lwowski w latach 1939–1946, [w:] Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, red., wstęp i zakończenie A. Redzik, Kraków, 913–1078.

Sawicki Piotr (1995): Z romanistycznego sztambucha, [w:] Studia i materiały z dziejów Uniwersytetu Wrocławskiego, t. 4, red. T. Kulak, W. Wrzesiński, Wrocław, 219–249.

Skład i program wykładów (1888−1899): Skład personelu i program wykładów [za lata 1888/1889−1889/1899]. C.K. Uniwersytet imienia Cesarza Franciszka I we Lwowie, Lwów [1888−1899]

[http://www.wbc.poznan.pl/publication/37047] [dostęp online: 25.09.2024].

Smoczyński Wojciech (2000): Jerzy Kuryłowicz (1895–1978), [w:] Złota księga Wydziału Filologicznego, red. J. Michalik, W. Walecki, Kraków, 477–490. Sroka Łukasz Tomasz (2017): Wydział Humanistyczny, [w:] Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, red., wstęp i zakończenie A. Redzik, Kraków, 551–666.

Starnawski Jerzy (1997): Sylwetki lwowskich historyków literatury, Łódź.

Toczek Alfred (2013): Lwowskie środowisko historyczne i jego wkład w kulturę książki i prasy (1860–1918), Kraków.

Widłak Stanisław (2000): Stanisław Stroński (1882–1955), [w:] Złota księga Wydziału Filologicznego, red. J. Michalik, W. Walecki, Kraków, 272–282. Zgon zasłużonego pedagoga (1905), „Nowości Ilustrowane” 49 [https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/129112/edition/121396/content] [dostęp online: 28.04.2024].

Spis ilustracji

1. Edward Porębowicz [ https://polona.pl/item-view/c4a20073-671b-47b6-9fe5-46ecc47a03de?page=79] (domena publiczna)................................................................................................... 363

2. Fragment wniosku Maksymiliana Kawczyńskiego o rozszerzenie jego habilitacji na filologię romańską (1886)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 776, k. 14.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_776_51595& view=single&p=16&browser=seadragon

3. Pierwsza strona indeksu Edwarda Porębowicza (1883)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1554, k. 1.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729& view=single&p=206&browser=seadragon

4. Odpis dyplomu doktorskiego Edwarda Porębowicza (1890)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1554, k. 55.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729& view=single&p=261&browser=seadragon

5. Powołanie Edwarda Porębowicza na szefa Sekcji Literatury, Muzyki i Teatru w Ministerstwie Sztuki i Kultury (1919)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1554, k. 14.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1544_56729& view=single&p=219&browser=seadragon

6. Grobowiec rodzinny Porębowiczów. Cmentarz Łyczakowski (pole 13, grób nr 295) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) ...................................................

7. Kamienica, w której mieszkał Tadeusz Boy-Żeleński. Lwów, ul. P. Romanowicza 7, m. 4 (luty 1940) (obecnie ul. P. Saksahanskiego 7) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) ........................................................................................................

8. Jerzy Kuryłowicz (Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego. Album Dwudziestolecia Uniwersytetu Wrocławskiego imienia Bolesława Bieruta we Wrocławiu 1945–1965. Fotografie: sygn. 6/4, poz. 15, s. 11)

364

365

366

371

376

379

380

Beata Baczyńska, Ewa Krystyna Kulak

DOI: 10.34616/151542

Mirosława Podhajecka

Uniwersytet Opolski

ORCID 0000-0002-1910-071X

Filologia angielska na Uniwersytecie Lwowskim

Wstęp

Tradycja anglistyki polskiej sięga początków XX wieku. Pierwszą katedrą utworzoną w 1908 r. na Uniwersytecie Jagiellońskim (UJ) kierował wykształcony w Wiedniu anglista Roman Dyboski (1883−1945). Drugą, powołaną do życia w 1921 r. na Uniwersytecie Poznańskim (UP), objął Anglik Bernard Massey (1884−1960). W 1922 r. na czele anglistyki na Uniwersytecie Warszawskim (UW) stanął Andrzej Tretiak (1886−1944). Rok później otwarto katedrę na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie (UJK), której kierownikiem w 1924 r. został Władysław Tarnawski (1885−1951)1. Niniejszy artykuł poświęcony jest historii anglistyki na Uniwersytecie Jana Kazimierza (1923−1939)2, przemianowanym w styczniu 1940 r. na Lwowski Państwowy Uniwersytet im. Iwana Franki (LNUIF).

Artykuł podzielono na części. Część pierwsza stanowi szkic o lektorach angielskiego na Uniwersytecie Lwowskim. W części drugiej rekonstruuję aktywność Tarnawskiego na UJK, opierając się na materiałach archiwalnych Państwowego Archiwum Obwodu Lwowskiego (DALO). Przedstawiam tu także biogramy Edwarda Deszberga (1907−1983)3 i Charlesa Irvine’a (w DALO jako Karol Irvine) (1883−1948)4. Informacje

1 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1856, AUWR_UA_000_26_0_5_1856_56658. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 248, AUWR_UA_001_P_119_0_1_248_66604.

2 Historię polskich katedr anglistyki omawiają m.in. Fisiak (1983: 11−18); Cygan (2002: 14−15); Koniewicz (2010: 87−93); Starnawski (2018: 101−104); Podhajecka (2021: 327−367). Popularyzatorem i biografem Władysława Tarnawskiego jest prof. Tomasz Pudłocki, historyk z UJ.

3 DALO, z. 26, op. 5, spr. 565, AUWR_UA_000_26_0_5_565_52189

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 480, AUWR_UA_001_P_119_0_1_480_53796.

4 DALO, z. 26, op. 5, spr. 771, AUWR_UA_000_26_0_5_771_51596

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 190, AUWR_UA_001_P_119_0_1_190_66628.

o pracownikach LNUIF zawarłam w części trzeciej. W części czwartej omawiam życie prywatne, działalność naukową oraz wątek aktywności politycznej i publicystycznej Tarnawskiego W części piątej – ostatniej – koncentruję się na problematyce dydaktycznej.

I. Cesarsko-Królewski Uniwersytet im. Cesarza Franciszka I (1817−1918)

Pierwsze kontakty z językiem angielskim na Uniwersytecie Lwowskim, zwanym wówczas także C.K. Uniwersytetem Franciszkańskim, sięgają 2 połowy XIX wieku, gdy wprowadzono kursy lektorskie. Lektorów było trzech: Józef Kropiwnicki (1824−1906)5, Paweł Postel (niem. Paul Postel) (1860−1918)6 i Frederick Robertson Butler (w DALO jako Friedrich Butler) (1873−1946)7 (Hahn 1912: 624).

Józef Kropiwnicki

Józef Kropiwnicki urodził się 24 stycznia 1824 r. w rodzinie szlacheckiej w Szamarzewie, w Wielkim Księstwie Poznańskim. W 1848 r. brał udział w powstaniu wielkopolskim. Zmuszony do emigracji kilka lat spędził na Wyspach Brytyjskich8, gdzie się ożenił, po czym osiadł we Francji jako guwerner. Po wybuchu powstania styczniowego powrócił do kraju, biorąc udział w walkach z Moskalami (Podsiadły 2019: 3−4).

W 1866 r. wydał w Lipsku polski przekład dzieła A History of the Protestant Reformation in England and Ireland Williama Cobbetta. W 1870 r. wyjechał wraz z żoną do Lwowa i zaczął udzielać lekcji języków obcych (zob. Libelt 1978: 542−543). Dzięki referencjom Antoniego Małeckiego (1821−1913)9 został nauczycielem francuskiego lub angielskiego w Wyższej Szkole Realnej, Akademii Technicznej i dwóch gimnazjach10. W 1878 r. ustanowiono go tłumaczem z języka angielskiego (Finkel 1894: 311−312).

W listopadzie 1871 r. złożył podanie do Rady Wydziału Filozoficznego (WF) Uniwersytetu Lwowskiego i w lutym 1872 r. został mianowany lektorem angielskiego, jednak bez żadnego uposażenia. Ponieważ studenci nie byli skłonni pokrywać kosztów lektoratu z własnej kieszeni, zajęcia zwykle nie dochodziły do skutku. Wydaje się, że udało mu się zorganizować kurs11 w początkach lat 80. Władze dziekańskie zaczęły rozważać jego remunerację dopiero w 1901 r. Ze złożonego przez Kropiwnickiego

5 DALO, z. 26, op. 5, spr. 976, AUWR_UA_000_26_0_5_976_56821

6 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1546, AUWR_UA_000_26_0_5_1546_56728.

7 DALO, z. 26, op. 5, spr. 73, AUWR_UA_000_26_0_5_73_56141

8 W październiku 1853 r. wstąpił w Londynie do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego (Centralizacja: 1855).

9 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1178, AUWR_UA_000_26_0_5_1178_56775.

10 Oba języki miały status przedmiotów nadobowiązkowych, a więc w najlepszym przypadku obejmowały dwie godziny dla jednego „oddziału”.

11 W listopadzie 1882 r. dziekan upomniał go, iż pobieranie opłat odbywa się tylko za pośrednictwem kwestury.

w październiku 1904 r. sprawozdania wynika, że stosował on zarówno tradycyjną metodę gramatyczno-tłumaczeniową, jak i modną wówczas metodę bezpośrednią (Podhajecka 2013: 318; Howatt, Smith 2014: 78). Zapoznawał również studentów z własnymi ustaleniami historycznojęzykowymi, miały one jednak charakter nienaukowy.

Kropiwnicki zmarł 12 lipca 1906 r. i spoczął na cmentarzu Łyczakowskim. Według autora wspomnień ceniono go jako „najlepszego we Lwowie znawcę języka angielskiego”12

Paweł Postel

Paweł Postel urodził się 30 maja 1860 r. w Dobrocinie (niem. Güttmannsdorf) na Dolnym Śląsku. Po ukończeniu gimnazjum w Dzierżoniowie podjął studia we Wrocławiu, a kontynuował je w Bonn i Krakowie. W 1886 r. zdał egzamin nauczycielski z niemieckiego i francuskiego. Pracował w Krakowie i Stanisławowie, a od 1900 r. − we Lwowie (Sprawozdanie: 1905/06). W 1904 r. został zaprzysiężony na tłumacza sądowego. Był m.in. członkiem Towarzystwa Folklorystycznego (Folklore Society) w Londynie. W 1904 r. otrzymał posadę lektora z pensją 600 koron za semestr. Prowadził trzy kursy: niższy (dla początkujących), wyższy (dla średniozaawansowanych) i literacki (dla zaawansowanych). Jego sprawozdania pozwalają przyjrzeć się tematyce zajęć. Przykładowo, w półroczu letnim 1907 r. na kursie niższym omawiał gramatykę, na wyższym − utwory poetyckie, a na literackim − dzieło Education: Intellectual, Moral and Physical Herberta Spencera. W półroczu letnim 1908 r. tematem kursu wyższego były „najważniejsze osobliwości Londynu”, natomiast kursu literackiego − poemat The Lady of the Lake Waltera Scotta W półroczu zimowym 1908/09 czytał ze studentami opowieść Sinbad the Sailor i wiersze (np. Williama Wordswortha), a w półroczu letnim 1911 r. pracował z tekstami zaczerpniętymi z gazety „The Spectator”. W półroczu zimowym roku 1913/14 na kurs niższy wybrał podręcznik Butlera, na kursie wyższym omawiał A Tour in England in Two Months Josepha Mellina, a na kursie literackim – utwory Alfreda Tennysona i Roberta Browninga. Szeroki wybór tekstów literackich świadczy o dobrej orientacji w historii literatury angielskiej.

W styczniu 1916 r. Postel wystąpił o u rlop z powodu problemów zdrowotnych. W podaniu z 3 marca poprosił o przedłużenie urlopu do końca roku; w k wietniu przesłał do dziekanatu dodatkowo list po niemiecku13. Dziekan WF wystąpił dla niego o w ynagrodzenie za 1916 i 1917 r. Namiestnictwo przychyliło się do próśb, lecz lektor nie powrócił już do zajęć. Zmarł w 1918 r. w Wiedniu (Skład UJK: 1919/20).

12 Kropiwnickiemu poświęcono artykuł zatytułowany Jeden z ostatnich z roku 1848, który ukazał się 28 lipca 1906 r. („Nowości Ilustrowane” 1906, 30).

13 Pisze w nim, że od 1904 r. każde wakacje spędzał w Anglii, aby m.in. uzupełnić luki w wiedzy filologicznej. Za tłumaczenie listu dziękuję prof. Markusowi Eberharterowi.

Frederick Butler

Frederick Butler urodził się 21 października 1873 r. w Pocklington, w angielskim hrabstwie Yorkshire14. W 1894 r. dostał się na Uniwersytet Londyński15, ale jego nazwiska brak na listach absolwentów.

Pod koniec 1903 r. zjawił się w Galicji w „dyskretnej misji politycznej” (Bykowski 1947: 5). W 1908 r. został nauczycielem w II Państwowym Gimnazjum im. Karola Szajnochy we Lwowie. Być może za zachętą Leona Pinińskiego (1857−1938)16, prawnika i znawcy Szekspira, złożył także podanie o stanowisko „honorowego” lektora angielskiego na Uniwersytecie. Dziekanat skierował do ministerstwa entuzjastyczne pismo, dowodząc, że „pan Butler jest wysoko ceniony jako nauczyciel języka w naszym mieście”17 i w 1909 r. Brytyjczyk otrzymał posadę. Na kursach lektorskich, obejmujących wyłącznie tematykę literacką, omawiał m.in. dzieła George’a Byrona, Johna Miltona i Williama Szekspira.

Il. 1. Frederick Butler (z lewej) ze Stanisławem Niemczyckim (ok. 1910)

W roku szkolnym 1911/12 Butler przeniósł się do VIII Gimnazjum we Lwowie. Dawał również lekcje prywatne i prowadził klub angielski (English Circle). Jest autorem podręcznika The English Language. Practical Lessons in Spoken and Written English, with 200 Exercises (Vienna 1910) oraz opracowania Puritanism in the Poetical Works of Milton (London 1913).

14 [https://www.familysearch.org/ark:/61903/1:1:Q27K−HDQ1] [dostęp online: 16.03.2024].

15 [https://archives.libraries.london.ac.uk/resources/general_register_part_3.pdf] [dostęp online: 16.03.2024].

16 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1515, AUWR_UA_000_26_0_5_1515_64926

17 DALO, z. 26, op. 5, spr. 73, k. 1 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_73_56141&view=single&p=4.

W marcu 1914 r. ożenił się z Elizabeth Fraser (1878−1960), lekarką i bakteriolożką18. Przed wybuchem I wojny światowej wyjechali ze Lwowa do Wielkiej Brytanii. W maju 1915 r. znaleźli się we Francji, gdzie ona pracowała w laboratorium, a on został ponoć szoferem (Crofton 2013: 47−48). Ich dalsze losy wojenne są nieznane. Z relacji Eugeniusza Romera (1871−1954)19 wiadomo, że Butler był majorem armii brytyjskiej (Romer 1989: 368).

Il. 2. Frederick Butler w salonie Heleny Dąbczańskiej (ok. 1910)

Siedzą od lewej: Helena Dąbczańska, jej matka Natalia Dąbczańska, Stanisław Niemczycki. Stoją od lewej: Ludwik Bernacki, Frederick Butler

W 1919 r. przyjechał do Polski jako sekretarz firmy HM Petroleum Executive. Misja miała wywrzeć presję na rząd polski, aby oddał „w fizyczne posiadanie” tereny naftowe, w k tóre przed wojną był zaangażowany kapitał brytyjski (Zaks 1969: 48). O pozycji Butlera świadczy fakt, że uczestniczył w Konferencji Pokojowej w Paryżu jako „doradca techniczny” delegacji brytyjskiej (Romer 1989: 368). Bardzo życzliwie wypowiadał się o Polakach 20 .

Zmarł w 1946 r. w Eastbourne w wieku 72 lat21. Jego żona zmarła tamże w 1960 r.22

18 „The Lancashire Daily Post” 1914, 8625.

19 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1637, AUWR_UA_000_26_0_5_1637_70518. DALO, z. 26, op. 5, spr. 1638, AUWR_UA_000_26_0_5_1638_70519

20 National Archives, FO−800−149, t. I, k. 68, 82.

21 [https://www.familysearch.org/ark:/61903/1:1:QVC3−2SNF] [dostęp online: 16.03.2024].

22 [https://livesofthefirstworldwar.iwm.org.uk/lifestory/4944897] [dostęp online: 16.03.2024].

II. Uniwersytet Jana Kazimierza (1919−1939)

Katedra anglistyki dołączyła do innych katedr neofilologicznych WF, a następnie Wydziału Humanistycznego (WH) UJK 23. O erygowanie katedry i obsadzenie jej przez Władysława Tarnawskiego zabiegał Jan Kasprowicz (1860−1926)24 przy wsparciu Andrzeja Gawrońskiego (1885−1927)25. Oficjalną rekomendację wystawił Roman Dyboski. Omówiwszy zalety ważniejszych publikacji kandydata, Dyboski wytknął mu pewne

Il. 3. Władysław Tarnawski (ok. 1928) niedociągnięcia. Zasugerował, aby Tarnawski spędził około roku na studiach naukowych, m.in. po to, by „wydoskonalić się w mowie angielskiej, poznać naocznie życie angielskie, co dla wychowawcy nauczycieli angielszczyzny w Polsce jest rzeczą pierwszorzędnej wagi” 26. Zaproponował jednocześnie zwolnienie go z obowiązku habilitacji. W ślad za tym w lipcu 1923 r. Rada Wydziału Filozoficznego UJK wystosowała do ministerstwa stosowny wniosek. Z d niem 29 stycznia 1924 r. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej mianował go profesorem nadzwyczajnym.

Dzięki posadzie uniwersyteckiej Tarnawski zaczął wyjeżdżać do Anglii; celem wyjazdów był niezmiennie Londyn (Przeniosło, Przeniosło 2022: 659). Podróż w roku akademickim 1924/25 zrealizował dzięki „zasiłkowi” w w ysokości 1005 zł. Na pobyt w 1928 r. ministerstwo przeznaczyło 2000 zł, lecz z uwagi na kłopoty rodzinne Tarnawski wyjechał dopiero w 1929 r. Urlop, paszport ulgowy i środki otrzymał również w 1931 r.

W lipcu 1929 r. Rada WH skierowała do ministerstwa wniosek w sprawie „uzwyczajnienia” katedry anglistyki (Kronika UJK: 1928/29). W u zasadnieniu wskazano, że Tarnawski „okazał szeroką produkcję w zakresie nauki swojej, dając szereg prac objętości znaczniejszej lub artykułów pomniejszych”27. Oprócz monografii do jego dorobku wliczono przekłady Szekspira, artykuły opublikowane w sprawozdaniach Towarzystwa Naukowego (TN) i d robne szkice, w t ym kilkadziesiąt zamieszczonych ponoć w czasopismach zagranicznych 28. Wniosek nie uzyskał jednak aprobaty.

23 W 1924 r. z WF wyodrębniono Wydział Humanistyczny i Wydział Matematyczno-Przyrodniczy.

24 DALO, z. 26, op. 5, spr. 812, AUWR_UA_000_26_0_5_812_56849

DALO, z. 26, op. 5, spr. 813, AUWR_UA_000_26_0_5_813_56848.

