Alma Mater Leopoliensis : dzieje humanistyki lwowskiej 1661-1946. Tom 3

Alma Mater Leopoliensis

Dzieje humanistyki lwowskiej 1661–1946

(z dwoma interaktywnymi inwentarzami)

Filozofia teologia muzykologia historia sztuki TOM 3 Pod redakcją Anny Dąbrowskiej i Heleny Sojki-Masztalerz

Alma Mater Leopoliensis

Dzieje humanistyki lwowskiej

1661–1946

(z dwoma interaktywnymi inwentarzami)

Tom 3

Filozofia, teologia, muzykologia, historia sztuki

Dostęp online:

https://bibliotekacyfrowa.pl/publication/158886 https://repozytorium.uni.wroc.pl/publication/151544

https://doi.org/10.34616/151544

Alma Mater Leopoliensis

Dzieje humanistyki lwowskiej

1661–1946

(z dwoma interaktywnymi inwentarzami)

Tom 3

Filozofia, teologia, muzykologia, historia sztuki

Pod redakcją

Anny Dąbrowskiej i Heleny Sojki-Masztalerz

Wrocław 2025

Recenzenci: ks. prof. dr hab. Mieczysław Kogut, Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu

prof. dr hab. Maciej Matwijów, Uniwersytet Wrocławski

dr hab. Leon Miodoński, prof. Uniwersytetu Wrocławskiego

prof. dr hab. Ryszard Wieczorek, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Publikacja finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” ‒ moduł „Dziedzictwo narodowe” w latach 2018–2025, nr 0170/NPRH6/H11/85/2018.

Kierownik projektu: prof. dr hab. Anna Dąbrowska

Na okładce: Gmach dawnego Sejmu Krajowego we Lwowie. Od 1919 r. gmach główny

Uniwersytetu Jana Kazimierz. DALO, Zespół 2: Magistrat Stołecznego Królewskiego Miasta Lwowa, opis 3, sprawa 1, karta 15

Redakcja wydawnicza: Małgorzata Grochocka

© Copyright by Uniwersytet Wrocławski

Publikacja udostępniona na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Bez Utworów

Zależnych 4.0 (CC BY-ND 4.0), https://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/deed.pl

Projekt i wykonanie okładki: Karolina Drozd

Opracowanie techniczne inwentarzy: Marcin Szala

Opracowanie indeksów: Aleksandra Kumaszka, Marcin Szala

Skład i opracowanie techniczne: Aleksandra Kumaszka, eBooki.com.pl

Uniwersytet Wrocławski

Wydział Filologiczny

Instytut Filologii Polskiej pl. Nankiera 15b

50-140 Wrocław

ISBN 978-83-956474-3-7 (całość)

ISBN 978-83-956474-6-8 (t. 3)

Spis treści

Anna Brożek

Filozofia na Uniwersytecie Lwowskim do 1939 r.

Marek Miławicki

Teologia na Uniwersytecie Lwowskim w latach 1661–1939 .............................

Maciej Gołąb

Muzykologia na Uniwersytecie Lwowskim w latach 1912–1939 ......................

Rafał Eysymontt, Roksolana Holovata Historia sztuki na Uniwersytecie Lwowskim

Aneksy

Aneks 1. Zawartość inwentarzy. Zasady transliteracji i transkrypcji. Pisownia obcych nazw własnych. Odmiana nazwisk i imion obcych................................

Aneks 2. Inwentarz DALO 2024

Aneks 3. Inwentarz ALNIUF 2024

DOI: 10.34616/151558

Wstęp

Przedmiotem tomu trzeciego monografii Alma Mater Leopoliensis. Dzieje humanistyki lwowskiej 1661–1946 (z dwoma interaktywnymi linkami) jest humanistyka rozumiana jako grupa nauk, w skład której wchodzą takie dyscypliny humanistyczne, jak historia sztuki, filozofia i teologia, posługująca się metodami filozoficznymi, oraz m.in. muzykologia, czyli nauki związane z k ulturą i sztuką, w anglosaskim kręgu kulturowym określane mianem arts.

Artykuły na temat filozofii, teologii, muzykologii i historii sztuki zostały zestawione razem, ponieważ naszym zdaniem łączą je pewne elementy. Zanim jednak wskażemy te powiązania, przedstawimy stań badań i podstawową literaturę przedmiotu danej dyscypliny.

Na początku musimy zaznaczyć, że zarówno stan badań, jak i literatura przedmiotu każdej z tych dyscyplin są nader zróżnicowane. Bardzo dobrze opracowana jest lwowska filozofia, zwłaszcza działalność lwowsko-warszawskiej szkoły filozoficznej oraz biografia jej założyciela – Kazimierza Twardowskiego. Duża w tym zasługa takich badaczy jak Jan Woleński (Uniwersytet Jagielloński), Jacek Jadacki (Uniwersytet Warszawski), Ryszard Jadczak (Uniwersytet Mikołaja Kopernika), Anna Brożek, a instytucjonalnie – Centrum Badań nad Tradycją Szkoły Lwowsko-Warszawskiej, które znajduje się przy Wydziale Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego i kierowane jest przez A. Brożek. Do licznych prac poświęconych lwowskiej filozofii i jej przedstawicielom należą monografie autorskie m.in. J. Woleńskiego Szkoła Lwowsko-Warszawska w polemikach (Warszawa 1997), J. Jadackiego From the Viewpoint of the Lvov-Warsaw School (Amsterdam–New York 2003), A. Brożek Kazimierz Twardowski we Lwowie. O wielkim myślicielu, nauczycielu i obywatelu (Bydgoszcz 2015) oraz Analiza i konstrukcja. O metodach badania pojęć w Szkole Lwowsko-Warszawskiej (Warszawa 2020), a także prace zbiorowe, np. The Significance of the Lvov-Warsaw School in the European Culture (red. A. Brożek, F. Stadler, J. Woleński, Wien 2017), Antyirracjonalizm. Metody filozoficzne w Szkole Lwowsko-Warszawskiej (red. A. Brożek, M. Będkowski, A. Chybińska, S. Ivanyk, D. Traczykowski, Warszawa 2020), Intuition and Analysis. Roman Ingarden and the School of Kazimierz Twardowski (red. A. Brożek,

Anna Dąbrowska, Helena Sojka-Masztalerz

J. Jadacki, Kraków 2022), The Concept of Causality in the Lvov-Warsaw School. The Legacy of Jan Łukasiewicz (red. J. Jadacki, E.M. Świderski, Leiden–Boston 2022).

Ze względów politycznych lata powojenne nie sprzyjały publikowaniu badań dotyczących dziejów nauk teologicznych w ogóle, nie tylko tych wykładanych przed rokiem 1939 na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Lwowskiego. Sytuacja uległa zmianie pod koniec lat 80. i na początku 90. XX w. Do dziś nie ma jednak wielu monografii autorskich czy prac zbiorowych na temat zarówno kilkuwiekowej historii samego wydziału, jak i duchownych związanych z lwowską uczelnią. W latach 80. i 90. XX w. ukazały się artykuły m.in. ks. W Urbana Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie i jego znaczenie dla nauki polskiej w okresie międzywojennym oraz jej organizacja w Polsce Ludowej („Studia Lubaczoviensia” 1983, 1, s. 20–62), ks. A Młotka Teologia moralna na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie („Studia Theologica Varsoviensia” 1991, 29 (1), s. 120 –134) czy książka autorstwa ks. J. Wołczańskiego Ksiądz Szczepan Szydelski (1872–1967). Polityk i działacz społeczny (Kraków 1992). W późniejszym okresie zaczęło pojawiać się znacznie więcej opracowań. Jednak tylko monografia ks. J. Wołczańskiego Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie 1918–1939 (Kraków 2002) stanowi rozprawę źródłową opartą na bogatym materiałe archiwalnym. Ten sam autor napisał rozdział Wydział Teologiczny (w: Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, red., wstęp i zakończenie A. Redzik, Kraków 2015, s. 291–383). Monografii doczekali się m.in. rektor Uniwersytetu Lwowskiego, późniejszy święty Kościoła katolickiego – ks. Józef Bilczewski: Abp Józef Bilczewski. Pasterz Kościoła Lwowskiego autorstwa ks. J. Machniaka (Kraków 2001) oraz ks. M. Tarnawski (T. K rzyżowski, Ksiądz profesor Mieczysław Tarnawski (1886–1928). Historyk, wychowawca, patriota, Lwów–Kraków 2012). Inne publikacje, które nawiązują do lwowskich tradycji, to: artykuł autorstwa M. Pawłowiczowej Ksiądz Władysław Komornicki i k siądz Stanisław Frankl. Dwaj profesorowie lwowscy, o k tórych należy pamiętać (w: Niezwykła więź Kresów Wschodnich i Zachodnich. Wpływ lwowian na rozwój nauki i kultury na Górnym Śląsku po 1945 roku (red. K. Heska-Kwaśniewicz, A. Ratuszna, E. Żurawska, Katowice 2012, s. 22–33) oraz praca A. Siwek, J.C. Kałużnego Działalność naukowa ks. W ładysława Żyły na uniwersytecie we Lwowie. Zarys zagadnienia (w: Starożytność chrześcijańska. Materiały zebrane, t. 4, red. J.C. Kałużny, Kraków 2016, s. 151–161).

Znacznie skromniej przedstawia się stan badań z zakresu dziejów lwowskiej muzykologii i historii sztuki. Muzykologii poświęcono cztery rozprawy doktorskie (zob. artykuł M. Gołąba w niniejszym tomie), z k tórych trzy ukazały się drukiem – jedna po ukraińsku i dwie po polsku. Są to: autorstwa U. H rab Музикологія як

(1912–1941) (Львів 2009) oraz M. Piekarczyka Przerwany kontrapunkt. Adolf Chybiński i początki polskiej

muzykologii we Lwowie 1912–1944 (Warszawa 2017). W obydwu pracach autorzy na podstawie literatury przedmiotu i zgromadzonych materiałów archiwalnych pokazują działalność Adolfa Chybińskiego – twórcy lwowskiej muzykologii na tle muzycznego życia ówczesnego Lwowa. Z kolei M. Sieradz w pracy Kwartalnik Muzyczny (1928–1950) a początki muzykologii polskiej (Warszawa 2015) ukazuje środowisko lwowskich muzykologów przez pryzmat historii „Kwartalnika Muzycznego”, w m niejszym stopniu – jego pierwszego redaktora naczelnego A. Chybińskiego. Opracowaniem o szerszym zakresie chronologicznym jest monografia M. Gołąba Józef Michał Chomiński. Biografia i rekonstrukcja metodologii (Wrocław 2008) o t eoretyku muzyki Józefie M. Chomińskim, lwowskim studencie Adolfa Chybińskiego. B. Muszkalska napisała dwa artykuły o współpracownicach mistrza Chybińskiego: Postać Marii Szczepańskiej w świetle materiałów archiwalnych (w: Muzykologia we Wrocławiu. Ludzie – historia – perspektywy, red. M. Gołąb, Wrocław 2005, s. 131–139) i Bronisława Wójcik-Keuprulian – niepokorna uczennica Profesora („Muzyka” 2012, (57) 4, s. 47–70). Zainteresowanie badaczy wzbudzili także ukraińscy uczniowie Chybińskiego. Tym tematem zajęli się wspomniani już autorzy: U. H rab napisała artykuł Ukraińscy uczniowie Adolfa Chybińskiego („Musica Galiciana” 2010, 12, s. 129–139), a M. Piekarczyk – D ziałalność polskich i ukraińskich wychowanków lwowskiej szkoły muzykologicznej (do 1939 roku) („Rozprawy z Dziejów Oświaty” 2010, 47, s. 73–108).

Skromnie przedstawia się stan badań nad dziejami historii sztuki (np. nauczaniem, metodologią, obszarami zainteresowań naukowych i podejmowanymi tematami badawczymi) na Uniwersytecie Lwowskim. Do tej pory nie mamy pracy z zakresu lwowskiej historii sztuki, która obejmowałaby okres od początku nauczania tego przedmiotu, czyli od 1893 do 1941 r. (tj. do zamknięcia uczelni przez władze niemieckie), i w dużym stopniu opierała się na materiałach archiwalnych. Dotychczasowe opracowania to m.in. K. Piwockiego Lwowskie środowisko historyków sztuki („Folia Historiae Artium” 1967, 4, s. 117–124) i A. Małkiewicza „Szkoła krakowska” i „Szkoła lwowska” polskiej historii sztuki („Folia Historiae Artium. Seria Nowa” 2001, 7, s. 83–106). Nie ma też zbyt wielu prac poświęconych lwowskim historykom sztuki. Warta odnotowania jest publikacja Karolina Lanckorońska w służbie nauki i Polski / Karolina Lanckorońska nel servizio della scienza e della Polonia (red. W. Biliński, tłum. F. G roggia, Rzym / Roma 2022), która jednak w niewielkim stopniu przybliża nam lwowski okres działalności Lanckorońskiej oraz sylwetkę nauczycielki i pierwszej kobiety docenta historii sztuki. Zainteresowanie badaczy wzbudzał historyk sztuki i późniejszy dyrektor Ossolineum Mieczysław Gębarowicz. Powstała m.in. obszerna monografia M. Matwijowa poświęcona temu historykowi Mieczysław Gębarowicz (1893–1984). Uczony i opiekun narodowych dóbr kultury (Warszawa 2013), a także artykuł T. Żukowskiego Mieczysław Gębarowicz

Anna Dąbrowska, Helena Sojka-Masztalerz (1893–1984) („Rocznik Historii Sztuki” 2011, 36, s. 58–68). Pozostałym badaczom poświęcono jedynie artykuły. M. Bryl jest autorem opracowania Jan Bołoz Antoniewicz (1858–1922) („Rocznik Historii Sztuki” 2011, 36, s. 7–20), J. Wrabec natomiast tekstu Zbigniew Hornung (1903–1981) („Roczniki Sztuki Śląskiej” 2011, 36, s. 113–125), a Mieczysław Zlat – W ładysław Podlacha („Roczniki Historii Sztuki” 2012, 37, s. 21–37). Księdzu Władysławowi Żyle (pracującemu w Katedrze Historii Sztuki Kościelnej na Wydziale Teologicznym) poświęcono przywołaną już rozprawę. Nie ma żadnej monografii dotyczącej Władysława Podlachy – ucznia historyka Jana Bołoz Antoniewicza i filozofa Kazimierza Twardowskiego – którego polihistor Leon Chwistek uważał za jednego z nielicznych prawdziwych krytyków sztuki. Brakuje poważnych monografii biograficznych m.in. Zbigniewa Hornunga, któremu najbliższa była zwłaszcza kresowa rzeźba i który interpretował sztukę polską w odniesieniu do sztuki europejskiej.

Kompendium wiedzy stanowią encyklopedie i słowniki, m.in. Polski słownik biograficzny (oraz jego wydanie internetowe) i Słownik biograficzny profesorów uniwersytetów Drugiej Rzeczypospolitej. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie (M. Przeniosło, M. Przeniosło, Kielce 2022), Słownik filozofów polskich (red. B. A ndrzejewski, R. Kozłowski, Poznań 2006), Słownik polskich teologów katolickich (t. 1–4, red. H. Wyczawski, Warszawa 1981–1983), Encyklopedia Muzyczna PWM (t. 1–12, red. E. Dziębowska, Kraków 1979–2012). Szczegółowa bibliografia prac dotyczących m.in. historii filozofii, teologii, muzykologii i historii sztuki znajduje się na stronie www.kolekcjalwowska.uni.wroc.pl. Mamy nadzieję, że niniejszy tom zainspiruje do dalszych badań nad historią lwowskiej uczelni, wielokulturowej i w ielowyznaniowej społeczności akademickiej, a t akże swoistego genius loci samego Lwowa. Wierzymy, że w naszej monografii dzięki dostępowi do materiałów archiwalnych może uda się spojrzeć na pewne zagadnienia z nieco innej perspektywy, odkryć nowe fakty na temat lwowskiej historii filozofii, dyscyplin filozoficzno-teologicznych, muzykologii czy historii sztuki. Zależało nam, aby to specjaliści w swoich dziedzinach przez pryzmat indywidualnych karier lwowskich uczonych scharakteryzowali ich osiągnięcia i wskazali obszary zainteresowań naukowych, zaangażowanie w ż ycie społeczne i p olityczne, ocenili wkład lwowskich uczonych w rozwój danej dyscypliny, a t akże zwrócili uwagę na tematy jeszcze nieodkryte i te warte dalszej analizy.

Pierwszy artykuł autorstwa Anny Brożek dotyczy filozofii rozumianej jako grupa dyscyplin, które obejmują logikę, psychologię, metafizykę i ontologię, teorię poznania, etykę i estetykę, a także historię filozofii. Charakter filozoficzny miała także m.in. teologia moralna wykładana na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Lwowskiego, dlatego też nauczanie filozofii rozpoczęło się w Kolegium Jezuickim i było kontynuowane przez cały okres istnienia Uniwersytetu Lwowskiego. Czas świetności filozofii we Lwowie

przypada na koniec XIX w., a jej złoty okres na lata 1918−1939. Dwudziestolecie międzywojenne miało duże znaczenie nie tylko dla filozofii lwowskiej, lecz także dla rozwoju filozofii jako dyscypliny. Na Uniwersytecie Lwowskim pracowali najwybitniejsi filozofowie XX wieku. Tu powstała i t wórczo rozwijała swoje idee lwowsko-warszawska szkoła filozoficzna Kazimierza Twardowskiego − fenomen filozoficznej myśli na skalę światową.

To wśród lwowskich uczonych narodziły się różne idee, m.in. wielowarstwowa koncepcja dzieła literackiego Romana Ingardena, teoria wielości rzeczywistości Leona Chwistka, idea logik wielowartościowych Jana Łukasiewicza czy zasady gramatyki kategorialnej Kazimierza Ajdukiewicza. Różnorodność i wielość myśli filozoficznej podporządkowana była postulatom jasnego wypowiadania się, należytego uzasadniania tez i prowadzenia rzetelnej dyskusji. Wszyscy uczniowie szkoły Twardowskiego musieli ich przestrzegać.

Wychowankowie Twardowskiego zasilili po wojnie różne ośrodki naukowe w całej Polsce. W t ym gronie znalazło się ponad trzydziestu późniejszych profesorów. Byli to nie tylko filozofowie, ale również psycholodzy i filolodzy.

Drugi artykuł, którego autorem jest Marek Miławicki, poświęcony jest teologii. Teologia, ze względu na metody filozoficzne, którymi się posługuje, jest zaliczana do humanistyki. Nauki teologiczne były wykładane na Wydziale Teologicznym przez niemal trzy wieki, tzn. od początku istnienia Akademii Lwowskiej aż do jego zamknięcia we wrześniu 1939 r. W swojej pracy dużo miejsca Miławicki poświęcił omówieniu m.in. struktury wydziału i pełnionych przez duchownych funkcji na przestrzeni wieków. Zwrócił uwagę na udział poszczególnych profesorów i w ykładowców w ż yciu naukowym, np. na uzyskanie stopni naukowych, obszary prowadzonych badań, publikacje. Podkreślił, że w historii Uniwersytetu Lwowskiego trzydziestu trzech rektorów wywodziło się z Wydziału Teologicznego. W różnych okresach byli to duchowni, m.in. Wacław Betański, Andrzej Zaissl, Jan Hoffmann, Onufry Krynicki, Klemens Sarnicki, Józef Bilczewski. Scharakteryzował aktywność lwowskich teologów, m.in. ich działalność w Polskim Towarzystwie Teologicznym, wydawanie „Przeglądu Teologicznego” (późniejsza nazwa „Collectanea Theologica”). Omówił znaczenie Wydziału Teologicznego w zdobywaniu solidnego wykształcenia i w przygotowaniu do pracy duszpasterskiej duchownych katolickich trzech obrządków.

Dwa kolejne artykuły tego tomu zawierają informacje na temat dziejów nauki związanej z szeroko pojętą sztuką. Maciej Gołąb omówił dzieje lwowskiej muzykologii, działalność wybitnego muzykologa i historyka muzyki Adolfa Chybińskiego, a także jego wkład w powstanie lwowskiej szkoły muzykologicznej. Muzykologię i historię sztuki na Uniwersytecie Lwowskim łączyła postać wybitnego historyka sztuki Jana Bołoz Antoniewicza, który pierwszy wpadł na pomysł utworzenia na lwowskiej uczelni katedry muzykologii. Temu historykowi, jak i innym historykom sztuki, m.in. Władysławowi

Anna Dąbrowska, Helena Sojka-Masztalerz

Podlasze, Mieczysławowi Gębarowiczowi, Karolinie Lanckorońskiej, poświęcony jest artykuł czwarty napisany przez Rafała Eysymontta i Roksolanę Holovatą. Szczegółowo przedstawili w nim dzieje historii sztuki jako kierunku uniwersyteckiego. Scharakteryzowali działania podejmowane przez lwowskich historyków sztuki w szerszym kontekście i opisali ich działalność konserwatorską na tle życia artystycznego Lwowa XIX w.

Tom jest opracowaniem zbiorowym, wspólnym dziełem badaczy różnych dziedzin nauki pochodzących z czterech ośrodków naukowych w Polsce: Warszawy, Krakowa, Wrocławia i Lwowa. Jesteśmy wdzięczne Roksolanie Holovatej z Centrum Historii

Miejskiej we Lwowie, że zgodziła się – mimo trudnej sytuacji w czasie pandemii i toczącej się w jej kraju wojny – współpracować z nami, a t akże wykonać fotografie budynków pracowników lwowskiej uczelni i g robów tych uczonych, którzy na zawsze pozostali we Lwowie (por. www.kolekcjalwowska.uni.wroc.pl)

Wspólnie z autorami artykułów podjęliśmy decyzję o w yborze kryterium chronologicznego jako zapewniającego wewnętrzną spójność monografii. Zależało nam na ujednoliceniu narracji, chociaż brałyśmy pod uwagę preferencje autorów, ich stosunek do analizowanych zagadnień, specyfikę opisywanej epoki, znaczenie nauk humanistycznych i wkład lwowskiej kadry naukowo-dydaktycznej w rozwój nauki. Wiele uwagi poświęcono zwłaszcza okresowi od końca XIX do pierwszej połowy wieku XX, kiedy Uniwersytet Lwowski stał się m.in. jednym z najważniejszych ośrodków badań filozoficznych w tej części Europy, istotną placówką edukacyjną i badawczą w naukach filozoficzno-teologicznych, miejscem, w k tórym rozpoczęła się lwowska muzykologia, uniwersyteckie nauczanie historii sztuki i prowadzenie badań z zakresu sztuki. Mniej miejsca poświęcono dwóm skrajnym etapom: pierwszemu − początkom nauk filozoficznych i teologicznych do lat 80. XIX w. oraz okresowi sowietyzacji i u krainizacji uczelni od 1939 r. do exodusu polskich uczonych w 1946 r. Przy omawianiu poszczególnych etapów w d ziejach nauk humanistycznych oraz sylwetek uczonych autorzy byli proszeni o ograniczenie się do faktów biograficznych, przede wszystkim tych związanych z Uniwersytetem Lwowskim, kosztem opisywania szerokiego tła historyczno-politycznego. Chciałyśmy, aby traktowali zdigitalizowane w ramach projektu bogate zasoby archiwalne jako bazę źródłową swoich opracowań, odwoływali się do teczek osobowych i powoływali na konkretne dokumenty w n ich zawarte, a po inne materiały sięgali w ograniczonym zakresie. Takie podejście daje czytelnikowi niepowtarzalną możliwość nie tylko zapoznania się z opracowaniem danego zagadnienia, ale stwarza wyjątkową okazję kontaktu z samym źródłem − wiarygodnym dokumentem, do którego odnosi się badacz.

Monografia jest ograniczona cezurami: wydaniem przez króla Jana II Kazimierza Wazę dyplomu przekształcającego Kolegium jezuickie we Lwowie w u niwersytet oraz

rokiem 1946, kiedy większość polskiej kadry naukowej, nie godząc się na nowy porządek polityczny, opuściła Lwów.