25 DALO, z. 26, op. 5, spr. 334, AUWR_UA_000_26_0_5_334_51638

26 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1856, k. 7 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1856_56658&view=single&p=11.

27 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1856, k. 59−64, AUWR_UA_000_26_0_5_1856_56658&view=single&p=62

28 Nie odnalazłam żadnych prac Tarnawskiego wydanych za granicą.

W 1931 r. tekę ministra w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP) objął Janusz Jędrzejewicz (1885−1951), który wprowadził w ż ycie reformę szkolnictwa, będącą wyrazem „sanacyjnej polityki oświatowej” (Ajnenkiel 1980: 301). Ustawa o szkołach akademickich z 1933 r. ograniczała autonomię wyższych uczelni, pozwalając m.in. ministrowi na likwidację katedr bez wniosku ich władz. W efekcie

Jędrzejewicz zlikwidował 52 katedry, w tym lwowską anglistykę.

W październiku 1933 r. Tarnawskiego przeniesiono na emeryturę. Rada WH zabiegała o zatrudnienie go przy egzaminach magisterskich, a dodatkowo, z uwagi na „interesy młodzieży”, na potrzeby dwugodzinnego wykładu. Ministerstwo pozostało nieugięte. Próbą przywrócenia go na stanowisko był pomysł Rady WH, aby wszcząć procedurę habilitacyjną, której wcześniej nie przechodził. Do komisji weszli Zygmunt Czerny (1888−1975)29, Wiktor Dollmayr (1878−1964)30, Juliusz Kleiner (1886−1975)31, Eugeniusz Kucharski (1880−1952)32 i Jerzy Kuryłowicz (1895−1978)33. 1 czerwca 1934 r Tarnawski złożył podanie, a po kilku dniach odbyło się posiedzenie komisji, która uznała kwalifikacje kandydata za zadowalające, zwalniając go z kolokwium i w ykładu habilitacyjnego oraz udzielając mu venia legendi34. We wrześniu 1937 r. ministerstwo poinformowało dziekana WH, że sprawa habilitacji jest bezprzedmiotowa, ponieważ „profesor ustępujący z katedry zachowuje nadal prawo wykładania”35

Po zmianie na stanowisku ministra w M WRiOP w październiku 1937 r. wyrażono zgodę na reaktywację zakładu (nie katedry) i mianowano Tarnawskiego kierownikiem, ale pozostał profesorem emerytowanym. Zgodnie z umową podpisaną w listopadzie 1937 r. miał prowadzić dwie godziny wykładów i pięć godzin ćwiczeń za kwotę 275 zł, a rok później − dwie godziny wykładów i dwie godziny ćwiczeń za kwotę 170 zł miesięcznie36 W 1938 r. zgłosił się kandydat, Edward Deszberg, który w ramach wolontariatu podjął obowiązki demonstratora.

Edward Deszberg

Edward Deszberg urodził się 9 października 1907 r. we Lwowie. W 1926 r. rozpoczął studia w katedrze anglistyki i polonistyki UJK. W marcu 1933 r. uzyskał prawo

29 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2068, AUWR_UA_000_26_0_5_2068_62784

30 DALO, z. 26, op. 5, spr. 596, AUWR_UA_000_26_0_5_596_52185.

31 DALO, z. 26, op. 5, spr. 847, AUWR_UA_000_26_0_5_847_56843

DALO, z. 26, op. 5, spr. 848, AUWR_UA_000_26_0_5_848_56842. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 80, AUWR_UA_001_P_119_0_1_80_66689

32 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1028, AUWR_UA_000_26_0_5_1028_56810.

33 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1023, AUWR_UA_000_26_0_5_1023_56811

34 Należy podkreślić lojalność kolegów uniwersyteckich, zwłaszcza Czernego, który reprezentował odmienne od Tarnawskiego poglądy polityczne.

35 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1856, k. 144, AUWR_UA_000_26_0_5_1856_56658&view=single&p=148.

36 Dla porównania w styczniu 1936 r. Tretiak zarabiał 840 zł. AAN, MWRiOP, z. 317, sygn. 6281, k. 96.

nauczania angielskiego w szkołach średnich, rozpoczynając pracę w IX Szkole Powszechnej we Lwowie. W 1936 r. ukończył studia ze stopniem magistra na podstawie pracy „Romanticism of Robert L. Stevenson”. W latach 30. ożenił się z Marią Szpunar, z k tórą miał córkę (ur. 1938).

Od 1938 r. Deszberg pracował na anglistyce jako wolontariusz. Z d niem 1 stycznia 1939 r. został zatrudniony na stanowisku zastępcy asystenta do 31 sierpnia 1939 r 37

Następna umowa miała obowiązywać do 31 sierpnia 1940 r., ale wybuchła wojna. Po wkroczeniu jesienią 1939 r. do Lwowa Armii Czerwonej uzyskał na LNUIF stanowisko docenta. W okresie okupacji niemieckiej (1941−1944) prowadził kursy angielskiego w tajnym UJK, dawał lekcje, pracował też jako laborant i karmiciel wszy w Instytucie Badań nad Tyfusem Plamistym i Wirusami Rudolfa Weigla (1883−1957)38. W maju 1943 r. został aresztowany w mieszkaniu doktora Juliana Kochanowskiego (1896–1970)39 i osadzony w areszcie śledczym Gestapo we Lwowie. Zwolniono go po sześciu miesiącach. W lipcu 1944 r. powrócił na LNUIF jako wykładowca fonetyki i gramatyki.

W początkach 1946 r. Deszbergowie zdecydowali się na repatriację. Osiedli w Gliwicach. W g rudniu 1946 r. rektor Politechniki Śląskiej zatrudnił Deszberga na stanowisku lektora. Z uwagi na profil uczelni Deszberg zaczął specjalizować się w nauce języka angielskiego technicznego. W latach 1949−1951 pełnił obowiązki tłumacza w Centralnym

Biurze Konstrukcji Maszyn Elektrycznych w Katowicach40. Zajmował się przekładem prac naukowych kadry Politechniki, wygłaszał referaty na temat techniki uczenia się z w ykorzystaniem laboratorium językowego, był też autorem skryptów do nauki języka technicznego Selected Technical Reading-texts (t. 1−8, Gliwice 1966). Jesienią 1977 r. przeszedł na emeryturę41. Zmarł w 1983 r. w wieku 76 lat i spoczął na cmentarzu komunalnym w Gliwicach42.

W historii anglistyki nie sposób pominąć Charlesa Irvine’a, jedynego lektora języka angielskiego na UJK (Podhajecka 2021: 302−310).

Charles Irvine

Charles Irvine urodził się 16 lutego 1883 r. w Oban, w h rabstwie Argyll, w Szkocji. Po ukończeniu szkoły średniej wyjechał do Bergen (Norwegia), gdzie uczył angielskiego w szkole języków obcych. W 1906 r. przeniósł się do Lwowa. W 1914 r., po wybuchu I wojny światowej, został internowany w niemieckim obozie Ruhleben założonym na terenie byłego folwarku ok. 10 kilometrów na zachód od Berlina.

37 Jego pensum obejmowało 16 godzin tygodniowo za kwotę 80 zł miesięcznie.

38 DALO, z. 26, op. 5, spr. 225, AUWR_UA_000_26_0_5_225_74911.

39 DALO, z. 26, op. 5, spr. 948, AUWR_UA_000_26_0_5_948_68886

40 W 1959 r. Deszberg zawarł związek małżeński z Urszulą Wiercińską.

41 APŚ, sygn. 1956.

42 [https://www.findagrave.com/memorial/265172632/edward−deszberg] [dostęp online: 16.03.2024].

angielska na Uniwersytecie Lwowskim

Po zakończeniu wojny podjął obowiązki nauczyciela w Glasgow. Na początku

1921 r. pojawił się ponownie we Lwowie i złożył podanie o posadę lektora UJK. W maju

1921 r. powierzono mu lektorat angielskiego w wymiarze 4 godzin tygodniowo43. Został również wykładowcą angielskiego w Wyższej Szkole Handlu Zagranicznego. Jego żona była najprawdopodobniej Polką.

Lektorat obejmował dwie godziny kursu niższego i dwie wyższego. Na kursie niższym Irvine prowadził ćwiczenia gramatyczne, lekturę łatwych dzieł literackich, dyktanda i konwersacje, na wyższym zaś uczył gramatyki i omawiał utwory współczesnych autorów. Po wydaniu Praktycznego podręcznika języka angielskiego z k luczem (Lwów 1929) zapewne korzystał z niego na zajęciach (zob. Podhajecka 2021: 391−395).

Irvine znał nieźle język polski. Z listu do Romera wynika, że świadczył profesorom UJK usługi tłumaczeniowe44. Wraz z M. Bardachem podjął się przekładu książki Hugona Steinhausa Kalejdoskop matematyczny45. Obok swoich obowiązków zawodowych mógł być informatorem wywiadu brytyjskiego (zob. Koshiw 1997: 164).

Pod koniec grudnia 1939 r. złożył podanie o zatrudnienie na LNUIF; zaproponowano mu stanowisko starszego wykładowcy. W lutym 1940 r. Irvine’owie wyjechali do Rumunii z g rupą Brytyjczyków. Od sierpnia 1940 r. do stycznia 1944 r. Irvine prowadził w Londynie kursy angielskiego dla Polaków zorganizowane przez Ognisko Polskie 46 Utrzymywał kontakt z polskim środowiskiem emigracyjnym47.

Zmarł latem 1948 r. w Londynie. Miejsce jego pochówku jest nieznane.

III. Lwowski Państwowy Uniwersytet im. Iwana Franki (1939−1941; 1944−1945)

W październiku 1939 r. rozpoczął się proces sowietyzacji UJK. Większość pracowników była zmuszona do dostosowania się do nowych realiów. Tak było też w przypadku Tarnawskiego, który „starał się nie wyróżniać i w topić w system” (Pudłocki 2023: 633). 24 listopada 1939 r. Kuryłowicz, dziekan WH, złożył pismo o zatrudnienie Tarnawskiego. Wstępną akceptację wydano już nazajutrz, ale kierownikiem katedry Tarnawski został dopiero na początku 1940 r.48 Efekty jego pracy naukowej w tamtym okresie były raczej mizerne49

43 W latach 1921−1924 był również lektorem na Politechnice Lwowskiej.

44 BJ, Zakład Rękopisów, rps 10299, k. 90−91.

45 Steinhaus Hugo (1938): Mathematical Snapshots, the English translation of the Polish text by Ch. Irvine and M. Bardach has been revised by A.J. Ward, New York.

46 AIPMS, kol. 434/28, kol. 434/29.

47 Jest autorem przedmowy do podręcznika Zygmunta Frenkiela Mów po angielsku (Speak English) (London 1946).

48 Jego kandydaturę musiało niewątpliwie prześwietlić NKWD.

49 Sytuację tę zwięźle ocenił Hugo Steinhaus: „Prawdziwa praca wisi na kołku” (Steinhaus 1992: 198).

W roku akademickim 1939/40 m iał 12 godzin zajęć. W I t rymestrze zaplanował dwa dwugodzinne wykłady: „Najnowsza beletrystyka angielska. Powieści o w ielkiej wojnie i powieści historyczne” oraz „Keats i mniejsi poeci angielscy trzeciego pokolenia”, w t rymestrze II omawiał Keatsa i Szekspira, a w I II − Szekspira i e pokę wiktoriańską ( Rożnowska-Szymczykowa 1993−1994: 382). Prowadził również seminarium z historii literatury.

Według córki Tarnawski miał w tym okresie dwóch asystentów50, w rzeczywistości było ich jednak znacznie więcej. Obok Deszberga i I rvine’a stanowisko na LNUIF uzyskali: Klara Blumenfeld (1910−?)51, Aleksander Grau-Wandmayer (1873−?)52, Natan Kugelmas (1905−?)53, Izydor Lederer (1901−?)54, Marta Rudnycka (ukr. Мapтa Рудницькa) (1900−1992)55, Daniela Suchistaw (1905−1942)56 i Natan Sygal (1906−1942)57. Niejasny pozostaje status Jana Goldmana (1907−1942)58, który mógł pracować na romanistyce, a t akże Józefa Klinghoffera (1903−2000)59, być może zatrudnionego na germanistyce. Konieczność zaangażowania tylu filologów wynikała z tego, iż zgodnie z sowieckimi programami studiów każdy „uczeń” LNUIF miał aż 12 godzin języków obcych60. Krótkie biogramy pracowników przedstawiam poniżej w kolejności alfabetycznej.

Klara Blumenfeld Klara Blumenfeld urodziła się 12 stycznia 1910 r. we Lwowie w rodzinie żydowskiej. Po ukończeniu gimnazjum została przyjęta w poczet studentów Wyższej Szkoły Handlu Zagranicznego. Po ukończeniu studiów w 1931 r. przez kolejny rok była słuchaczką King’s College na Uniwersytecie Londyńskim, uczestnicząc również w k ursie zorganizowanym przez National Union of Teachers. W roku akademickim 1932/33 studiowała na Uniwersytecie w Grenoble, doskonaląc znajomość języka francuskiego. Po powrocie do Polski podjęła pracę w firmie maklerskiej w Gdyni. Gdy wybuchła wojna, pozostała bez środków do życia, wróciła więc do Lwowa, gdzie 1 stycznia 1940 r. została mianowana wykładowcą na Uniwersytecie. Z braku pełnego etatu zaproponowano jej stanowisko starszej laborantki. Jej dalsze losy są nieznane.

50 Informacja prywatna od prof. Tomasza Pudłockiego (styczeń 2021 r.).

51 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 440, AUWR_UA_001_P_119_0_1_440_66584

52 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 54, AUWR_UA_001_P_119_0_1_54_66704.

53 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 510, AUWR_UA_001_P_119_0_1_510_66524

54 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 515, AUWR_UA_001_P_119_0_1_515_66519.

55 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 159, AUWR_UA_001_P_119_0_1_159_66647

56 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 177, AUWR_UA_001_P_119_0_1_177_66637.

57 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 572, AUWR_UA_001_P_119_0_1_572_66474

58 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 49, AUWR_UA_001_P_119_0_1_49_66707.

59 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 78, AUWR_UA_001_P_119_0_1_78_66691

60 ZNiO, sygn. 16709/II, k. 257−258.

Jan Goldman

Jan Goldman urodził się 12 maja 1907 r. w K rakowie w rodzinie żydowskiej. W 1926 r. podjął studia filologiczne na UJ. W 1930 r. uzyskał stopień doktora nauk filozoficznych z filologii romańskiej na podstawie rozprawy „Les origines de la philologie romane et celles de la philologie indo-européenne” napisanej pod opieką naukową Stanisława Wędkiewicza.

Il. 4. Odpis dyplomu doktorskiego Jana Goldmana (1930)

Uczył francuskiego i angielskiego w I nstytucie Ansona, szkole językowej założonej przez ojca (zob. Podhajecka 2018: 257−259). Latem 1937 r. brał udział w k ursie angielskiego w Londynie61. W latach 1937−1939 pracował w K rakowie nad słownikiem angielsko-polskim. Po wybuchu wojny wyjechał wraz z rodziną do Lwowa, gdzie na LNUIF otrzymał stanowisko starszego wykładowcy. Zginął w 1942 r. w obozie janowskim (Rospond 1946) lub w getcie lwowskim (Pieczątkowski 1972).

Aleksander Grau-Wandmayer

Aleksander Grau-Wandmayer urodził się 21 kwietnia 1873 r. w Rohatynie. W latach 1896−1897 studiował w Wiedniu ekonomię. Przez dwa lata pracował w fi rmie telegraficznej w Londynie. W 1905 r. został przyjęty do służby konsularnej Austro-Węgier.

61 W latach 1936−1939 kursy na Uniwersytecie Londyńskim odbywały się pod szyldem „Holiday Course in English for Overseas Students” (Cain 1982: 4).

Z Warszawy przeniesiono go do Kanady, a następnie do Stanów Zjednoczonych. Podjął studia w City College of New York (1912−1914) i na Uniwersytecie w Pittsburghu (1916−1917). Po powrocie do Europy studiował na Uniwersytecie Berlińskim (1917−1919). W 1919 r. został pełnomocnikiem komisarza rządu Ukraińskiej Republiki Ludowej (ukr. Українська Народна Республіка) do likwidacji Austro-Węgier. Po wyjeździe do Ameryki pracował ponoć dla gazety „New Yorker Volkszeitung”. W 1931 r. wrócił do Lwowa. W latach 1934−1936 był nauczycielem niemieckiego w gimnazjum w Piotrkowie Trybunalskim, a w latach 1938−1939 – angielskiego w szkole przemysłowo-handlowej we Lwowie. Jest autorem kilku powieści, m.in. Żywy łańcuch (Lwów 1933). Na LNUIF zatrudniono go jako starszego wykładowcę. Jego dalsze losy są nieznane.

Józef Klinghoffer

Józef Klinghoffer urodził się 14 stycznia 1903 r. w R adowcach na Bukowinie w rodzinie żydowskiej. Po skończeniu gimnazjum we Lwowie podjął studia germanistyczne w Wiedniu (1922−1923). W 1923 r. przeniósł się na UJK, gdzie studiował do 1927 r. W grudniu 1930 r. uzyskał kwalifikacje nauczyciela szkół średnich z niemieckiego i angielskiego. Pracował w gimnazjum w Tomaszowie Lubelskim (1927−1933), a następnie w gimnazjum w Lublinie (1933−1939). Od 1933 r. był metodykiem nadzorującym dydaktykę niemieckiego w okręgu lubelskim. W czerwcu 1940 r. otrzymał stanowisko wykładowcy na LNUIF. W 1941 r. wyjechał wraz z żoną pod przybranym nazwiskiem do Warszawy, uczestnicząc w tajnym nauczaniu. Po upadku powstania warszawskiego Klinghofferowie przebywali w Pruszkowie. W 1945 r. przedostali się do Austrii, gdzie przez dwa i pół roku mieszkali w obozie tzw. dipisów w Salzburgu62. Wysłano ich do Kanady. Przez 23 lata Klinghoffer był dyrektorem ds. edukacji Kanadyjskiego Kongresu Żydów. Zmarł w 2000 r. i spoczął na cmentarzu w Toronto63.

Natan Kugelmas

Natan Kugelmas urodził się 23 stycznia 1905 r. w Horodence k. Stanisławowa w rodzinie żydowskiej. W 1925 r. rozpoczął studia na UJK, wybierając angielski jako przedmiot główny i niemiecki jako poboczny. W 1928 r. uzyskał na kursie w Londynie dyplom z w yróżnieniem (Certificate of Proficiency in English). Jest autorem rozprawy „Seneca and Kyd” napisanej u Stanisława Łempickiego (1886−1947)64. Po zdaniu na ocenę celującą egzaminów z filologii angielskiej, historii oświaty i filozofii w lipcu 1930 r. otrzymał stopień doktora filozofii.

62 Dipisi (ang. displaced persons) − osoby wywiezione na przymusowe roboty do III Rzeszy oraz uwolnione z obozów koncentracyjnych, po 1945 r. umieszczane w specjalnych obozach dla przesiedleńców (Wojnowski 2002: 201).

63 [https://www.familysearch.org/ark:/61903/1:1:QK18−48KD] [dostęp online: 16.03.2024].

64 DALO, z. 26, op. 5. spr. 1080, AUWR_UA_000_26_0_5_1080_56801.

Il. 5. Odpis dyplomu doktorskiego Natana Kugelmasa (1930)

Po ukończeniu studiów utrzymywał się z prywatnych lekcji angielskiego. Jesienią 1939 r. podjął wolontariat w katedrze anglistyki, 1 g rudnia został asystentem młodszym, a 20 stycznia 1940 r. – asystentem. Wykładał fonetykę i g ramatykę języka angielskiego. Jego dalsze losy są nieznane.

Izydor Lederer

Izydor Lederer urodził się 7 listopada 1901 r. we Lwowie w rodzinie żydowskiej. W 1929 r. ukończył filologię angielską i polską na UJK. W październiku 1930 r. otrzymał stopień doktora filozofii na podstawie rozprawy „Rasy kolorowe w t wórczości Conrada” napisanej pod kierunkiem Tarnawskiego.

Il. 6. Odpis dyplomu doktorskiego Izydora Lederera (1930)

W latach 1929−1933 uczył języka angielskiego i literatury angielskiej w gimnazjum prowadzonym przez żydowskie stowarzyszenie Tarbut w Brześciu nad Bugiem. W maju 1933 r. zdał egzamin państwowy dla nauczycieli szkół średnich z a ngielskiego jako przedmiotu głównego i p olskiego jako dodatkowego. Przez trzy lata pracował we

Włodzimierzu Wołyńskim, a w latach 1936−1939 − w Gimnazjum im. Magnusa Kryńskiego w Warszawie. W 1938 r. uczestniczył w k ursie językowym w Londynie. W październiku 1939 r. podjął wolontariat na anglistyce, a w g rudniu zatrudniono go jako asystenta młodszego. Jego dalsze losy są nieznane.

Marta Rudnycka

Marta Rudnycka (z d. Olesnycka) urodziła się 24 października 1900 r. we Lwowie. W 1918 r., po zdaniu egzaminu dojrzałości, wyjechała do Anglii, gdzie uczęszczała do szkoły średniej Eversley College w Bognor. W 1920 r. została słuchaczką szkoły Pitmana w Bath, zdobywając kwalifikacje m.in. w zakresie stenografii. W 1921 r. poślubiła Mychajła Rudnyckiego (ukr. Михайло Рудницький) (1889−1975) 65. W latach 1925−1930 studiowała na UJK. Po odbyciu praktyki pedagogicznej zdała egzamin dla nauczycieli szkół średnich z f rancuskiego i a ngielskiego. W 1932 r. uzyskała stopień doktora filozofii. Pracowała jako nauczycielka języków obcych w u kraińskim gimnazjum akademickim. W okresie okupacji sowieckiej wykładała też angielski w Wojskowej Akademii Politycznej im. Lenina we Lwowie. W g rudniu 1939 r. złożyła podanie o stanowisko w katedrze anglistyki. Podczas okupacji niemieckiej wyjechała do Krakowa, gdzie pracowała w u rzędzie propagandy, a w 1943 r. została zwerbowana przez Niemców do pracy w dywersyjnej radiostacji „Wanda” we Włoszech (Jędrzejczak 1999: 9). Po wojnie wyemigrowała − jako Martha Rudnicka − do Stanów Zjednoczonych66. Zmarła w Hobe Sound na Florydzie w 1992 r.67

Daniela Suchistaw

Daniela Suchistaw (z d. Gottesman) urodziła się 1 lipca 1905 r. w K rakowie w rodzinie żydowskiej. W 1923 r., po ukończeniu Gimnazjum Realnego im. Adama Mickiewicza we Lwowie, podjęła studia na UJK. W 1930 r. uzyskała uprawnienia do nauczania francuskiego i niemieckiego. W latach 1930−1932 pracowała w I Gimnazjum we Lwowie. W czerwcu 1932 r. otrzymała stopień doktora filozofii na podstawie rozprawy „L’élément romantique dans l’oeuvre de Barbey d’Aurevilly”. Kilkukrotnie wyjeżdżała do Francji na kursy językowe. W 1937 r. rozpoczęła studia anglistyczne na UJ i już w kwietniu zdała egzamin nauczycielski. W latach 1937−1938 pracowała w macierzystym gimnazjum. W listopadzie 1939 r. zwróciła się z podaniem o zatrudnienie w katedrze romanistyki, anglistyki albo w bibliotece LNUIF. Zatrudniono ją na stanowisku wykładowcy. Zginęła z rąk Niemców w 1943 r.68

65 Rudnycki był ukraińskim poetą, pisarzem, krytykiem literackim i tłumaczem. W latach 1947–1958 kierował Katedrą Filologii Angielskiej na LNUIF. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 244, AUWR_UA_001_P_119_0_1_244_66607

66 [https://heritage.statueofliberty.org/passenger−result] [dostęp online: 16.03.2024].

67 [https://www.geni.com/people/Martha−Olesnyckyj/6000000019112312765] [dostęp online: 16.03.2024].

68 [https://collections.yadvashem.org/en/names/709269] [dostęp online: 12.04.2024].

Natan Sygal

Natan Sygal urodził się 14 g rudnia 1906 r. we wsi Nowodworze k. K rakowa w rod zinie żydowskiej. W latach 1917−1925 uczył się angielskiego w I nstytucie Ansona w K rakowie. Po zdaniu egzaminu dojrzałości rozpoczął w 1925 r. studia na Wydziale Prawa i w katedrze anglistyki UJK. 12 listopada 1929 r. uzyskał stopień magistra praw. Przez dziesięć lat był wykładowcą języka angielskiego i literatury angielskiej na Żydowskim Uniwersytecie Ludowym im. Alberta Einsteina we Lwowie. Pracował także w szkole języków obcych „Lingua”. W g rudniu 1939 r. wystąpił o stanowisko na anglistyce LNUIF. Zatrudniono go w styczniu 1940 r.; na stanowisku laboranta pracował od października tego roku. Planując doktorat, złożył w d ziekanacie Wydziału Filologicznego plan pracy naukowej. Zginął w obozie janowskim we Lwowie w 1942 r.69

IV. Władysław Tarnawski − naukowiec, publicysta, działacz polityczny

Il. 7. Władysław Tarnawski z rodzicami (ok. 1890)

Władysław Tarnawski urodził się 3 listopada 1885 r. w Przemyślu. Jego ojciec Leonard Tarnawski (1845−1930) był adwokatem, posłem do Sejmu Krajowego i pierwszego Sejmu II Rzeczypospolitej Polskiej. Matka Wincenta Tarnawska (1854−1943), córka adwokata Walerego Waygarta (1821−1902), była działaczką społeczną.

W 1895 r. Tarnawski rozpoczął naukę w C.K. Gimnazjum w Przemyślu. W 1903 r. otrzymał świadectwo dojrzałości z w yróżnieniem, po czym podjął studia na Uniwersytecie Lwowskim. Mimo iż we Lwowie spędził pięć lat, studiów nie skończył, dał się bowiem porwać życiu lwowskiej bohemy70. Pod wpływem nacisków rodziny przeniósł się w 1908 r. na UJ, który ukończył w 1911 r. Choć początkowo interesowała go filologia klasyczna, jego uwaga zaczęła ogniskować się na angielszczyźnie (Tarnawski 1931: 5−9).

69 [https://collections.yadvashem.org/en/names/14004079] [dostęp online: 12.04.2024].

70 Zdaniem Wita Tarnawskiego Leonard Tarnawski musiał sprzedać część majątku, aby spłacić długi karciane syna (Pudłocki 2023: 75).

Angielskiego uczył się prywatnie (Tarnawski 1931: 294). Można by oczekiwać, że naukę kontynuował na lwowskich lektoratach Pawła Postela, krakowskich Michała Dziewickiego (1851−1928) i w ykładach Dyboskiego, ale był cokolwiek niezdecydowany (Pudłocki 2023: 73, 78−79). Trzeba podkreślić, że jego pierwszym językiem obcym był niemiecki, w którym był niewątpliwie biegły.

Il. 8. Odpis dyplomu doktorskiego Władysława Tarnawskiego (1913)

Po uzyskaniu absolutorium Tarnawski postanowił zająć się pracą naukową71 21 maja 1913 r., na podstawie dysertacji „O polskich przekładach dramatów Szekspira” napisanej pod kierunkiem Ignacego Chrzanowskiego, a t akże po pomyślnie zdanym rigorosum, nadano mu stopień doktora filozofii72. W ocenie Dyboskiego dzięki starannej analizie porównawczej Tarnawski „dał dowód dokładnej znajomości tekstu szekspirowskiego w języku angielskim oraz trudnych i zawiłych zagadnień krytyki i interpretacji tego tekstu” 73 (por. Budrewicz 2022: 60).

W 1914 r. otrzymał stanowisko zastępcy nauczyciela polskiego, historii i geografii w macierzystym gimnazjum74. Po wybuchu I wojny światowej został zmobilizowany do

71 AUJ, sygn. WF 504.

72 W 1914 r. ukazała się ona nakładem Akademii Umiejętności w Krakowie. [ https://kpbc.umk.pl/dlibra/doccontent?id=255950] [dostęp online: 16.03.2024].

73 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1856, k. 6 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1856_56658&view=single&p=10.

74 Tarnawski nie miał chyba powołania do pracy pedagogicznej, skoro nigdy nie zdał egzaminu dla nauczycieli szkół średnich.

wojska Austro-Węgier i wcielony do 10. pułku haubic polowych. Od sierpnia 1914 do lutego 1915 r. walczył na froncie. Z powodu rany odniesionej w walkach (Pudłocki 2023: 98) lub zapalenia płuc75 do maja 1915 r. przebywał w szpitalu, a następnie zatrudniono go w cenzurze Czerwonego Krzyża w Wiedniu (Tarnawski 1921: 250). W październiku 1916 r. został wyreklamowany z armii przez dyrekcję przemyskiego gimnazjum (Gibińska-Marzec 2019: 357). W połowie listopada przeniesiono go do III Gimnazjum w Przemyślu na Zasaniu, w którym uczył historii oraz języków polskiego, łacińskiego i niemieckiego. Aktywność Tarnawskiego obejmowała również działalność publicystyczną i polityczną. Był zdeklarowanym endekiem. Występował publicznie m.in. na wiecach patriotycznych76. Uczestniczył w kampanii wyborczej ojca, ubiegającego się o mandat do Sejmu Ustawodawczego. W latach 1918−1920 był redaktorem naczelnym „Ziemi Przemyskiej”, tygodnika o orientacji narodowej.

W k wietniu 1919 r. ożenił się z Marią Kościńską (1899−1973). Doczekał się z n ią trojga dzieci: syna Władysława (ur. 1920) oraz dwóch córek: Jadwigi (ur. 1924) i Joanny (ur. 1926).

Il. 9. Władysław Tarnawski w mundurze armii Austro-Węgier (1914)

W 1920 r. wydał w P rzemyślu napisany wspólnie z Józefą Pongratz Podręcznik do nauki angielskiego według Plate’a. Zajął się intensywnie pracą naukową i przekładową. W 1921 r., oprócz tłumaczenia sztuki Szekspira Antoniusz i Kleopatra (Kraków 1921), ukazały się jego artykuły o poezji Percy’ego B. Shelleya i Johna Keatsa (Rożnowska-Szymczykowa 1993−1994: 368). Najważniejszym osiągnięciem była monografia Krzysztof Marlowe, jego życie, dzieła i znaczenie w literaturze angielskiej (Warszawa 1922)77, która stała się podstawą ubiegania się o stanowisko profesora. Latem 1923 r., zachęcony działaniami Rady Wydziału Filozoficznego UJK, Tarnawski na dwa miesiące wyjechał na własny koszt do Anglii. Część wrażeń z pobytu publikował na gorąco na łamach lwowskich gazet. W 1924 r. otrzymał nominację profesorską, która otworzyła przed nim możliwość rozwijania pasji. W ciągu kilku lat wydał kolejne sztuki Szekspira w swoim przekładzie

75 AIPN, sygn. 1021/167, t. 2, cz. 1, k. 98.

76 Przemawiał m.in. 13 października 1918 r. podczas pogrzebu tzw. Orląt Przemyskich.

77 [https://zbc.uz.zgora.pl/dlibra/doccontent?id=15677] [dostęp online: 14.03.2024].

(Romeo i Julia, Kraków 1924; Juliusz Cezar, Kraków 1925)78, Historię literatury angielskiej. Od czasów najdawniejszych do Miltona i Drydena (Lwów 1926) oraz kompilację wrażeń z pobytu w Anglii (Z Anglii współczesnej. Pięć szkiców, Lwów 1927)79. Zyskanie autorytetu na polu anglistycznym wymagało jednak czasu i wielu zabiegów. Tarnawski skarżył się na problemy z w ydawcami80, m.in. ze Stanisławem Kotem (1885−1975), założycielem prestiżowej serii Biblioteka Narodowa81. W latach 1923−1939 wyjeżdżał sześciokrotnie do Londynu, z czego trzy razy bez wsparcia finansowego ministerstwa: w 1923, 1932 i 1936 r.

W 1927 r., na zaproszenie polskiego PEN Clubu, do Polski przyjechał Gilbert

Keith Chesterton, obok Hilaire’ego Belloca jeden z najbardziej cenionych przez niego autorów. Tarnawski był ponoć odpowiedzialny za organizację pobytu pisarza we Lwowie.

Dwa lata później odwiedził go w Anglii.

Na początku lat 30. wydał Historię literatury angielskiej. Od Swifta do Burke’a i Burnsa (Lwów 1930)82 oraz monografię popularnonaukową Szekspir. Książka dla młodzieży i dla dorosłych (Lwów 1931)83. W latach 30. zamilkł jako tłumacz Szekspira, poświęcając się działalności krytycznoliterackiej (Kurowska 1987: 38). W 1932 r. miał wydać książkę o Walterze Scotcie, ale nie ukazała się ona drukiem84. W latach 1936−1939 wśród jego prac przeważają recenzje przekładów. Miał przy tym ogromny rozmach: w 1936 r. opublikował ich co najmniej 46, a rok później – 47 (Rożnowska-Szymczykowa 1993−1994: 372−375). W 1932 r. wyjechał do Anglii na 14. Międzynarodowy Kongres Szkolnictwa Średniego w Londynie, na którym wygłosił jedyny w swojej karierze wykład po angielsku (Pudłocki 2023: 542).

Tarnawski wypromował czworo doktorów: Irenę Adler („Śmierć w dramatach Williama Szekspira i jego poprzedników”, 1929), Stefanię Bieler („Krytyka społeczeństwa angielskiego w twórczości Johna Galsworthy’ego”, 1930), Olgę Dykun („Dickens a Bolesław Prus”, 1931) i Izydora Lederera („Rasy kolorowe w twórczości Conrada”, 1930) (Suchmiel 2000: 234; Pudłocki 2023: 160−161). Żadnej z tych osób nie zatrudnił w swojej katedrze.

W środowisku akademickim UJK Tarnawski nawiązał szereg relacji zgodnie z przekonaniami politycznymi. Od 1928 r. pełnił funkcję przewodniczącego lwowskiego koła Stronnictwa Narodowego. Angażował się również jako publicysta i korespondent

78 Za najsłabszy przekład Tarnawskiego uznano Romea i Julię (Borowy 1952: 41).

79 [https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/256658/edition/255942/content] [dostęp online: 14.03.2024].

80 MLAM, sygn. 340, t. 2, k. 65.

81 MLAM, sygn. 340, t. 2, k. 71−72 recto + verso.

82 [https://polona.pl/preview/2fe6dc70−a3bd−4cd1−9cb7−2457dca6c175] [dostęp online: 14.03.2024].

83 [https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/256742/edition/255949/content] [dostęp online: 14.03.2024].

84 Co ciekawe, 7 czerwca 1932 r. pisał do Stanisława Jurka, że zdecydował się na publikację w TN, twierdząc, że „jest już uchwała Wydziału Humanistycznego, więc reszta to formalność” (ZNiO, Akcesja 244/1977, list nienumerowany).

prawicowych gazet, komentując bieżące wydarzenia i promując idee katolicko-narodowe. Był prezesem komitetu redakcyjnego „Lwowskiego Kuriera Porannego” i jego stałym korespondentem (zob. Hrabyk 1971: 196). W okresie piastowania stanowiska kuratora koła Młodzieży Wszechpolskiej we Lwowie ważnym przejawem jego aktywności była praca wychowawcza (por. Kulińska 2004: 27).

Istotne miejsce w publicystyce Tarnawskiego zajmowała kwestia żydowska. Zdaniem Tomasza Pudłockiego „nie krył się ze swoim antysemityzmem” (Pudłocki 2023: 485), niemniej nawoływał raczej do bojkotu ekonomicznego i zredukowania wpływów żydowskich w życiu publicznym bez użycia siły (zob. Tłuczek 2001: 17). Negatywnie wypowiadał się również na temat Ukraińców. Ukrainiec – w odróżnieniu od Rusina − był dla niego „»tworem« obcym, sztucznie promowanym przez siły odśrodkowe, którym zależało na osłabieniu Polski” (Pudłocki 2023: 495). Wszelkie próby porozumienia między obozem rządowym i partiami wspierającymi ukraiński nacjonalizm uważał za zdradę polskich interesów. Antagonizmy narodowościowe były silne również w środowisku akademickim Lwowa (Chrostek 2016: 449−472). Jak wspomina socjolog Kazimierz Żygulski, partie prawicowe miały znaczne wpływy wśród profesury i studentów85. Bardzo liczni na UJK byli Żydzi, stąd młodzież prawicowa od lat 30. występowała z żądaniami wprowadzenia zasady numerus nullus i getta ławkowego (Rędziński 2016: 590). Tarnawski musiał wykorzystywać swoją pozycję kuratora wszechpolaków do agitacji politycznej. W 1930 r. Tarnawski kandydował do Sejmu z listy narodowej86. Jego kontrkandydatem z listy Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem we Lwowie był Leon Kozłowski (1892−1944)87 i to on uzyskał mandat poselski. W grudniu 1930 r., w trakcie promocji doktorskich, Tarnawski odmówił podania mu ręki88. Kozłowski złożył skargę do Senatu UJK, który wdrożył procedurę dyscyplinarną zakończoną upomnieniem Tarnawskiego. Obie strony wniosły odwołanie od tej decyzji. Na posiedzeniu 15 czerwca 1931 r. komisja dyscyplinarna wyższego szczebla udzieliła mu nagany za „naruszenie obowiązku służbowego”89. Było tajemnicą poliszynela, że cały konflikt miał wymiar polityczny (Głąbiński 1986: 31).

Opiniotwórczym forum naukowym Lwowa było TN. Tarnawski był z nim związany od lutego 1923 r. jako członek przybrany, a od marca 1928 r. – członek czynny (Gibińska-Marzec 2019: 357−358). Dawał też odczyty dla innych gremiów, np. Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza, i w yjeżdżał z referatami do innych ośrodków.

85 [https://lwow.home.pl/zygulski/zygulski1.html#brut] [dostęp online: 16.03.2024].

86 Kandydowanie do Sejmu jednocześnie z dwóch okręgów − przemyskiego i lwowskiego świadczy o ogromnych ambicjach politycznych Tarnawskiego.

87 DALO, z. 26, op. 5, spr. 891, AUWR_UA_000_26_0_5_891_56833

88 Uwaga ta odnosi się do nadużyć wyborczych obozu sanacyjnego, zwłaszcza aresztowania byłych posłów II RP we wrześniu 1930 r. i skazania ich w procesie politycznym.