Redakcja wykazała się dużą determinacją przy pozyskaniu materiału ilustracyjnego do całej monografii. Stanowią go głównie zdigitalizowane materiały archiwalne, m.in. fotografie legitymacyjne, świadectwa, dyplomy, różnorakie pisma kierowane do władz państwowych i uczelnianych, telegramy, pieczęcie itp. Artykuły problemowe wzbogacono o współczesne zdjęcia wybranych budynków uniwersyteckich i domów, w k tórych mieszkali przedstawiciele lwowskiej nauki przywołani w monografii oraz zdjęcia wybranych nagrobków uczonych spoczywających na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. Każda z t ych lokalizacji jest potwierdzona w kartach ewidencyjnych znajdujących się w teczkach osobowych (w przypadku adresu) albo w księgach cmentarnych (oryginały ksiąg znajdują się w Państwowym Archiwum Obwodu Lwowskiego).

Liczymy na to, że trzytomowa monografia w formie e-booka, dzięki edytorsko atrakcyjnemu oraz źródłowo innowacyjnemu opracowaniu, będzie użyteczna naukowo.

Poszerzy i u zupełni dotychczasową wiedzę o nowe informacje (m.in. nieznane lub mało znane postaci i fakty), a także przyczyni się do popularyzacji wiedzy o lwowskiej uczelni zarówno w k raju, jak i za granicą. Wierzymy, że zastosowane w naszej monografii interaktywne linki z bezpośrednim dostępem do źródeł cyfrowych dotychczas niepublikowanych na taką skalę, umożliwią użytkownikom łatwe dotarcie do dokumentów archiwalnych.

Oprócz linków podanych w poszczególnych artykułach problemowych (za pomocą których można sięgnąć do danej teczki osobowej lub konkretnego dokumentu) po tomie trzecim monografii zamieszczono w formie dwóch aneksów całościowe interaktywne inwentarze jednostek archiwalnych przechowywanych w dwóch lwowskich archiwach.

Pierwszy z nich to Inwentarz opisu 5: Sprawy personalne grona profesorskiego i urzędników stanowiący część Zespołu 26: Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, który znajduje się w Państwowym Archiwum Obwodu Lwowskiego (ukr. Державний архів Львівської області − DALO), z kolei drugi to Inwentarz opisu 1: Sprawy osobowe pracowników jako część Zespołu P-119: Lwowski Państwowy Uniwersytet im. Iwana Franki, który znajduje się w A rchiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki (ukr. Львівський національний університет імені Івана Франка − ALNUIF). Poza opisanymi powyżej dwoma sposobami dotarcia do zdigitalizowanych materiałów źródłowych, tzn. 1) posłużeniem się linkiem, który znajduje się w przypisie dolnym w artykule problemowym i odnosi się do całej teczki osobowej lub konkretnego dokumentu; 2) wykorzystaniem interaktywnych inwentarzy zamieszczonych po tomie trzecim i linku znajdującego się przy danym nazwisku − dostęp do inwentarzy można także uzyskać przez stronę: https://archiw.uwr.edu.pl/ − Archiwum cyfrowe Uniwersytetu Wrocławskiego.

Anna Dąbrowska, Helena Sojka-Masztalerz

Korzystając z Archiwum cyfrowego UWr, użytkownik nie tylko ma dostęp do dokumentów archiwalnych, ale także do ich archiwalnego opracowania w systemie AToM (Access to Memory). Dzięki sporządzonym tagom może segregować wybrane treści.

W t rakcie pracy nad monografią i i nwentarzami pojawiły się różne problemy związane z zapisem nazwisk i i mion. Autorzy artykułów problemowych, archiwiści, bibliotekarze i informatycy musieli wspólnie wypracować sposób zapisu poszczególnych jednostek archiwalnych, aby ostateczny opis tworzył spójną całość, a czytelnik nie otrzymał np. tego samego nazwiska (które jest najważniejszym elementem identyfikującym daną osobę) w kilku wersjach − innej w monografii, a innej w inwentarzach, tym bardziej że nazwa jednostki archiwalnej jest jednocześnie imieniem i nazwiskiem konkretnej osoby. Rozbieżności w zapisie sygnalizujemy m.in. podaniem przy pierwszym przywołaniu nazwiska informacji w nawiasie, np. Ludwik Bazylow (w DALO jako Ludwik Bazylów), Karol Piech ó rski (w DALO jako Karol Piechorski), Mohammed Sadyk Bej Agabekzadeh (w DALO jako Sadyk Bej), Camille Souyris (w DALO jako Kamil Souyris). Ta nawiasowa informacja odnosi się zarówno do opisu jednostki archiwalnej, czyli okładki, jak i zawartości samej teczki osobowej, znajdującej się w DALO. Szczegółowo omawiamy tę kwestię w aneksie zamieszczonym po tomie trzecim.

Zgodnie z opisem archiwalnym figurującym na okładce teczki osobowej i zasadami stosowanymi przez archiwistów przy opracowywaniu dokumentów przyjęłyśmy, że nie używamy nazwisk żeńskich zakończonych na -owa, -ówna zwyczajowo utworzonych od nazwiska męża lub ojca za pomocą tych przyrostków. Ponieważ jednak takie formy nazwisk funkcjonują w obiegu naukowym, więc przy pierwszym przywołaniu nazwiska podajemy tę formę w nawiasie, np. Maria Kokoszyńska-Lutman (Kokoszyńska-Lutmanowa), Łucja Charewicz (Charewiczowa), Janina Orosz (Oroszówna). Niektóre nazwiska pojawiające się w inwentarzach występują także m.in. w Narodowym Uniwersalnym Katalogu Centralnym (NUKAT), w Międzynarodowym Standardowym Identyfikatorze Nazwy (ISNI) czy w międzynarodowej kartotece Virtual International Authority File (VIAF). W monografii przy każdym nazwisku dodajemy daty życia, a w inwentarzach jeszcze inne informacje pozwalające zidentyfikować daną osobę.

W przypadku zapisu imion obcego pochodzenia typu: Marja, Zofja, Maksymiljan, Jakób, Dyonizy, Marjan odnoszących się do Polaków zastosowaliśmy współczesną ortografię zgodnie z reformą ortograficzną z 1936 r., która wprowadziła taki zapis, jaki mamy obecnie: Maria, Zofia, Maksymilian, Jakub, Dionizy, Marian. Wpływ tej reformy widać w niektórych dokumentach archiwalnych. Przed tą datą i po niej występują dwa różne zapisy.

Rozstrzygnięcia wymagał także problem zapisu nazwisk i imion obcych. Inwentarze poprzedzone są aneksem zawierającym szczegółowe zasady transliteracji,

transkrypcji, odmiany nazwisk oraz imion zapisanych alfabetem cyrylickim. W przypadku nazwisk historycznych (głównie tych od XVII do końca XIX w.) znanych w wersji polskiej wykorzystujemy polską wersję ich zapisu (zob. Inwentarz DALO 2024). W przypadku ukraińskich oraz rosyjskich nazwisk występujących w inwentarzu sporządzonym już po ukraińsku w A rchiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki (zob. Inwentarz ALNUIF 2024) spolszczono tylko zakończenia nazwisk. Przy pierwszym wystąpieniu nazwiska obcego podajemy także jego pisownię oryginalną, np. Henryk Zeissberg (niem. Heinrich Ritter von Zeissberg), Izydor Szaranewycz (ukr. Icидop Шapaнeвич).

Pojawiła się także potrzeba rozstrzygnięcia niektórych problemów terminologicznych. Z autorami poczyniono pewne ustalenia. W monografii używamy przede wszystkim etnonimu Ukrainiec i przymiotnika ukraiński, zachowując etnonim Rusin i przymiotnik ruski (rusiński ) jedynie w c ytatach oraz przywoływanych oficjalnych dokumentach państwowych pochodzących z lat 30. XX w. W przypadku tych najwcześniejszych dziejów Uniwersytetu Lwowskiego sporadycznie używamy podwójnego zapisu Rusin (Ukrainiec), ruski (ukraiński), wskazując jednoznacznie poprzez kontekst, że chodzi o Ukraińców.

Używamy nazwy Uniwersytet Lwowski w odniesieniu do całego omawianego okresu − od początku powstania uczelni aż do czasów współczesnych, traktując ją jako swoisty hiperonim. Autorzy starali się posługiwać nazwami odpowiednimi dla danej epoki, m.in. Akademia Lwowska (1661−1773), Uniwersytet Józefiński (1784−1805), Liceum Lwowskie (1805−1817), Cesarsko-Królewski Uniwersytet im. Cesarza Franciszka I (1817−1918), Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie (1919−1939), od 1939 r. Lwowski Państwowy Uniwersytet im. Iwana Franki, Podziemny Uniwersytet Jana Kazimierza (1941−1944), a od 1991 r. Lwowski Narodowy Uniwersytet im. Iwana Franki.

W całej monografii cytaty i t ytuły pozycji bibliograficznych zostały podane w formie uwspółcześnionej, z wyjątkiem dawnych form fleksyjnych, które zachowano. Nazwy jednostek organizacyjnych uczelni: zakładów, seminariów i k atedr zostały zapisane dużymi literami.

Do pomocniczych sił naukowych na Uniwersytecie Jana Kazimierza należał m.in. asystent, którego określano − jak wynika z w niosków o zatrudnienie na uczelni − mianem „asystenta starszego” i „ asystenta młodszego”. Ten szyk wyrazów został w monografii zachowany, ponieważ przymiotniki te miały cechę kategoryzującą.

Nie stosujemy nazwy ukraińskiej fond, zamiast niej używamy polskiego odpowiednika − zespół. Posługujemy się wymiennie nazwami teczka osobowa, teczka personalna i sprawa na określenie podstawowej jednostki archiwalnej.

Anna Dąbrowska, Helena Sojka-Masztalerz

Monografia − mimo znacznych rozmiarów − nie wyczerpuje tematu, jakim są dzieje lwowskiej humanistyki oraz działalność naukowo-dydaktyczna, organizacyjna i społeczna wykładowców lwowskiej Alma Mater. Celem tego tomu jest pokazanie dziejów części lwowskiej humanistyki, jej znaczenia i miejsca w strukturze Uniwersytetu Lwowskiego głównie przez pryzmat indywidualnych osiągnięć m.in. filozofów, teologów, muzykologów i historyków sztuki, a przede wszystkim zwrócenie uwagi, jak niewyczerpanym źródłem wiedzy są archiwalia.

Na gruncie polskim tego typu publikacja jest przedsięwzięciem prekursorskim, więc jako zespół autorów, archiwistów i informatyków nie mieliśmy możliwości korzystania z doświadczeń innych. Redakcja bierze na siebie pełną odpowiedzialność za niedociągnięcia. Zdajemy sobie sprawę, że w przypadku tak wielkiego projektu zawsze można: napisać więcej, podać pełniejszą listę nazwisk czy pozycji bibliograficznych, skomentować głębiej i pokazać szersze tło zjawiska. Mamy nadzieję, że ta monografia ożywi dyskusję wśród badaczy i wytyczy nowe szlaki opracowania fascynujących dziejów lwowskiej uczelni.

Monografia powstała w r amach konkursu ogłoszonego przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą Narodowy Program Rozwoju Humanistyki ‒ Dziedzictwo narodowe I/2017 (0170/NPRH6/H11/85/2018), zrealizowanego przez Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego.

Redaktorki składają gorące podziękowania wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tego dzieła, w sposób szczególny lwowskim archiwistom Państwowego Archiwum Obwodu Lwowskiego oraz Archiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki, bez których poświęcenia i determinacji w czasie pandemii i toczącej się pełnoskalowej wojny w Ukrainie nie doszłoby do zakończenia projektu.

Dziękujemy także pracownikom Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Pracowni Reprografii i Digitalizacji Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu.

Dziękujemy również naukowcom, których badania i powstałe w ich wyniku artykuły złożyły się na monografię. Mamy nadzieję, że udział w projekcie został przez nich uznany za wspaniałą przygodę intelektualną – mieli dostęp do dokumentów, których część badaczy przedtem nie znała, mogli czerpać z nich informacje gdzie indziej niedostępne, przedzierać się przez nie zawsze czytelne pismo odręczne, rozkoszować się ciekawostkami z życia uczonych i innych pracowników Uniwersytetu Lwowskiego.

Chcemy podziękować również recenzentom za wnikliwe uwagi, które zadecydowały o ostatecznym kształcie niniejszej monografii.

Specjalne podziękowania należą się rektorom Uniwersytetu Wrocławskiego Markowi Bojarskiemu, Adamowi Jezierskiemu oraz Robertowi Olkiewiczowi, a t akże dziekanowi Wydziału Filologicznego Marcinowi Cieńskiemu za wspieranie naszej inicjatywy i działań na każdym etapie realizacji projektu. Dziękujemy także Wołodymyrowi Melnykowi, rektorowi Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki.

Anna Dąbrowska Helena Sojka-Masztalerz

DOI: 10.34616/151545

Anna Brożek

Uniwersytet Warszawski

ORCID 0000-0003-1807-7631

Filozofia na Uniwersytecie Lwowskim do 1939 r.

Wstęp

Filozofia we Lwowie była uprawiana od początku istnienia Alma Mater Leopolensis, jednakże dzieje filozofii we Lwowie sprzed 1895 r. zostały dotychczas rozpoznane i opisane jedynie wyrywkowo. Rozkwit badań filozoficznych nastąpił we Lwowie między rokiem 1895 a 1939. Była to prawdziwie złota epoka filozofii w tej części Europy, dzięki czemu Lwów stał się jednym z najsilniejszych ośrodków badań filozoficznych na świecie.

To stąd wyszła słynna Szkoła Lwowsko-Warszawska (SLW), która okazała się jedną z najważniejszych gałęzi filozofii naukowej w X X wieku – szkoła, której powstanie i d ziałalność stały się, jak to ujął jeden ze współczesnych filozofów polskich, „momentem chwały” naszej filozofii.

Struktura artykułu jest następująca.

W części I przedstawiam zarys dziejów filozofii we Lwowie od ufundowania uczelni do roku 1939.

W części II omawiam sylwetki najważniejszych postaci akademickiej filozofii lwowskiej w latach 1895–1939 – w szczególności profesorów i docentów prywatnych filozofii, a t akże asystentów, którzy rozpoczęli kariery naukowe na lwowskiej uczelni, lecz z różnych powodów nie mogli jej tam kontynuować.

Część III poświęcam charakterystyce formacji filozoficznej, jaką była Filozoficzna Szkoła Lwowska (zwana także Szkołą Twardowskiego), a t akże rozwijająca się równolegle Lwowska Szkoła Psychologiczna; to właśnie one – po odzyskaniu niepodległości – stały się trzonem wspomnianej wyżej SLW. W części tej omawiam też organizację dydaktyki filozofii we Lwowie.

W części IV charakteryzuję lwowskie środowisko filozoficzne – w szczególności uniwersyteckie i pozauniwersyteckie instytucje, społeczność filozofów lwowskich i relacje międzyludzkie w tym środowisku.

W k rótkim podsumowaniu formułuję również pewne uwagi ogólne dotyczące znaczenia filozofii lwowskiej.

Gdy się mówi o filozofii w jakimś okresie historycznym, niezbędne są pewne ustalenia terminologiczne. Pierwotnie „filozofia” było właściwie synonimem współczesnego terminu „nauka”. Kiedy powstały pierwsze uniwersytety, do filozofii zaliczano wszystko, co nie było teologią, prawem i medycyną, czyli nie tylko np. metafizykę i logikę, lecz także matematykę i fizykę. Do filozofii zaczęto później włączać także inne tzw. nauki szczegółowe – biologię, astronomię, historię, psychologię itd. Jeszcze w pierwszych dziesięcioleciach XX w. Wydział Filozoficzny obejmował wszystkie te dyscypliny. Skądinąd charakter filozoficzny miały pewne dyscypliny uprawiane poza Wydziałem Filozoficznym – np. teologia moralna na Wydziale Teologicznym czy teoria prawa na Wydziale Prawa. We Lwowie podział Wydziału Filozoficznego na Wydział Humanistyczny i Wydział Matematyczno-Przyrodniczy został dokonany dopiero w roku 1924. Przyjęcie za punkt wyjścia dzisiejszego sensu terminu „filozofia” również nie jest rozwiązaniem idealnym. Wspomniana złota epoka filozofii lwowskiej był to zarazem czas, kiedy z filozofii wyemancypowała się psychologia, logika czy pedagogika. Trudno byłoby ten doniosły kontekst historyczny zignorować. Ostatecznie więc przez „filozofię” będę rozumieć, jak się to czyniło w Szkole Twardowskiego, grupę dyscyplin obejmującą logikę, psychologię, metafizykę i ontologię, teorię poznania, etykę i estetykę, a t akże historię filozofii jako dyscyplinę pomocniczą.

Część I. Zarys dziejów filozofii we Lwowie

Prehistoria

Prawdopodobnie już w 1382 r. została we Lwowie założona Niższa Szkoła Miejska, którą w 1455 r. Grzegorz z Sanoka (1407–1477), arcybiskup lwowski i oryginalny filozof renesansowy, którego poglądy znane są głównie z relacji Kallimacha – przekształcił na Miejską Szkołę Metropolitalną. Następnie szkoła ta w 1608 r. uzyskała status kolonii akademickiej Akademii Krakowskiej, z k tórej rekrutowano lwowskich nauczycieli. W X VIII w. jej miejsce zajęło Gymnasium Academicum (Gimnazjum Akademickie), w ramach którego wykładano filozofię do 1784 r. oraz w latach 1805–1817. Gimnazjum Akademickie zostało w połowie XIX w. przekształcone na Cesarsko-Królewskie Akademickie Wyższe Gimnazjum, a w roku 1918 – na Gimnazjum im. Stefana Batorego.

Filozofia na Uniwersytecie Lwowskim do 1939 r.

Wychowankiem Szkoły Metropolitalnej, a później wykładowcą logiki był Adam Burski (1560–1611), autor dzieła Dialectica Ciceronis (1604). Kształcił się w niej również przyszły wybitny logik Marcin Śmiglecki (1563–1618), autor wziętego w swoim czasie podręcznika Logica (1618). Dla dziejów filozofii lwowskiej nie bez znaczenia jest fakt, że Gimnazjum Akademickie ukończyli trzej wybitni filozofowie lwowscy. W 1896 r. ukończył je Władysław Witwicki (1878–1948)1, w 1908 r. – Kazimierz Ajdukiewicz (1890–1963)2, w 1911 – Roman Ingarden (1893–1970)3. Ajdukiewicz był też przez sześć lat: od 1919 do 1925 r. nauczycielem w Gimnazjum im. Stefana Batorego.

Kolegium Jezuickie (1608–1773)

W dziejach nauczania filozofii w lwowskim Kolegium Jezuickim można wydzielić trzy fazy.

(a) Faza pierwsza: lata 1608–1661.

W 1613 r. w programie Kolegium znalazł się kurs filozofii, obejmujący logikę, metafizykę (a w jej obrębie problematykę ontologiczną oraz epistemologiczną) i et ykę. Podstawą programu nauczania filozofii, wspólnego dla wszystkich europejskich kolegiów jezuickich, było Ratio studiorum (1599). W Kolegium była też wykładana teologia moralna. W roku 1552 papież Juliusza III (1487–1555) zgodził się na nadawanie stopnia doktora filozofii w kolegiach jezuickich – a więc także w kolegium lwowskim.

(b) Faza druga: lata 1661–1758.

W 1661 r. król Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) ogłosił akt przekształcający kolegium w akademię (uniwersytet). Chociaż akt ten nigdy nie uzyskał wymaganego prawem zatwierdzenia przez Sejm Rzeczypospolitej, nazwa „Akademia” była używana nawet w oficjalnych dokumentach. Prawo do nadawania stopnia doktora filozofii przez Kolegium-Akademię potwierdził papież Aleksander VII (1599–1667).

W 1749 r. utworzono konwikt szlachecki (Collegium Nobilium) dla młodzieży świeckiej (tzw. eksternów). W Collegium nauczano filozofii przez dwa lata. Wykorzystywano m.in. podręcznik Compendiaria logicae, metaphysicae et physicae institutio, którego autorem był węgierski jezuita Pál Makó (1723–1793). Program czteroletnich studiów dla duchownych obejmował teologię moralną.

W uczelni lwowskiej początkowo był jeden profesor filozofii (tak było na pewno w 1677 r.), a następnie dwóch (od 1686 r.). Wychowankiem Kolegium-Akademii w t ym okresie był Ignacy Krasicki – poeta i moralista, który kształcił się we Lwowie w latach 1743–1750.

1 DALO, z. 26, op. 5, spr. 265, AUWR_UA_000_26_0_5_265_75392

2 DALO, z. 26, op. 5, spr. 8, AUWR_UA_000_26_0_5_8_48221.

3 DALO, z. 26, op. 5, spr. 768, AUWR_UA_000_26_0_5_768_51598 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 73, AUWR_UA_001_P_119_0_1_73_53863.

(c) Faza trzecia: lata 1758–1773.

W 1758 r. akt Jana II Kazimierza Wazy został potwierdzony przez króla Augusta III Sasa (1696–1763). W pełnym kolegium jezuickim (studium universale) obowiązywał wtedy trzyletni kurs filozofii, obejmujący m.in. logikę oraz metafizykę z et yką. W 1759 r papież Klemens XIII (1693–1769) wyraził zgodę na prowadzenie wykładów z filozofii w kolegium lwowskim. Filozofia wykładana była w duchu arystotelesowskim: studiowano m.in. łaciński przekład Organonu. Słuchaczami studiów filozoficznych była młodzież świecka. Kurs logiki obejmował następującą problematykę: pojęcie, sąd, rozumowanie, klasyfikacja, metoda dedukcyjna; w obrębie metafizyki uwzględniano problematykę duszy, bytu, istnienia i Boga.

W Kolegium istniała katedra filozofii moralnej i katedra filozofii. Oto lista wykładowców, którą udało się zrekonstruować na podstawie różnych dokumentów (w nawiasach lata zajmowania katedry, niekiedy tylko hipotetyczne):

Tomasz Wroniawski (1616–1618),

Marcin Zalewski (1618/19, 1620/21),

Tomasz Elżanowski (1621–1624 w konwikcie dla świeckich; 1629–1631 w konwikcie dla duchownych),

Stanisław Śmiałkowicz (1626–1629),

Szymon Kwapich (1637–1640),

Stanisław Koprowski (1648/49),

Jan Hacki (1672/73),

Jerzy Gengell (1687–1693 katedra filozofii; 1693–1704 katedra teologii moralnej),

Kazimierz Ostrowski (1699–1701),

Józef Glower (1743–1745, 1749–1764),

Jan Kowalski (1744–1746),

Stanisław Chyczewski (1750–1774),

Florian Śmigielski (1756–1759),

Grzegorz Piramowicz (1770–1773).

Spośród wymienionych profesorów na wyróżnienie zasługują czterej: T. Elżanowski, autor m.in. Positiones philosophicae (1623), J. Gengell, autor m.in. Defensio Aristotelis et philosophiae peripateticae (1715), K. Ostrowski, autor Singulares universae rationalis scientiae controversiae (1722) oraz J. Kowalski, autor m.in. Rozmowy o filozofii (1746) i Philosophia peripatetica (1749). Najbardziej znany jest oczywiście G. Piramowicz, ale nie jako filozof, lecz jako reformator szkolnictwa w Polsce.

Lata 1773–1817

Działalność Kolegium przerwała kasata zakonu jezuitów w 1773 r. Przez kolejne trzy lata działała we Lwowie szkoła o charakterze licealnym. Następnie władze austriackie powołały Akademię Szlachecką. Filozofii nie przyniosło to żadnych istotnych zmian: nadal słuchaczy obowiązywały zajęcia z metafizyki i logiki; w A kademii doszły wykłady z et yki. Zajęcia z filozofii prowadził Wit Vrecha, późniejszy rektor (1787–1788) Uniwersytetu Józefińskiego.

W latach 1784–1805 działał we Lwowie Uniwersytet Józefiński (zwany też Uniwersytetem Cesarza Józefa II).