89 AAN, MWRiOP, z. 317, sygn. 6214, k. 129.

Nie utrzymywał natomiast stosunków z anglistyką na UJ i U W; jego relacje z Dyboskim i Tretiakiem były skomplikowane z uwagi na fakt, że rywalizowali ze sobą na płaszczyźnie krytycznoliterackiej. W dobrych układach pozostawał za to z Masseyem, który nie stanowił dla niego konkurencji90

Jako historyk literatury Tarnawski zajmował się nie tylko Szekspirem, lecz także innymi autorami. Są wśród nich pisarze katoliccy, np. Chesterton, Belloc, Sheila Kaye-Smith (1887−1956) czy biskup David J. Mathew (1902−1975). Thomasa Hardy’ego (1840−1928) uważał za pisarza wybitnego; Johna Galsworthy’ego (1867−1933) cenił za styl; do Herberta George’a Wellsa (1866−1946) odnosił się z niechęcią; w t wórczości George’a Bernarda Shawa (1856−1950) dostrzegał sporo talentu; a Virginię Woolf (1882−1941) doceniał za kunszt pisarski.

Il. 10. Władysław Tarnawski z wydaniem „Kuriera Lwowskiego” (lata 30. XX w.)

Byli to tylko niektórzy z plejady twórców, których utwory brał na swój warsztat krytyka ( Pudłocki 2023: 331−399).

Pod koniec 1933 r. zlikwidowano lwowską anglistykę, pozbawiając Tarnawskiego posady. Przychylny mu Wacław Borowy (1890−1950) „rozważał” jego kandydaturę na stanowisko wykładowcy w School of Slavonic Studies w Londynie (Chrostek 2016: 342), musiał być jednak świadom, że miała ona nikłe szanse powodzenia91.

Po wybuchu wojny Tarnawscy zdecydowali się przekroczyć granicę z Rumunią, ale zepsuł im się samochód92. W 1940 r., pod okupacją sowiecką, Tarnawski został kierownikiem anglistyki na LNUIF. W lipcu 1941 r., po zajęciu Lwowa przez Niemców, uczelnia została zamknięta. Tarnawski udzielał prywatnych lekcji angielskiego93 i roznosił do klientów ciasta pieczone przez żonę (Pudłocki 2023: 636). Przymusowa bezczynność sprawiła, że zajął się ponownie przekładem94 W t ym okresie miał uczestniczyć we Lwowie w t ajnym nauczaniu (Sroka 2015: 597; Przeniosło, Przeniosło 2022: 661), ale nie potwierdzają tego inne źródła.

90 Można się zastanawiać, czy nie przeszkadzał mu fakt, że Massey dyskredytował swojego lektora Mariana Arenda, z podziwem recenzującego publikacje Tarnawskiego (np. Arend 1931).

91 Przyczyną była antyrządowa działalność polityczna Tarnawskiego.

92 Wyjechał tylko ich syn, który trafił do Wojska Polskiego we Francji (Pudłocki 2023: 631).

93 AIPN, sygn. 1021/167, t. 2, cz. 1, k. 100.

94 Jak ujął to później, „wojna i wojenne warunki naprowadziły mnie znowu do Szekspira i dziś mam w rękopisie wszystkich trzydzieści siedem dramatów” (Tarnawski 1946: 9).

Na wieść o planowanym aresztowaniu wyjechał do Krakowa, gdzie utrzymywał się, wykładając na tajnym UJ (Zaręba 1975: 173). Gdy w lipcu 1944 r. do Lwowa wkroczyła Armia Czerwona i ponownie otwarto uczelnię, powrócił do zajęć dydaktycznych jako kierownik katedry (por. Stanisz 2014: 64). O tym okresie jego działalności zawodowej nie wiadomo praktycznie nic. Obowiązki dydaktyczne na LNUIF podjął wówczas prawdopodobnie tylko Deszberg. Klinghoffer i Rudnycka nie wrócili do Lwowa, Goldman, Suchistaw i Sygal zginęli, a pozostałym osobom zapewne nie udało się przeżyć wojny.

Latem 1945 r. Tarnawscy na zawsze opuścili Lwów, wyjeżdżając początkowo do Przemyśla. Tarnawski zaczął intensywnie szukać pracy. Wakat miała anglistyka warszawska, gdyż w 1944 r. zginął Tretiak, a t akże poznańska, której kierownik przebywał w A nglii. Kandydaturę Tarnawskiego zaproponowano na UP (Dąbrowski 1946: 42), gdy 1 czerwca 1945 r. zmarł w K rakowie Roman Dyboski. 16 października 1945 r. Rada Wydziału Filozoficznego UJ podjęła uchwałę, aby powołać Tarnawskiego na stanowisko profesora zwyczajnego95. Bolesław Bierut (1892−1956) podpisał jego nominację 12 czerwca 1946 r. W 1947 r. Tarnawski wypromował kolejnego doktora, Przemysława Mroczkowskiego (1915−2002)96.

Po wojnie Tarnawski nie zrezygnował z d ziałalności politycznej; był wiceprezesem konspiracyjnego Komitetu Ziem Wschodnich (KZW). Pisał artykuły i przygotowywał przekłady z angielskiej prasy (np. „Daily Telegraph”, „Economist”97) do „Biuletynu Kresowego”, pisma komitetu. Celem KZW – jak wyjaśniał − było ustalenie granic Polski na Wschodzie na wypadek wojny między Rosją sowiecką i Wielką Brytanią (zob. Kulińska 2018: 114−115)98. Działalność komitetu była pod obserwacją Urzędu Bezpieczeństwa (UB). W grudniu 1946 r. funkcjonariusze UB przeprowadzili rewizję w mieszkaniu Tarnawskich. 22 stycznia 1947 r. Tarnawskiego aresztowano, a po kilku dniach przewieziono do aresztu w Warszawie.

Proces odbył się 1 października 1947 r. w budynku więziennym w Warszawie99. Tarnawski został oskarżony m.in. o redagowanie nielegalnych pism i podżeganie do zmiany ustroju Polski. Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie skazał go na dziesięć lat

95 W okresie powojennym wzrosło zainteresowanie studiami anglistycznymi; jesienią 1945 r. studia na anglistyce rozpoczęło aż 400 studentów.

AUJ, sygn. S III 246.

96 Mroczkowski pisze oględnie, że został wypromowany „na podstawie rozprawy rozpoczętej jeszcze pod kierunkiem prof. Dyboskiego i kontynuowanej z prof. Tarnawskim” (Mroczkowski 1964: 345). Jego kontakt z Tarnawskim był jednak ograniczony, ponieważ rok akademicki 1946/47 spędził na stypendiach zagranicznych (Gibińska 2015: 7).

97 AIPN, sygn. 1021/167, t. 1, cz. 1, k. 253−255.

98 AIPN, sygn. 1021/167, t. 2, cz. 1, k. 104−106.

99 Na ławie oskarżonych zasiadło jeszcze dziewięć innych osób.

AIPN, sygn. 1021/167, t. 4, k. 46.

więzienia, przepadek całego mienia oraz utratę praw publicznych, obywatelskich i honorowych; na mocy amnestii z 22 lutego 1947 r. wyrok obniżono do pięciu lat100. Prośbom o ułaskawienie pisanym do Bolesława Bieruta „nie nadano dalszego biegu”101.

Początkowo Tarnawskiego osadzono we Wronkach, gdzie warunki były katastrofalne102. W styczniu 1948 r. przeniesiono go do więzienia na ul. R akowieckiej103.

W marcu trafił do tzw. celi profesorskiej, a jakiś czas później uzyskał zgodę władz więziennych na kontynuowanie pracy naukowej. Jego opracowania z tego okresu pozostały w rękopisie104.

4 k wietnia 1951 r. Tarnawski zmarł w szpitalu więziennym105. Pochowano go w obecności najbliższej rodziny, pod nadzorem UB, na warszawskich Powązkach (Gibińska-Marzec 2019: 359).

V. Dydaktyka

Jak twierdzi Maria Stinia, podstawą działań filologów były „wykłady ukierunkowane na potrzeby nauczycieli, dające gruntowną wiedzę filologiczną, oraz ćwiczenia seminaryjne, w których na podstawie własnych, oryginalnych prac kształtowali warsztat analizy językowej i historyczno-językowej studentów” (Stinia 2018: 232). Tak było bez wątpienia w przypadku wielu katedr neofilologicznych, ale studia anglistyczne na UJK odbiegają od tego wzorca.

Podstawowym źródłem informacji na temat dydaktyki są spisy wykładów. Wiadomo z nich, że pensum Tarnawskiego obejmowało 5 godzin wykładów i 2 godziny seminarium. Jak podają zgodnie Jerzy Starnawski i Tomasz Pudłocki, „wykładał dzieje literatury epokami” (Starnawski 1997: 239; Pudłocki 2023: 158), choć nie do końca konsekwentnie. Zaczął od wykładu „Historia literatury staroangielskiej i średnioangielskiej”, po czym omawiał renesans angielski i literaturę elżbietańską (Program UJK: 1924/25), w kolejnym roku przechodząc do literatury czasów królowej Anny i „czasów pierwszego rozkwitu powieści” (Program UJK: 1925/26). Przez trzy lata wykładał romantyzm (Program UJK: 1926/27; 1927/28; 1928/29). Chronologia została zaburzona w roku 1929/30,

100 AIPN, sygn. 1021/167, t. 4, k. 87−88.

101 Tarnawski napisał trzy prośby o ułaskawienie, podobnie jak jego żona. AIPN, sygn. 1021/167, t. 4, k. 132, 148−152, 167−169, 207, 227.

102 ZNiO, sygn. 16180/II, cz. II, k. 128.

103 Listy Tarnawskiego do rodziny pisane w więzieniu przytacza Pudłocki (2015).

104 W 2004 r. ważniejsze rękopisy Tarnawskiego córka przekazała Bibliotece Jagiellońskiej. [https://bj.uj.edu.pl/katalogi/rejestr/opisy?limit=50&page=13&yr=4&cid=43] [dostęp online: 16.03.2024].

105 Z pisma przesłanego przez Prokuraturę Wojskową do Wojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie wynika, że zmarł 8 kwietnia.

AIPN, sygn. 1021/167, t. 4, k. 231.

gdy w trymestrze I zajął się literaturą epoki wiktoriańskiej i najnowszej, natomiast w II i III powrócił do Szekspira (Program UJK: 1929/30)106. W kolejnym roku prowadził dwa dwugodzinne wykłady: „Dramaty Szekspira” i „Romantyzm. Mniejsi poeci i proza okresu Wordswortha. Ostatnie pokolenie” (Program UJK: 1930/31). Później oprócz Szekspira omawiał romantyków średniego pokolenia i Byrona (Program UJK: 1931/32). W roku 1932/33 kontynuował wykłady poświęcone Szekspirowi (Program UJK: 1932/33), a w następnym nakreślił dodatkowo zarys historii literatury (Spis UJK: 1933/34). W roku 1937/38 omawiał Byrona, twórców mu współczesnych i powojenną powieść angielską (Spis UJK: 1937/38). Wszystkie swoje zajęcia prowadził po polsku.

Starnawski zauważa, że w programach „brak wykładów z zakresu języka angielskiego” (Starnawski 1997: 239). Jego zdaniem profesor filologii obcej odpowiadał zarówno za literaturę, jak i za język, ale mógł skorzystać z pomocy językoznawcy. Sugeruje, że rolę taką mógł pełnić Kuryłowicz, indoeuropeista, ale jego kursy, np. „Morfologia germańska” (Program UJK: 1927/28) czy „Wstęp do starogermańskiego” (Spis UJK: 1934/35), nie należały do kanonu zajęć anglistycznych. Wyjątek stanowił „Wstęp do językoznawstwa” (Program UJK: 1930/31) prowadzony dla wszystkich filologii. Warto dodać, że Dyboski (UJ), Tretiak (UW) i Massey (UP) wykładali zarówno literaturę angielską, jak i historię języka w różnych fazach jego rozwoju. Minimalizm programowy Tarnawskiego odbiegał tym samym od standardów przyjętych w innych katedrach anglistyki.

W artykule Uwagi o potrzebach anglistyki w Polsce Tarnawski rekomenduje m.in. zakup podręczników do gramatyki opisowej i historycznej oraz zmianę toku studiów z uwagi na to, że „student przystępuje do historii języka nie opanowawszy fonetyki i składni (a czasem nawet fleksji) opisowej” (Tarnawski 1929: 347−349). Szkopuł w t ym, że nie wiadomo, jak studenci w jego własnej katedrze mogli nabyć wiedzę w t ym zakresie. Część z nich musiała szukać samodzielnie sposobów na poprawienie swoich kompetencji, uczestnicząc w k ursach angielskiego prowadzonych przez Jane Arctowską ( Krzyżewski 1984), Kościół metodystów107 czy lwowski oddział YMCA (ang. Young Men’s Christian Association – Chrześcijańskie Stowarzyszenie Młodych Mężczyzn)108. Co bardziej majętni wybierali kursy językowe w Londynie.

O ile Tarnawski wkładał dużo wysiłku w swoją pracę naukową i przekładową, o t yle do dydaktyki uniwersyteckiej przykładał mniejszą wagę. Tak pisał Stanisław Nahlik (1911−1991)109, ówczesny student Wydziału Prawa UJK: „Wykłady Tarnawskiego należały do najnudniejszych, jakie kiedykolwiek słyszałem w ż yciu […]. Otóż

106 Przez wszystkie trzy trymestry wykładał też romantyzm od czasów Waltera Scotta.

107 [ http://www.lviv.metodysci.net.pl/index.php?p=1_6_Historia−lwowskich−metodyst−w] [dostęp online: 19.04.2024].

108 „Rzeczpospolita Akademicka” (1921/22), 96.

109 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1324, AUWR_UA_000_26_0_5_1324_64952.

uniwersyteckie wykłady Tarnawskiego wręcz trudno było strawić. Bezbarwnym głosem dyktował studentom zdanie po zdaniu z t rzymanego rękopisu, po każdym z nich robiąc krótką przerwę i dopiero po chwili pytając: »Czy już?«. Nic dziwnego, że słuchaczy miał zaledwie kilku” (Nahlik 1987: 214−215). Na to, że wykłady były monotonne, żaliła się własna córka Tarnawskiego studiująca anglistykę na UJ (Pudłocki 2005: 101).

Informacje na temat liczby studentów są ograniczone. Z nielicznych zapisów wiemy, że w roku akademickim 1926/27 na seminarium Tarnawskiego zapisało się 26 osób (Kronika UJK: 1926/27), ale w roku 1929/30 – tylko 9 (Kronika UJK: 1929/30). Drugie źródło podaje, że „zajęcia seminaryjne miały charakter dwojaki: 1) czytanie prac i dyskusja nad nimi; 2) lektura i interpretacja Ryszarda III Szekspira”. Jest to jedyny dostępny opis jego seminarium.

Studia filologiczne byłyby niemożliwe bez biblioteki. Przez pierwsze lata biblioteka katedry pozostawiała wiele do życzenia. Zakup książek był dotowany jedynie z tzw. taks seminaryjnych, stąd księgozbiór poszerzał się powoli. Według Kroniki UJK z 1926/27 biblioteka anglistyki liczyła „299 dzieł w 414 tomach”, natomiast trzy lata później obejmowała 648 pozycji (Kronika UJK: 1929/30). We wniosku o restytucję katedry z 1937 r dziekan WH informował ministerstwo, iż do dyspozycji studentów oddano „nieźle zaopatrzoną bibliotekę (około 1000 tomów)”110

Nie najlepiej wyglądała baza lokalowa katedry. W 1926 r. wybuchł konflikt z orientalistami o sale111; anglistyce przydzielono ostatecznie jedynie dwa małe pokoiki. Jeden z nich miał być salą seminaryjną, zabrakło jednak środków na jej umeblowanie112. Były to typowe problemy niedofinansowanych uczelni państwowych w międzywojniu.

Podsumowanie

Pierwsze kontakty z językiem angielskim Uniwersytet Lwowski zawdzięczał lektorom: Józefowi Kropiwnickiemu, Pawłowi Postelowi i Frederickowi Butlerowi, przy czym tylko Postel był lektorem remunerowanym. Dwaj ostatni kładli nacisk na naukę języka przez literaturę.

Powołana do życia w 1923 r. katedra anglistyki była jedną z najmłodszych i najmniejszych katedr w strukturze Wydziału Filozoficznego/Wydziału Humanistycznego UJK. Jej kierownikiem i jedynym pracownikiem był Władysław Tarnawski. Równolegle z nim pracował lektor Charles Irvine, zajmujący się praktyczną nauką języka angielskiego. Nie ma dowodów na to, że współpracowali ze sobą na rzecz kształcenia anglistów.

110 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1856, k. 18, AUWR_UA_000_26_0_5_1856_56658&view=single&p=21.

111 MLAM, sygn. 340, t. 2, k. 99 + verso, 102, 105 + verso.

112 MLAM, sygn. 340, t. 2, k. 102.

W 1933 r. katedrę anglistyki „zwinięto” w ramach rugów jędrzejewiczowskich, przenosząc Tarnawskiego na emeryturę. Pod koniec października 1937 r. zakład przywrócono do życia i choć Tarnawskiego mianowano kierownikiem, pozostał profesorem emerytowanym. Od stycznia 1939 r. miał jednego współpracownika, Edwarda Deszberga. W okresie okupacji sowieckiej obok Irvine’a i Deszberga zatrudniono dodatkowo kilkoro filologów, w większości pochodzenia żydowskiego. Z w yjątkiem Klinghoffera i Rudnyckiej przypuszczalnie nikt z nich nie przeżył wojny.

Ośrodek lwowski wywarł spory wpływ na badania historycznoliterackie w Polsce. Zawdzięczał to Tarnawskiemu − tłumaczowi całej twórczości Szekspira113, autorowi kilku monografii, licznych szkiców oraz recenzji publikowanych na łamach czasopism i ga zet codziennych. Mimo jego bezspornych dokonań naukowych funkcjonowanie katedry należy postrzegać negatywnie. Choć kierował nią przez prawie 12 lat (1924−1933; 1938−1939), jej rozwój nie stanowił dla niego priorytetu. Pomimo sugestii Rady WH (Kronika UJK: 1924/25) nigdy nie wystąpił z w nioskiem o z większenie obsady. W efekcie jego zachowawczości we Lwowie nie powstała szkoła anglistyczna z prawdziwego zdarzenia.

Powojenna polityka władz skierowana przeciwko studiom neofilologicznym, zwłaszcza nauce angielskiego jako języka „z jednej strony »imperialistów«, a z d rugiej tzw. bikiniarzy” (Cygan 2002: 35), spowodowała, że nazwisko Tarnawskiego zostało zapomniane. Mimo iż pośmiertnie ukazało się drukiem pięć sztuk Szekspira w jego przekładzie114, jego dorobek nie doczekał się wznowienia (Gibińska-Marzec 2019: 359).

Dobrze się stało, że po latach odżyło zainteresowanie zarówno twórczością Tarnawskiego115, jak i jego biografią.

Bibliografia

Źródła archiwalne i rękopiśmienne

AAN – Archiwum Akt Nowych

MWRiOP, z. 317, sygn. 6214 − Władysław Tarnawski

MWRiOP, z. 317, sygn. 6281 − Andrzej Tretiak

AIPMS − Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego kol. 434/28, British Council – Ognisko Polskie, 1939‒1941 kol. 434/29, British Council – Ognisko Polskie, 1943‒1944

113 Drukiem ukazało się 11 przekładów.

114 Tarnawski „zaistniał w odbiorze czytelniczym” głównie dzięki Stanisławowi Helsztyńskiemu (Gibińska-Marzec 2019: 359).

115 Wiele publikacji Tarnawskiego jest dziś dostępnych w formie elektronicznej.

AIPN – Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej sygn. 1021/167, t. 1−4 − Władysław Tarnawski

ALNUIF – Archiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki (ukr. Архiв Львiвcькoгo нaціoнaльнoгo унівepcитeту iмeнi Івaнa Фpaнкa)

Zespół P-119, opis 1: Sprawy osobowe pracowników

z. P-119, op. 1, spr. 440 − Blumenfeld Klara

z. P-119, op. 1, spr. 480 − Deszberg Edward

z. P-119, op. 1, spr. 49 − Goldman Jan

z. P-119, op. 1, spr. 54 − Grau-Wandmayer Aleksander

z. P-119, op. 1, spr. 190 − Irvine Charles

z. P-119, op. 1, spr. 80 − Kleiner Juliusz

z. P-119, op. 1, spr. 78 − Klinghoffer Józef

z. P-119, op. 1, spr. 510 − Kugelmas Natan

z. P-119, op. 1, spr. 515 − Lederer Izydor

z. P-119, op. 1, spr. 159 − Rudnycka Marta

z. P-119, op. 1, spr. 244 − Rudnycki Mychajło

z. P-119, op. 1, spr. 177 − Suchistaw Daniela

z. P-119, op. 1, spr. 572 − Sygal Natan

z. P-119, op. 1, spr. 248 − Tarnawski Władysław

Archiwum Nauki Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności

sygn. K III-233, nr 31375 − Władysław Tarnawski

sygn. K III-233, nr 32684 − Władysław Tarnawski

sygn. K III-233, nr 32683 − Władysław Tarnawski

sygn. K III-233, nr 31373 − Władysław Tarnawski

APŚ − Archiwum Politechniki Śląskiej

sygn. 1956 − Edward Deszberg

AUJ – Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego

sygn. S III 246 − Teczki osobowe pracowników naukowych, administracyjnych i fizycznych zatrudnionych po 1945 r.

sygn. WF II 504 − Teczki akt doktorskich, podania o dopuszczenie do egzaminów ścisłych, ocena pracy, załączniki 1860−1945 Odpis dyplomu doktorskiego, Jan Goldman (1930)

BJ − Biblioteka Jagiellońska rps 10299, k. 90−91− Charles Irvine

DALO − Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego (ukr. Дepжaвний apxiв Львiвcькoї oблacтi)

Zespół 26, opis 5: Sprawy personalne grona profesorskiego i urzędników

z. 26, op. 5, spr. 73 − Butler Friedrich

z. 26, op. 5, spr. 2068 − Czerny Zygmunt

z. 26, op. 5, spr. 565 − Deszberg Edward

z. 26, op. 5, spr. 596 − Dollmayr Wiktor

z. 26, op. 5, spr. 334 − Gawroński Andrzej

z. 26, op. 5, spr. 771 − Irvine Karol

z. 26, op. 5, spr. 812, 813 − Kasprowicz Jan

z. 26, op. 5, spr. 847, 848 − Kleiner Juliusz

z. 26, op. 5, spr. 948 − Kochanowski Julian

z. 26, op. 5, spr. 891 − Kozłowski Leon

z. 26, op. 5, spr. 976 − Kropiwnicki Józef

z. 26, op. 5, spr. 1028 − Kucharski Eugeniusz

z. 26, op. 5, spr. 1023 − Kuryłowicz Jerzy

z. 26, op. 5, spr. 1080 − Łempicki Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 1178 − Małecki Antoni

z. 26, op. 5, spr. 1324 − Nahlik Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 1515 − Piniński Leon

z. 26, op. 5, spr. 1546 − Postel Paweł

z. 26, op. 5, spr. 1637, 1638 − Romer Eugeniusz

z. 26, op. 5, spr. 1856 − Tarnawski Władysław

z. 26, op. 5, spr. 225 − Weigl Rudolf

MLAM − Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza

sygn. 340, t. 1−2 – Korespondencja Andrzeja Gawrońskiego

The National Archives

sygn. FO 800/149, t. 1−2 – Correspondence as Secretary of State for Foreign Affairs: Volume 22 (Yugoslavia and Miscellaneous); F.W. Robertson Butler

ZNiO – Zakład Narodowy im. Ossolińskich

sygn. 16709/II – Jan Rogowski, „Okupacja. W czerwonym Lwowie” sygn. 16180/II – Kazimierz Brończyk, „Okruchy wspomnień”, cz. 1−2, 1913−1963

Opracowania. Źródła drukowane i internetowe

Ajnenkiel Andrzej (1980): Polska po przewrocie majowym. Zarys dziejów politycznych Polski 1926−1939, Warszawa.

Arend Marian Z. (1931): „Literatura angielska” prof. Tarnawskiego, „Kurier Poznański” 26, 342 [https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/28530/edition/45951/content] [dostęp online: 16.03.2024].

Borowy Wacław (1952): Studia i rozprawy, t. 2, Wrocław.

Budrewicz Aleksandra (2022): Władysław Tarnawski jako badacz literatury angielskiej, „Prace Polonistyczne” 77, 55−77.

Bykowski Ludwik (1947): Ze wspomnień osobistych o Janie Kasprowiczu, „Przegląd Wielkopolski” 3 (1−3), 1−9 [https://pbc.gda.pl/Content/81076/Nr_01−03.pdf] [dostęp online: 14.02.2024].

Cain Piers (1982): The Archive of the Department of Extra-Mural Studies (EM) [https://archives.libraries.london.ac.uk/resources/fullcatalogueEM.pdf] [dostęp online: 14.02.2024].

Centralizacja (1855): Centralizacja Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, okólnik 17 [ https://polona2.pl/item/centralizacya-ogolu-demokratycznego-pol skiego-do-ogolutowarzystwa-1853−1859-okolnik,ODUxNTE1NDM/18/#info:metadata] [dostęp online: 14.02.2024].

Chrostek Mariusz (2016): Złote lata polonistyki lwowskiej (1919−1939), Rzeszów.

Crofton Eileen (2013): Angels of Mercy A Women’s Hospital on the Western Front 1914−1918, foreword by T. Dalyell, Edinburgh.

Cygan Jan (2002): Z dziejów wrocławskiej anglistyki, „Anglica Wratislaviensia” 38, Wrocław.

Dąbrowski Stefan (1946): Uniwersytet Poznański 1939−1945 (okupacja niemiecka i odbudowa po wojnie), przemówienie sprawozdawcze, Poznań [https://polona2.pl/item/uniwersytet-poznanski-1939-1945-okupacja-niemiecka-i-odbud owa-po-wojnie,NzU4Njg5NjY/2/#info:metadata] [dostęp online: 24.04.2024].

Fisiak Jacek (1983): English Studies in Poland: A Historical Survey, Poznań.

Gibińska Marta (2015): Życie i działalność naukowa profesora Przemysława Mroczkowskiego 1915−2002, [w:] Profesor Przemysław Mroczkowski – polski anglista 1915−2002 W setną rocznicę urodzin, red. M. Gibińska, Kraków, 7−12.

Gibińska-Marzec Marta (2019): Tarnawski Władysław Hubert (1885−1951), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 52, red. nacz. A. Romanowski, Warszawa, 357−359.

Głąbiński Stanisław (1986): Wspomnienia polityczne: tom uzupełniający, Londyn. Hahn Wiktor (1912): Kronika Uniwersytetu Lwowskiego, t. 2: 1898/99−1909/10, Lwów [https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/469438/edition/381533/content] [dostęp online: 14.02.2024].

Howatt Anthony P.R., Smith Richard (2014): The History of Teaching English as a Foreign Language, from a British and European Perspective, „Language & History” 57 (1), 75−95. Hrabyk Klaudiusz (1971): Wspomnienia, cz. 5, „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa” 10 (2), 189−226.

Jeden z ostatnich z roku 1848 (1906), „Nowości Ilustrowane” 30

[https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/134128/edition/126249/content] [dostęp online: 14.02.2024].

Jędrzejczak Jarosław (1999): Radio polskiego słowa, „Świat Radio” 2 [https://archive.org/details/R0299OCR/R_02_99_OCR] [dostęp online: 14.03.2024].

Koniewicz Dariusz M. (2010): Powstanie i rozwój studiów anglistycznych na ziemiach polskich (do II wojny światowej), „Języki Obce w Szkole” 3, 87−93.

Koshiw Jaroslav V. (1997): British Foreign Office Files on Ukraine and Ukrainians, 1917−1948, Research Report no. 60, Edmonton [https://archive.org/details/britishforeignof60kosh/page/n1/mode/2up] [dostęp online: 14.03.2024].

Kronika UJK (1924/25): Kronika Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie za rok szkolny 1924/25, Lwów 1925 [https://pbc.biaman.pl/dlibra/publication/2581/edition/2471/content] [dostęp online: 14.02.2024].

Kronika UJK (1926/27): Kronika Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie za rok szkolny 1926/27, Lwów 1928 [https://pbc.biaman.pl/dlibra/publication/2580/edition/2472/content] [dostęp online: 14.02.2024].

Kronika UJK (1928/29): Kronika Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie za rok szkolny 1928−1929, Lwów 1930

[https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/463665/edition/372162/content] [dostęp online 14.02.2024].

Kronika UJK (1929/30): Kronika Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie za rok szkolny 1928−1929, Lwów 1931 [https://pbc.biaman.pl/dlibra/publication/2579/edition/2473/content] [dostęp online: 14.02.2024].

Krzyżewski Tadeusz (1984): Henryk Arctowski i jego żona Jane, „Biuletyn − Koło Lwowian” 24 (47), 22−25 [ https://dlibra.kul.pl/dlibra/publication/2133/edition/2015/content] [dostęp online: 16.04.2024].

Kulińska Lucyna (2004): Związek Akademicki „Młodzież Wszechpolska” i „Młodzież Wielkiej Polski” w latach 1922−47 (struktury, funkcjonowanie i główni działacze), Warszawa.

Kulińska Lucyna (2018): Związki Władysława Tarnawskiego z Komitetem Ziem Wschodnich, [w:] Roman Dyboski 1883−1945, Władysław Tarnawski 1885−1951, materiały z posiedzenia naukowego w dniu 18 listopada 2011 roku, Kraków, 113−137.

Kurowska Elżbieta (1987): Recepcja literatury angielskiej w Polsce (1932−1939), Wrocław.

Libelt Karol (1978): Listy, zebrał, oprac. i wstępem poprzedził Z. Grot, Warszawa.

Mroczkowski Przemysław (1964): Historia Katedry Filologii Angielskiej w Uniwersytecie Jagiellońskim, [w:] Wydział Filologiczny Uniwersytetu Jagiellońskiego. Historia katedr, red. W. Taszycki, A. Zaręba, Kraków, 337−347.

Nahlik Stanisław (1987): Przesiane przez pamięć. W rodzinnym gnieździe, t. 1, Kraków.

Pieczątkowski Feliks (1972): Goldman Stanisław, [w:] Słownik pracowników książki polskiej, red. I. Treichel, Warszawa, 274−272.

Podhajecka Mirosława (2013): „English Self-taught”: Self-study Guides for Polish Learners of English, [w:] Language in Cognition and Affect, Second Language Learning and Teaching, red. E. Piechurska-Kuciel, E. Szymańska-Czaplak, Berlin, 315−343.

Podhajecka Mirosława (2018): A History of Polish-English / English-Polish Bilingual Lexicography (1788−1947), Opole.

Podhajecka Mirosława (2021): Lektorzy języka angielskiego w międzywojniu, Kraków.

Podsiadły Adam (2019): Życie i czyny ułana spod Książa, „Gazeta Śremska” 29, 11−12.

Program UJK (1924–1933): Program wykładów [za lata 1924/1925–1932/1933], Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, Lwów 1924–1932 [http://www.wbc.poznan.pl/publication/37047] [dostęp online: 14.02.2024].

Przeniosło Małgorzata, Przeniosło Marek (2022): Tarnawski Władysław, [w:] Słownik biograficzny profesorów Uniwersytetów Drugiej Rzeczypospolitej. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, Kielce, 658−661.

Pudłocki Tomasz (2005): Władysław Tarnawski, cz. 5: Ostatnie lata, „Rocznik Przemyski” 41 (3), 97−107.

Pudłocki Tomasz (2015): Trudna rzeczywistość. Listy Władysława Tarnawskiego z więzienia do rodziny (lata 1947‒1948), „Rocznik Przemyski” 51 (2), 111−124.

Pudłocki Tomasz (2023): Szekspir i Polska. Życie Władysława Tarnawskiego (1885−1951), Rzeszów.

Rędziński Kazimierz (2016): Studenci żydowscy we Lwowie w latach 1918−1939, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Pedagogika” 25, 581−601.

Romer Eugeniusz (1989): Pamiętnik paryski (1918−1919), do druku przygotowali A. Garlicki, R. Świętek, Wrocław.

Rospond Stanisław (1946): Jan Goldman, „Pamiętnik Literacki” 36 (1/2), 165−166.

Rożnowska-Szymczykowa Jadwiga (1993−1994): Bibliografia prac Władysława Tarnawskiego (1885−1951), „Rocznik Przemyski” 29−30, 367−382.

„Rzeczpospolita Akademicka” (1921/22): rocznik poświęcony szkolnictwu wyższemu i życiu młodzieży akademickiej, 96 [https://rcin.org.pl/Content/213304/PDF/WA248_223007_P-II-454_rzeczpo_o.pdf] [dostęp online: 16.04.2024].

Mirosława Podhajecka

Skład UJK (1919/20): Skład Uniwersytetu w roku akademickim 1919/20. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, Lwów 1920 [ https://polona2.pl/item/sklad-uniwersytetu-w-roku-akademickim-1919−1920,MjY4 NzkyOTc/55/#info] [dostęp online: 14.02.2024].

Spis UJK (1933/34): Spis wykładów w roku akademickim 1933/1934. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, Lwów 1933 [https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/42521/edition/59419/content] [dostęp online: 14.03.2024].

Spis UJK (1934/35): Spis wykładów w roku akademickim 1934/1935. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, Lwów 1934 [https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/42522/edition/59420/content] [dostęp online: 1.02.2025].

Spis UJK (1937/38): Spis wykładów w roku akademickim 1937/1938. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, Lwów 1937 [https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/42525/edition/59423/content] [dostęp online: 14.03.2024].

Sprawozdanie (1905/06): Sprawozdanie dyrekcji C.K. Akademii Handlowej we Lwowie za rok szkolny 1905/6, Lwów 1906 [https://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra/publication/9240/edition/8535/content?ref=desc] [dostęp online: 14.02.2024].

Sroka Łukasz Tomasz (2015): Wydział Humanistyczny, [w:] Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, red., wstęp i zakończenie A. Redzik, Kraków, 551−666.

Stanisz Elżbieta (2014): Polska krytyka szekspirowska w dwudziestoleciu międzywojennym, [w:] Szekspir na blogu, red. M. Sosnowska, Łódź, 51−84.

Starnawski Jerzy (1997): Sylwetki lwowskich historyków literatury, Łódź.

Starnawski Jerzy (2018): Początki anglistyki lwowskiej, [w:] Roman Dyboski 1883−1945, Władysław Tarnawski 1885−1951, materiały z posiedzenia naukowego w dniu 18 listopada 2011 roku, Kraków, 101−104.

Steinhaus Hugo (1992): Wspomnienia i zapiski, oprac. A. Zgorzelska, Londyn.

Stinia Maria (2018): Rozwój katedr i badań filologicznych z zakresu filologii klasycznej oraz germanistyki, romanistyki i anglistyki na uniwersytetach krakowskim i lwowskim w latach 1850−1918, [w:] W kręgu historii nauki i oświaty. Uniwersyteckie środowiska filologów krakowskich i lwowskich 1850−1939, red. M. Stinia, T. Pudłocki, „Prace Historyczne” 145 (2), 215−236.

Suchmiel Jadwiga (2000): Działalność naukowa kobiet w Uniwersytecie we Lwowie do roku 1939, Częstochowa.

Tarnawski Władysław (1921): Literatura angielska – Roman Dyboski, Rytmika wysiłku i znużenia w twórczości Szekspira. Moskwa 1917 [recenzja], „Przegląd Warszawski” 1 (2), 249−251

[https://mbc.cyfrowemazowsze.pl/dlibra/publication/31867/edition/27464/content?format_id=2] [dostęp online: 14.02.2024].

Tarnawski Władysław (1929): Uwagi o potrzebach anglistyki w Polsce, „Nauka Polska” 10, 347−349

[https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/22955/edition/20205] [dostęp online: 14.03.2024].

Tarnawski Władysław (1931): Szekspir. Książka dla młodzieży i dla dorosłych, Lwów [https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/256742/edition/255949/content] [dostęp online: 14.03.2024].

Tarnawski Władysław (1946): Trochę o metaforze a trochę o sobie samym, „Zdrój” 14−15, 9 [ https://pbc.gda.pl/dlibra/publication/89055/edition/80476/content] [dostęp online: 14.02.2024].

„The Lancashire Daily Post” (1914), 8625 [https://www.britishnewspaperarchive.co.uk/viewer/bl/0000711/19140328/161/0006 ] [dostęp online: 14.02.2024].

Tłuczek Ryszard (2001): Ruch narodowy w Przemyślu, „Rocznik Historyczno-Archiwalny” 15, 5−17.

Wojnowski Jan, red., (2002): Wielka encyklopedia PWN, t. 7: De Chirico – Dżamdat Nasr, Warszawa, 201.

Zaks Zofia (1969): Walka dyplomatyczna o naftę wschodniogalicyjską 1918−1923, „Z Dziejów Stosunków Polsko-Radzieckich. Studia i Materiały” 4, 37−60.

Zaręba Alfred (1975): Konspiracyjne studia filologiczne, [w:] Ne cedat Academia. Kartki z dziejów tajnego nauczania w Uniwersytecie Jagiellońskim 1939−1945, red. M. Zaręba, A. Zaręba, Kraków, 151−180.

Spis ilustracji

1. Frederick Butler (z lewej) ze Stanisławem Niemczyckim (ok. 1910) (ze zbiorów prywatnych) .............................................................................................................. 388

2. Frederick Butler w salonie Heleny Dąbczańskiej (ok. 1910). Siedzą od lewej: Helena Dąbczańska, jej matka Natalia Dąbczańska, Stanisław Niemczycki. Stoją od lewej: Ludwik Bernacki, Frederick Butler (ze zbiorów prywatnych) 389

3. Władysław Tarnawski (ok. 1928) (Archiwum Nauki Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności, sygn. K III-233, fot. nr 31375).......................... 390

4. Odpis dyplomu doktorskiego Jana Goldmana (1930) (Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, sygn. WF II 504) 395

Mirosława

5. Odpis dyplomu doktorskiego Natana Kugelmasa (1930)

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 190, k. 5.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_001_P_119_0_1_510_66524& view=single&p=9&browser=seadragon ..................................................................