Wykładowcami filozofii byli: w latach 1784–1805 logik Wit Vrecha (?–1809), w latach 1784–1802 filozof Piotr Łodij (ukr. Петро Лодій, w DALO jako Piotr Lody) (1764–1829)4, w latach 1802–1805 teolog Jan Ławrowski (ukr. Іван Лаврівський (1773–1846)5.

Vrecha prowadził wykłady na podstawie podręczników niemieckiego teologa Johanna Federa, m.in. Institutiones logicae et metaphysicae, a Piotr Łodij korzystał z podręcznika niemieckiego filozofa Friedricha Baumeistera Institutiones philosophiae rationalis. Vrecha był Czechem. Łodij i Ławowski byli Ukraińcami i w ykładali po ukraińsku. Ten pierwszy przełożył podręcznik Baumeistera na język cerkiewno-słowiański (1790).

Natomiast wykładowcami teologii moralnej byli: przed rokiem 1796 – Andrzej Pawłowicz (?–?), od roku 1796 – Bernard Domosławski (1734–1821)6. Od około 1802 r. wykłady rozpoczął Michał Szankowski (?–?).

Spośród nich szerzej znany był jedynie Domosławski jako autor dziełka Mędrek w prawdziwej swojej postaci na publiczny widok wystawiony (1786).

W latach 1805–1817 we Lwowie ponownie działało jedynie Liceum. Wykłady z filozofii kontynuowali: w latach 1805–1808 Wit Vrecha, w roku 1809 – Jan Ławrowski. W p óźniejszym okresie filozofię wykładali: w latach 1811–1813 filozof Michał Voigt (1765–1830)7, w roku akademickim 1809/10 oraz w latach 1814–1817 filozof i teoretyk prawa – Mikołaj Napadiewicz-Więckowski8 (w DALO jako Mikołaj Napadiewicz) (1779–1845)9.

4 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1093, AUWR_UA_000_26_0_5_1093_56796

5 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1050, AUWR_UA_000_26_0_5_1050_49434.

6 DALO, z. 26, op. 5, spr. 605, AUWR_UA_000_26_0_5_605_49468

7 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1961, AUWR_UA_000_26_0_5_1961_56628.

8 W 1836 r. zmienił nazwisko na Więckowski. W literaturze przedmiotu funkcjonuje dziś jako Mikołaj Napadiewicz-Więckowski, ale w zdigitalizowanych dokumentach m.in. jako Napadiewicz lub Napadiewicz von Więckowski.

9 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1331, AUWR_UA_000_26_0_5_1331_64950.

Filozofia nauczana była z podręcznika Elementa philosophiae Josepha Likawetza. Spośród wymienionych wykładowców jedynie Michał Voigt, Czech piszący po niemiecku, ma na swoim koncie własne publikacje filozoficzne.

Z kolei w Studium Teologicznym wykładowcami teologii moralnej byli: Jan Ławrowski wygłaszający wykłady po ukraińsku (w latach 1805–1815), Deodat Maramorosz (1823–1832)10 prowadzący wykłady po grecku, łacinie i ormiańsku (w latach 1808–1819), filozof i teolog Józef Jaryna (ukr. Йосиф Ярина) (1788–1817)11 w latach 1815–1817 oraz teolog Kajetan Żmigrodzki (1852–1853) w latach 1816–1817.

Poza wspomnianym już Ławrowskim – także Józef Jaryna był Ukraińcem, natomiast Maramorosz – Ormianinem.

Cesarsko-Królewski Uniwersytet im. Cesarza Franciszka I (1817–1918)

W 1817 r. nastąpiła reaktywacja Uniwersytetu Józefińskiego – a właściwie przemianowanie Liceum na Universitas Franciscea (nazywany również Uniwersytetem Cesarza Franciszka I). W 1849 r. przekształcono Wydział Filozoficzny z w ydziału przygotowawczego na wydział kształcący samodzielnie studentów.

Na Wydziale Filozoficznym wykłady prowadzone były po niemiecku i według niemieckich podręczników: filozofia teoretyczna (na I roku) i fi lozofia moralna (na II roku) według wiedeńskiego Lehrbuch der Philosophie (1835), prawdopodobnie autorstwa Josepha Likawetza, a h istoria filozofii według Auszug des Wissenswürdigsten aus der Geschichte der Philosophie (1836) autorstwa Johanna Lichtenfelsa. Podręcznikiem do wykładanej po łacinie teologii moralnej (na III roku) była Theologia moralis (1841) Josepha Stapfa.

W d rugiej połowie XIX wieku nastąpił stopniowy proces polonizacji uniwersytetu. W 1848 r. zezwolono docentom na wykłady po polsku, ale po paru miesiącach zezwolenie cofnięto i powrócił język niemiecki jako wykładowy. W 1871 r. wydano ponownie zgodę na prowadzenie wykładów po polsku, a t akże ukraińsku. W 1879 r pozwolono na rygoroza doktorskie po polsku lub – jeśli egzaminowany sobie tego życzy i gdy w tym języku mówią wszyscy profesorowie – po niemiecku lub ukraińsku.

A oto lista lwowskich profesorów filozofii z tego okresu (z pominięciem tych, którzy byli jedynie adiunktami) z Wydziału Filozoficznego, Wydziału Teologicznego i Wydziału Prawa.

10 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1195, AUWR_UA_000_26_0_5_1195_69124

11 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2256, AUWR_UA_000_26_0_5_2256_49362.

Tabela. 1. Profesorowie filozofii w latach 1817–1918

Nazwa wykładanego przedmiotu (poza Wydziałem Filozoficznym)

Okres pracy na Uniwersytecie Lwowskim

Lata życia (niepodane wcześniej)

1817–1825

1803–1865 1825–1828 adiunkt 1834–1837 zastępca profesora

Nazwa wydziału Imię i nazwisko, link do teczki osobowej (niepodany wcześniej)

Mikołaj Napadiewicz-Więckowski

Franciszek Stroński 12

Marceli Horak 13 (?–?) 1828–1830

Mikołaj Lipiński 14 (?–?) 1837/38 adiunkt 1848–1871

Ignacy Hanusz (czes. Ignàc Hanuš) 15 1812–18691839–1847

1822–1896 1843–1846 adiunkt 1871–1892

Wydział Filozoficzny

Euzebiusz Czerkawski 16

Julian Ochorowicz 17 1850–19171885–1895 docent prywatny

1845–1920 1885–1891 docent prywatny 1891–1895

1866–19381895–1918

1851–1928 1895–1902

Aleksander Raciborski 18

Kazimierz Twardowski 19

Aleksander Skórski 20

12 DALO, z. 26, op. 5, spr . 1830, AUWR_UA_000_26_0_5_1830_56667 . 13 DALO, z. 26, op. 5, spr . 468, AUWR_UA_000_26_0_5_468_51606 . 14 DALO, z. 26, op. 5, spr . 1110, AUWR_UA_000_26_0_5_1110_56791 .

15 DALO, z. 26, op. 5, spr . 365, AUWR_UA_000_26_0_5_365_51628 . 16 DALO, z. 26, op. 5, spr . 2059, AUWR_UA_000_26_0_5_2059_62786 . 17 DALO, z. 26, op. 5, spr . 1436, AUWR_UA_000_26_0_5_1436_68934 .

18 DALO, z. 26, op. 5, spr . 1602, AUWR_UA_000_26_0_5_1602_56720 .

19 DALO, z. 26, op. 5, spr . 1860, AUWR_UA_000_26_0_5_1860_56655 . DALO, z. 26, op. 5, spr. 1861, AUWR_UA_000_26_0_5_1861_56654 . 20 DALO, z. 26, op. 5, spr . 1740, AUWR_UA_000_26_0_5_1740_56691 .

Nazwa wykładanego przedmiotu (poza Wydziałem Filozoficznym)

Okres pracy na Uniwersytecie Lwowskim

Lata życia (niepodane wcześniej)

1848–19091896–1909

Imię i nazwisko, link do teczki osobowej (niepodany wcześniej)

Wojciech Dzieduszycki 21

Nazwa wydziału

Witold Rubczyński 22 1864–19381902–1909 docent prywatny

1868–19381903–1918

1878–19481904–1917 docent prywatny

1878–19561906–1915 docent prywatny

teologia moralna

teologia moralna

teologia moralna

Mścisław Wartenberg 23

Władysław Witwicki 24

Jan Łukasiewicz 25

1817–1830

Deodat Maramorosz 1817–1819

Wydział Teologiczny Kajetan Żmigrodzki

1783–18511817–1850

Benedykt Lewicki (ukr. Бенедикт

Левіцький) 26

Ludwik Malinowski 27 1889–19621851–1865 początkowo adiunktteologia moralna

teologia moralna

teologia moralna

1831–1898 1865–1869 zastępca profesora 1869–1894

1873–19401910–1918

Wojciech Filarski (w DALO jako Albert Filarski) 28

Adam Gerstmann 29

21 DALO, z. 26, op. 5, spr . 570, AUWR_UA_000_26_0_5_570_52188 . 22 DALO, z. 26, op. 5, spr . 1647, AUWR_UA_000_26_0_5_1647_56713 .

23 DALO, z. 26, op. 5, spr . 210, AUWR_UA_000_26_0_5_210_51663 .

24 DALO, z. 26, op. 5, spr . 265, AUWR_UA_000_26_0_5_265_75392 .

25 DALO, z. 26, op. 5, spr . 1127, AUWR_UA_000_26_0_5_1127_56786 .

26 DALO, z. 26, op. 5, spr . 1065, AUWR_UA_000_26_0_5_1065_49433 .

27 DALO, z. 26, op. 5, spr . 1181, AUWR_UA_000_26_0_5_1181_49424 .

28 DALO, z. 26, op. 5, spr . 1949, AUWR_UA_000_26_0_5_1949_49379 .

29 DALO, z. 26, op. 5, spr . 406, AUWR_UA_000_26_0_5_406_49478 .

Nazwa wykładanego przedmiotu (poza Wydziałem Filozoficznym)

Okres pracy na Uniwersytecie Lwowskim

filozofia chrześcijańska

filozofia chrześcijańska

filozofia chrześcijańska

filozofia chrześcijańska

filozofia chrześcijańska

filozofia chrześcijańska

1892–1894 docent prywatny

Lata życia (niepodane wcześniej)

Imię i nazwisko, link do teczki osobowej (niepodany wcześniej)

(?–?)

1859–19331894–1901

1893/94 adiunkt 1894–1899 zastępca profesora 1899–1918

Józef Laskowski 30

Nazwa wydziału

Leon Wałęga 31

Stanisław Narajewski 32 1860–1943

1864-19371897/98 zastępca profesora

Stepan Juryk (ukr. Степан Юрик, w DALO jako Stefan Juryk) 33

1870–1911 1897–1899 adiunkt 1899–1904 zastępca profesora 1894–1908

1865–19341908–1918

1847–19151888–1914

Jan Żukowski 34

Kazimierz Wais 35

Wydział Prawa Gustaw Roszkowski 36

filozofia prawa kreska (–) –zjawisko nie występuje

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Finkel (1894); Starzyński (1894); Skład i program wykładów: 1876/77−1918/19; Skład i program wykładów UJK: 1919/20–1938/39.

30 DALO, z. 26, op. 5, spr . 1145, AUWR_UA_000_26_0_5_1145_49428 .

31 DALO, z. 26, op. 5, spr . 200, AUWR_UA_000_26_0_5_200_49487 .

32 DALO, z. 26, op. 5, spr . 1332, AUWR_UA_000_26_0_5_1332_49420 .

33 DALO, z. 26, op. 5, spr . 2212, AUWR_UA_000_26_0_5_2212_49364 .

34 DALO, z. 26, op. 5, spr . 681, AUWR_UA_000_26_0_5_681_49460 .

35 DALO, z. 26, op. 5, spr . 198, AUWR_UA_000_26_0_5_198_49488 .

36 DALO, z. 26, op. 5, spr . 1645, AUWR_UA_000_26_0_5_1645_64908 .

Na Wydziale Prawa filozofię prawa wykładał Gustaw Roszkowski, autor programowej pracy O istocie i znaczeniu filozofii prawa (1871).

Warto zauważyć, że na tej liście jest tylko czterech nie-Polaków, mianowicie jeden Czech – Ignacy Hanusz oraz trzech Ukraińców: Euzebiusz Czerkawski, pochodzący z g reckokatolickiej rodziny, ale uważający się za Polaka, Benedykt Lewicki37 i Stepan Juryk, co dobrze ilustruje wspomnianą wyżej polonizację Uniwersytetu Lwowskiego.

Jeśli chodzi o Wydział Filozoficzny, to o A. Raciborskim, A. Skórskim, K. Twardowskim, W. Dzieduszyckim, M. Wartenbergu, W. Rubczyńskim, W. Witwickim i J. Łukasiewiczu będzie szczegółowiej mowa w części II. Spośród wcześniejszych wykładowców do wybitniejszych należeli M. Lipiński i J. Ochorowicz – obaj specjalizujący się w psychologii: pierwszy wydał Zarys antropologii psychicznej, czyli psychologii empirycznej (1867), drugi opublikował m.in. Jak należy badać duszę, czyli o metodzie badań psychologicznych (1869), Wstęp i pogląd ogólny na filozofię pozytywną (1872), Z dziennika psychologa (1876) i O sugestii myślowej (1887).

Jeśli chodzi o Wydział Teologiczny, to na czoło wysuwali się w t ym okresie S. Nar ajewski i K Wais – pierwszy jako autor książki Moralność chrześcijańska a e tyka najnowsza (1901), drugi jako autor m.in. czterotomowej Psychologii (1902–1903) oraz niedokończonej Kosmologii, czyli filozofii przyrody (1907)38

Dodajmy, że problematyką filozoficzną zajmowali się w t ym okresie profesorowie, którzy nie wykładali filozofii: polonista Antoni Małecki (1821–1913)39, lekarz Edmund Biernacki (1866–1911), lekarz Władysław Szumowski (1875–1954) (który prowadził w latach 1908–1919 na Wydziale Lekarskim zajęcia z filozofii medycyny), bibliotekarz Karol Frenkel (1891–1920), kustosz Biblioteki Uniwersyteckiej Franciszek Smolka (1883–1947)40 i psycholog Stefan Błachowski (1889–1962) 41, który w latach 1913–1919 najpierw był asystentem, a potem docentem prywatnym psychologii.

Uniwersytet Jana Kazimierza (1918–1939)

W r oku 1918, w wolnej Polsce, Uniwersytet Lwowski został przekształcony w Uniwersytet Jana Kazimierza (UJK). Ponadto powstałe w 1896 r. Seminarium Filozoficzne przekształciło się w roku 1928 w Zakład Filozoficzny (przejściowo w roku 1931/32 miało status Instytutu Filozoficznego). Współkierowali nim: Kazimierz Twardowski (w latach 1896–1930), Aleksander Skórski (w latach 1897–1899), Mścisław

37 Od 1849 r. jako Benedykt Lewicki herbu Rawicz. Otrzymanie nobilitacji znajduje potwierdzenie w zdigitalizowanych dokumentach, gdzie zapisywano nazwisko jako Ritter Rawicz von Lewicki.

38 Więcej na temat duchownych pracujących na Uniwersytecie Lwowskim pisze Marek Miławicki w niniejszym tomie.

39 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1178, AUWR_UA_000_26_0_5_1178_56775.

40 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1761, AUWR_UA_000_26_0_5_1761_56681

41 DALO, z. 26, op. 5, spr. 126, AUWR_UA_000_26_0_5_126_56088.

Filozofia na Uniwersytecie Lwowskim do 1939 r.

Wartenberg (w latach 1903–1911, 1920–1930), a n astępnie Kazimierz Ajdukiewicz (w latach 1928–1939) i Roman Ingarden (w latach 1933–1939). Dzielono je – w zależności od stanu kadrowego – na oddziały: A (Twardowski, a po jego odejściu Ajdukiewicz), B (Wartenberg, a po jego odejściu Ingarden) i C (Ajdukiewicz w latach 1928–1932), które zwyczajowo nazywano „Katedrą Filozofii I”, Katedrą Filozofii II” i „ Katedrą

Filozofii III”.

Filozofia wykładana była przede wszystkim na Wydziale Filozoficznym, a następnie na wyodrębnionym z niego Wydziale Humanistycznym.

A oto lista filozofów zatrudnionych na tym Wydziale (obejmująca także asystentów/ adiunktów) w okresie międzywojennym.

Tabela 2. Filozofowie zatrudnieni na Wydziale Filozoficznym/Humanistycznym w latach 1918–1939

Imię i nazwisko, link do teczki osobowej (niepodany wcześniej)

Kazimierz Twardowski

Lata życia (niepodane wcześniej)

Okres pracy na UJK Stanowisko na UJK

1918–1930profesor Mścisław Wartenberg 1918–1933profesor

Daniela Gromska (Tenner-Gromska)42

Tadeusz Czeżowski43

Mieczysław Kreutz44

Kazimierz Ajdukiewicz

Tadeusz Witwicki45

Helena Słoniewska46

Roman Ingarden

Izydora Dąmbska47

Maria Kokoszyńska-Lutman (Kokoszyńska-Lutmanowa)48

1889–19711918–1923asystentka

1889–19811920–1923docent prywatny

1893–19711920–1939

1890–1963

1921–1925 1928–1939

1920–1927 asystent 1927–1934 docent prywatny 1934–1939 profesor

1921–1925 docent prywatny 1928–1939 profesor

1902–19701923–1928asystent

1897–19821924–1926asystentka

1895–1970

1924–1927 1933–1939 1924–1927 docent prywatny 1933–1939 profesor

1904–19831925–1930asystentka

1905–19811930–1933asystentka

42 DALO, z. 26, op. 5, spr. 502, AUWR_UA_000_26_0_5_502_52205.

43 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2055, AUWR_UA_000_26_0_5_2055_62788

44 DALO, z. 26, op. 5, spr. 968, AUWR_UA_000_26_0_5_968_68868.

45 DALO, z. 26, op. 5, spr. 266, AUWR_UA_000_26_0_5_266_51652

46 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1752, AUWR_UA_000_26_0_5_1752_56688.

47 DALO, z. 26, op. 5, spr. 603, AUWR_UA_000_26_0_5_603_52183

48 W DALO jako Maria Lutman-Kokoszyńska. W opisie archiwalnym nazwisko panieńskie podano jako drugie.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1136, AUWR_UA_000_26_0_5_1136_56781.

Imię i nazwisko, link do teczki osobowej (niepodany wcześniej)

Seweryna Łuszczewska-Romahn (ŁuszczewskaRomahnowa)49

Stefan Swieżawski50

Władysław Bednarowski51

Zygmunt Schmierer52

Ludwik Borkowski53

Lata życia (niepodane wcześniej)

Okres pracy na UJK Stanowisko na UJK

1904–19871932–1939asystentka

1907–20041934–1936asystent

1905–20021935–1939asystent

1906–19431935–1936asystent wolontariusz

1914–19931936–1938asystent

Salomon Igel 1889–19421939 asystent

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Finkel (1894); Starzyński (1894); Skład i program wykładów: 1876/77−1918/19; Skład i program wykładów UJK: 1919/20–1938/39.

Nowością było utworzenie na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Zakładu Logiki, którym kierował w latach 1930–1939 Leon Chwistek (1884–1944)54.

W dwudziestoleciu międzywojennym na Wydziale Teologicznym teologię moralną wykładali Adam Gerstmann (w latach 1918–1939) oraz Stanisław Narajewski (w latach 1920–1933), a w ykładowcami filozofii chrześcijańskiej byli: Kazimierz Wais (w latach 1918–1928), Jan Stepa (1892–1959)55, najpierw jako docent prywatny w latach 1929–1930, a następnie jako profesor w latach 1931–1931, oraz Stefan Skibniewski (1878–1942)56 jako profesor w latach 1936–1939.

Problematyką filozoficzną na Uniwersytecie Jana Kazimierza zajmowali się ponadto, m.in. fizyk Marian Smoluchowski (1872–1917)57, historyk oświaty i szkolnictwa Stanisław Łempicki (1886–1947)58 oraz teoretycy pedagogiki Kazimierz Sośnicki (1883–1976)59 i Bogdan Suchodolski (1903–1992)60.

49 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1132, AUWR_UA_000_26_0_5_1132_56784

50 W DALO jako Stefan Świeżawski.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1690, AUWR_UA_000_26_0_5_1690_56704.

51 DALO, z. 26, op. 5, spr. 80, AUWR_UA_000_26_0_5_80_56134

52 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2134, AUWR_UA_000_26_0_5_2134_62766.

53 DALO, z. 26, op. 5, spr. 146, AUWR_UA_000_26_0_5_146_56068

54 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1983, AUWR_UA_000_26_0_5_1983_74832.

55 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1810, AUWR_UA_000_26_0_5_1810_49391

56 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1732, AUWR_UA_000_26_0_5_1732_49397.

57 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1762, AUWR_UA_000_26_0_5_1762_70592

58 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1080, AUWR_UA_000_26_0_5_1080_56801.

59 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1784, AUWR_UA_000_26_0_5_1784_70608 ALNUIF, z. P_119, op. 1. spr. 172, AUWR_UA_001_P_119_0_1_172_53824.

60 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1844, AUWR_UA_000_26_0_5_1844_56663 ALNUIF, z. P_119, op. 1. spr. 179, AUWR_UA_001_P_119_0_1_179_53821.

na Uniwersytecie Lwowskim do 1939 r.

Na Wydziale Ogólnym Politechniki Lwowskiej w latach 1923–1929 dzieje filozofii na tle historii nauk przyrodniczych, logikę i teorię stosunków wykładał Zygmunt Zawirski (1882–1948)61.

Wszyscy filozofowie z powyższej listy byli Polakami, przy czym troje z nich (S. Igel i Z. Schmierer oraz D. G romska, po ojcu) miało pochodzenie żydowskie; troje (Gromska, Dąmbska i Kreutz) byli lwowianami z urodzenia.

Twórczość filozofów z Wydziału Filozoficznego (z okresu zarówno przed podziałem, jak i po podziale) Uniwersytetu Lwowskiego oraz twórczość L. Chwistka zostanie omówiona w części II. Spośród filozofów z u niwersyteckiego Wydziału Teologicznego na wyróżnienie zasługują: J. Stepa, autor m.in. książek Neokantowskie próby realizmu a neotomizm (1927) i Poznawalność świata rzeczywistego w oświetleniu św. Tomasza (1930) oraz S. Skibniewski, autor Theologie der Mechanik (1928) i Kausalität (1930).

Uniwersytet Jana Kazimierza przestał istnieć w 1939 r. Jednakże w latach wojennych wykładowcy kontynuowali nauczanie w ramach Podziemnego Uniwersytetu Jana Kazimierza. Wykłady z filozofii prowadzili m.in. K. Ajdukiewicz, I. Dąmbska, S. Skibniewski i K. Sośnicki.

Część II. Sylwetki filozofów Uniwersytetu Lwowskiego

Uwagi wstępne

Poniżej przedstawione zostały sylwetki filozofów Uniwersytetu Lwowskiego z lat 1895–1939. Rok 1895 jest terminus post quem z dwóch powodów. Po pierwsze, jest to rok, w k tórym zatrudnionych było dwóch filozofów (na dwóch katedrach filozofii), rok później utworzono trzecią katedrę, przy czym tylko przez dwa stosunkowo krótkie okresy obsadzone były wszystkie trzy. Po drugie, w 1895 r. został zatrudniony na Uniwersytecie Lwowskim twórca Szkoły Lwowsko-Warszawskiej – Kazimierz Twardowski.

Przez „filozofów Uniwersytetu Lwowskiego” rozumiem tu wyłącznie osoby zajmujące się problematyką filozoficzną, które były na tej uczelni zatrudnione. Nie sposób uwzględnić tu wszystkich filozofów związanych z Uniwersytetem Lwowskim w t ym czasie, choć było wśród nich – jak się później okazało – wiele osób wybitnych.