6. Odpis dyplomu doktorskiego Izydora Lederera (1930)

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 515, k. 7.

397

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_001_P_119_0_1_515_66519& view=single&p=10&browser=seadragon ................................................................ 397

7. Władysław Tarnawski z rodzicami (ok. 1890) (Archiwum Nauki Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności, sygn. K III-233, fot. nr 32683) 399

8. Odpis dyplomu doktorskiego Władysława Tarnawskiego (1913)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1856, k. 3. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1856_56658& view=single&p=6&browser=seadragon 40 0

9. Władysław Tarnawski w mundurze armii Austro-Węgier (1914) (Archiwum Nauki Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności, sygn. K III-233, fot. nr 32684) ............................................................................................................

10. Władysław Tarnawski z wydaniem „Kuriera Lwowskiego” (lata 30. XX w.) (Archiwum Nauki Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności, sygn. K III-233, fot. nr 31373) ............................................................................................

401

404

Indeks osobowy

(zawiera także nazwiska występujące w tytułach publikacji)

Abraham Władysław 40, 45, 58

Adamski Maciej 78, 96

Adler Irena 402

Agabekzadeh Bej Sadyk Mohammed (Sadyk Bej) 16, 348, 350, 352, 356, 359

Aichner Christof 266, 292

Ajnenkiel Andrzej 391, 411

Akielaszek Stanisław 287, 291

Albert Zygmunt 56, 60

Aleksander I Romanow 32

Aleksander VII 24, 25

Aleksiuk Stefan 252

Allerhand Maurycy 54, 58

Ałtuchow Mikołaj 344, 355

Amborski Jan 362, 363, 369, 381

Androchowycz Amwrozij 254, 255

Andrzej Lubelczyk z Bochni 69

Ankwicz Andrzej 32, 58

Antoniewicz Jan Bołoz 314, 321, 328, 337, 355, 367

Appel Karol 156

Arctowska Jane 407, 413

Arctowski Henryk 413

Arend Marian Z. 404, 411

Assmann Emil 323, 324, 328, 333

Auerbach Marian 284, 287, 289, 291

Auerbach Walter 287, 291

August III Sas 25

Augustyn, św. 280

Augustyn Zofia 290

Augustynowicz Józef 361

Bachleda Curuś Anna 163

Baczyńska Beata 13, 361

Badecki Karol 134, 140

Bajer Magdalena 79, 96

Bálasits August 37

Balbus Stanisław 188

Balicki Juliusz 150, 179, 180, 189, 191

Balzer Oswald 19, 40, 48, 58, 365, 381, 382

Banach Stefan 57, 58

Barach-Rappaport Karl 301

Barahura Wołodymyr 251

Barącz Roman 336, 358

Bardach M. 393

Bartnicka Kalina 21, 60

Bartold Wasilij 346

Bartoszewski Iwan (Jan) 42, 58, 237

Basaj Mieczysław 213

Batowski Henryk 210, 226, 228

Baudouin de Courtenay Jan 157, 160, 198, 201, 206

Bazylow (Bazylów) Ludwik 16

Bąk-Martowicz Jan 288

Bąk Stanisław 12, 149, 170–171, 182, 184, 186, 191, 196, 208, 219, 227, 228

Beck Adolf 38, 39, 58, 101, 102, 140, 141

Bednarczuk Leszek 9, 145, 192

Bednarowski Adolf 288, 291

Belić Aleksander 201

Belloc Hilaire 402, 404

Bełza Władysław 81

Benni Tytus 161

Bentkowski Feliks 73

Bergel Andrzej 69

Bernacki Ludwik 120, 389, 416

Betański Wacław 29, 58

Białynia-Chołodecki Józef 38, 60

Biedrzycka Agnieszka 42, 60, 249, 255

Biedrzycki Emil 13, 377, 378, 380, 381

Bieler Stefania 402

Bielowski August 71, 74, 76, 79

Bieńkowski Piotr 269

Bieńkowski Tadeusz 21, 60

Bieńkowski Wiesław 319, 320, 329

Biernacki Andrzej 382

Bierut Bolesław 405, 406

Bignat Alfred 370, 381

Bikeles Gustaw 39

Biliński Bronisław 280, 286, 288, 290, 291, 292

Biliński Leon 41, 58

Blatt Gustaw 337, 355

Blumenfeld Klara 14, 394, 410

Bober Zbigniew 336, 358

Bobowski Wojciech 335

Bobrianski Gieorgij 39

Bobrzyński Michał 91

Boček Vít 225, 229

Bocheński Adam 252

Bochnik Janina 323, 324, 328

Bogusz Antonina 347, 355

Bohosiewicz Jakub 336, 358

Bojarski Marek 18

Bonitz Hermann 266, 270, 293

Borowy Wacław 369, 382, 402, 404, 411

Borysiuk Myrosław (Mirosław) 287, 291

Bowier Antonius 362

Boym Michał 335

Boy-Żeleński Tadeusz 120, 136, 140, 379, 381, 384

Brahineć Andrij 58

Bratranek Franciszek 299

Bresowitz Joseph Brigido von 29

Brodzki Eugeniusz 96

Brończyk Kazimierz 411

Browning Robert 387

Bruchnalska Anna 81

Bruchnalska Maria 82

Bruchnalski Antoni 81

Bruchnalski Wilhelm 11, 12, 72, 81–83, 84, 87, 90, 92, 94, 95, 96, 99, 100, 109–112, 119, 120, 123, 124, 129, 139, 140, 143, 156, 191, 321, 328, 373

Brückner Aleksander 123, 269

Brugmann Friedrich 160

Bryk Iwan 254, 255

Brzezińska Anna Weronika 151, 192, 197, 229

Brzozowski Stanisław 222, 235, 246, 256

Budrewicz Aleksandra 400, 411

Buhl Edward 37, 59

Bukowska-Marczak Ewa 51, 60, 237, 238, 256

Bulanda Edmund 56, 59, 289, 291

Burakowski Antoni 288

Burdach Konrad 317

Burzyńska-Kamieniecka Anna 12, 78, 145

Butler Robertson Frederick (Friedrich) 386, 387, 388–389, 408, 410, 411, 416

Byczenko Heorhij 54

Bykowski Ludwik 388, 412

Byron George 87, 102, 117, 388, 407

Cain Piers 395, 412

Całek Anita 130, 141

Canaval Michał 262, 264, 291

Cezar 261, 269, 279, 402

Charewicz Łucja 16

Chesterton Keith Gilbert 402, 404

Chlamtacz Marceli 40, 49, 51, 59

Chłędowski Walenty 96

Chmielowska Marianna 87

Chmielowski Ignacy 87

Chmielowski Piotr 71, 72, 87–88, 92, 96, 123, 365

Chodaczek Alina 287, 288, 291

Chodaczek Władysław 288, 291

Chodakowska Janina 244, 256, 265, 292

Chrostek Mariusz 9, 12, 67, 72, 83, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 96, 99, 100, 101, 108, 120, 134, 135, 138, 141, 146, 147, 158, 160, 161, 163, 168, 185, 192, 203, 206, 213, 219, 229, 233, 273, 280, 281, 283, 286, 287, 288, 289, 292, 293, 368, 373, 374, 380, 382, 403, 404, 412

Chrzanowski Ignacy 102, 141, 166, 400

Chyliński Konstanty 349, 355

Cieński Marcin 18, 382

Cieszkowski August 89

Cieślak Stanisław 21, 23, 24, 60

Ciołkosz Franciszek 96

Cobbett William 386

Crnek Franjo 226, 228

Crofton Eileen 389, 412

Curtius Georg 154

Cyceron 260, 261, 267, 269, 273

Cygan Jan 385, 409, 412

Czachowska Jadwiga 100, 102, 141

Czachowski Hubert 151, 192, 197, 229

Czekanowski Jan 202, 228

Czerkawski Euzebiusz 35, 59, 304, 328

Czerny Zygmunt 11, 13, 47, 56, 57, 58, 59, 167, 177, 178, 188, 191, 290, 291, 304, 329, 368, 372, 373, 374, 377, 379, 380, 381, 382, 383, 391, 410

Czeżowska Anna zob. Nikliborc Anna

Czichaczow Dymitr 39

Czuma Ignacy 48

Czuruk Bolesław 12, 225, 228 Ć

Ćwikliński Ludwik 11, 13, 265, 267, 269, 270, 271, 272, 273, 275, 277, 282, 291, 293, 294, 295, 302, 303, 306, 307, 308, 310, 328

Daczkiewicz Józef 288

Dalbor Janina 149, 169–170, 186, 191, 195, 196

Dante Alighieri 368

Danysz Antoni 261, 293

Dawidowicz Bogdan 336, 337, 350, 355, 358

Dąbczańska Helena 389, 416

Dąbczańska Natalia 389, 416

Dąbkowski Przemysław 40, 50, 57, 58

Dąbrowska Anna 12, 18, 78, 145

Dąbrowski Stefan 405, 412

Dejna Karol 213

Demostenes 261, 264, 273, 280

Derkacz Fedir 53

Deszberg Edward 385, 391–392, 394, 405, 409, 410, 411

Devin Georgius 362

Didyk Osyp 289, 291

Diels Hermann 280, 281

Dłuska Maria 12, 149, 166–167, 177, 181, 185, 188, 191, 196, 204, 228, 373, 381

Dłuski Kazimierz 275

Dobrianski Iwan (Dobrzański Jan) 36, 59, 60

Dobrucki Gustaw 250

Dobrzański Jan zob. Dobrianski Iwan

Dobrzycki Stanisław 155

Doliński Aleksander 40, 59

Dollmayr Wiktor 13, 312, 316–321, 322, 323, 325, 326, 327, 328, 330, 332, 391, 411

Donigiewicz Krzysztof 336, 358

Donigiewicz Stanisław 336, 350, 355, 358

Doroszewski Witold 212

Draus Jan 10, 209, 211, 229, 289, 293

Drzewiecka Anna 364, 382

Dubanowicz Edward 40, 59

Dybiec Julian 19, 45, 47, 48, 60, 64, 146, 192

Dyboski Roman 385, 390, 400, 404, 405, 407, 413, 415, 416

Dykun Olga 402

Dziewicki Michał 400

Dzikowska Elżbieta 6, 241

EEberharter Markus 13, 241, 297, 298, 301, 302, 305, 306, 309, 314, 322, 329, 330, 387

Egglmeier Herbert H. 299, 330

Eichholz Ludwig 54

Estreicher Karol 362, 382

Estreicher Stanisław 45

Eurypides 117, 276, 279

Eybesfeld Sigmund 304, 306, 309

Eyer Hermann 57

Ezop 261

FFedkowycz Osyp 244

Fei Alfred 204

Ferdynand I Koburg 151

Filipowicz Tytus 346

Fillafer Franz Leander 266, 293

Finkel Ludwik 21, 23, 24, 25, 26, 28, 29, 30, 31, 34, 39, 59, 60, 61, 63, 65, 68, 69, 70, 74, 81, 84, 95, 96, 145, 146, 150, 193, 194, 260, 264, 293, 297, 298, 299, 300, 330, 331, 362, 382, 383, 386, 412

Fisiak Jacek 385, 412

Floryan Władysław 12, 132–134, 135, 136, 137, 138, 140, 142, 144

Folkierski Władysław 103, 141, 372

Franciszek I Habsburg 29

Franciszek Józef I Habsburg 33

Frankenthurn Paul Gautsch von 38, 304

Frank Hans 54

Franko Iwan 53, 245, 253

Frantz Wiktor 110, 120, 122, 141

Fraser Elizabeth 389

Fredro Aleksander 12, 73, 87, 88, 106, 119, 120, 121, 139

Frenkiel Zygmunt 393

Fryderyk Wilhelm III 31

Gaertner Henryk 149, 163–164, 165, 171, 172, 180, 181, 184, 186, 191, 199, 210, 221, 222, 228

Galsworthy John 402, 404

Galuba Rafał 39, 61

Gałecki Kazimierz 41, 42, 249

Gansiniec Radość 296

Ganszyniec (Gansiniec) Ryszard 13, 59, 134, 139, 140, 277, 280, 281, 282, 283, 284, 285, 286, 287, 288, 289, 290, 291, 293, 295, 296

Garbaczowska Janina 12, 132, 135, 136, 137, 140, 141

Gauden Grzegorz 40, 61

Gawroński Andrzej 11, 13, 159, 191, 205, 228, 337, 338, 339, 340, 341, 342, 347, 350, 353, 355, 390, 411

Gebauer Jan 157, 201

Gerstmann Adam 45, 51, 59, 61

Gerstmann Zygmunt 150, 180, 189, 191

Gębarowicz Mieczysław 58, 59

Gibińska (Gibińska-Marzec) Marta 401, 403, 405, 406, 409, 412

Glixelli Stefan 368, 369, 377, 381, 382

Głąbiński Stanisław 49, 403, 412

Głowacki Jakub zob. Hołowacki Jakub

Goethe Johann Wolfgang 106, 117, 302

Goldman Jan 14, 363, 379, 381, 382, 394, 395, 405, 410, 414, 416

Golias Marian 288, 291

Goliger Mojżesz 351, 352, 354

Gołąb Zbigniew 208

Gołuchowski Agenor 241

Gomez Rodeles Caecilius 261, 293

Górecki Artur 20, 21, 61

Grabowski Józef 74, 75

Grau-Wandmayer Aleksander 394, 395–396, 410

Grillparzer Franz 306

Grimm Jacob 317, 319

Grimm Wilhelm 317, 319

Grodek Gotfryd 261, 269

Grodziski Stanisław 30, 61

Gruber Ewa 343, 351, 352, 355, 359

Grünberg Karol 254, 256

Gruszka Piotr 288

Gryziecki Feliks 36, 59

Grzebień Ludwik 21, 25, 61

Grzegorzewski Jan 336, 337, 356, 357

Grzegorz XIII 21

Grzegorz z Sambora 69, 260

Grzegorz z Sanoka 20, 68, 260

Grzęda Ewa 11, 67, 77, 96, 99, 235

Grzybowski Konstanty 33, 37, 61

Gubrynowicz Bronisław 72, 75, 76, 77, 78, 80, 83–84, 86, 95, 96, 100, 106, 112–113, 138, 140

Gubrynowicz Ludwika 83

Gubrynowicz Władysław 83

Hahn Feliks 84

Hahn Kazimiera 84

Hahn Wiktor 72, 84–85, 86, 95, 97, 101, 102, 106, 112, 113–114, 138, 139, 140, 246, 247, 256, 310, 330, 368, 382, 386, 412

Halban Alfred 40, 42, 45, 46, 59

Hałenko Irajida 10, 200

Hammer Seweryn 261, 262, 293

Handke Kwiryna 213

Hann Wacław 262, 263, 264, 265, 291, 293

Harbi Kujder Hadżi Ahmed 348, 355

Hardy Thomas 404

Hebbel Friedrich 297, 310, 331

Helsztyński Stanisław 409

Herbest Benedykt 21, 69, 260, 294

Hermogenes z Tarsu 279, 286, 289

Hezjod 281

Hirzel Kaspar 362

Hitler Adolf 54, 57

Hloch Jan 299, 300, 301, 322, 326

Hnatiuk W. 246

Hoesick Ferdynand 83

Hölderlin Johann 319

Holovata Roksolana 65, 66, 97, 98, 143, 195, 196, 241, 296, 384

Holyk Roman 10, 197, 229, 235, 239, 240, 241, 243, 244, 245, 251, 253, 256

Hołowacki (Głowacki) Jakub 12, 197, 228, 239, 240, 241, 243, 244, 247, 255

Hołowaty Franciszek 288

Homer 82, 94, 261, 267, 273

Horacy 114, 261, 267, 269, 272

Howatt Anthony P.R. 387, 412

Hrabec Stefan 149, 173–174, 182, 187, 191, 196, 213, 220–221, 227, 228, 229, 250

Hrabyk Klaudiusz 403, 412

Hruszewski Mychajło 234, 236, 255

Hrycak Jarosław 233, 234, 256

Hryciuk Grzegorz 135, 136, 141

Hrynakowski Konstanty 47, 61

Humboldt Alexander von 31

Humboldt Wilhelm von 31

Humecka Łucja 252

Hutnikiewicz Artur 79, 80, 81, 96, 108, 121, 136, 137, 138, 140, 142

I

Ilski Kazimierz 277, 293

Ingarden Roman 222, 227, 228

Inglot 148, 188, 193

Irvine Charles (Karol) 385, 392–393, 394, 408, 409, 410, 411

Irzykowski Karol 311, 330, 331

Ivanyk Stepan 214, 229

Izdebska-Sokolnicka Zofia 149, 150, 178, 188, 192

J

Jachowicz Stanisław 96

Jadczak Ryszard 117, 142, 295

Jahner Alfred 309

Jakowenko Natalia 20, 61

Jakóbiec Marian 219, 222–224, 227, 229

Jakubowski Franciszek 149, 172, 173, 187, 191

Janczewski Bohdan 46, 48, 61

Janicki Klemens 269, 271

Jan III Sobieski 130

Jan II Kazimierz Waza 14, 23

Janota Eugeniusz 301, 302, 303, 305, 307, 322, 326, 330

Janowicz Dominik 336, 358

Janów Jan 12, 140, 191, 220, 222, 228, 240, 249, 250, 251, 252, 253, 255, 257, 258

Janusz Bohdan 336, 358

Januszkiewicz Sebastian 96

Jan z Krosna 271

Jarecki Kazimierz 368, 375, 377, 381

Jarník Jan 364

Jaszuński Salomon 204

Jaworski Franciszek 23, 24, 25, 26, 28, 32, 61

Jezienicki Michał 274, 276, 292

Jezierski Adam 18

Jędrzejczak Jarosław 398, 413

Jędrzejewicz Janusz 48, 391

Jędrzejewicz Wacław 377

Jędrzejowski Jan 288, 292

Joachim V 20

Jodłowski Stanisław 149, 165, 171–172, 182, 187, 191

Józef II Habsburg 28, 70, 297

Jülg Bernard 263, 265

Juliusz III 25

Jungman Feliks 374

Jurasz Antoni 40, 64, 237

Jurek Stanisław 402

Juszczak Bartosz 12, 161, 197, 248

Juwenalis 272

Kabat Maurycy 36, 59

Kadyi Henryk 38, 59

Kalbarczyk Sławomir 351, 356

Kalina Antoni 12, 149, 151–154, 155, 183, 191, 192, 195, 197, 198, 215, 228, 229

Kalita Janina 150, 179, 188, 191

Kallenbach Józef 37, 61, 71, 72, 87, 88–90, 95, 98, 99, 100, 101, 102, 104, 111, 115, 119, 123, 128, 140

Kallinos 265

Kaltenbergh Lew 134, 142

Kamieniecki Jan 153, 193

Kamiński Jan 70

Kapełuś Magdalena 10, 349, 356

Karajan Max R. 265, 293

Karłowicz Jan 154

Karmanski Petro 254, 255

Karpiński Franciszek 63, 69, 70, 96

Kasprowicz Jan 12, 71, 72, 88, 92–93, 95, 99, 100, 102, 117–118, 119, 129, 139, 140, 142, 143, 237, 321, 328, 369, 373, 390, 411, 412

Kasprowicz Maria 117, 140, 142

Kawczyński Maksymilian 303, 304, 322, 323, 327, 328, 329, 363, 364, 365, 368, 381, 382, 384