Potrzebne są tu jeszcze pewne wyjaśnienia terminologiczne. Przed XIX w. każdego wykładowcę filozofii nazywano „profesorem”. W XIX w. na stanowisko profesora mógł zostać mianowany wyłącznie ktoś, kto uzyskał habilitację, przy czym po uzyskaniu venia legendi zostawało się zwykle na kilka lat docentem prywatnym, tj. wykładowcą nieopłacanym. Były dwa „stopnie” profesury uniwersyteckiej: nadzwyczajna i zwyczajna. Zajęcia

61 DALO, z. 26, op. 5, spr. 696, AUWR_UA_000_26_0_5_696_70142.

z filozofii prowadzili także młodsi (niekoniecznie wiekiem) pracownicy naukowi, tytułowani „asystentami”, „demonstratorami”, adiunktami” lub „suplentami”.

Na przełomie XIX i XX w. „seminarium” oznaczało jednostkę organizacyjną w ramach wydziału, której kierownikiem był profesor mający do pomocy asystenta – niekiedy „dzielonego” z innym seminarium; w wypadku więcej niż jednej katedry filozofii ich kierownicy „dzielili” się także samym seminarium (stąd mowa o oddziałach seminarium).

W omawianym okresie główną postacią filozofii uniwersyteckiej we Lwowie był Kazimierz Twardowski. Rozpoczął swą karierę uniwersytecką w roku 1895 i niemal od razu doprowadził do powstania Seminarium Filozoficznego, kierując jednym z jego oddziałów nieprzerwanie do emerytury w 1930 r. Oprócz niego najdłużej katedrę miał Mściław Wartenberg, jednakże na jego pracę kładły się cieniem problemy osobiste. Tak się złożyło, że inni filozofowie tego okresu działali we Lwowie stosunkowo krótko, a ich kariery przerywały albo sprawy zdrowotne (np. Aleksander Skórski), albo inne obowiązki (np. Aleksander Raciborski, Wojciech Dzieduszycki, Witold Rubczyński), albo wypadki wojenne (np. Kazimierz Ajdukiewicz, Roman Ingarden).

Część niniejszą dzielę na dwa punkty.

W punkcie pierwszym przedstawiam sylwetki 11 filozofów, którzy byli profesorami lub docentami prywatnymi na Wydziale Filozoficznym (później Humanistycznym)

Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1895–1939; uzupełniam tę listę sylwetkami Raciborskiego, który jest swego rodzaju łącznikiem między tym i poprzednim okresem, oraz Chwistka, który był co prawda profesorem Wydziału Matematyczno-Fizycznego, ale jego zainteresowania naukowe przesądzają o niewątpliwej przynależności do grona filozofów. Razem daje to 13 filozofów z habilitacją.

W punkcie drugim przedstawiam sylwetki 11 asystentów filozofów, którzy przewinęli się przez lwowskie Seminarium Filozoficzne i pozostawali pod filozoficzną „kuratelą” Seminarium Pedagogicznego oraz Seminarium Psychologicznego. Wiele z t ych osób kontynuowało później kariery profesorskie na innych uczelniach. Uderza przy tym fakt, że z jednej strony duża część asystentów to były kobiety (z doktoratami), a z d rugiej, że żadna kobieta do końca omawianego okresu nie uzyskała habilitacji (niektóre z nich habilitowały się wkrótce po wojnie, ale oczywiście poza Lwowem).

W ramach każdej z t ych dwóch kategorii sylwetki filozofów zostały uporządkowane chronologicznie – według daty urodzenia.

1. Profesorowie i docenci prywatni

Aleksander Raciborski

Aleksander Raciborski herbu Rawa urodził się 27 lutego 1845 w Czernelicy (obecnie obwód iwanofrankiwski, Ukraina) w rodzinie ziemiańskiej, jako syn Napoleona

na Uniwersytecie Lwowskim do 1939 r.

Raciborskiego i Teresy Raciborskiej (z d. Czyż). Początkowo uczęszczał do gimnazjum w Stanisławowie, z k tórego został wydalony z powodu działalności konspiracyjnej.

Ukończył gimnazjum we Lwowie, a następnie odbył studia na Uniwersytecie Lwowskim, uzyskując w 1883 r. doktorat z filozofii na podstawie pracy Etyka Spinozy krytycznie rozebrana i z tegoczesnym materializmem zestawiona. W roku 1885 Raciborski uzyskał habilitację za rozprawę Podstawy teorii poznania w „Systemie logiki dedukcyjnej i indukcyjnej” J.S. Milla62. W latach 1885–1886 odbył staż na paryskiej Sorbonie, a w roku 1890 na Uniwersytecie Wiedeńskim. Prowadził we Lwowie jako docent prywatny wykłady z historii filozofii, estetyki i et yki. W 1891 r. uzyskał profesurę nadzwyczajną. W latach 1894–1895 był członkiem państwowej komisji egzaminacyjnej dla kandydatów na nauczycieli szkół gimnazjalnych i realnych. W 1895 r zrezygnował z katedry uniwersyteckiej63, jednak zachował tytuł profesora nadzwyczajnego i wykładał dalej jako docent prywatny.

Raciborski był przede wszystkim ziemianinem. Gospodarował początkowo w Czernelicy, następnie w nabytym w 1876 r. Czerteżu (powiat żydaczowski), zasiadał w radach powiatowych w Horodence (1873), a potem w Żydaczowie (1877–1881). Został posłem do galicyjskiego Sejmu Krajowego IV kadencji (1877–1882). Po odejściu z u niwersytetu prowadził majątek ziemski w Spasowie (powiat sokalski). Był m.in. członkiem Rady Powiatu w Sokalu i powtórnie został wybrany na posła do galicyjskiego Sejmu Krajowego na IX kadencję (1909–1913). Pełnił także funkcję przewodniczącego Towarzystwa Szermierzy we Lwowie.

Był członkiem Polskiego Towarzystwa Filozoficznego (PTF) we Lwowie od momentu jego powstania w 1904 r.

Był dwukrotnie żonaty. Z Emilią (z d. Kalinowska) nie miał dzieci; natomiast z A nielą (z d. Szymanowska) miał dwóch synów i t rzy córki. Zmarł 28 g rudnia 1920 r we Lwowie.

Zajmował się wszystkimi działami filozofii, do której zaliczał psychologię, logikę, metafizykę, epistemologię, etykę i estetykę. Chociaż nie powiodły się jego plany opracowania całościowego systemu filozofii, pozostawił po sobie wiele studiów systematycznych i k rytycznych. Najważniejsze jego prace poza doktoratem (Lwów 1882) i habilitacją (Lwów 1886) to: Nauka filozofii oraz rozkład systematyczny jej gałęzi pojedynczych (Warszawa 1885), Hipnotyzm (Lwów 1887), Historia i psychologia szermierki (Lwów 1894), Podręcznik do historii filozofii (Lwów 1901) oraz Ogólny zarys systemu filozofii, t. 1 (Lwów 1902).

62 Dokumenty habilitacyjne A. Raciborskiego.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1602, k. 3 –18, AUWR_UA_000_26_0_5_1602_56720&view=single&p=4.

63 Pismo w sprawie wstrzymania wypłaty wynagrodzenia dla A. Raciborskiego.

DALO, z. 26, op.5, spr. 1602, k. 97, AUWR_UA_000_26_0_5_1602_56720&view=single&p=89.

Wojciech Dzieduszycki

Wojciech hrabia Dzieduszycki urodził się 13 lipca 1848 r. w Jezupolu koło Stanisławowa (obecnie Iwanofrankiwsk, Ukraina), jako syn Władysława Dzieduszyckiego i A ntoniny Dzieduszyckiej (z d. Mazarska). Po okresie edukacji domowej ukończył prestiżowe gimnazjum Theresianum w Wiedniu i podjął studia na Uniwersytecie Wiedeńskim. W 1871 r. otrzymał tam doktorat z filozofii; ukończył również studia prawnicze.

Il. 1. Podanie Wojciecha Dziedzuszyckiego do grona profesorów Wydziału Filozoficznego o dopuszczenie do habilitacji (1892)

Dzieduszycki zwiedził większość krajów Europy, m.in. poznając najważniejsze dzieła sztuki i architektury europejskiej (por. Jakubec 2009). W 1873 r. poślubił swą daleką kuzynkę Sewerynę Dzieduszycką, z k tórą miał dwójkę dzieci – Antoninę i W ładysława. Był osobą wszechstronną, a k arierę naukowca i l iterata łączył z polityką. Przez większość życia pełnił różne funkcje w ż yciu publicznym. Jako polityk rozpoczął od członkostwa w Radzie Powiatowej w Stanisławowie (1874) i w Radzie Powiatowej w Tłumaczu (1874). W 1876 r. został posłem do Sejmu Krajowego, a później członkiem wiedeńskiej Rady Państwa (1879).

W 1885 r. zrezygnował z mandatu i na 10 lat poświęcił się pracy naukowej. W roku 1893 z łożył do Rady Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Lwowskiego wniosek o habilitację.

Oto jego fragment: […] na podstawie załączonego dyplomu doktorskiego, godności członka korespondenta Akademii Umiejętności w Krakowie, […] załączonej rozprawy drukowanej pod tytułem Roztrząsania filozoficzne o podstawach pewności ludzkiej, drukowanych artykułów o treści filozoficznej w Listach czytelnika, tudzież założonego dzieła „Zarys dziejów wyobrażeń moralnych”64

Wniosek został rozpatrzony pozytywnie: w roku 1894 Dzieduszycki uzyskał habilitację na podstawie wspomnianych Roztrząsań i został docentem prywatnym historii filozofii, etyki i estetyki. Do swoich obowiązków dydaktycznych podchodził jednak dość

64 Podanie W. Dzieduszyckiego o habilitację.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 570, k. 2, AUWR_UA_000_26_0_5_570_52188&view=single&p=4.

nonszalancko – podobno seminaria prowadził w kawiarniach lub w pokoju hotelowym. Ostatecznie po kilku latach zrezygnował z w ykładów, chociaż cieszyły się one sporą popularnością.

W roku 1895 Dzieduszycki powrócił do polityki. Ponownie zasiadał w Radzie Państwa, otrzymał tytuł tajnego radcy dworu z t ytułem „ekscelencji” (1898). Był wiceprezesem (od 1900), a następnie prezesem Koła Polskiego (1904–1906); parlamentarną grupę Dzieduszyckiego nazwano „Ateńczykami” w z wiązku z t ym, że Dzieduszyckiego porównywano do Sokratesa. W roku 1906 został ministrem do spraw Galicji w gabinecie Maxa von Becka (1854–1943); urząd złożył w roku 1907.

Dzieduszycki był również prezesem Krajowego Towarzystwa Archeologicznego (1881–1892), zastępcą przewodniczącego Rady Wykonawczej Macierzy Polskiej (1888–1895), wiceprezesem Koła Literacko-Artystycznego we Lwowie (1894–1895) oraz członkiem Rady Szkolnej Krajowej (1895–1904).

Zmarł 23 marca 1909 r. w Wiedniu.

Dzieduszycki był postacią niezwykle barwną: przez jednych uwielbiany, przez innych uważany za mniej lub bardziej szkodliwego dziwaka. Zwracał uwagę osobliwym wyglądem i zachowaniem, interesował się też spirytyzmem. Pozostawił po sobie cenną twórczość naukową i literacką, a swoją działalnością przysłużył się bardzo sprawie niepodległości Polski i kulturze narodowej.

Najważniejsze jego publikacje filozoficzne poza rozprawą habilitacyjną (Lwów 1892) to: Wykłady o pierwszej filozofii (Warszawa 1880), O wiedzy ludzkiej (Lwów 1895), Mesjanizm polski a prawda dziejów (Kraków 1901) oraz wydane pośmiertnie: Dokąd nam iść wypada? (Lwów–Brody 1910) i Historia filozofii, t. 1: Historia starożytna (Brody 1914).

Aleksander Skórski

Aleksander Skórski urodził się 8 czerwca 1851 r. w Stanisławowie (obecnie Iwanofrankiwsk, Ukraina). Ukończył Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie, po czym zapisał się na Uniwersytet Lwowski, początkowo na Wydział Prawa. Wkrótce jednak przeniósł się na Wydział Filozoficzny, gdzie studiował filozofię, historię i nauki matematyczno-przyrodnicze. Doktorat uzyskał w 1873 r. na podstawie pracy O filozofii Jana Śniadeckiego napisanej pod kierunkiem Euzebiusza Czerkawskiego. W roku 1890 opublikował rozprawę Jan Śniadecki wobec współczesnej metafizyki niemieckiej i dzisiejszych dążeń filozoficznych krytycznie przedstawiony, która stała się podstawą jego habilitacji zatwierdzonej 18 września 1892 r.65 Od roku 1892 rozpoczął na Uniwersytecie Lwowskim wykłady jako docent prywatny. W roku 1895 otrzymał profesurę nadzwyczajną filozofii,

65 Dokumenty habilitacyjne A. Skórskiego.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1740, k. 2–32, AUWR_UA_000_26_0_5_1740_56691&view=single&p=4.

a t rzy lata później profesurę zwyczajną. Od roku 1898 współprowadził z Twardowskim seminarium filozoficzne.

Kariera Skórskiego we Lwowie została przerwana wskutek jego choroby psychicznej. Zgodnie z d iagnozą lekarską z 1901 r 66 był to rodzaj obłąkania neurastenicznego. W Krajowym Zakładzie dla Obłąkanych w Kulparkowie przebywał zresztą kilkakrotnie (1875, 1876, 1900/01). Ostatecznie porzucił profesurę na Uniwersytecie Lwowskim (por. Maciołek 2011).

Był jednak w ż yciu Skórskiego drugi epizod akademicki. Po powrocie do zdrowia w 1907 r. został powołany na Katedrę Historii Filozofii w Sofii. Wykładał tam historię filozofii i pedagogikę. Z Sofii powrócił do Lwowa, gdzie nadal pracował naukowo, publikując m.in. w „Przeglądzie Filozoficznym”.

Zmarł 13 listopada 1928 r. we Lwowie.

Skórski zajmował się filozofią i jej historią oraz pedagogiką. Filozofię rozumiał jako teorię wiedzy, której funkcją jest tłumaczenie genezy i rezultatów poznania. Do filozofii zaliczał logikę (szeroko rozumianą), metafizykę i etykę, a t akże teorię religii i pedagogikę. Zajmował się dydaktyką filozofii i logiki zarówno na poziomie wyższym, jak i gimnazjalnym.

Najważniejszą jego pracą poza rozprawą doktorską (Poznań 1873) i habilitacyjną (Lwów 1890) jest Filozofia jako nauka akademicka (Lwów 1893).

Witold Rubczyński

Witold Rubczyński urodził się 28 maja 1864 r. we Lwowie. Jego ojcem był Władysław Rubczyński, komisarz sądowy, matką Maria Rubczyńska (z d. Białecka). Rubczyński uczył się początkowo w szkole publicznej we Lwowie, później kontynuował naukę prywatnie. Maturę zdał w Nowym Sączu, a w 1882 r. rozpoczął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim, m.in. pod kierunkiem Stefana Pawlickiego (1839–1916) i Stanisława Tarnowskiego (1837–1917). W 1867 r. udał się wraz z g rupą kierowaną przez Stanisława Smolkę na wyprawę naukową do Rzymu, gdzie uczestniczył w badaniach Archiwów Watykańskich.

Po powrocie do Krakowa Rubczyński obronił w 1887 r. doktorat na podstawie rozprawy O pojęciu duszy u Arystotelesa i Lotzego, której promotorem był Stefan Pawlicki. Wyjechał następnie na stypendium do Lipska i Drezna, gdzie zetknął się m.in. z Wilhelmem Wundtem (1832–1920).

Rubczyński odbył w Wiedniu również studia prawnicze, które ukończył w roku 1895, a następnie 28 listopada uzyskał na UJ dyplom doktora administracji i prawa.

66 Orzeczenie lekarskie w sprawie A. Skórskiego.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1740, k. 132, AUWR_UA_000_26_0_5_1740_56691&view=single&p=134.

Filozofia na Uniwersytecie Lwowskim do 1939 r.

Ożenił się z Jadwigą Czermińską, z k tórą przyjechał do Lwowa, gdzie podjął służbę administracyjno-polityczną w Lwowskiej Prokuratorii Skarbu.

Przez 15 lat pobytu we Lwowie Rubczyński łączył obowiązki urzędnicze z pracą naukową. W roku 1902, na podstawie rozprawy Studia neoplatońskie, wydanej w 1900 roku w „ Przeglądzie Filozoficznym”, habilitował się 67 na Uniwersytecie Lwowskim i został docentem prywatnym, a w roku 1909 profesorem nadzwyczajnym. Ze względu na konieczność łączenia obowiązków z pracą biurową swoje wykłady uniwersyteckie rozpoczynał o 7 rano. Wykładał historię filozofii starożytnej i średniowiecznej, a t akże historię estetyki.

Był jednym z założycieli PTF we Lwowie i jego pierwszym skarbnikiem; od 1908 r. pełnił w Towarzystwie funkcję sekretarza, a w 1909 został zastępcą przewodniczącego.

W roku 1910 Rubczyński opuścił Lwów i przeniósł się na Uniwersytet Jagielloński, gdzie otrzymał katedrę Filozofii i Pedagogiki po Maurycym Straszewskim (1848–1921). Z Uniwersytetem Jagiellońskim był związany przez kolejne ćwierćwiecze, poświęcając się intensywnej pracy dydaktycznej (por. Miklaszewska, Mizera, red., 2000; Popowski 2006; Polak 2011). Pełnił też funkcję dziekana Wydziału Filozoficznego (1917/18); w 1936 został mianowany profesorem honorowym i w t ym samym roku otrzymał Krzyż Komandorski Orderu Polonia Restituta.

Mieszkając w K rakowie, Rubczyński utrzymywał bliskie kontakty ze środowiskiem lwowskim. Był w latach 1911–1918 członkiem komitetu redakcyjnego „Ruchu Filozoficznego”, a od 1924 r. przedstawicielem redakcji w K rakowie. Wszedł także do komitetów organizacyjnych wszystkich międzywojennych Polskich Zjazdów Filozoficznych: we Lwowie (1923), Warszawie (1927) i Krakowie (1936). Był członkiem zarządu, a później prezesem krakowskiego Towarzystwa Filozoficznego, pełnił funkcję przewodniczącego Towarzystwa Etycznego. Był członkiem korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności (PAU) i przewodniczącym Komisji Polskiej Akademii Nauk (PAN) do Badania Historii Filozofii w Polsce. Działał w komitecie redakcyjnym krakowskiego „Kwartalnika Filozoficznego”.

W 1918 r. Rubczyński wstąpił do Wojska Polskiego, w k tórym służył do 1919 r. jako sierżant. W 1921 r. angażował się w akcję plebiscytową na Górnym Śląsku.

W 1913 r. wstąpił do towarzystwa społecznego popierającego prasę katolicką, próbował też utworzyć Akademickie Koło Chrystokratyczne, mające krzewić zasady etyki chrześcijańskiej wśród młodzieży akademickiej. W 1923 r. został wybrany na kuratora koła krakowskiego Akademickiego Związku Polskiej Młodzieży Chrześcijańskiej.

67 Dokumenty habilitacyjne W. Rubczyńskiego.

DALO, z. 26, op. 5. spr. 1647, k. 3 –8, AUWR_UA_000_26_0_5_1647_56713&view=single&p=4.

Pozostał aktywny naukowo do końca życia. Zmarł nagle 18 maja 1928 r. w czasie wyjazdu do Inowrocławia.

Rubczyński zajmował się głównie etyką, estetyką i historią filozofii. Do najważniejszych jego prac poza doktoratem i habilitacją należą: Stosunek filozofii do nauk szczegółowych (1911), Zarys etyki (Kraków 1916), Filozofia życia duchowego (Poznań 1925) i opublikowany po śmierci Problem kształtowania charakteru (Poznań 1938).

Kazimierz Twardowski

Kazimierz Twardowski (Kazimierz Jerzy Adolf ze Skrzypny Twardowski herbu Ogończyk) urodził się 22 października 1866 r. w polskiej rodzinie mieszkającej w Wiedniu, jako syn Piusa Twardowskiego urzędnika austriackiego i Malwiny Twardowskiej (z d. Kuhn). Juliusz Twardowski, młodszy brat Kazimierza, był prawnikiem i politykiem.

Po kilku latach nauki domowej i w publicznej szkole podstawowej Kazimierz Twardowski wstąpił do znakomitego wiedeńskiego gimnazjum Theresianum. W roku 1890 rozpoczął studia na Uniwersytecie Wiedeńskim, początkowo na Wydziale Prawa; podjął też obowiązki nauczyciela domowego w majątku Dzieduszyckiego w Jezupolu. Na drugim roku studiów zapisał się na Wydział Filozoficzny, w r amach którego uczęszczał na wykłady z zakresu filozofii w sensie węższym, lecz także z zakresu nauk przyrodniczych, filologicznych i h istorycznych. Najważniejszym mistrzem filozoficznym Twardowskiego w czasie studiów był wybitny wiedeński filozof i nauczyciel filozofów Franz Brentano (1838–1917).

Po ukończeniu studiów Twardowski odbył roczną służbę wojskową. Następnie ponownie podjął pracę u h r. Dzieduszyckiego, jednocześnie przygotowując rozprawę doktorską zatytułowaną Idee und Perzeption. Eine erkenntnis-theoretische Untersuchung aus Descartes. Doktorat, oficjalnie napisany pod kierunkiem Roberta von Zimmermana (1824–1898) (a faktycznie Brentana), obronił na Uniwersytecie Wiedeńskim w 1891 r.68 W styczniu 1892 r. Twardowski ożenił się z Kazimierą Kołodziejską (Twardowscy mieli trzy córki: Helenę, Anielę i Marię). Po ślubie podróżował do Monachium i Lipska, gdzie zaznajomił się m.in. ze stanem niemieckiej psychologii eksperymentalnej. Po powrocie do Wiednia pracował jako urzędnik (w Biurze Matematycznym Zakładu Ubezpieczeń), jednocześnie przygotowując rozprawę habilitacyjną Zur Lehre vom Inhalt und

68 Por. Twardowski 2014; Longchamps de Berier et al. 1938; Łempicki 1938; Uklejska 1959; Brożek 2009.

Il. 2. Kazimierz Twardowski

Filozofia na Uniwersytecie Lwowskim do 1939 r.

Gegenstand der Vorstellungen. Ukończył ją w roku 1894 i po odbyciu kolokwium habilitacyjnego otrzymał venia legendi na Uniwersytecie Wiedeńskim. Przez kolejny rok akademicki wykładał tam jako docent prywatny logikę i psychologię. Rozprawa habilitacyjna Twardowskiego wywarła wpływ na wielu filozofów przełomu XIX i XX w.

Jesienią 1895 r., wygrywając rywalizację m.in. ze swoim uprzednim pracodawcą

Dzieduszyckim, Twardowski został powołany na stanowisko profesora nadzwyczajnego filozofii na Uniwersytecie Lwowskim69. Choć dwukrotnie proponowano mu objęcie katedry w Warszawie (1918 – psychologii i 1920 – filozofii), swojej ukochanej lwowskiej

Alma Mater nie opuścił70. Od 1895 r. tworzył i wykładał w zasadzie wyłącznie po polsku, przyczyniając się w ten sposób do powstania nowoczesnej polskiej terminologii filozoficznej.

Rolę, jaką Twardowski odegrał na Uniwersytecie Lwowskim, oddał metaforycznie i t rafnie Ajdukiewicz, gdy stwierdził, że Twardowski był tego Uniwersytetu kręgosłupem. Lista funkcji, jakie Twardowski pełnił, całkowicie tę opinię uzasadnia71.

W latach 1900/01 i 1904/05 Twardowski był dziekanem, a w latach 1901/02 i 1905/06 prodziekanem Wydziału Filozoficznego. W roku akademickim 1911/12 – delegatem do senatu akademickiego. Na rok 1914/15 Twardowski został wybrany na rektora.

Latem 1914 r. wybuchła I wojna światowa, Lwów został zajęty przez Rosjan. W z wiązku z t ym Twardowski wraz z dużą liczbą profesorów i studentów lwowskich znalazł się w Wiedniu, skąd sprawował swój urząd (we Lwowie obowiązki pełnił Adolf Beck (1863–1942)72 , z k tórym Twardowski ściśle współpracował. Dzięki wysiłkom

Twardowskiego udało się powołać Fundusz Zapomogowy Polskiej Młodzieży Akademickiej i zorganizować Dom Akademicki w Wiedniu. Po powrocie do Lwowa w 1915 r Twardowski został jeszcze dwukrotnie, na lata akademickie 1915/16 i 1916/17, wybrany na rektora Uniwersytetu, w roku 1917/18 był prorektorem. We wrześniu 1917 r., składając godność rektora, otrzymał od senatu akademickiego pamiątkowy pierścień73.

69 Dokumenty dotyczące profesury nadzwyczajnej K. Twardowskiego.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1860, k. 2 –4, AUWR_UA_000_26_0_5_1860_56655&view=single&p=3

70 O tym, że rezygnacja z propozycji pracy na Uniwersytecie Warszawskim była dla Twardowskiego czymś ważnym, świadczy to, iż odnotował ten fakt odręcznym dopiskiem w swoim biogramie.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1860, k. 66, AUWR_UA_000_26_0_5_1860_56655&view=single&p=61

71 Obszerny życiorys Twardowskiego napisany w 1920 r., zawierający listę funkcji pełnionych przez niego w ciągu pierwszego ćwierćwiecza działalności na Uniwersytecie Lwowskim, znajduje się w jego biogramie.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1860, k. 65–79, AUWR_UA_000_26_0_5_1860_56655&view=single&p=60

72 DALO, z. 26, op. 5, spr. 84, AUWR_UA_000_26_0_5_84_56130.

73 Twardowski został wybrany na prorektora ponownie w 1925 r., jednak godności tej nie przyjął, zwracając przy tym uwagę, iż został wybrany niezgodnie z przepisami. Zaświadcza o tym pismo w sprawie funkcji prodziekana.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1861, k. 4 4, AUWR_UA_000_26_0_5_1861_56654&view=single&p=45.

Twardowski powołał do życia instytucję Powszechnych Wykładów Uniwersyteckich. W latach 1900/01, 1901/02, 1902/03 był przewodniczącym zarządu tych Wykładów. W latach 1904–1908 był delegatem senatu akademickiego do komisji egzaminacyjnej, przeprowadzającej uzupełniające egzaminy dojrzałości.

Odegrał też znaczącą rolę w administracji uniwersytetu. W roku akademickim 1908/09 z ramienia senatu zajmował się reorganizacją kancelarii uniwersyteckiej, w latach 1909–1911 był stałym referentem spraw kancelaryjnych w senacie akademickim. W roku akademickim 1912/13, w czasie choroby, a następnie po śmierci dyrektora kancelarii uniwersyteckiej Jana Jordana (?–?)74, Twardowski kierował kancelarią. W latach 1917–1919 był stałym referentem spraw kwestury i rachunkowości uniwersyteckiej.

Na Wydziale Filozoficznym był w latach 1900–1910 stałym referentem w sprawie zasiłków ministerialnych dla kandydatów do stanu nauczycielskiego. Odkąd kobiety zostały dopuszczone do studiowania na Wydziale Filozoficznym był też stałym referentem w sprawach kobiet. Od 1896 r. był członkiem, a później dyrektorem Naukowej Komisji Egzaminacyjnej dla kandydatów na nauczycieli szkół średnich we Lwowie.

Datą przełomową dla Twardowskiego był rok 1918 – rok odzyskania niepodległości. 1 listopada tego roku przeszedł w służbę polską75. Wpływ Twardowskiego na kształt nauki polskiej po 1918 r. był zasadniczy. Aktywnie angażował się w organizację polskiego życia akademickiego, m.in. w latach 1918–1920 opracował projekt ustawy o szkołach akademickich76. Był też członkiem rady Kasy Mianowskiego. W 1928 r. otrzymał Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości77 i Krzyż Komandorski

Orderu Polonia Restituta

Twardowski był członkiem honorowym Kółka Filozoficznego (pełna nazwa: Kółko Filozoficzne Czytelni Akademickiej), od 1916 r. członkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Akademickiego „Ognisko” w Wiedniu, od 1916 członkiem honorowym Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych, od 1917 członkiem honorowym Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu.

Niezrównane są zasługi Twardowskiego jako nauczyciela filozofii (zob. również niżej, część III niniejszego artykułu). Już w roku 1897/98 zainicjował utworzenie Seminarium Filozoficznego, które działało od początku roku akademickiego 1897/98 w dwóch

74 DALO, z. 26, op. 5, spr. 654, AUWR_UA_000_26_0_5_654_67094

75 Twardowski w służbie polskiej.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1860, k. 104–105, AUWR_UA_000_26_0_5_1860_56655&view=single&p=99.

76 Pismo w sprawie wyjazdu K. Twardowskiego do Warszawy.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1861, k. 6, AUWR_UA_000_26_0_5_1861_56654&view=single&p=7.

77 Pismo w sprawie Medalu Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1861, k. 56, AUWR_UA_000_26_0_5_1861_56654&view=single&p=57.

oddziałach; jednym z t ych oddziałów stale kierował, a okresowo miał pieczę nad oboma. W półroczu letnim 1902/03 kierował ponadto Seminarium Pedagogicznym. Prowadził regularnie ćwiczenia filozoficzne przygotowujące początkujących słuchaczy do pracy w Seminarium Filozoficznym, a t akże ogólne wykłady z filozofii dla wszystkich studentów Uniwersytetu.

Działał również na rzecz utworzenia we Lwowie laboratorium psychologii eksperymentalnej. W roku 1901/02 prowadził po raz pierwszy ćwiczenia z tej dziedziny. Zajęcia zostały wznowione po usunięciu trudności lokalowych w roku akademickim 1907/08. W 1920 r. udało mu się uzyskać stałą dotację na Pracownię Psychologiczną, a Twardowski został powołany na jej kierownika78. Twardowski był wielkim organizatorem życia filozoficznego również poza Uniwersytetem (por. o tym część IV).

Pod koniec lat 20. XX w. stan zdrowia Twardowskiego się pogorszył. Początkowo udał się na urlop dla poratowania zdrowia, w końcu w roku 1930 wniósł podanie o przeniesienie w stan spoczynku.

Po przejściu na emeryturę otrzymał godność profesora honorowego i kontynuował wypełnianie niektórych obowiązków uniwersyteckich (np. brał udział w r ygorozach).

Twardowski otrzymał dwa doktoraty honoris causa uniwersytetów w Warszawie (1929) i Poznaniu (1930).

Bardziej niż oficjalne odznaczenia

Twardowski cenił sobie miłość i przywiązanie uczniów. Symbolami tej miłości i przywiązania (amor et pietas) są m.in. dyplom i medal pamiątkowy wręczone

Twardowskiemu w 1930 r.

Twardowski zmarł 11 lutego 1938 r. we Lwowie po ciężkiej chorobie.

Il.

3. Pismo Kazimierza Twarowskiego w związku z nominacją na dyrektora Naukowej Komisji Egzaminacyjnej (1919)

78 Pisma w sprawie Pracowni Psychologicznej. DALO, z. 26, op. 5, spr. 1860, k. 80, AUWR_UA_000_26_0_5_1860_56655&view=single&p=75 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1861, k. 52, AUWR_UA_000_26_0_5_1861_56654&view=single&p=53.

Il. 4. Wspomnienia pośmiertne Władysława Witwickiego o Kazimierzu Twardowskim, „Wiadomości Literackie” 1938, 18

Il. 5. Grób Kazimierza Twardowskiego. Cmentarz Łyczakowski (pole 27, grób nr 120)

Mimo intensywnej pracy dydaktycznej i organizacyjnej stale pracował naukowo, a w świetle badań nad jego spuścizną okazuje się, że rozpowszechniona nawet wśród uczniów Twardowskiego opinia, iż był przede wszystkim dydaktykiem, jest fałszywa. W świecie filozoficznym Twardowski znany jest przede wszystkim jako ten, kto precyzyjnie ujął dystynkcję między treścią a przedmiotem przedstawienia i przekonująco uzasadnił potrzebę jej wprowadzenia. Namysł nad rozmaitymi typami przedmiotów zaowocował koncepcją przedmiotu, którą zestawia się dziś z koncepcją Alexiusa von Meinonga (1853–1920). Inną znaną dystynkcją Twardowskiego mającą wielkie znaczenie m.in. dla metodologii nauk i metafilozofii jest rozróżnienie czynności i w ytworów. Doceniając znaczenie teoretyczne logiki matematycznej, która w jego czasach gwałtowanie się rozwijała, Twardowski dostarczył wiarygodnych argumentów na rzecz ostrożności w operowaniu jej narzędziami – a w szczególności symboliką. Sam wniósł duży wkład do „powściągliwej formalnie” logiki filozoficznej, semiotyki logicznej oraz metodologii, dostarczając swoim uczniom doskonały punkt wyjścia do badań w t ym zakresie. Stanowczo przeciwstawiał się relatywizacji pojęcia prawdy, wykazując, że źródłem tej relatywizacji jest wadliwa analiza wypowiedzi języka naturalnego (ignorująca notoryczną okazjonalność tych wypowiedzi). Twardowski był również absolutystą etycznym: wierzył, że zasady moralne są niezmienne, a jedynie nie zawsze odpowiednio rozpoznane przez

społeczeństwa. Zalecał jednak ścisłe odróżnianie systemu etycznego od etyki naukowej. Przedstawił mocne racje na rzecz poglądu, że właściwym przedmiotem oceny etycznej nie jest czyn, lecz charakter człowieka. Był wielkim orędownikiem filozofii, porządnego myślenia i godności uniwersytetu (por. Brożek, Jadacki 2023).

Do najważniejszych prac filozoficznych Twardowskiego należą poza rozprawą doktorską (1892) i habilitacyjną (1894): Wyobrażenia i pojęcia (Lwów 1898), O tak zwanych prawdach względnych (Lwów 1900), Zasadnicze pojęcia dydaktyki i logiki (Lwów 1901), O c zynnościach i w ytworach (Lwów 1912), O jasnym i niejasnym stylu filozoficznym („Ruch Filozoficzny” 1919–1920, 2), Symbolomania i pragmatofobia („Ruch Filozoficzny” 1921, 1–2), O istocie pojęć (Lwów 1924) i O dostojeństwie uniwersytetu (Poznań 1933). Większość publikacji została zebrana w tomach: Rozprawy i artykuły filozoficzne (Lwów 1927), Rozprawy (Lwów 1938), Wybrane pisma filozoficzne (Warszawa 1965), Myśl, mowa i c zyn, t. 1 (Kraków 2013), Myśl, mowa i c zyn, t. 2 (Warszawa 2014) oraz Gesammelte deutsche Werke (Wien 2017). W latach 2023–2024 ukazała się dziewięciotomowa seria ineditów Twardowskiego (Twardowski 2023–2024).

Mścisław Wartenberg

Mścisław Wartenberg79 urodził się 26 listopada 1868 r. w Żninie (obecnie w województwie kujawsko-pomorskim) jako syn Jana Wartenberga i Jadwigi Wartenberg (z d. Święcicka). Uczęszczał do gimnazjów w Wągrowcu i Gnieźnie, czasowo uczył się też w szkole leśniczej. Ostatecznie dokończył naukę gimnazjalną w Wałbrzychu (w ówczesnym Waldenburgu) i zdał tam maturę. Studiował następnie we Wrocławiu (w ówczesnym Breslau), Lipsku, Tybindze i Jenie, gdzie w 1896 r. obronił doktorat z zakresu filozofii na podstawie pracy Kants Theorie der Kausalität mit besonderer Berücksichtigung der Grundprinzipien seiner Theorie der Erfahrung. Po nieudanych próbach uzyskania habilitacji na uniwersytetach niemieckich otrzymał ją ostatecznie w 1901 r. na Uniwersytecie Jagiellońskim na podstawie rozprawy Das Problem des Wirkens und die monistische Weltanschauung mit besonderer Beziehung auf Lotze. Jako docent prywatny wykładał następnie w K rakowie przez kilka semestrów. W 1903 r., po ustąpieniu Skórskiego z katedry filozofii, Wartenberg został profesorem nadzwyczajnym we Lwowie, gdzie zaczął wykłady w lutym 1904 r. W 1907 r został profesorem zwyczajnym80.

79 Biogram został oparty m.in. na informacjach zawartych w biogramie w teczce osobowej.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 210, k. 103–104, AUWR_UA_000_26_0_5_210_51663&view=single&p=110

80 Obszerny wykaz osiągnięć M. Wartenberga, referowany przez K. Twardowskiego, znajduje się w dokumentach archiwalnych.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 210, k. 39–40, AUWR_UA_000_26_0_5_210_51663&view=single&p=44.

Il. 6. Zaświadczenie o mianowaniu Mścisława Wartenberga profesorem zwyczajnym filozofii (1920)

W czasie swojej kariery akademickiej we Lwowie był dwukrotnie dziekanem Wydziału Filozoficznego (1911/12, 1914/15)81 i jeden raz – prodziekanem (1912/13).

Był żonaty z Lucyną, miał jednego syna Jana (1908–?). Po śmierci męża wdowa po nim przekazała całą jego bibliotekę Uniwersytetowi Jana Kazimierza.

Wartenberg borykał się przez całe życie z problemami zdrowotnymi. Według zachowanych dokumentów chorował przewlekle na nieżyt oskrzeli, niedokrwistość (m.in. w roku 1907 i 1912) oraz rozstrój nerwowy. Wielokrotnie brał krótsze lub dłuższe urlopy (np. w 1923 urlop miesięczny) i często przebywał w sanatoriach82. W 1919 r. Wartenberg wyjechał do Krakowa w czasie walk polsko-ukraińskich o Lwów w obawie o bezpieczeństwo swoje i rodziny. W l iście do dziekana Wydziału Filozoficznego wyjaśniał gorzko, iż w jego dom uderzyły w czasie tych walk cztery granaty i że jego nerwy „dłużej w tym piekle wytrzymać nie mogły”83.

W roku 1933 Wartenberg przeszedł na emeryturę, a t rzy lata później otrzymał tytuł profesora honorowego Uniwersytetu Jana Kazimierza. Zmarł 13 k wietnia 1938 r. we Lwowie.

81 Pismo w sprawie funkcji dziekana Wydziału Filologicznego.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 210, k. 50, AUWR_UA_000_26_0_5_210_51663&view=single&p=56

82 W latach 1926/27 i 1930/31 był zwolniony z części zajęć „ze względu na potrzebę poratowania zdrowia”. Zachowało się zalecenie wyjazdu w 1924 r. do sanatorium w Truskawcu.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 210, k. 136, AUWR_UA_000_26_0_5_210_51663&view=single&p=143.

83 List M. Wartenberga do dziekana.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 210, k. 85–85a, AUWR_UA_000_26_0_5_210_51663&view=single&p=91.

Zajmował się przede wszystkim metafizyką (por. Przeniosło, Przeniosło 2019). Był realistą i t wierdził, że idealizm i fenomenalizm nie dadzą się utrzymać. Uważał, że metafizyka jest systemem zdań hipotetycznych, podobnie jak wszystkie nauki przyrodnicze. Celem rozważań metafizycznych jest według Wartenberga analiza pojęć i założeń badań szczegółowych, ustalanie „istoty zjawisk” na materiale dostarczonym przez inne nauki. Uważał, że wolność woli polega nie na poszczególnych czynach, lecz na kształtowaniu własnego charakteru. Był znawcą i k rytykiem filozofii Immanuela Kanta (1724–1804). Poza rozprawą doktorską (Leipzig 1899) i habilitacyjną (Leipzig 1900) opublikował m.in. monografię Obrona metafizyki. Krytyczny wstęp do metafizyki (Kraków 1902), a także przekład Uzasadnienia metafizyki moralności Immanuela Kanta (Lwów 1906).

Władysław Witwicki

Władysław Witwicki (właśc. Władysław Józef Sas Wasylkowicz) urodził się 30 k wietnia 1878 r. w Lubaczowie na Podkarpaciu. W 1896 r. ukończył lwowskie gimnazjum i rozpoczął studia na Uniwersytecie Lwowskim. Jego filozoficznym mistrzem był Twardowski, pod którego kierunkiem napisał w 1901 r. rozprawę doktorską zatytułowaną „Analiza psychologiczna ambicji”. Po doktoracie udał się w podróż naukową do Wiednia i Lipska. W 1904 r. otrzymał we Lwowie venia legendi na podstawie pracy „Analiza psychologiczna objawów woli”

Il. 7. List Władysława Witwickiego w sprawie rezygnacji z posady na Uniwersytecie Lwowskim (1919)

M imo obiecującego początku kariery Witwicki nie otrzymał nigdy katedry we Lwowie. Od roku 1904 do wybuchu I wojny światowej pracował w lwowskich gimnazjach, prowadząc zarazem wykłady jako docent prywatny na Uniwersytecie Lwowskim i Politechnice Lwowskiej. Był również członkiem komitetu redakcyjnego „Ruch Filozoficznego.

W drugiej dekadzie XX w. Witwicki przeżył pewien „kryzys” i wycofał się z działalności naukowej. Powrócił do niej w roku 1919, kiedy dzięki rekomendacji Twardowskiego został profesorem nadzwyczajnym psychologii na Uniwersytecie Warszawskim (UW).

Rok późnej został profesorem zwyczajnym. Przez wiele lat kierował Zakładem Psychologii Doświadczalnej (zalążkiem dzisiejszego Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego). Zmarł w Konstancinie 21 grudnia 1948 r.

W. Witwicki był wszechstronnym myślicielem, zarazem utalentowanym grafikiem i rzeźbiarzem. Jako psycholog jest przede wszystkim znany z koncepcji kratyzmu, zgodnie z k tórą poczucie i pragnienie mocy są jednym z głównych motywów ludzkich zachowań, a nasze uczuciowe relacje z innymi ludźmi determinowane są właśnie przez pewne komponenty naszej osobowości. W. Witwicki jest też autorem pierwszego w języku polskim podręcznika psychologii. Na styku psychologii i semiotyki leżą jego klasyfikacje znaków życia uczuciowego. W. Witwicki poddał też analizie pojęcie przekonania religijnego. Był zwolennikiem szerokiego pojęcia obserwacji (łączącego ekstraspekcję z introspekcją), co wynikało z jego nieprzychylnego nastawienia do psychologii opartej na źle obmyślanych testach i niedokładnie przygotowanych eksperymentach.

Nieprzemijającym wkładem W. Witwickiego do kultury ogólnej są jego przekłady niemal wszystkich dialogów Platona.

Najważniejsze prace W. Witwickiego poza rozprawą doktorską („Przegląd Filozoficzny” 1900) i habilitacyjną („Archiwum Naukowe” 1904) to: dwutomowa Psychologia (Lwów 1925–1927), O źródłach poznania życia uczuciowego (w: Księga Pamiątkowa Polskiego Towarzystwa Filozoficznego we Lwowie, Lwów 1931), Wiadomości o stylach (Lwów 1934), Rozmowa o jedności prawdy i dobra (Lwów 1936), La foi des éclairés (Paris 1938) oraz wydane pośmiertnie Pogadanki obyczajowe (Warszawa 1957) i Anatomia plastyczna (Warszawa 1960).

Jan Łukasiewicz

Jan Łukasiewicz urodził się we Lwowie w 1878 r. Zgodnie z ż yczeniem ojca uczył się w n iemieckojęzycznym gimnazjum, a następnie podjął studia na Uniwersytecie Lwowskim, początkowo na Wydziale Prawa. W czasie pierwszego roku studiów zaczął brać udział w posiedzeniach Kółka Filozoficznego, w k tórym główną rolę grał Twardowski. Za jego namową Łukasiewicz przeniósł się na Wydział Filozoficzny (por. Jadacki 1998a).

W 1902 r. obronił we Lwowie napisany pod kierunkiem Twardowskiego doktorat na podstawie pracy „Indukcja jako odwrócenie dedukcji”. Na stypendium podoktorskie wyjechal w 1905 r. do Berlina i Leuven. Przygotowywał tam m.in. rozprawę „Analiza i konstrukcja pojęcia przyczyny”, która stała się podstawą jego habilitacji na Uniwersytecie Lwowskim w roku 190684. Kolokwium habilitacyjne Łukasiewicza, w czasie którego kandydat odpowiadał „wyczerpująco i w sposób zupełnie zadowalający”85, odbyło się 26 czerwca 1906 r. Wykład habilitacyjny Łukasiewicza nosił tytuł „Empiryzm

84 Wniosek J. Łukasiewicza o habilitację oraz protokół z kolokwium habilitacyjnego.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1127, k. 1, AUWR_UA_000_26_0_5_1127_56786&view=single&p=2.

85 Protokół z kolokwium habilitacyjnego J. Łukasiewicza.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1127, k. 3 –4, AUWR_UA_000_26_0_5_1127_56786&view=single&p=3.

i racjonalizm”86. Od jesieni tego samego roku Łukasiewicz wykładał na Uniwersytecie Lwowskim jako docent prywatny. W roku 1908 otrzymał dzięki Fundacji Edukacyjnej im. Wiktora Osławskiego stypendium na wyjazd zagraniczny87. Odwiedził wtedy Graz, gdzie zetknął się z Alexiusem von Meinongiem, a także Paryż.

W g rudniu 1910 r. został sformułowany wniosek do ministerstwa o przyznanie Łukasiewiczowi tytułu profesora nadzwyczajnego, umotywowany jego dorobkiem dydaktycznym i naukowym88, a także faktem odejścia Rubczyńskiego do Krakowa. Ministerstwo przyznało Łukasiewiczowi ten tytuł w maju 1911 r.89 Nie uzyskał jednak we Lwowie stanowiska profesora, za co w Pamiętniku obwiniał Twardowskiego (Łukasiewicz 2013).

W roku 1914 wybuchła I wojna światowa. Lwów został początkowo zajęty przez Rosjan, a rok później powrócił do Austrii. Warszawa od sierpnia 1915 r. była w rękach Niemców, którzy zezwolili na utworzenie polskiego uniwersytetu. Latem 1915 r. do Lwowa dotarła propozycja, aby Łukasiewicz objął katedrę filozofii w Warszawie. Propozycję tę przedstawił Łukasiewiczowi Twardowski, a Łukasiewicz ją przyjął.

W otworzonym na nowo Uniwersytecie Warszawskim Łukasiewicz wykładał filozofię i logikę. W kolejnych latach pełnił funkcję dziekana Wydziału Filozoficznego (1916), a później prorektora (1917).

W latach 1918–1919 Łukasiewicz został powołany na stanowisko ministra w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w gabinecie Ignacego Paderewskiego. Po zakończeniu pracy w ministerstwie Łukasiewicz powrócił na uczelnię. W roku 1922/23 został rektorem Uniwersytetu Warszawskiego, a w kolejnym roku akademickim prorektorem tej uczelni.

W roku 1924 Łukasiewicz zamierzał opuścić uniwersytet i zająć się wyłącznie pracą naukową; otrzymał wtedy tytuł profesora honorowego UW. Plany Łukasiewicza pokrzyżował jednak kryzys finansowy, na skutek którego stracił w ciągu jednego roku niemal całe oszczędności i musiał wrócić do wykładów. W latach 1925–1929 wykładał logikę matematyczną jako profesor kontraktowy. W roku 1929, po ślubie z Reginą Barwińską, został znów profesorem zwyczajnym. W roku akademickim 1933/34 powtórnie wybrano go na rektora UW.

We wrześniu 1939 r. na skutek bombardowania Warszawy przez Luftwaffe spłonęło mieszkanie Łukasiewicza wraz z całym dobytkiem. Łukasiewiczowie zamieszkali

86 Pozostałe tematy: „Zadania i znaczenie teorii stosunków koniecznych”: „O rodzajach rozumowania”. Wykaz tematów wykładu próbnego (tj. habilitacyjnego) znajduje się w materiałach archiwalnych. DALO, z. 26, op. 5, spr. 1127, k. 15, AUWR_UA_000_26_0_5_1127_56786&view=single&p=15

87 Łukasiewicz informował o tym dziekanat w piśmie z 28 października 1908 r.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1127, k. 25, AUWR_UA_000_26_0_5_1127_56786&view=single&p=23

88 Wykaz wykładów J. Łukasiewicza.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1127, k. 49, AUWR_UA_000_26_0_5_1127_56786&view=single&p=46

89 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1127, k. 29, AUWR_UA_000_26_0_5_1127_56786&view=single&p=26.

tymczasowo w tzw. domu dla profesorów. Uniwersytet został zamknięty, a Łukasiewicz podjął pracę jako urzędnik, jednocześnie uczestnicząc w tajnym nauczaniu.