Kaye-Smith Sheila 404

Keats John 117, 394, 401

Keller Gottfried 324

Kergel Wilhelm 263, 265, 267, 292, 293

Kessler Jakub 351, 352, 355

Keuprulian Garabed 337, 355, 358

Kieniewicz Stefan 35, 62

Kijas Juliusz 134, 140, 150, 181, 190, 191

Kirchner Ksawery Franciszek 70, 96

Kirsa Iwan 54

Klawek Aleksy 347, 348, 355

Kleczkowski Adam 325, 330

Kleiner Juliusz 12, 72, 82, 90–92, 94, 95, 96, 98, 100, 101, 103–109, 111, 114, 116, 118, 119, 120, 122, 124, 125, 128, 129, 130, 131, 132, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 148, 179, 180, 191, 222, 223, 227, 228, 310, 321, 328, 373, 391, 410, 411

Kleist C.E. 293

Kleist Ewald von 302

Klemensiewicz Zenon 163, 170

Klemens XIII 26

Klemens XIV 27

Kleopatra VII 275, 401

Klimecki Michał 39, 62

Klinger Jan 347, 355

Klinger Witold 277, 278, 292

Klinghoffer Józef 394, 396, 405, 409, 410

Klopstock Friedrich 320

Kłańska Maria 325, 330

Kmet’ Wasyl 261, 293

Kniezsa István 205

Knoroz M. 351

Knot Antoni 38, 62, 73, 96

Kochanowski Jan 82, 88, 110, 116, 133, 158, 263

Kochanowski Julian 392, 411

Kocko Adam 38, 237

Kokorudz Illia (Eliasz) 12, 243, 244, 248, 249, 255

Kokoszyńska-Lutman Maria 16

Kolbuszewski Kazimierz 12, 100, 123–125, 136, 140, 143

Kolecsányi Maria 224, 225, 228

Kołessa Ołeksandr (Kolessa Aleksander) 198, 228, 240, 245, 246, 247, 254, 255

Koniewicz Dariusz M. 385, 413

König Christoph 316, 330, 331

Koníř Agathon (Konir Agaton) 225, 228, 229

Konopnicka Maria 324

Kopczyńska Zdzisława 188

Koshiw Jaroslav V. 393, 413

Kościńska Maria 401

Kotlarewski Iwan 243, 244, 252

Kotliński Tomasz J. 47, 62

Kotłowska Anna 277, 293

Kot Stanisław 402

Kotula Rudolf 311, 328

Kotwicz Władysław 13, 338, 339, 344, 345, 348, 351, 353, 355, 357, 359

Kowalski Jerzy 13, 134, 139, 140, 277, 278, 279, 280, 281, 282, 283, 284, 285, 286, 287, 288, 289, 290, 291, 292, 294

Kowalski Tadeusz 353

Kozik Jan 233, 234, 240, 256

Kozłowski Leon 403, 411

Kozyckij Andrij 70, 71, 96

Krasicki Ignacy 69, 86, 105, 106, 108, 112, 116, 131, 133, 158, 180

Krasiński Ludwik 336

Krasiński Zygmunt 86, 88, 89, 91, 92, 104, 106, 108, 116, 119, 124, 125, 138, 189

Krasnosielski Teofil 268

Kraszewski Józef Ignacy 88, 114, 116, 138, 304, 305, 328, 330

Krawczuk Ałła 10

Krček Franciszek 155, 191

Kretz Józef zob. Mirski Józef

Kridl Manfred 107, 310

Kroll Wilhelm 280

Krones Franz 265, 293

Kropiwnicki Józef 14, 386–387, 408, 411

Królczyk Krzysztof 259, 270, 275, 293

Kruczkiewicz Bronisław 13, 113, 265, 271, 272, 273, 277, 292, 293, 295, 315

Krupiński Andrzej 27

Krusiński Tadeusz 262

Kruszelnicki Jan 252

Kryński Adam 12, 149, 154–157, 183, 191, 193, 194, 195, 197, 198, 202, 215, 228, 229

Krypjakewycz Iwan 57, 58

Krzycki Andrzej 269

Krzykowski Stanisław 23, 25

Krzyżewski Tadeusz 407, 413

Krzyżowski Tomasz 10, 13, 335, 337, 350, 356

Kucharski Eugeniusz 12, 73, 86–87, 95, 98, 100, 102, 119–122, 131, 132, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 142, 192, 222, 228, 391, 411

Kucy Jan 288

Kugelmas Natan 394, 396–397, 410, 417

Kujawa-Eberharter Aleksandra 297

Kulak Krystyna Ewa 13, 361, 380, 382

Kulawik Adam 188

Kulczyński Stanisław 318, 328

Kulińska Lucyna 403, 405, 413

Kumaniecki Kazimierz 270, 283, 293

Kunicki Wojciech 326, 330

Kunst Arnold 343, 347, 355

Kuraszkiewicz Władysław 12, 149, 171, 182, 186, 192, 205, 208, 219, 220, 222, 227, 228, 229, 230

Kurowska Elżbieta 402, 413

Kuryłowicz Jerzy 13, 56, 59, 165, 167, 181, 192, 210, 211, 218, 228, 325, 328, 340, 341, 348, 355, 373, 374, 375, 377, 380, 381, 383, 384, 391, 393, 407, 411

Kuryś Tadeusz 188

Kurzowa Zofia 201, 202, 204, 229

Kutowicz Wawrzyniec 96

Kwietniewski Kazimierz 344, 345, 355

Kwitka-Osnowjanenko Hryhorij 244

Kysilewski Kost’ 254, 255

La Bruyère Jean de 131, 378

Lambert Franciscus 362

Lam Stanisław 110, 111, 116, 142

Lasch Karl 55

Laterna Marcin 21, 60

Leciejewski Jan 155, 192

Lederer Izydor 394, 397–398, 402, 410, 417

Lehr-Spławiński Tadeusz 12, 149, 161–163, 169, 170, 171, 181, 182, 184, 186, 192, 196, 199, 206–209, 212, 216, 220, 221, 228, 230, 231, 249, 250, 255, 256, 258

Lekow Iwan 205

Lemkin Rafał 55, 62

Leopold II Habsburg 29

Lepik Wilhelmina 288, 291, 292

Lermontow Michał 225

Lesiakowski Andrzej Piotr 150, 193

Leskien August 154, 160

Lewandowski Stanisław 78

Lewartowicz Anna 285, 293

Lewicki Marian 338, 339, 340, 344, 345, 346, 348, 349, 351, 352, 354, 355, 356, 357

Lewicki Michał 234

Lewicki Tadeusz 11, 335, 343, 345, 347, 348, 350, 352, 354, 355, 356, 357

Libelt Karol 386, 413

Libera Zdzisław 85, 97

Lindert Bronisława 208

Linker Gustaw 263, 267, 268, 269, 292

Lipiński Mikołaj 35, 59

Liske Ksawery 35, 37, 59, 81, 83, 94, 95, 306, 328

Liwiusz 261, 269, 273

Longchamps de Bérier (Longchamps) Roman 45, 52, 54, 55, 56, 58, 59, 62, 147, 191, 192, 376, 381

Loyola Ignacy 20

Lubomirski Jerzy 24

Luder Bartłomiej 262

Lureau André (Andrzej) 13, 378, 381

Lutostański Karol 45

Lwowczyk Stanisław 69

Łanowski Jerzy 280, 283, 289, 290, 291, 294

Łazuga Waldemar 36, 62

Łempicki Stanisław 110, 111, 113, 114, 122, 134, 135, 137, 140, 142, 180, 396, 411

Łempicki Zygmunt 311, 320, 327, 330

Łew Wasyl (Bazyli) 252, 254, 255, 258

Łoś Jan 158, 161, 201, 204, 205, 209, 219

Łubieński Władysław 26

Łukasiewicz Jan 40, 59

Łuszczak Grzegorz 21, 62, 361, 362, 382

Machalski Franciszek 343, 347, 352, 356

Machek Emanuel 45, 59

Maciejewski Jarosław 135, 141, 142

Maciuszek Kinga 354, 357

Madajczyk Czesław 55, 62

Madyda Władysław 265, 294

Makarewicz Juliusz 40, 45, 58, 59, 62

Malec Maria 164, 193

Malinowski 157, 160, 198, 201

Malinowski Lucjan 160

Małecka Rozalia 74

Małecki Antoni 11, 35, 37, 59, 71, 72, 74–79, 80, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 99, 138, 140, 149, 150–151, 158, 183, 192, 193, 235, 243, 265, 300, 301, 328, 386, 411

Małecki Mateusz 74

Małecki Mieczysław 204

Mann Maurycy 372

Manteuffel Jerzy 277, 283, 289, 290, 291, 292, 294, 295

Mańczak Witold 374, 380, 383

Mańkowski Jerzy 270, 271, 294

Marcjalis 261

Marczenko Mychajło 52, 53, 54

Maria Teresa Habsburg 27, 28

Markowski Hieronim 278

Martini Karl von 29

Massey Bernard 385, 404, 407

Maślanka Julian 9, 142, 151, 167, 193

Matakiewicz Helena 286, 287, 292, 294

Matczuk Alicja 156, 193

Mathew David 404

Mayenowa Maria Renata 229

Maykowski Stanisław 179

Mazohl Brigitte 266, 292

Mazurkiewicz Karol 260, 294

Mazur Stanisław 288

Mellin Joseph 387

Melnyk Wołodymyr 18

Meyer-Lübke Wilhelm 365

Michalewicz Mikołaj 70, 71, 73, 74, 95, 96, 99, 140, 235

Michalski Jerzy 31, 32, 33, 62, 375

Michał Anioł 367, 368

Mickiewicz Adam 82, 83, 88, 89, 92, 94, 95, 102, 105, 106, 108, 109, 110, 115, 122, 123, 130, 136, 138, 158, 180, 245, 280, 398, 403

Mierzwa Jan 12, 226, 228

Miklošič Franc 71

Mikulski Tadeusz 280

Mileticz Ljubomir 201

Milewski Tadeusz 205, 208

Milton John 388, 402

Mirski Józef (właśc. J. Kretz) 311

Misterski Franciszek 69

Mładenow Stefan 222

Mojzesowicz Mikołaj 336, 358

Morawski Kazimierz 260, 294

Morel-Fatio Antoine 365, 366

Moroń Bogusław 208

Moszoro Jakub 336, 358

Moszyński Kazimierz 159

Moszyński Leszek 220, 229

Mościcki Ignacy 162, 165, 210

Mroczkowski Przemysław 405, 412, 414

Mrozewicz Leszek 272, 293

Mróz-Ostrowska Ewa 205

Mudryj Marian (Mudry Marjan) 41, 42, 62, 65, 237

Mügeln Heinrich von 317

Mühlmann Kajetan 54

Müller Leon 287, 292

Mussafia Adolf 365 N

Nadolski Bronisław 288, 292

Nahlik Stanisław 407, 408, 411, 414

Napoleon 280

Nawrocka Maria 323, 324, 329

Neczuj-Łewycki Iwan 244

Nedbajło Petro 53, 58

Nehring Władysław 92

Nepos 261

Nędza Maria Julita 365, 383

Nicieja Stanisław Sławomir 163, 164, 194

Niedźwiedzki Władysław 154

Niemczycki Stanisław 388, 389, 416

Nikliborc Anna (z d. Czeżowska) 13, 373, 374, 375, 377, 380, 381, 383

Nitsch Kazimierz 12, 149, 155, 157–159, 161, 167, 181, 183, 192, 195, 198, 199, 201–205, 206, 207, 212, 216, 219, 220, 221, 228, 229, 230, 231

Noiville Marie-Jean 378

Nottscheid Mirko 297, 302, 303, 307, 330 O

Ociepa Gabriela 241

Ogonowski Aleksander 36, 59

Ogonowski Emilian 12, 151, 192, 197, 239, 241, 243, 244, 245, 246, 255, 258, 304, 329

Oko Jan 180

Olejniczak Tadeusz 370, 381

Oliva Giovanni 25

Olkiewicz Robert 18

Olszewska Halina 148, 191

Orelli Konrad 362

Orłowski Bolesław 370, 378, 381

Orosz Janina 16

Orzechowski Stanisław 163

Oseredczuk Olha 265, 294

Ossowski Leszek 205, 221–222, 227, 228, 229, 230, 231

Ostromir 241, 244

Oszczepalska Maria 150, 178, 179, 188, 192

Otrębska-Jabłońska Antonina 204

Owidiusz 180, 261, 281

Paczowski Teoktyst 251, 252, 254, 255

Paczowski Wasyl 254, 255

Paderewski Ignacy 41, 371

Papierkowski Stanisław 208

Papierzyńska-Turek Mirosława 235, 238, 256

Paris Gaston 364, 365, 366, 381

Pasze-Ozerski Mykoła 57

Paterek Jan 158

Patkaniowski Michał 33, 34, 35, 62

Paweł z Wiślicy 271

Pebal Leopold 300, 301, 329

Pełeński E. J. 252

Pertz Georg 74

Petuł Kajetan 96

Petzold Emil 13, 311, 316, 317, 319, 320, 321, 322, 327, 329, 330, 332

Piechnik Ludwik 21, 62

Piechórski (Piechorski) Karol 16, 362, 381

Pieczątkowski Feliks 395, 414

Pigoń Jakub 13, 259

Pilarczyk Krzysztof 357

Pilat Roman 12, 71, 72, 73, 79–81, 83, 84, 85, 87, 92, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 110, 112, 113, 114, 119, 123, 140, 150, 151, 152, 153, 192, 195, 304, 306, 309, 329, 332

Pilat Stanisław 79

Pilch Andrzej 42, 62

Piłsudski Józef 371

Piniński Leon 57, 388, 411

Piotrowski Łukasz 25

Piramowicz Grzegorz 262

Piszczkowski Mieczysław 131–132, 137, 140

Platon 267, 269

Plaut 269, 279

Plutarch 84, 273, 279

Podhajecka Mirosława 9, 13, 385, 387, 392, 393, 395, 414

Podlacha Władysław 377, 381

Podraza Antoni 137, 142

Podsiadły Adam 386, 414

Pollak Ignacy 262, 264, 292

Pol Wincenty 79, 133

Pongratz Józefa 401

Porębowicz Edward 11, 13, 41, 59, 84, 87, 95, 100, 119, 129, 134, 139, 140, 314, 363, 365, 366, 367, 368, 369, 371, 372, 373, 374, 375, 376, 377, 378, 379, 381, 382, 383, 384

Postel Paweł 14, 386, 387, 400, 408, 411

Potocki Alfred 303, 309

Potocki Andrzej 38, 236

Potocki Piotr 26

Potocki Wacław 132

Poźniak Telesfor 224, 229

Prażmowski Franciszek 23

Próchnicka Maria 289, 291

Próchnicki Franciszek 267

Prytuła Jarosław 233

Przeniosło Małgorzata 11, 201, 202, 229, 390, 404, 414

Przeniosło Marek 11, 201, 202, 229, 390, 404, 414

Przesmycki Zenon 371

Przybyłowski Kazimierz 56, 59

Pszczołowska Lucylla 188

Pudłocki Tomasz 11, 196, 385, 393, 394, 399, 400, 401, 402, 403, 404, 406, 408, 414, 415

Puszkar Mykola 55

Puszkin Aleksander 214, 224, 225

Raimund Ferdynand 302

Ranoszek Rudolf 356

Rataj Maciej 45

Red’ko Fedir 52

Redzik Adam 9, 11, 19, 20, 28, 29, 30, 32, 33, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 44, 45, 46, 47, 49, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 62, 63, 64, 68, 70, 97, 146, 147, 194, 233, 239, 241, 245, 256, 257, 289, 290, 294, 302, 331, 377, 383, 415

Rej Mikołaj 82, 89, 109, 163

Rembiszewska Dorota 194, 213, 230

Reymont Stanisław 131, 158

Rędziński Kazimierz 403, 414

Ripecka Olha 326

Roizjusz Piotr 272

Romer Eugeniusz 202, 228, 230, 389, 393, 411, 414

Röskau-Rydel Isabel 297, 331

Rospond Stanisław 12, 148, 149, 171, 175–177, 182, 187, 191, 192, 196, 204, 219–220, 227, 228, 230, 395, 414

Rotenhan Henryk 29

Rothiot Joannes 362

Rousselot Jean Pierre 157

Rozwadowski Jan 150, 158, 160, 161, 201, 205, 219, 220, 221

Rożnowska-Szymczykowa Jadwiga 394, 401, 402, 414

Rudnicki Mikołaj 212, 221, 231

Rudnik-Karwatowa Zofia 168, 194

Rudnycka Marta 394, 398, 405, 409, 410

Rudnycki Mychajło 398, 410

Rusek Jerzy 207, 208, 209, 230

Rychlewska Ludwika 290

Rysiewicz Zygmunt 149, 172–173, 187, 192, 196

Rzadkowska Ewa 150, 178, 188, 192

Rzepka Wojciech 220

Sadkowska Katarzyna 297, 308, 310, 311, 319, 331

Sadyk Bej zob. Agabekzadeh Bej Sadyk Mohammed

Saint-Martin Louis-Claude de 373

Sajdak Jan 13, 272, 277, 278, 280, 282, 292, 293, 295

Salustiusz 261, 267, 269

Samolewicz Zygmunt 267, 268, 269, 270, 271

Sauer August 13, 302, 303, 304, 307, 309, 310, 314, 319, 322, 323, 327, 330, 331, 332

Sauerland Karol 307, 308, 310, 331

Sawicki Piotr 375, 380, 383

Sawicki Stefan 188

Schatz Józef 313–316, 317, 322, 323, 329, 332

Schayer Stanisław 354, 356

Schenk Dieter 56, 63

Scherer Wilhelm 302, 303, 330

Schiller Friedrich 117, 323, 324, 326

Schmutzer Pinches 287, 292

Schnobrich Edward 309

Schorr Mojżesz 13, 206, 228, 338, 339, 354, 356, 357, 358

Scott Walter 115, 387, 407

Semków Milica 222, 224, 231

Shaw George 404

Shelley Percy 92, 117, 401

Shoklizh Jakub 362, 381

Siatkowska Ewa 213

Siatkowski Janusz 211, 213, 230

Siatkowski Zbigniew 188

Siciński Bogdan 219, 230

Siczynski Myrosław (Siczyński Mirosław) 38, 237

Siemieniec-Gołaś Ewa 337, 357

Siemiradzki Józef 118, 140

Sienkiewicz Henryk 102, 106, 115, 116, 138, 181

Sieradzki Włodzimierz 45, 59, 238, 323, 331

Sierakowski Wacław 25

Sikorski Jędrzej 23, 24, 25

Simowycz Wasyl 55, 58, 240, 253, 255

Singevin Charles 378, 381

Sinko Tadeusz 276, 277, 279, 292

Skarżyński Mirosław 161, 194, 204, 205, 230, 257

Skoczek Józef 260, 294

Skorupa Ewa 234, 257

Skręt Rościsław 76, 97

Skulina Tadeusz 220

Skulski Ryszard 93, 97, 115, 134, 141, 142, 150, 180–181, 189, 192

Skurzak Ludwik 343, 345, 356

Skwarczyńska Stefania 12, 129–131, 135, 136, 137, 138, 139, 141, 144, 374, 381

Skwarczyński Karol 96

Sławski Franciszek 205, 208

Słoński Stanisław 210

Słowacki Euzebiusz 73

Słowacki Juliusz 77, 78, 83, 84, 85, 86, 88, 91, 92, 93, 94, 96, 97, 101, 102, 103, 105, 106, 107, 108, 113, 114, 116, 119, 121, 123, 124, 126, 129, 130, 138, 139