W lipcu 1944 r. Łukasiewicz, w obawie przed zbliżającą się Armią Czerwoną, wyjechał z Warszawy na Zachód. Zamierzał udać się przez Niemcy do Szwajcarii, jednak z powodu nagłego zamknięcia granicy niemiecko-szwajcarskiej musiał zatrzymać się w Niemczech. Zaopiekował się tam nim logik Heinrich Scholz (1884–1956), z k tórym się przyjaźnił. Po wielu dramatycznych przejściach – m.in. przeżył bombardowanie przez aliantów Münster – Łukasiewicz ostatecznie osiadł w Dublinie, gdzie otrzymał katedrę logiki matematycznej, pracował twórczo i wykładał do 1953 r., kiedy przeszedł na emeryturę. Przez władze PRL-u został „ukarany” skreśleniem z listy członków Polskiej Akademii Umiejętności.

Zmarł w Dublinie 13 lutego 1957 r.

Łukasiewicz zaczynał jako filozof, jednak był przede wszystkim logikiem matematycznym – jednym z najwybitniejszych w X X wieku. Jego największym osiągnięciem w tej dziedzinie jest stworzenie pierwszej logiki nieklasycznej – trójwartościowego rachunku zdań, który był zarazem wyrazem jego indeterministycznych intuicji metafizycznych. Był też pionierem metalogiki, a w szczególności badał niesprzeczność, niezależność i pełność aksjomatyki rachunku zdań. Innym logicznym wynalazkiem Łukasiewicza była notacja beznawiasowa, która znalazła później zastosowanie w językach programowania. Łukasiewicz zapoczątkował również nowy paradygmat historii logiki, tj. postulował, aby badać dawne systemy logiczne z perspektywy logiki współczesnej interpretatorowi i z użyciem nowoczesnych narzędzi formalnych. W ten sposób interpretował m.in. sylogistykę Arystotelesa i logikę stoików. Zaproponował też program logicyzacji filozofii, czyli aksjomatyzacji teorii filozoficznych. Wiele wyników Łukasiewicza należy do metodologii: przeprowadził oryginalną rekonstrukcję pojęcia analizy, zaproponował przejrzystą klasyfikację rozumowań, wykazał nieusuwalność pierwiastków twórczych z nauki i u zasadnił pogląd, że logika matematyczna jest neutralna metafizycznie.

Podstawowe dzieła Łukasiewicza – poza doktoratem („Przegląd Filozoficzny” 1903) i habilitacją („Przegląd Filozoficzny” 1906) – to: O za sadzie sprzeczności u Arystotelesa. Studium krytyczne (Kraków 1910), Die logischen Grundlagen der Wahrscheinlichkeitsrechnung (Kraków 1913), Elementy logiki matematycznej (Warszawa 1929) i Aristotle’s Syllogistic from the Standpoint of Modern Formal Logic (Oxford 1951). Wiele swoich najistotniejszych wyników zawarł w artykułach publikowanych w czasopismach naukowych; zostały one po śmierci zebrane w tomach Z zagadnień logiki i filozofii (Warszawa 1961) oraz Logika i metafizyka. Miscellanea (Warszawa 1998).

na Uniwersytecie Lwowskim do 1939 r.

Leon Chwistek

Leon Chwistek urodził się 13 czerwca 1884 r. w K rakowie jako syn Bronisława Chwistka, lekarza, i Emilii Chwistek (z d. Majewska). Dzieciństwo spędził w Zakopanem, gdzie zaprzyjaźnił się ze Stanisławem Witkiewiczem (1885–1939), ekscentrycznym artystą i filozofem, Bronisławem Malinowskim (1884–1942), antropologiem, oraz z Karolem Szymanowskim (1882–1937), kompozytorem. Studia filozoficzne odbył na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie był słuchaczem m.in. Stefana Pawlickiego. W latach 1905–1914 wiele podróżował po Europie Zachodniej. W czasie tych podróżny zetknął się m.in. z Davidem Hilbertem (1862–1943) i słuchał wykładów Henriego Poincarégo (1854–1912). Doktoryzował się w roku 1906 u Pawlickiego na podstawie pracy „O aksjomatach”. Podstawą habilitacji, którą uzyskał na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1928 r., była rozprawa „The Theory of Constructive Types”.

Il. 8. Okładka niemieckiego czasopisma matematycznego „Mathematische Zeitschrift”, w którym zamieszczono artykuł Leona Chwistka Neue Grundlagen der Logik und Mathematik (1929)

Niezależnie od studiów filozoficznych kształcił się w zakresie malarstwa w k rakowskiej Akademii Sztuk Pięknych (u Józefa Mehoffera) oraz w paryskiej Académie de la Grande Chaumière; był praktykiem i teoretykiem formizmu (a dokładniej jego odmiany: strefizmu) (por. Estreicher 1971; Jadacki 1998b).

W latach 1909–1927 Chwistek był nauczycielem matematyki w Gimnazjum im. Króla Jana III Sobieskiego w K rakowie. W latach 1930–1939 kierował Katedrą Logiki Matematycznej UJK.

Po zajęciu Lwowa przez Rosjan kontynuował wykłady (z analizy matematycznej) do 1941 r. na Lwowskim Państwowym Uniwersytecie im. Iwana Franki (LNUIF).

W czasie I wojny światowej walczył w I Brygadzie Legionów Polskich. W czasie II wojny światowej, po 1941 r., opuścił Lwów i ud ał się najpierw do Tbilisi, a potem do Moskwy, gdzie został członkiem Krajowej Rady Narodowej. Stracił niemal wszystkich swoich współpracowników zamordowanych bądź przez NKWD, jak Władysław Hetper (1909–1940) czy Jan Skarżeński (1907–1941), bądź przez Gestapo, jak Jan Herzberg (1909–1941)90 czy Józef Pepis (1910–1941)91

90 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 470, AUWR_UA_001_P_119_0_1_470_66558

91 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 145, AUWR_UA_001_P_119_0_1_145_53835.

Zainteresowania filozoficzne Chwistka koncentrowały się na logice, ontologii i estetyce. W logice zaproponował pewną wersję uproszczonej teorii typów (wolną od antynomii semantycznych) oraz tzw. system metamatematyki racjonalnej (z pojęciem zawierania się wyrażeń w sobie jako pojęciem pierwotnym). W ontologii opowiedział się za pewną wersją pluralizmu, dopuszczającego cztery „wizje” rzeczywistości: naturalną (rzeczywistość rzeczy), radykalną (rzeczywistość wrażeń), fizykalną (rzeczywistość ciał) i wizyjną (rzeczywistość wyobrażeń). W sztuce (dokładniej: w plastyce) rzeczywistościom tym przyporządkował odpowiednio: prymitywizm, impresjonizm, realizm i futuryzm.

Do najważniejszych prac Chwistka – poza rozprawą habilitacyjną („Rocznik Polskiego Towarzystwa Matematycznego” 1923–1924) – należą: Trzy odczyty odnoszące się do pojęcia istnienia („Przegląd Filozoficzny” 1917), Wielość rzeczywistości (Kraków 1921), Zagadnienia kultury duchowej w Polsce (Warszawa 1933) i Granice nauki (Lwów 1935).

Po II wojnie światowej niektóre prace Chwistka wydano w tomach: Wielość rzeczywistości w sztuce i inne szkice literackie (Warszawa 1960) oraz Pisma filozoficzne i logiczne, t. 1–2 (Warszawa 1961–1963).

Tadeusz Czeżowski

Tadeusz Czeżowski (Tadeusz Hipolit Czeżowski herbu Jastrzębiec) urodził się w Wiedniu 26 l ipca 1889 r. jako syn Jana Czeżowskiego oraz Heleny Czeżowskiej (z d. Kuschée). W 1907 r. ukończył Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie i rozpoczął studia na Uniwersytecie Lwowskim. Jego profesorem filozofii był Twardowski; uczęszczał także na wykłady M. Wartenberga, W. Witwickiego i J Łukasiewicza. W 1912 r. zdał egzaminy nauczycielskie, a dwa lata później otrzymał doktorat na podstawie napisanej pod kierunkiem Twardowskiego pracy „Teoria klas”.

Il. 9. Pierwsze wydanie Teorii klas Tadeusza Czyżewskiego (Lwów 1918)

Był to doktorat wyróżniony sub auspiciis imperatoris, który udało się uzyskać również Łukasiewiczowi i Bronisławowi Bandrowskiemu (1879–1914).

Il. 10. Odpis dyplomu doktorskiego Tadeusza Czyżewskiego (obrona 1914)

Następnie rozpoczął pracę jako nauczyciel gimnazjalny. Po wybuchu I wojny światowej wraz z Twardowskim znalazł się w Wiedniu. W czasie wojennego rektoratu Twardowskiego początkowo pomagał mu w organizacji pomocy dla studentów uchodźców w Wiedniu, a po powrocie do Lwowa, kiedy Twardowski kontynuował swój rektorat we Lwowie, Czeżowski był zastępcą kierownika kancelarii uniwersyteckiej92

W latach 1918–1922 pracował jako urzędnik w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, z przerwą na przełomie 1919 i 1920 r., kiedy został oddelegowany do Wilna, aby stworzyć administrację wskrzeszonego uniwersytetu. W 1920 r wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej, za co został odznaczony Krzyżem Walecznych. Tego samego roku habilitował się we Lwowie na podstawie rozprawy „Zmienne i fu nkcje”93. W opisie dorobku Czeżowskiego (przypuszczalnie pióra Twardowskiego) znajduje się ustęp znakomicie oddający styl habilitanta94.

Po trzyletniej docenturze prywatnej na Uniwersytecie Jana Kazimierza95 objął w roku 1923 profesurę nadzwyczajną na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie (USB). W uczelni tej pełnił też funkcje prorektora (1933–1935), dziekana Wydziału Humanistycznego (1935–1937) i prodziekana (1938). W 1927 r. założył Wileńskie Towarzystwo Filozoficzne.

92 List K. Twardowskiego w sprawie przedłużenia urlopu T. Czeżowskiego.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2055, k. 30, AUWR_UA_000_26_0_5_2055_62788&view=single&p=32.

93 Dokumenty habilitacyjne T. Czeżowskiego.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2055, k. 2–16a, AUWR_UA_000_26_0_5_2055_62788&view=single&p=3.

94 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2055, k. 9 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_2055_62788&view=single&p=11

95 W dokumentach archiwalnych znalazło się pismo Czeżowskiego do dziekana Wydziału Filozoficznego w sprawie odwołania wykładów w związku z pracą w ministerstwie.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2055, k. 1, AUWR_UA_000_26_0_5_2055_62788&view=single&p=2.

15 grudnia 1939 r., po zajęciu Wilna przez Sowietów i przekazaniu miasta Litwinom, Uniwersytet Stefana Batorego został zamknięty. Czeżowski kontynuował pracę na uniwersytecie podziemnym, organizował również tajne posiedzenia Towarzystwa Filozoficznego. W Wilnie aktywnie włączył się w pomoc Żydom: w swoim wileńskim domu i w majątku żony ukrywał nauczycieli pochodzenia żydowskiego, pomagał też przemycać żywność do getta. Za tę działalność został wraz z żoną i córką nagrodzony medalem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata, wręczonym w 1963 r. w Izraelu.

W połowie września 1943 r. został aresztowany przez policję litewską razem ze stoma innymi mieszkańcami Wilna w z wiązku z r zekomym zamordowaniem przez

Polaków policjanta litewskiego; na szczęście sprawa się wyjaśniła i Czeżowski został zwolniony z aresztu. Był jeszcze raz aresztowany – tym razem przez NKWD w czerwcu 1945 r. – ale po tygodniu wypuszczono go na wolność.

Po wojnie Czeżowski został przesiedlony do Torunia, gdzie uczestniczył w organizacji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Otrzymał tam Katedrę Filozofii, którą w 1951 r. przemianowano na Katedrę Logiki, i k ierował nią do przejścia na emeryturę w 1960 r. W 1979 r. otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

W Toruniu Czeżowski starał się kontynuować lwowskie inicjatywy Twardowskiego. W 1946 r. zaangażował się w powołanie oddziału PTF w Toruniu. W 1948 r. wznowił wydawanie „Ruchu Filozoficznego” i do śmierci był jego redaktorem. Był również głównym inicjatorem wydania dzieł zebranych Twardowskiego. Pozostawił po sobie Wspomnienia (Czeżowski 1977).

Zmarł 28 lutego 1981 r. w Toruniu.

Czeżowski uważany jest – nie bez słuszności – za jednego z najwierniejszych uczniów Twardowskiego, mistrza subtelnych analiz filozoficznych. W metodologii zrekonstruował metodę opisu analitycznego oraz modyfikację klasyfikacji rozumowań. Z u życiem aparatury logicznej eksplikował klasyczne pojęcia metafizyczne. Bronił tezy, zgodnie z k tórą wartości są sposobami istnienia przedmiotów (a n ie na przykład ich własnościami). W metaetyce rozróżniał systemy dedukcyjne oraz indukcyjne, przy czym opowiadał się za indukcyjnym sposobem konstruowania systemów moralnych.

Najważniejsze prace – poza rozprawą doktorską (Lwów 1918) i habilitacyjną („Przegląd Filozoficzny” 1920) – to: monografia Jak powstało zagadnienie przyczynowości (Wilno 1933), miniatury filozoficzne zebrane w tomach Odczyty filozoficzne (Toruń 1958) i Filozofia na rozdrożu (Warszawa 1965) oraz podręczniki Propedeutyka filozofii (Lwów 1938), O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach (Toruń 1948) i Logika (Warszawa 1949).

Kazimierz Ajdukiewicz

Kazimierz Ajdukiewicz urodził się w Tarnopolu 12 g rudnia 1890 r. jako syn Bronisława Ajdukiewicza (urzędnika państwowego) oraz Magdaleny Ajdukiewicz

(z d. Gärtner). Do szkoły powszechnej uczęszczał w K rakowie, a do gimnazjum we Lwowie (Gimnazjum im. Franciszka Józefa). W 1908 r. zdał maturę i rozpoczął studia filozoficzne na Uniwersytecie Lwowskim, gdzie jego nauczycielami byli filozofowie Twardowski, Wartenberg i Łukasiewicz, a t akże matematyk Wacław Sierpiński (1882–1969)96 i fizyk Marian Smoluchowski.

Stopień doktora otrzymał w 1912 r. na podstawie przygotowanej pod kierunkiem

Twardowskiego rozprawy O stosunku aprioryzmu przestrzeni u Kanta do kwestii genezy wyobrażenia przestrzeni. Rok później odbył podróż naukową do Getyngi, gdzie zetknął się z fenomenologiem Edmundem Husserlem (1859–1938) i m atematykiem Davidem Hilbertem.

W czasie I wojny światowej był żołnierzem armii austriackiej na froncie austriacko-włoskim. Za uratowanie żołnierzy ze schronu po ataku gazem bojowym został odznaczony Srebrnym Medalem Waleczności. Od października 1918 r. służył w Wojsku Polskim, najpierw jako dowódca baterii, a następnie pociągu pancernego. Walczył m.in. w okolicach Lwowa w 1919 r. W 1920 r. jako ochotnik wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej, a swoją karierę wojskową zakończył jako kapitan artylerii. Poślubił córkę Kazimierza Twardowskiego Marię, z wykształcenia filologa klasycznego. Mieli dwóję dzieci.

W latach 1919–1925 był nauczycielem gimnazjalnym we Lwowie. Po uzyskaniu habilitacji na Uniwersytecie Warszawskim (1921) na podstawie rozprawy „Z metodologii nauk dedukcyjnych”97 prowadził jako docent prywatny wykłady na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie98, a także w ramach Wyższych Kursów Ziemiańskich i Seminarium Pedagogicznego.

W czasie gdy Ajdukiewicz prowadził wykłady zlecone99, Twardowski starał się o stworzenie dla niego katedry we Lwowie. Zabiegi te początkowo się nie powiodły, m.in. z powodu sprzeciwu Wartenberga. W z wiązku z t ym w roku 1926 Ajdukiewicz skorzystał z okazji objęcia nadzwyczajnej katedry filozofii w Warszawie. Pobyt w Warszawie był dla niego cenny pod względem naukowym i dydaktycznym, jednakże nie czuł się tu dobrze.

96 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1723, AUWR_UA_000_26_0_5_1723_70575

97 Zawiadomienie o habilitacji podpisane przez W. Sierpińskiego.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 8, k. 1, AUWR_UA_000_26_0_5_8_48221&view=single&p=3.

98 Podanie o przeniesienie venia legendi Ajdukiewicza do Lwowa (jak również kilka innych dokumentów związanych z Ajdukiewiczem znajduje się w teczce Mieczysława Kreutza).

DALO, z. 26, op. 5, spr. 968, k. 6, AUWR_UA_000_26_0_5_968_68868&view=single&p=7 Pismo w sprawie powierzenia Ajdukiewiczowi wykładów (w 1922 r.), które miały być opłacane z funduszy na III Katedrę Filozofii.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 8, k. 9, AUWR_UA_000_26_0_5_8_48221&view=single&p=11.

99 Jak wynika z dokumentów, m.in. listu dziekana Wydziału Filozoficznego do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w sprawie powierzenia wykładów Ajdukiewiczowi i Ingardenowi, cieszyły się one dużą popularnością.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 8, k. 24, AUWR_UA_000_26_0_5_8_48221&view=single&p=26.

Il. 11. Przyznanie Kazimierzowi Ajdukiewiczowi venia legendi z filozofii na Uniwersytecie Warszawskim (1921)

O statecznie Twardowskiemu udało się uzyskać dla Ajdukiewicza katedrę we Lwowie100. W 1928 r. został więc Ajdukiewicz profesorem nadzwyczajnym, a dopiero w 1934 profesorem zwyczajnym we Lwowie101. Starania Wydziału Humanistycznego o „uzwyczajnienie” Ajdukiewicza były intensywne –między 1928 a 1934 r. wystosowano w tej sprawie kilka pism do ministerstwa. Po przejściu Twardowskiego na emeryturę udało się doprowadzić do „przeniesienia” Ajdukiewicza na katedrę „po Twardowskim”; Twardowski odczuwał bowiem jako osobistą porażkę, że katedrę po nim miał objąć Ingarden – ostatecznie jednak Ingarden objął katedrę „po Wartenbergu” (Twardowski 1997: 188).

Lata 30. XX w. były dla Ajdukiewicza najbardziej naukowo płodnym okresem jego życia (por. Gan-Krzywoszyńska, Leśniewski 2016). Ukazały się w tym czasie jego najważniejsze prace naukowe i podręczniki. Kontynuował dzieło swego mistrza i teścia, zaczęła się także układać współpraca z Ingardenem, m.in. przy redakcji „Studia Philosophica”. Po śmierci Twardowskiego w 1938 r. Ajdukiewicz został przewodniczącym PTF we Lwowie.

Ten twórczy okres zakończył się gwałtownie wraz z wybuchem II wojny światowej. Kiedy Uniwersytet Jana Kazimierza przestał istnieć, Ajdukiewicz uczestniczył w tajnym nauczaniu. Ponadto w roku akademickim 1940/41 wykładał psychologię w Lwowskim Państwowym Instytucie Medycznym, a w roku 1944/45 wykładał fizykę na LNUIF. Objął też posadę księgowego w rzeźni miejskiej.

Po zakończeniu wojny, gdy Lwów znalazł się poza granicami Polski, Ajdukiewicz wyjechał początkowo do Krakowa. Wkrótce otrzymał Katedrę Teorii i Metodologii Nauk (później przemianowaną na Katedrę Logiki) na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza (UAM) w Poznaniu. Pracował tam przez dziewięć lat, starając się wznowić przerwane przez wojnę badania w zakresie logiki i metodologii nauk; zyskał też grono utalentowanych uczniów. W latach 1948–1952 był rektorem UAM. Organizował w t ym czasie ogólnopolskie konferencje logiczne w Osiecznej.

100 Wartenberg zawiadomił Ajdukiewicza telegraficznie o możliwości uzyskania katedry we Lwowie.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 8, k. 34, AUWR_UA_000_26_0_5_8_48221&view=single&p=36.

101 W sprawie podtrzymania wniosku o profesurę zwyczajną w 1928 r.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 8, k. 74, AUWR_UA_000_26_0_5_8_48221&view=single&p=77.

W roku 1954 przeniósł się do Warszawy, gdzie wykładał logikę, a w latach 1957–1961 był kierownikiem

Katedry Logiki II Wydziału Filozoficznego UW, a także pracownikiem Zakładu Logiki Instytutu Filozofii i Socjologii PAN. Był członkiem korespondentem PAU (od 1947) i członkiem rzeczywistym PAN (od 1952). W 1953 założył pismo „Studia Logica”, cenione i w ydawane do dziś. Był doktorem honoris causa Uniwersytetu w Clermont-Ferrand (1962) i Uniwersytetu

Adama Mickiewicza w Poznaniu (dyplom nie został wręczony z powodu śmierci Ajdukiewicza). W roku 1961 przeszedł na emeryturę. Zmarł zaledwie dwa lata później, 12 kwietnia 1963 r., w Warszawie.

Ajdukiewicz był jednym z najwszechstronniejszych i najwybitniejszych filozofów lwowskich. Jest m.in. autorem oryginalnej koncepcji znaczenia, opartej na pojęciu dyrektywy znaczeniowej, i (porzuconej później) koncepcji radykalnego konwencjonalizmu, zgodnie z którą nasz obraz świata zależy od wyboru aparatury pojęciowej, tj. zestawu pojęć, za pomocą których dokonujemy opisu rzeczywistości. Rozwinięta przez Ajdukiewicza gramatyka kategorialna to teoria struktury wyrażeń charakteryzowanej przez przyporządkowanie ich członom odpowiedniej kategorii semantycznej i miejsca syntaktycznego. Był, podobnie jak Łukasiewicz, zwolennikiem stosowania metod logicznych w filozofii. Przeprowadził wiele takich wstępnych filozoficznych analiz i parafraz.

Liczne są również jego wyniki w d ziedzinie metodologii i semiotyki logicznej (np. koncepcja pytań i odpowiedzi, rozumowań, definicji). Jest autorem znakomitych podręczników filozofii i logiki.

Najważniejsze prace – poza rozprawą habilitacyjną (Lwów 1921) – to: O z naczeniu wyrażeń (w: Księga Pamiątkowa Polskiego Towarzystwa Filozoficznego we Lwowie, Lwów 1931) oraz podręczniki: Główne kierunki filozofii (Lwów 1923), Główne zasady metodologii nauk i logiki formalnej (Warszawa 1928), Logiczne podstawy nauczania (1934), Zagadnienia i k ierunki filozofii (1948), Zarys logiki (1953), Logika pragmatyczna (1965). Bogaty wybór jego artykułów ukazał się w dwóch tomach Języka i poznania (Warszawa 1960–1965); znalazły się tam m.in. cztery artykuły: Język i z naczenie, Obraz świata i a paratura pojęciowa, Naukowa perspektywa świata oraz O spójności syntaktycznej, które opublikowane po niemiecku w „ Erkenntnis” wywarły niemały wpływ na ówczesną filozofię analityczną, przede wszystkim na przedstawicieli Koła Wiedeńskiego.

Il. 12. Kazimierz Ajdukiewicz

Roman Ingarden

Roman Ingarden urodził się 5 lutego 1893 r. w K rakowie jako syn Romana Ingardena (inżyniera) i Witosławy Ingarden (z d. Radwańska), nauczycielki. W 1911 r. zdał maturę w Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie, a dwa lata wcześniej ukończył klasę skrzypiec w Konserwatorium Polskiego Towarzystwa Muzycznego. Podjął następnie studia filozoficzne na Uniwersytecie Lwowskim, uczęszczał także na wykłady z matematyki i nauk przyrodniczych. Po roku, rozczarowany zbyt elementarnym poziomem lwowskich studiów, za radą Twardowskiego udał się do Getyngi. Zetknął się tam z Adolfem Reinachem (1883–1917) i Davidem Hilbertem, a przede wszystkim z Edmundem Husserlem, którego fenomenologia okazała się kierunkiem filozofii, jakiej poszukiwał. W roku akademickim 1914/15 Ingarden przebywał w Wiedniu, a w roku akademickim 1916/17 studiował na uniwersytecie we Fryburgu Bryzgowijskim (niem. Albert-Ludwigs-Universität Freiburg), gdzie w 1918 r. obronił pracę doktorską Intuition und Intellekt bei Henri Bergson. Darstellung und Versuch einer Kritik napisaną pod kierunkiem Husserla.

Po doktoracie pracował krótko jako nauczyciel prywatny, następnie został nauczycielem gimnazjalnym w Lublinie, potem w Warszawie, w końcu w Toruniu.

W 1919 r. ożenił się z Marią Pol, z k tórą miał trzech synów. Habilitował się na Uniwersytecie Lwowskim na podstawie rozprawy O pytaniach esencjalnych, która ukazała się w języku niemieckim102. W całym procesie habilitacyjnym istotną rolę odegrał Twardowski, którego stosunki z Ingardenem były jednak długo napięte103

Ingarden zaczął prowadzić wykłady jako docent prywatny, pracował nadal jako nauczyciel gimnazjalny, starając się jednocześnie o uzyskanie katedry. W latach 1927–1928 przebywał ponownie we Fryburgu Bryzgowijskim.

Katedrę filozofii we Lwowie udało mu się uzyskać dopiero w 1933 r., a cztery lata później otrzymał profesurę zwyczajną104. Wówczas nareszcie mógł poświęcić się w pełni pracy naukowej i dydaktycznej, a perspektywy filozofii lwowskiej były bardzo obiecujące, jako że za jej sterami znalazł się Ajdukiewicz. Niestety, tę dobrą passę przerwał wybuch II wojny światowej.

102 Zawiadomienie o habilitacji i obszerne sprawozdanie z kolokwium habilitacyjnego znajdują się w dokumentach archiwalnych.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 768, k. 223a–232, AUWR_UA_000_26_0_5_768_51598&view=single&p=231 103 Mimo osobistych animozji obaj cenili się wzajemnie pod względem naukowym, Kiedy w roku 1938 Ingarden przygotowywał się do wyjazdu na Międzynarodowy Zjazd Towarzystwa Brentanowskiego, otrzymawszy na ten cel „urzędowe” dofinansowanie, ostatecznie z wyjazdu zrezygnował, a wśród powodów podał, że przygotowuje przemówienie w związku ze śmiercią Twardowskiego.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 768, k. 272, AUWR_UA_000_26_0_5_768_51598&view=single&p=280. 104 W materiałach archiwalnych znajduje się opinia o R. Ingardenie w związku z profesurą zwyczajną.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 768, k. 248–258, AUWR_UA_000_26_0_5_768_51598&view=single&p=256.

Il. 13. Odpis dyplomu doktorskiego Romana Ingardena (1931)

Lata wojenne Ingarden spędził we Lwowie, gdzie kolejno był profesorem w Katedrze Germanistyki LNUIF105 oraz nauczycielem matematyki w Państwowej Technicznej Szkole Zawodowej. Brał też udział w t ajnym nauczaniu. Okres od czerwca 1944 do lutego 1945 r. spędził w Pieskowej Skale, w końcu trafił do Krakowa, gdzie otrzymał propozycję objęcia katedry filozofii (początkowo jako tzw. profesor zagraniczny). Profesorem zwyczajnym UJ został w 1946 r.

Już po kilku latach, podobnie jak m.in. Twardowski, Ajdukiewicz, Tatarkiewicz, Dąmbska, Maria Ossowska (1896–1974) i Stanisław Ossowski (1897–1963), stał się obiektem ataków ideologicznych ze strony władz komunistycznych. W 1950 r. został odsunięty od pracy naukowej i dydaktycznej. Do pracy na Uniwersytecie Jagiellońskim powrócił po odwilży politycznej w 1956 r., kiedy otrzymał najpierw Katedrę Logiki, a następnie Katedrę Filozofii. W t ym czasie drugą Katedrę Filozofii otrzymała na UJ Izydora Dąmbska, uczennica Twardowskiego ze Lwowa.

Ingarden przeszedł na emeryturę w 1963 r., pozostał jednak aktywny jako filozof: pracował naukowo i brał udział w kongresach naukowych. Był członkiem czynnym PAU (od 1945) i PAN (od 1958). Od 1961 r. kierował Sekcją Estetyki PTF. Zmarł nagle, w pełnił sił twórczych, 14 czerwca 1970 r.

Ingarden był, obok Ajdukiewicza, najwszechstronniejszym filozofem polskim XX w. (por. Brożek, Jadacki, red., 2022). W dziedzinie ontologii wyodrębnił m.in. tzw. momenty bytowe (przede wszystkim samodzielność, pierwotność, niezależność oraz samoistność –i ich przeciwieństwa) i za ich pomocą starał się określić różne sposoby istnienia (istnienie absolutne, idealne, realne oraz czysto intencjonalne). Szczególną uwagę poświęcił analizie

105 W materiałach archiwalnych zachowała się karta ewidencyjna R. Ingardena z grudnia 1939 r. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 73, k. 20–21, AUWR_UA_001_P_119_0_1_73_53863&view=single&p=29.

struktury przedmiotów czysto intencjonalnych, do których zaliczał dzieła sztuki. W dziedzinie epistemologii cenna jest jego drobiazgowa krytyka różnych sposobów poznawania (i uzasadniania przekonań), zwłaszcza zaś złudzeń poznawczych. Krytyka ta prowadziła do postulatu „unikania przedwczesnych rozstrzygnięć” w filozofii i nauce; za takie przedwczesne (bezzasadne) rozstrzygnięcie uważał np. stanowisko idealistyczne w sporze o istnienie świata. W dziedzinie etyki był stanowczym przeciwnikiem relatywizmu i sceptycyzmu. W dziedzinie estetyki opracował m.in. wielowarstwową koncepcję dzieła sztuki oraz opartą na niej koncepcję wartości estetycznej i przeżycia estetycznego. Spośród tradycyjnych dyscyplin filozoficznych nie uprawiał jedynie logiki formalnej, ale miał sprecyzowane poglądy na temat filozofii logiki i filozofii języka; sprzeciwiał się m.in. uproszczeniom dokonywanym w tym zakresie przez neopozytywistów.

Najważniejsze prace Ingardena zostały zebrane w Dziełach filozoficznych, w ramach których opublikowane zostały tomy: Studia z e stetyki, t. 1 (Warszawa 1957), t. 2 (Warszawa 1958) i t. 3 (Warszawa 1970), O dziele literackim (Warszawa 1960), Spór o istnienie świata, t. 1 (Warszawa 1960), t. 2 (Warszawa 1961), t. 3 (Warszawa 1981), Z badań nad filozofią współczesną (Warszawa 1963), U podstaw teorii poznania (Warszawa 1971), Wstęp do fenomenologii Husserla (Warszawa 1974), O poznawaniu dzieła literackiego (Warszawa 1976), Wykłady i dyskusje z e stetyki (Warszawa 1981), Wykłady z etyki (Warszawa 1989) oraz Studia z teorii poznania (Warszawa 1995).

Mieczysław Kreutz

Il. 14. Mieczysław Kreutz (1934)

M ieczysław Kreutz106 urodził się 31 g rudnia 1893 r. we Lwowie jako syn Wilhelma Kreutza i Marii Kreutz (z d. Lewicka). Maturę otrzymał w VII Gimnazjum we Lwowie. W latach 1911–1914 studiował na Uniwersytecie Lwowskim pod kierunkiem Twardowskiego, Wartenberga i Łukasiewicza. W roku 1914 zdał egzaminy wstępne z filozofii i pedagogiki, był aktywny w Kółku Filozoficznym Czytelni Akademickiej. W 1914 r. wstąpił do armii austriackiej, w której służył do listopada 1918, walcząc głównie na froncie austriacko-włoskim. 22 listopada 1918 r. wstąpił do armii polskiej, walczył w obronie Lwowa, a n astępnie

106 Por. życiorys M. Kreutza dołączony do dokumentów związanych z zatrudnieniem na stanowisko asystenta.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 968, k. 1, AUWR_UA_000_26_0_5_968_68868&view=single&p=2. Zob. życiorys M. Kreutza dołączony do dokumentów związanych z profesurą zwyczajną.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 968, k. 548–549, AUWR_UA_000_26_0_5_968_68868&view=single&p=532.

w wojnie polsko-bolszewickiej; służbę wojskową ukończył w randze kapitana artylerii i został odznaczony Krzyżem Walecznych. W roku 1920 dokończył studia uniwersyteckie. W roku 1922 ożenił się z Wiktorią Śliwińską, z którą miał córkę Teresę (ur. 30 lipca 1929).

W latach 1920–1925 był asystentem w Zakładzie Psychologii UJK. Doktorat uzyskał w 1924 r. na podstawie pracy „O złożoności pragnień”. Jego promotorem był Twardowski.

Il. 15. Odpis dyplomu doktorskiego Mieczysława Kreutza (1924)

Jeszcze w roku akademickim 1922/23 prowadził ćwiczenia, a po uzyskaniu doktoratu również wykłady z psychologii eksperymentalnej. W roku 1925 odbył podróż naukową do Niemiec i Francji107. W latach 1924–1935 miał posadę nauczyciela gimnazjalnego w VI, a następnie w III Gimnazjum we Lwowie.

Habilitację otrzymał w 1928 r. na podstawie pracy „Zmienność rezultatów testów”108. Następnie – jako docent prywatny – został zatrudniony na Uniwersytecie Lwowskim jako zastępca profesora (1928), a następnie jako profesor nadzwyczajny (1934). 14 lutego 1939 r. wystąpiono z wnioskiem o profesurę zwyczajną dla Kreutza109, który jednak najprawdopodobniej nie został zatwierdzony z powodu wybuchu wojny. Kreutz był też zastępcą kierownika Zakładu Psychologii UJK, a następnie jego kierownikiem. W czasie II wojny światowej przebywał we Lwowie110, gdzie pracował m.in. w polskiej szkole dla pielęgniarek. Był też karmicielem wszy w Instytucie Badań nad Tyfusem

107 Sprawozdanie M. Kreutza z wyjazdu zagranicznego.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 968, k. 101, AUWR_UA_000_26_0_5_968_68868&view=single&p=95

108 Kolokwium odbyło się 10 grudnia 1927 r., a habilitację zatwierdzono 16 stycznia 1928. Dokumenty habilitacyjne znajdują się w archiwum.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 968, k. 152–171, AUWR_UA_000_26_0_5_968_68868&view=single&p=144.

109 Dokumenty związane z profesurą zwyczajną M. Kreutza.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 968, k. 541–547, AUWR_UA_000_26_0_5_968_68868&view=single&p=525.

110 W dokumentach archiwalnych zachowały się karty ewidencyjne M. Kreutza z lat 1939–1940.

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 93, k. 64–71, AUWR_UA_001_P_119_0_1_93_66682&view=single&p=70.

prowadzonym przez Rudolfa Weigla (1883–1957)111. W 1946 r. otrzymał Katedrę Psychologii na Uniwersytecie Wrocławskim i stanowisko profesora zwyczajnego. W 1953

przeniósł się na Uniwersytet Warszawski, gdzie do przejścia na emeryturę w 1964 r. kierował Katedrą Psychologii Eksperymentalnej. Zmarł 14 października 1971 r. w Warszawie.

Główny dorobek Kreutza należy do metodologii psychologii i epistemologii. Opowiadał się w nim przeciw deprecjacji metafizyki, redukcjonizmowi behawioralnemu oraz za rehabilitacją klasycznych zadań psychologii i t radycyjnej metody introspekcyjnej uzupełnionej metodą badań testowych. Opracował metodę opartą na tzw. introspekcji eksperymentalnej. Przy okazji metodologicznej refleksji nad metodą testową dokonał wielu szczegółowych analiz pojęciowych, m.in. analizy pojęcia rozumienia. Doświadczenia z zakresu relacji uczeń–mistrz (w jego wypadku tym mistrzem był Twardowski), uzupełnione własną praktyką dydaktyczną, wykorzystał w f undamentalnych pracach poświęconych idealnej osobowości nauczyciela i w ychowawcy, w k tórych propagował ideały pedagogiczne SLW.

Najważniejsze jego prace – poza rozprawą Zmienność rezultatów tekstów, cz. 1 (Lwów 1927) i cz. 2 (Lwów 1933), której pierwsza część była podstawą habilitacji – to: Rozwój psychiczny młodzieży (Lwów 1931), Kształcenie charakteru (1946), Podstawy psychologii (Warszawa 1949), Metody współczesnej psychologii (Warszawa 1962) i Rozumienie tekstów (Warszawy 1968).

2. Asystenci

Daniela Gromska

Daniela Gromska urodziła się 17 maja 1889 r. we Lwowie jako córka Juliusza Tennera i Marii Tenner (z d. Orłoś). Jej ojciec był znanym we Lwowie tłumaczem. Przełożył na język niemiecki m.in. utwory Jana Kasprowicza (1860–1926)112. Był także nauczycielem domowym, znawcą teatru i działaczem mniejszości żydowskiej.

W latach 1907–1912 studiowała na Uniwersytecie Lwowskim filologię klasyczną pod kierunkiem Stanisława Witkowskiego (1866–1950)113 i Tadeusza Sinki (1877–1966)114 oraz filozofię pod kierunkiem Twardowskiego, a t akże Wartenberga, Łukasiewicza

111 DALO, z. 26, op. 5, spr. 196, AUWR_UA_000_26_0_5_196_65960.

112 Więcej na temat J.Kasprowicza w artykułach poświęconych filologii polskiej w tomie pierwszym niniejszej monografii.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 812, AUWR_UA_000_26_0_5_812_56849

DALO, z. 26, op. 5, spr. 813, AUWR_UA_000_26_0_5_813_56848.

113 Więcej na temat S.Witkowskiego w artykule poświęconym filologii klasycznej w tomie pierwszym niniejszej monografii

DALO, z. 26, op. 5, spr. 268, AUWR_UA_000_26_0_5_268_51651

114 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1728, AUWR_UA_000_26_0_5_1728_56696.

i W. Witwickiego. W czasie I wojny światowej kontynuowała studia w Wiedniu (1914–1916), gdzie słuchała m.in. wykładów Aloisa Höflera (1853–1922). Pracowała jako nauczycielka języków klasycznych, psychologii i logiki w Gimnazjum Żeńskim im. Juliusza Słowackiego we Lwowie, a w Wiedniu w ramach polskich kursów gimnazjalnych. Rozprawę doktorską „Nowe teorie sądu, zwłaszcza u logików polskich” napisała pod kierunkiem Twardowskiego i obroniła w 1916 r 115 W t ym samym roku wyszła za mąż za Edmunda Gromskiego, ziemianina z Bukowiny, także słuchacza Twardowskiego, później wziętego adwokata lwowskiego.

1 k wietnia 1918 r. została zatrudniona jako asystentka starsza w kierowanym przez

Twardowskiego Seminarium Filozoficznym116. Pełniła tę funkcję do września 1923 r.117

Włączała się również w inne inicjatywy swojego mistrza: była członkiem Zarządu PTF, od 1911 – członkiem redakcji, a od 1918 r. sekretarzem Ruchu Filozoficznego. Uczestniczyła w organizacji I Polskiego Zjazdu Filozoficznego we Lwowie (1923).

Początek II wojny światowej spędziła we Lwowie, pracując m.in. w Państwowym Wydawnictwie Mniejszości Narodowych. Po inwazji niemieckiej zagrożona ze względu na żydowskie pochodzenie swoje i męża ukrywała się wraz z nim w G ródku Jagiellońskim, Warszawie, a potem w Krakowie. Utrzymywała się w tym okresie z pracy fizycznej i korepetycji.

Po wojnie pracowała w K rakowie w w ydawnictwach: Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik (1945–1953), w Polskim Instytucie Wydawniczym (1953–1954) oraz w Państwowym Wydawnictwie Naukowym, w redakcji Biblioteki Klasyków Filozofii (1954–1957).

W 1957 r. Gromska została zatrudniona na Wydziale Filozoficznym UJ na stanowisku adiunkta. Dwa lata później została profesorem nadzwyczajnym jako pierwsza kobieta na Uniwersytecie Jagiellońskim. Na tym stanowisku pracowała jednak tylko przez rok, w 1960 r. przeszła bowiem na emeryturę. W t ym samym roku owdowiała. Pracę naukową kontynuowała do ostatnich lat życia (por. Legutko 2000).

Zmarła w K rakowie 20 g rudnia 1971 r. Swoje bogate zbiory mebli i precjozów zapisała w testamencie Uniwersytetowi Jagiellońskiemu.

W pracy naukowej Gromska zajmowała się problematyką z pogranicza logiki i psychologii, przede wszystkim teorią sądów, m.in. w rozprawach: Istnienie jako treść sądzenia i sądu („Przegląd Filozoficzny” 1914) i Brentanowska argumentacja w sprawie

115 Zgodnie z informacjami biograficznymi podanymi w dokumentach archiwalnych doktorat uzyskała 20 maja 1916 r.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 502, k. 8, AUWR_UA_000_26_0_5_502_52205&view=single&p=11

116 Informacje biograficzne o D. Gromskiej w związku z uznaniem wysługi lat (dwóch lat i ośmiu miesięcy) za pracę „w służbie państwowej”.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 502, k. 8, AUWR_UA_000_26_0_5_502_52205&view=single&p=11.

117 Prolongata mianowania D. Gromskiej.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 502, k. 16, AUWR_UA_000_26_0_5_502_52205&view=single&p=19.

przedmiotu powiedzeń egzystencjalnych („Przegląd Filozoficzny” 1920); w pierwszej rozprawie poddała krytycznej analizie Twardowskiego koncepcję sądów.

Po II wojnie światowej zajęła się przede wszystkim pracą translatorską. Opublikowała m.in. znakomity przekład Etyki nikomachejskiej Arystotelesa (Warszawa 1956) oraz Pism wybranych Teofrasta (Warszawa 1963). Opracowała także kompletną bibliografię Twardowskiego („Ruch Filozoficzny” 1939) oraz zrekonstruowała poglądy etyczne swego mistrza w pracy Poglądy etyczne Twardowskiego („Ruch Filozoficzny” 1959). Wydała także ważny dokument historyczny: tekst o polskich filozofach zmarłych w czasie II wojny światowej (Philosophes polonais morts entre 1938 et 1945 („Studia Philosophica” 1948), informujący świat o stratach wojennych polskiej filozofii (data początkowa, 1938, została dodana ze względu na to, iż był to rok śmierci Kazimierza Twardowskiego).

Efektem jej studiów klasycznych była praca o języku polityka i mówcy ateńskiego Hyperejdesa De sermone Hyperidis (Lwów 1927).

Salomon Igel

Salomon Igel urodził się w roku 1889 w Złoczowie (dawne województwo tarnopolskie, obecnie Ukraina). Jego ojciec był właścicielem księgarni lwowskiej. Studiował na UJK, gdzie w 1919 r. obronił przygotowany pod kierunkiem Twardowskiego doktorat zatytułowany „Stosunek uczuć do przedstawień ze względu na klasyfikację faktów psychicznych”. Był wieloletnim dyrektorem otwartego w 1918 r. lwowskiego Męskiego Gimnazjum Żydowskiego typu klasycznego; pełnił także funkcję prezesa Żydowskiego

Towarzystwa Szkoły Ludowej i Średniej we Lwowie, które było właścicielem Gimnazjum. Od 1927 r. był także członkiem Stowarzyszenia Humanitarnego „Leopolis”, gdzie wygłaszał odczyty na tematy eschatologiczne W 1939 r., na krótko przed wybuchem II wojny światowej, został zatrudniony na Uniwersytecie Lwowskim jako asystent Romana Ingardena.

Na początku 1942 r., aby uniknąć aresztowania przez Gestapo, popełnił samobójstwo.

Zajmował się psychologią deskryptywną. W swoich badaniach – przeprowadzając, m.in. analizę procesu percepcji – szedł drogą wytyczoną przez Twardowskiego i posługiwał się jego aparatem terminologicznym. Pojęcia (w sensie psychologicznym) interpretował jako wyobrażenia tzw. przedmiotów zastępczych, różnych od tzw. przedmiotów ostatecznych (transcendentnych). Wyodrębniał dwa rodzaje zjawisk: ustrojowe (np. z męczenie) i z mysłowe (np. w rażenia), składające się z dwóch warstw – fizykalnej i psychicznej.

Oprócz rozprawy doktorskiej („Przegląd Filozoficzny” 1919) do jego najważniejszych prac należą: W sprawie nauki o zjawiskach zmysłowych uwag kilka („Przegląd Filozoficzny” 1920), O przedmiocie psychologii („Przegląd Filozoficzny” 1927) i O przedmiotach zastępczych („Przegląd Filozoficzny” 1929).

na Uniwersytecie Lwowskim do 1939 r.

Helena Słoniewska

Helena Słoniewska urodziła się 12 sierpnia 1897 r. w Pawłosiowie koło Jarosławia, jako córka Władysława Słoniewskiego i Marii Słoniewskiej (z d. Gzek). Uczyła się częściowo w szkole ludowej, a częściowo prywatnie, następnie uczęszczała do żeńskiego Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego we Lwowie, gdzie zdała z odznaczeniem maturę w 1916 r. W latach 1917–1919 uczęszczała do Seminarium Gospodarczego w Szczepkowie koło Lwowa na kurs przygotowujący do wykonywania zawodu nauczyciela szkół gospodarczych. W 1919 r. wstąpiła na Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie studiowała filozofię, biologię oraz pod kierunkiem Twardowskiego psychologię.

Il. 16. Dwie pierwsze strony indeksu Heleny Słoniewskiej (1919)

W roku 1923 na wniosek Twardowskiego została asystentką w Seminarium Filozoficznym. Funcję tę pełniła do 1926 r., kiedy obroniła napisaną pod kierunkiem Twardowskiego rozprawę doktorską „Czym jest ból fizyczny – wzruszeniem czy uczuciem?”. Następnie, w latach 1927–1928, pracowała jako nauczycielka filozofii i biologii w lwowskim Żeńskim Gimnazjum im. Narcyzy Żmichowskiej, a w latach 1928–1939 w I nstytucie Psychotechnicznym i Poradni Zawodowej we Lwowie (w latach 1935–1939 kierowała tą instytucją). W 1939 r. została mianowana na stanowisko asystenta starszego Katedry Psychologii Uniwersytetu Lwowskiego, ale wybuch II wojny światowej uniemożliwił jej objęcie tego stanowiska.

W czasie wojny zorganizowała Oddział Dziecięcy w Zakładzie Psychiatrycznym w Kulparkowie. Próbowała również reaktywować Żeńską Szkołę Gospodarczą w Snopkowie. W 1944 r., po ponownym zajęciu Lwowa przez Armię Czerwoną, podjęła pracę psychologa w Centralnej Poliklinice Dziecięcej.

Po wojnie wyjechała początkowo do Krakowa, a następnie, na zaproszenie Mieczysława Kreutza, który objął tam Katedrę Psychologii, do Wrocławia (por. Mackiewicz, red., 2001; Maryniarczyk et al. 2011). Słoniewska dołączyła do niego w 1946 r. Wkrótce stworzyła Zakład Psychologii Wychowawczej, którym kierowała przez kolejne lata. Prowadziła równocześnie Wojewódzką Poradnię Zdrowia Psychicznego.