Słuszkiewicz Eugeniusz 341, 348, 354, 355, 356, 357

Smereka Jan 263, 264, 268, 269, 287, 289, 291, 292, 294

Smith Richard 387, 412

Smoczyński Wojciech 380, 383

Smogorzewski Zygmunt 338, 339, 345, 346, 347, 348, 350, 353, 356

Smolka Franciszek 38, 59, 62, 281, 282, 284, 292

Smułkowa Elżbieta 204, 221, 230

Sobieski Stanisław 267

Sobolewski Aleksiej 201

Sobol Roman 26, 63

Sochacka Stanisława 219, 230

Sofokles 269

Sojka-Masztalerz Helena 12, 18, 233, 234

Sokolnicka-Izdebska Zofia zob. Izdebska-Sokolnicka Zofia

Sokolnicki Gabriel 178

Solikowski Jan 20, 21, 163

Sołtyk Kajetan 26

Sołtysik (Sołtysik-Fuks) Waleria 135, 141

Souyris Camille (Kamil) 16, 378, 381

Spencer Herbert 387

Sprengel Bolesław 254, 256

Srebrny Stefan 283

Sroka Łukasz Tomasz 6, 9, 147, 194, 241, 245, 257, 314, 325, 326, 331, 362, 383, 404, 415

Stacjusz 272

Staff Leopold 367

Stanisz Elżbieta 405, 415

Starnawski Jerzy 10, 82, 96, 100, 113, 141, 142, 199, 230, 280, 294, 311, 331, 368, 383, 385, 406, 407, 415

Starzyński Stanisław 35, 36, 40, 48, 59, 60, 63, 68, 95, 96, 147, 193, 194, 243, 257, 293, 303, 308, 310, 312, 323, 330, 331, 362, 382, 383, 412

Stasiak Stefan 11, 13, 338, 340, 341, 342, 343, 347, 348, 350, 351, 352, 353, 354, 355, 356, 358, 359

Stauber Emanuel 362

Stebelski Petro (Piotr) 40, 41, 59, 237

Stefan Batory 20, 21, 74

Stefko Kamil 40, 45, 47, 59

Steinhaus Hugo 289, 294, 393, 415

Stekanowicz Kazimierz 25

Sternbach Herman 325, 330

Sternbach Leon 274, 277, 292

Sternbach Ludwik 352, 355

Stieber Zdzisław 12, 148, 149, 167–168, 174, 181, 182, 185, 192, 194, 199, 200, 204, 207, 208, 211–213, 218, 220, 221, 228, 230, 231, 250

Stinia Maria 10, 270, 275, 294, 361, 383, 406, 415

Strakosch-Graßmann Gustav 299, 331

Stremeyr Karl von 301

Stroński Franciszek 32, 59

Stroński Stanisław 368, 384

Studynski Kyryło (Studziński Cyryl) 198, 227, 228, 246, 247, 254, 255

Suchistaw Daniela 394, 398, 405, 410

Suchmiel Jadwiga 131, 142, 402, 415

Suchodolski Bogdan 62, 135, 140, 141, 256

Sudolski Zbigniew 77, 97

Surman Jan 33, 35, 63

Swetoniusz 261, 264

Swiencicki Iłarion (Święcicki Hilarion) 199, 213–214, 228, 248, 254, 255

Swieten Gottfried van 28, 297, 298

Sygal Natan 394, 399, 405, 410

Szachmatow Aleksiej 201

Szach Stepan 253

Szajan Wołodymyr 352, 355

Szajnocha Karol 77

Szałagan Alicja 100, 102, 141

Szaranewycz (Szaraniewicz) Izydor 17, 304, 307, 329

Szarota Jan 374

Szaszkewycz Markijan 240, 243, 246

Szczepaniec Rudolf 288

Szczepański Jan 96, 288, 292

Szczerbacki Fiodor 341

Szczerbański Mikołaj 288, 291, 292

Szekspir William 11, 109, 117, 388, 390, 394, 400, 401, 402, 404, 407, 408, 409, 414, 415, 416

Szemłej Josyf (Józef) 251, 255, 258

Szerszeniewicz Gabriel 36

Szewczenko Taras 42, 234, 243, 244, 245, 246, 247, 248

Szlachtowski Jan 71, 72, 74, 76, 95, 99, 141, 235

Szmyd Kazimierz 99, 142

Szober Stanisław 154, 155, 156, 157, 194, 212, 231

Szpunar Maria 392

Szweykowski Zygmunt 128–129, 138, 141, 143

Szydelski Szczepan 349, 356

Szymonowic Szymon 260

Szymon z Brzezin 260

Śmiałek Wincenty 278

Śródka Andrzej 103, 142

Świderkówna Anna 283, 295

Świerczewski Henryk 370, 378, 381

Święcicki Hilarion zob. Swiencicki Iłarion

Świętosławski Wojciech 49

Tacyt 269

Tangl Karloman 262, 263, 264, 265, 292, 293

Tarnawska Joanna 196

Tarnawska Maria 162, 196

Tarnawska Wincenta 399

Tarnawski Leonard 399

Tarnawski Ostap 239, 257

Tarnawski Roman 233

Tarnawski Wit 399

Tarnawski Władysław 11, 14, 134, 139, 140, 141, 143, 385, 386, 390, 391, 393, 394, 397, 399–406, 407, 408, 409, 410, 411, 412, 413, 414, 415, 416, 417

Tarnowski Stanisław 160, 365

Taszycki Witold 12, 135, 136, 137, 140, 141, 148, 149, 162, 164–166, 182, 185, 187, 191, 192, 193, 196, 199, 200, 209–211, 213, 217, 219, 221, 222, 227, 228, 231, 294, 414

Tennyson Alfred 387

Teokryt 281

Terlecki Tymon 108, 141, 142

Terszakoweć Mychajło 254, 255

Testart-Obalski Gustaw 378, 381

Thaa Georg R. 266, 295

Thun Leopold von 33, 71, 244, 265, 266, 270, 299, 301

Tibullus 269

Tłuczek Ryszard 403, 416

Toczek Alfred 365, 384

Tokarz Franciszek 343

Tołłoczko Stanisław 156, 192

Tomasziwski S. 246

Tomczyk Ryszard 27, 63

Topolińska Zuzanna 213

Tretiak Andrzej 385, 391, 404, 405, 407, 409

Tretiak Józef 81

Trubecki Mikołaj 220

Tryjarski Edward 341, 357

Trzecieski Andrzej 163

Tuczyński Jan 343

Tukidydes 270

Turasiewicz Romuald 282, 295

Tuschel Eliza 297, 300, 301, 302, 310, 332

Twardowski Kazimierz 39, 41, 45, 59, 111, 117, 118, 119, 129, 141, 142, 236, 278, 280, 281, 292, 295, 318, 329, 373

Tyrowicz Marian 109, 120, 142

Tyrtajos 265

Ugolini Gherardo 259, 295

Ulewicz Tadeusz 80, 97, 250, 257, 282, 295

Ułaszyn Henryk 149, 159, 160–161, 181, 183, 192, 194, 199, 205–206, 208, 216, 221, 228, 230, 231, 252, 253, 257

Umlauf Józef (Leopold) 298, 299, 329

Urbańczyk Stanisław 147, 150, 153, 162, 163, 167, 194, 205, 249, 250, 257

Urbański Wojciech 33

Urich Emil 288, 289, 291, 292

Ursyn Jan 260

Vrtel-Wierczyński Stefan 12, 102, 125–127, 139, 141, 143

Wacholz Antoni 265, 292

Wächter Otto von 55

Wagner Emil 370, 381

Wagner Richard 317

Wahyłewycz Iwan 240

Walczak Bogdan 220, 230

Waltoś Stanisław 31, 64

Wasilewska Wanda 147

Wasylewski Stanisław 111, 113, 142, 143

Watzke Adolf 54

Waygart Walery 399

Weigl Rudolf 56, 57, 59, 137, 141, 168, 173, 192, 290, 292, 392, 411

Weintraub Wiktor 204

Wells Herbert 404 Wergiliusz 82, 94, 114, 261, 267, 279

Werner Anna 312

Werner Ryszard 13, 123, 141, 297, 302, 303, 304, 307, 307–312, 313, 314, 315, 316, 317, 319, 320, 321, 322, 323, 326, 327, 329, 330, 331, 332

Wesołowski Józef 96

Weyberg Zygmunt 321, 329

Węclewski Zygmunt 11, 13, 265, 267, 268, 269, 271, 274, 277, 292, 294, 295

Wędkiewicz Stanisław 395

Widłak Stanisław 368, 384

Wielewicz Maciej 26

Wielopolski Jan 25

Wieniewski Ignacy 124, 143, 288, 292

Wiercińska Urszula 392

Wilbach-Stark Rebeka (Wilbach Rena) 347, 352, 355, 356

Wilczyński Franciszek 96

Willman-Grabowska Helena 353

Windakiewicz Stanisław 160

Winiarz Alojzy 38, 59

Winkler Marcin 25

Witkowski Stanisław 13, 265, 274, 275, 276, 277, 278, 281, 282, 285, 286, 292, 295

Witkowski Wiesław 239, 253, 257

Wnęk Adam 288

Wojciechowski Konstanty 72, 85–86, 95, 100, 111, 112, 114–116, 128, 138, 141, 143

Wojciechowski Stanisław 163, 318

Wojnowski Jan 396, 416

Wojtkiewicz-Rok Wanda 38, 64

Wojtycza Janusz 167, 194

Wolf Friedrich 259, 295

Wolf Gerson 298, 299, 332

Wolkan Rudolf 311

Wolkenstein Oswald von 314

Wołczański Józef 39, 40, 45, 64, 336, 357

Woolf Virginia 404

Wordsworth William 387, 407

Woźniakowa Maria 64

Wójcik Stefania 149, 169, 186, 192

Wrabec Nina 178, 192

Wrobel Jan 263, 265, 268, 269

Wróblewski Andrzej Kajetan 33, 64

Wróblewski Kazimierz 79, 80, 81, 97

Wrzesiński Wojciech 60, 147, 194, 289, 295, 383

Wrzyszcz Andrzej 55, 64

Wulfila 322

Wurzbach Constant von 308, 332

Wycech Czesław 56

Zachariasiewicz Franciszek 336, 358

Zachariasiewicz Kajetan 336, 358

Zachariasiewicz Stanisław 336, 358

Zadorożny Bohdan 326

Zagajewski Adam 324

Zagajewski Karol 311, 324, 325, 329

Zagórski Zygmunt 220, 230

Zakrzewski Stanisław 39, 46, 47, 59

Zaks Zofia 389, 416

Zalewski Teofil 56, 59

Załęski Stanisław 24, 64

Zamojska Dorota 44, 45, 64

Zaręba Alfred 294, 405, 414, 416

Zarzycki Jerzy 12, 251, 255

Žatko (Zatko) Rudolf 224–225, 228

Zawałynski Jewhen (Zawaliński Eugeniusz) 352, 355

Zehnmark Ludwik 298, 329

Zeissberg Henryk 17, 79, 95

Zembrzuski Ludwik 45, 64

Zielonacki Jozafat 35, 59

Zieniuk Jadwiga 213

Zierhoffer August 56, 57, 59

Zimorowicz Józef 68

Zipper Albert 303, 304, 305, 306, 311, 327, 329

Zubaty Josef 157

Zwoliński Przemysław 136, 148, 250

Źródłowski Ferdynand 36, 60 Ż

Żebrowski Eustachy 370, 381

Żeromski Stefan 88, 106, 131, 158

Żlabowa Janina zob. Dalbor Janina

Żukowski Przemysław Marcin 35, 64, 146, 195, 236, 257

Żygulski Kazimierz 403

Żygulski Zdzisław 13, 307, 311, 326, 327, 330, 332, 333

Александрович Володимир 213, 230

Андрохович Амврозій zob. Androchowycz Amwrozij

Бартольд Василий zob. Bartold Witalij

Бартошевський Іван zob. Bartoszewski Iwan

Биченко Георгій zob. Byczenko Heorhij

Бобринский Георгий zob. Bobrianski Gieorgij

Борисюк Мирослав zob. Borysiuk Myrosław

Брагінець Андрій zob. Brahineć Andrij

Брик Іван zob. Bryk Iwan

Вагилевич Іван zob. Wahyłewycz Iwan

Галенко Іраїда 198, 199, 200, 230, 231

Головацький Яків zob. Hołowacki Jakub

Грушевський Михайло zob. Hruszewski Mychajło

Деркач Федір zob. Derkacz Fedir

Дідик Осип zob. Didyk Osyp

Добрянський Іван zob. Dobrianski Iwan

Зaдoжoний Богдaн zob. Zadorożny Bohdan

Завалинський Євген zob. Zawałynski Jewhen

Кiрса Іван zob. Kirsa Iwan

Карманський Петро zob. Karmanski Petro

Кисілевський Кость zob. Kysilewski Kost’

Козицький Андрій 336, 337, 344, 347, 353, 358

Кокорудз Ілля zob. Kokorudz Illia

Колесса Олександр zob. Kołessa Ołeksandr

Коцко Адам zob. Kocko Adam

Крип’якевич Іван zob. Krypjakewycz Iwan

Лев Василь zob. Łew Wasyl

Макарчук Степан 53, 65

Максимчук Богдан 326, 332

Марченко Михайло zob. Marczenko Mychajło

Микитюк Володимир 239, 257

Мудрий Map’ян zob. Mudryj Marian

Недбайло Петро zob. Nedbajło Petro

Огоновський Олександр zob. Ogonowski Aleksander

Огоновський Омелян zob. Ogonowski Emilian

Пачовський Василь zob. Paczowski Wasyl

Пачовський Теоктист zob. Paczowski Teoktyst

Паше-Озерський Микола zob. Pasze-Ozerski Mykoła

Петращук Наталія 326, 332

Притула Ярослав 233, 257

Пушкар Микола zob. Puszkar Mykoła

Рiпецькa Oльгa zob. Ripecka Olha

Редько Федір zob. Red’ko Fedir

Рудницькa Мapтa zob. Rudnycka Marta

Рудницький Михайло zob. Rudnycki Mychajło

Свєнціцький Іларіон zob. Swiencicki Iłarion

Сімович Василь zob. Simowycz Wasyl

Ciчинcький Mиpocлaв zob. Siczynski Myrosław

Стебельський Петро zob. Stebelski Petro

Студинський Кирило zob. Studynski Kyryło

Сулим Володимир 326, 332

Тарнавський Роман 233, 257, 337, 349, 350, 351, 354, 358

Терлак Зеновій 239, 258

Тершаковець Михайло zob. Terszakoweć

Mychajło

Хобзей Павло 42, 65

Чихачёв Дмитрий zob. Czichaczow Dymitr

Шapaнeвич Icидop zob. Szaranewycz Izydor

Шашкевич Маркіян zob. Szaszkewycz Markijan

Шаян Володимир zob. Szajan Wołodymyr

Шемлей Йосиф zob. Szemłej Josyf

Щербатский Фёдор zob. Szczerbacki Fiodor

Կէտիկ Հ. 350, 358

Przedstawiona mi do recenzji publikacja znacznie poszerza naszą wiedzę o rozwoju nauk filologicznych i kształtowaniu się poszczególnych struktur na uniwersytecie we Lwowie. Po raz pierwszy do obiegu naukowego wprowadzone zostały informacje dotąd trudno lub w ogóle niedostępne. Wielką dodatkową zaletą publikowanych w tomie studiów jest to, że nawet czytelnik mniej zorientowany dostaje w poszczególnych studiach skrótowe, ale przecież wnikliwe i precyzyjne wprowadzenie w aktualny stań badań, przez co pogłębia swoją kompetencję i może odnieść większy zysk poznawczy z samodzielnego studiowania źródeł.

Z recenzji dr. hab. Elżbiety Dzikowskiej, em. prof. Uniwersytetu Łódzkiego

[...] recenzowane teksty oprócz walorów stricte naukowych i poznawczych są w mojej opinii dobitnym przejawem stale żywych i ważnych dla nas związków współczesnej humanistyki polskiej z grodem Lwa. Dodatkowym, ale niezmiernie ważkim, argumentem przemawiającym za publikacją monografii Alma Mater Leopoliensis. Dzieje humanistyki lwowskiej 1661–1946 (z dwoma interaktywnymi inwentarzami) jest również fakt, że blask dokonań nauki lwowskiej w okresie międzywojennym został z powodzeniem przeniesiony po 1946 r. do odrodzonej Polski, gdyż liczni uczeni zasilili swoim dorobkiem oraz intelektem liczne ośrodki krajowe, wśród których naczelne miejsce zajmuje Uniwersytet Wrocławski.

Z recenzji wydawniczej dr. hab. Michała Sarnowskiego, em. prof. Uniwersytetu Wrocławskiego

Fenomen Uniwersytetu Lwowskiego wciąż przyciąga uwagę badaczy i szerokiego grona czytelników, którzy doszukują się w jego historii interesujących szczegółów i bardziej uniwersalnego przesłania. Barwne biografie wybitnych uczonych związanych z tą uczelnią poruszają naszą wyobraźnię i stanowią źródło inspiracji. Kim byli ludzie, których dorobek wciąż budzi uznanie, mimo że od czasu ich twórczej pracy upłynęło już wiele lat? Jakie były ich główne kierunki zainteresowań naukowych i dydaktycznych? W jakich dziedzinach mieli największe osiągnięcia? W czym konkretnie zasłużyli się przedstawiciele nauk filologicznych? Jaki wpływ na rozwój Uniwersytetu Lwowskiego i swoich dyscyplin naukowych wywarli literaturoznawcy i językoznawcy? Kogo z nich zaliczymy do najwybitniejszych postaci świata nauki i dlaczego? Wszyscy poszukujący odpowiedzi na którekolwiek z tych pytań otrzymali właśnie dzieło, które wydatnie im w tym pomoże. Jest to opracowanie nie tylko dające gotowe odpowiedzi na ważkie pytania. Fundamentalne znaczenie posiada również komponent źródłowy, który sprawia, że drogę rozpoczętą razem z redaktorkami oraz autorami i autorkami tomu możemy kontynuować sami, eksplorując nieznane dotąd źródła archiwalne. Bogaty zasób wiedzy i nowoczesna formuła tego wydawnictwa naukowego sprawiają, że zasługuje ono na najwyższą ocenę. Posiada ono charakter pionierski. W znaczącym stopniu uzupełnia wszystko to, co dotychczas nam zaproponowano. Praca została przygotowana profesjonalnie i pieczołowicie. Jej publikacja wymagała bardzo dużego wysiłku i determinacji. Wyrażam najwyższe uznanie dla Zespołu Redaktorskiego i Autorskiego. Otrzymaliśmy dzieło, które na zawsze zostanie odnotowane w annałach nauki polskiej i światowej.

Z recenzji wydawniczej prof. dr. hab. Łukasza Tomasza Sroki, Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

ISBN 978-83-956474-3-7(całość)

ISBN 978-83-956474-4-4 (t.1)