W 1954 r. ukończyła rozprawę Psychologiczna analiza zainteresowań, która miała być podstawą jej habilitacji; sytuacja polityczna sprawiła jednak, że do kolokwium habilitacyjnego nie doszło. Mimo to od roku 1955 jako docent kierowała Katedrą Psychologii i Zakładem Psychologii Wychowawczej Uniwersytetu Wrocławskiego (UWr), a w latach 1958–1960 pełniła ponadto funkcję prodziekana Wydziału Filozoficzno-Historycznego. Grono jej kolegów profesorów, uczniów Twardowskiego, próbowało bezskutecznie doprowadzić do powierzenia jej stanowiska profesora nadzwyczajnego; ministerstwo w 1963 r. załatwiło odmownie wniosek o profesurę. W 1967 r. Słoniewska przeszła na emeryturę. Nie cieszyła się uznaniem ze strony ówczesnych władz; ceniona była natomiast w środowisku polskich psychologów: w roku 1980 otrzymała odznakę Zasłużonych dla Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Była przewodniczącą wrocławskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Zmarła 23 września 1982 r. we Wrocławiu.

Słoniewska zajmowała się przede wszystkim psychologią wychowawczą, od początku łącząc pracę naukową z praktyką psychologiczną (por. Rzepa, red., 1997). Nawiązywała do dorobku Twardowskiego, a jego spuściznę starała się ratować w chwilach zagrożenia (biorąc udział w staraniach o powrót rękopisów i biblioteki Twardowskiego ze Lwowa po wojnie, w przygotowaniach do publikacji jego prac, w spotkaniach towarzyskich upamiętniających jego śmierć itd.). Przyczyniła się znacząco do ugruntowania „legendy Twardowskiego”.

W swoich badaniach analizowała problem sensowności wypowiedzi (podważając pozytywistyczne kryterium jej sensowności), problem relacji filozofia–światopogląd, problem poznawalności cudzych przeżyć, wreszcie problem relacji wrażenia–uczucia.

Do jej ważniejszych publikacji należą: Czynnik emocjonalny w psychice dziewcząt a w ychowanie (w: Zagadnienia wychowawcze w szkole zawodowej, red. K. Zagajewski, Lwów 1934), W s prawie interpretacji objawów przeżyć psychicznych („Kwartalnik Psychologiczny” 1934), Poradnictwo zawodowe (w: Encyklopedia wychowania, red. S. Łempicki, Warszaw 1938), Psychologiczna analiza zainteresowania (Poznań 1959), Rola Kazimierza Twardowskiego w psychologii polskiej („Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego” 1959), Poglądy psychologiczne Kazimierza Twardowskiego („Przegląd Psychologiczny” 1968).

Tadeusz Witwicki

Tadeusz Witwicki (Witwicki jr) urodził się 30 kwietnia 1902 r. we Lwowie. Jego ojcem był Władysław Witwicki, jeden z pierwszych uczniów Twardowskiego, a matką Euzebia Witwicka (z d. Popławska) – pierwsza żona Władysława. W 1920 r. ukończył VII Gimnazjum we Lwowie. Odbył studia z filozofii i psychologii u Twardowskiego oraz z biologii u Jana Hirschlera (1883–1951)118 i Seweryna Krzemieniewskiego (1871–1945)119.

Il. 17. Seweryn Krzemieniewski (1932)

Doktoryzował się z filozofii w 1927 r. na podstawie rozprawy O reprezentacji czyli O stosunku obrazu do przedmiotu odtworzonego, której promotorem był Twardowski. W roku 1923 został zatrudniony jako asystent młodszy w Seminarium Pedagogicznym UJK120, a następnie od 1925 został asystentem młodszym w Katedrze Psychologii, gdzie zastąpił Kreutza. Po doktoracie pracował jako asystent starszy (1928). W latach 1929–1939 był nauczycielem biologii i p edagogiki w Seminarium i Państwowym Liceum Pedagogicznym we Lwowie. W czasie II wojny światowej pracował jako nauczyciel jednej z lwowskich szkół powszechnych. Po wojnie znalazł się w Warszawie, gdzie w latach 1946–1952 był adiunktem w Studium Pedagogicznym UW. Prowadził też wykłady z psychologii w warszawskiej Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej (do 1954); łączyło się to z jego badaniami z zakresu psychologii muzyki. Następnie – w latach 1952–1954 – kierował Katedrą Psychologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (UMK). Zwolniony z Uniwersytetu ze względów politycznych pracował zarobkowo w różnych instytucjach związanych pośrednio z psychologią. Do pracy akademickiej powrócił w 1959 r., najpierw jako adiunkt, potem docent, a od 1965 r. jako kierownik Katedry Psychologii UMK. Habilitował się w UAM w 1963 r. na podstawie rozprawy Badania praktycznej sprawności umysłowej metodą składanek.

Poza nauką i nauczaniem uprawiał malarstwo (jak ojciec) i muzykę (jak jego mistrz – Twardowski).

Zmarł 23 czerwca 1970 r. w Warszawie.

118 DALO, z. 26, op. 5, spr. 429, AUWR_UA_000_26_0_5_429_67240

ALNUIF, z. P_119, op. 1. spr. 46, AUWR_UA_001_P_119_0_1_46_53873.

119 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1043, AUWR_UA_000_26_0_5_1043_68814

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 94, AUWR_UA_001_P_119_0_1_94_66681.

120 Wniosek o mianowanie T. Witwickiego na demonstratora I stopnia.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 266, k. 3, AUWR_UA_000_26_0_5_266_51652&view=single&p=5.

Badając zagadnienie relacji treści do przedmiotu przedstawienia ustalił, że relacja ta polega na sui generis reprezentacji, którą nazwał „reprezentacją psychologiczną” (i przeciwstawił ją reprezentacji prawnej i logicznej). Pojęcia uważał za przedmioty (czysto) intencjonalne. Jak wiadomo, jednym z postulatów SLW był postulat krytycyzmu (tj. zadowalającego uzasadniania głoszonych przekonań); Witwicki jr starał się sprecyzować, na czym ten krytycyzm powinien polegać. Pod koniec życia dokonał gruntownej analizy jednego z podstawowych pojęć psychologii, a mianowicie pojęcia motywu (por. Słoniewska 1971; Nowicki 1982)

Najważniejsze jego prace – poza rozprawą doktorską („Archiwum Towarzystwa Naukowego we Lwowie” 1936) i habilitacyjną (Toruń 1963) – to: O potrzebie krytycyzmu (Lwów 1938), skrypty Typy umysłowe i emocjonalne dzieci i młodzieży (Lwów 1938) oraz

Dzieci trudne do prowadzenia (1938), Badania postawy moralnej pracowników („Ochrona Pracy” 1962) i Analiza pojęcia motywu i motywacji („Psychologia Wychowawcza” 1971).

Seweryna Łuszczewska-Romahn

Seweryna Łuszczewka (1904–1987) urodziła się 10 sierpnia 1904 w Mszanie koło Zborowa (dawne województwo tarnopolskie, obecnie Ukraina), jako córka Konrada Łuszczewskiego i A ntoniny Łuszczewskiej (z d. Dzieduszycka, córka Wojciecha Dzieduszyckiego). W latach 1922–1928 studiowała filozofię u Kazimierza Twardowskiego, Kazimierza Ajdukiewicza i Romana Ingardena, a także matematykę u Hugona Steinhausa (1887–1972)121 i Stefana Banacha (1892–1945)122. Po studiach przez kilka lat była nauczycielką gimnazjalną.

Doktorat uzyskała w roku 1932 na podstawie rozprawy „O w yrazach okazjonalnych”, której promotorem był Twardowski (w Państwowym Archiwum Obwodu Lwowskiego zachował się jej maszynopis).

W roku 1933 została zatrudniona jako asystentka Zakładu Pedagogicznego123, a następnie jako asystentka w Katedrze Filozofii I, kierowanej przez Ajdukiewicza. Jej ostatnie mianowanie miało miejsce w sierpniu 1939 r. i obejmowało okres od 1 w rześnia 1939 do 31 sierpnia 1940 r.124 Z powodu wybuchu II wojny swych obowiązków w t ym roku akademickim nie mogła podjąć. W 1934 r. wyszła za mąż za Edmunda Romahna

121 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2162, AUWR_UA_000_26_0_5_2162_74715. DALO, z. 26, op. 5, spr. 2163, AUWR_UA_000_26_0_5_2163_74714

122 DALO, z. 26, op. 5, spr. 58, AUWR_UA_000_26_0_5_58_56157. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 11, AUWR_UA_001_P_119_0_1_11_53886

123 W dokumentach archiwalnych jest informacja, że S. Łuszczewska obejmie to stanowisko w 1933 r. w związku z rezygnacją innej osoby.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1132, k. 2, AUWR_UA_000_26_0_5_1132_56784&view=single&p=3.

124 W dokumentach archiwalnych jest informacja, że S. Łuszczewska obejmie to stanowisko w 1939 r. DALO, z. 26, op. 5, spr. 1132, k. 4 4, AUWR_UA_000_26_0_5_1132_56784&view=single&p=45.

(1900–1943), filozofa – po studiach we Frankfurcie nad Menem – i pedagoga germanisty, który przybył do Lwowa dwa lata wcześniej.

Il. 18. Odpis dyplomu doktorskiego Seweryny Łuszczewskiej (1932)

Na początku II wojny światowej Łuszczewska-Romahn uczyła matematyki i astronomii w ukraińskiej szkole średniej we Lwowie125. Po wejściu Niemców w latach 1941–1942 m ieszkała na wsi w okolicy Opola Lubelskiego. W 1943 r. wróciła do Lwowa i podjęła pracę w m iejscowym wydawnictwie rolniczym. W maju 1943 została wraz z mężem aresztowana przez Gestapo. Oboje byli więzieni przez trzy miesiące we Lwowie, a następnie osadzeni w obozie koncentracyjnym na Majdanku, gdzie Edmund został zamordowany. Sewerynę natomiast przewieziono do obozu najpierw w Ravensbrück, a następnie w Lipsku, gdzie była więziona do końca wojny. Po wyzwoleniu z obozów pracowała krótko dla Amerykanów jako urzędniczka i tłumaczka w United Nations Relief and Rehabilitation Administration w Northeim.

Następnie dzięki wsparciu Ajdukiewicza została zaproszona do Poznania, gdzie pracowała najpierw na stanowisku asystenta, a później adiunkta na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza. W 1955 r., po wyjeździe Ajdukiewicza z Poznania, objęła kierownictwo Katedry Logiki (przekształconej w 1969 r. w Zakład Logiki) Wydziału Matematyki, Fizyki i Chemii – od 1962 r. jako profesor nadzwyczajny – do przejścia na emeryturę w 1974 r.

Zmarła 27 czerwca 1987 r. w Poznaniu.

Seweryna Łuszczewska-Romahn zajmowała się logiką formalną (matematyczną), semiotyką logiczną i metodologią nauk. W zakresie logiki formalnej opisała m.in. metodę rozstrzygania formuł węższego rachunku predykatów. W zakresie semiotyki badała zjawisko wieloznaczności wyrażeń języka nauki i szukała sposobów neutralizacji tej

125 W dokumentach archiwalnych zachowały się karta ewidencyjna S. Łuszczewskiej z grudnia 1939 r. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 571, k. 1–2, AUWR_UA_001_P_119_0_1_571_66475&view=single&p=3.

wieloznaczności – bez jej (de facto nierealnej) eliminacji. W zakresie metodologii zdefiniowała pojęcie inferencji pragmatycznej.

Do jej najważniejszych prac, oprócz rozpraw doktorskiej i habilitacyjnej, należą: O indukcji przez proste wyliczenie („Ruch Filozoficzny” 1936), Wieloznaczność a język nauki („Kwartalnik Filozoficzny” 1948), Kartezjański ideał wiedzy („Kwartalnik Filozoficzny” 1950), Analiza i uogólnienie metody sprawdzania formuł logicznych przy pomocy diagramów Venna („Studia Logica” 1953), Indukcja a prawdopodobieństwo („Studia Logica” 1957), Z teorii racjonalnej dyskusji („Rozprawy Logiczne” 1964), A Generalized Theory of Classifications („Studia Logica” 1965), Program filozofii naukowej Kazimierza

Twardowskiego („Studia Logika” 1967) i Teoria wiedzy Kazimierza Twardowskiego (w: Polska myśl filozoficzna i społeczna, t. 3, red. B. Skarga, Warszawa 1977).

Izydora Dąmbska

Izydora Dąmbska urodziła się 3 stycznia 1904 r. we Lwowie jako córka Stanisława Dąmbskiego (Stanisława Dąbskiego z Dąbia herbu Godziemba) i A ntoniny Dąbskiej (z d. Zaleska). Jej lata szkolne przypadły na okres I wojny światowej, kiedy rodzina Dąmbskich musiała często zmieniać miejsce zamieszkania. Dąmbska zdała maturę eksternistycznie w Liceum Sióstr Urszulanek we Lwowie w 1922 r.

W t ym samym roku rozpoczęła studia filozoficzne w UJK, głównie pod kierunkiem Twardowskiego, chociaż uczęszczała także na wykłady Wartenberga, Ajdukiewicza, Ingardena i Juliusza Kleinera (1886–1957)126. Studia zwieńczyła w 1927 r. doktoratem zatytułowanym „Teoria sądu Edmonda Goblota” napisanym pod kierunkiem Twardowskiego.

Jeszcze w czasie studiów, od października 1926 r., Dąmbska zaczęła pełnić funkcję asystentki Kazimierza Twardowskiego w Katedrze Filozofii127. Kontynuowała asystenturę również po studiach, początkowo na stanowisku asystenta młodszego, a następnie starszego, aż do roku 1930, kiedy Twardowski przeszedł na emeryturę. Wtedy wyjechała do Wiednia (gdzie zetknęła się m.in. z Moritzem Schlickiem), Berlina i Paryża (gdzie nawiązała bliskie kontakty z Biblioteką Polską).

Po powrocie w roku 1931 Dąmbska podjęła pracę jako nauczycielka gimnazjalna. Od roku 1934 pracowała również w Bibliotece Uniwersyteckiej we Lwowie128

126 DALO, z. 26, op. 5, spr. 847, AUWR_UA_000_26_0_5_847_56843. DALO, z. 26, op. 5, spr. 848, AUWR_UA_000_26_0_5_848_56842

ALNUIF, z. P_119, op. 1. spr. 80, AUWR_UA_001_P_119_0_1_80_66689.

127 Wniosek o mianowanie I. Dąmbskiej.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 603, k. 3, AUWR_UA_000_26_0_5_603_52183&view=single&p=5.

128 Fragment wniosku o zatrudnienie I. Dąmbskiej na stanowisko praktykantki bibliotecznej.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 603, k. 20, AUWR_UA_000_26_0_5_603_52183&view=single&p=22.

Filozofia na Uniwersytecie Lwowskim do 1939 r.

W 1937 r. Dąmbska zrezygnowała z etatu w bibliotece129, aby podjąć pracę w Instytucie Psychotechnicznym we Lwowie (1937–1939). W latach 30. działała aktywnie w PTF, a po śmierci Twardowskiego wraz z Danielą Gromską przejęła redakcję „Ruchu Filozoficznego”. Jeszcze w 1938 r. w „Kwartalniku Filozoficznym” ukazała się rozprawa habilitacyjna Dąmbskiej Irracjonalizm a poznanie naukowe. Do habilitacji jednak nie doszło z powodu wybuchu wojny.

W czasie wojny Dąmbska zaangażowała się w działalność wywiadowczą dla Armii Krajowej, a t akże w organizację tajnego nauczania. Wraz z Fryderyką Jarzębińską (1895–1950) prowadziła łącznie 20 kilkuosobowych tajnych kompletów. Od 1940 r. wraz z Ajdukiewiczem wykładała filozofię na tajnym Uniwersytecie Jana Kazimierza.

W obawie przed aresztowaniem przez NKWD w 1945 r. wyjechała ze Lwowa do Gdańska, gdzie podjęła pracę w Bibliotece Miejskiej. W 1946 uzyskała habilitację na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie w latach 1946–1949 prowadziła wykłady jako docent. Jej uczniem był wówczas lwowianin z u rodzenia Zbigniew Herbert (1924–1998), który po latach zadedykował Izydorze Dąmbskiej swój wiersz Potęga smaku.

W 1949 r. przeniosła się na UAM, jednakże już rok później władze zamknęły studia i katedry filozoficzne. Odsunięta od pracy dydaktycznej, Dąmbska podjęła pracę w Bibliotece Miejskiej w Gdańsku. Po odwilży politycznej roku 1956 na zaproszenie Ingardena przeniosła się do Krakowa, gdzie objęła Katedrę Historii Filozofii. Bardzo owocny dla Dąmbskiej okres pracy na UJ trwał jednak tylko do 1964 r., kiedy została karnie przeniesiona do Instytutu Filozofii PAN. Oskarżono ją, że treść jej wykładów jest niezgodna z oficjalną doktryną partyjną i o „demoralizację” młodzieży. Chociaż została odsunięta od kontaktu ze studentami w i nstytucjonalnych ramach uniwersytetu, do końca życia prowadziła privatissimum – seminarium dla wiernych studentów.

Dąmbska była członkinią Institut International de Philosophie (jako pierwsza kobieta w historii tej organizacji). W 1973 r. została laureatką nagrody naukowej Fundacji Alfreda Jurzykowskiego, a w roku 1984 Nagrody im. Księdza Idziego Radziszewskiego. Po powstaniu „Solidarności” włączyła się w jej działalność. Kierowała też metodologiczno-epistemologiczną sekcją krakowskiego oddziału PTF.

Zmarła 18 czerwca 1983 r. w K rakowie. Została pochowana w grobowcu rodzinnym na cmentarzu w Rudnej Wielkiej koło Rzeszowa.

Jej wszechstronna twórczość dotyczyła wielu dyscyplin filozoficznych (por. Perzanowski 2000). W zakresie semiotyki logicznej Dąmbska analizowała różne koncepcje języka i oparte na nich teorie prawdziwości; zaproponowała oryginalną klasyfikację nazw i przedstawiła ważne racje przemawiające za tezą, że nie ma nazw pustych. Poddała

129 Rezygnacja I. Dąmbskiej.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 603, k. 30, AUWR_UA_000_26_0_5_603_52183&view=single&p=33.

skrupulatnej analizie funkcje semiotyczne myślenia. Najbardziej znane są jej badania dotyczące konwencjonalizmu i antyirracjonalizmu. Dąmbska zajmowała się też historią filozofii i opublikowała liczne przekłady klasycznych dzieł filozoficznych.

Wśród jej publikacji – poza pracą doktorską (Lwów 1930) i habilitacyjną („Kwartalnik Filozoficzny” 1937–1938) – warto wymienić: O prawach w nauce (Lwów 1933), Zarys historii filozofii greckiej (Lwów 1935), Irracjonalizm a poznanie naukowe (1937), Z semantyki zdań warunkowych („Przegląd Filozoficzny” 1938), W sprawie tzw. nazw pustych („Przegląd Filozoficzny” 1948), Dwa studia z teorii naukowego poznania (Toruń 1962), O narzędziach i przedmiotach poznania. Z teorii instrumentalnego poznania. O filozofii lingwistycznej (Warszawa 1967) i Filozofia na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie w latach 1918–1939 („Zeszyty Lwowskie” 1971).

Maria Kokoszyńska-Lutman

Maria Kokoszyńska urodziła się 6 grudnia 1905 r. w Bóbrce pod Lwowem. W roku 1923 rozpoczęła studia filozoficzne na Uniwersytecie Lwowskim pod kierunkiem Kazimierza Twardowskiego i Kazimierza Ajdukiewicza. Uczestniczyła również w w ykładach Romana Ingardena, Stefana Banacha, Hugona Steinhausa i Stanisława Ruziewicza (1889–1941)130. W czasie studiów wyjechała do Cambridge, gdzie zetknęła się m.in. z Ludwigiem Wittgensteinem (1889–1951). Pod kierunkiem Twardowskiego napisała rozprawę doktorską „Nazwy ogólne i wieloznaczne” (nieopublikowaną), obronioną w 1928 r.

Il. 19. Maria Lutman [Kokoszyńska-Lutman]

Il. 20. Odpis dyplomu doktorskiego Marii Kokoszyńskiej (1928)

W 1930 r., po odejściu na emeryturę Twarowskiego i w z wiązku z w yjazdem zagranicznym Izydory Dąmbskiej, została asystentką w I Katedrze Filozofii, kierowanej

130 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1655, AUWR_UA_000_26_0_5_1655_70530.

Filozofia na Uniwersytecie Lwowskim do 1939 r.

wówczas przez Ajdukiewicza131. Funkcję tę pełniła do roku 1934. W 1932 r. wyszła za mąż za prawnika i dziennikarza Romana Lutmana (1897–1973).

W roku 1934 otrzymała stypendium na wyjazd zagraniczny (jej miejsce w Seminarium zajęli wówczas Schmierer i Swieżawski). Udała się najpierw do Wiednia, gdzie uczestniczyła w posiedzeniach Koła Wiedeńskiego i nawiązała znajomoś, m.in. z Moritzem Schlickiem i Karlem Mengerem. Z Wiednia pojechała do Paryża, gdzie wzięła udział w I Międzynarodowym Kongresie Jedności Nauki. Poznała tam bliżej m.in. logika i filozofa Rudolfa Carnapa (1891–1970). Uczestniczyła również w t rzech kolejnych kongresach jedności nauki, które odbyły się w Kopenhadze, Paryżu i Cambridge.

Lata 1936–1939 i 1945–1947 Lutmanowie spędzili w Katowicach, gdzie Edmund był dyrektorem Instytutu Śląskiego.

W czasie II wojny światowej przebywała we Lwowie, gdzie była zatrudniona w biurze podatkowym, a mąż (do upadku powstania warszawskiego) mieszkał w Warszawie i pracował jako kasjer w d rogerii. W roku 1947 Kokoszyńska uzyskała na Uniwersytecie Poznańskim habilitację na podstawie pracy W sprawie względności i bezwzględności prawdy, która ukazała się po trzech latach w wersji angielskiej w czasopiśmie

„Studia Philosophica”. W tym samym roku przeniosła się wraz z mężem do Wrocławia na zaproszenie Henryka Mehlberga (1904–1979)132. W 1951 r. została profesorem zwyczajnym, a od 1950 do 1976 r. kierowała Katedrą Logiki i Metodologii Nauk UWr. W latach 1951–1954 była również dziekanem Wydziału Filozofii, a w latach 1955–1958 prorektorem uniwersytetu. Odegrała istotną rolę w organizacji studiów i badań logicznych we Wrocławiu.

Przeszła na emeryturę w 1967 r. Zmarła we Wrocławiu 30 czerwca 1981 r. Kokoszyńska zajmowała się szeroko rozumianą logiką – w szczególności semiotyką logiczną i metodologią nauk. Osiągnęła cenne wyniki, badając m.in. relację między nauką a metafizyką oraz między indukcją a dedukcją; pozostawiła gruntowne analizy pojęcia prawdy i relatywizmu aletycznego, pojęcia analityczności i syntetyczności oraz pojęcia jedności nauki. Znając bardzo dobrze oba środowiska, była swego rodzaju łącznikiem między SLW a Kołem Wiedeńskim (por. Brożek 2017).

Do najważniejszych publikacki Kokoszyńskiej – poza rozprawą habilitacyjną A Refutation of the Relativism of Truth („Studia Philosophica” 1951) – należą: Logiczna składnia języka, semantyka i logika wiedzy („Przegląd Filozoficzny” 1936), Über den absoluten Wahrheitsbegriff und einige andere semantische Begriffe („Erkenntnis” 1936), W sprawie walki z metafizyką („Przegląd Filozoficzny” 1938), What Means Relativity of Truth? („Studia

131 Wniosek o mianowanie M. Kokoszyńskiej.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1136, k. 7, AUWR_UA_000_26_0_5_1136_56781&view=single&p=8

132 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 116, AUWR_UA_001_P_119_0_1_116_53849.

Philosophica” 1948), A Refutation of the Relativism of Truth („Studia Philosophica” 1951), O „dobrej” i „złej” indukcji („Studia Logica” 1957), O dwojakim rozumieniu uzasadniania dedukcyjnego („Studia Logica” 1962) oraz Znaczenie syntaktyczne i znaczenie semantyczne wyrażeń językowych (w: Rozprawy filozoficzne, red. L. Gumański, Toruń 1969).

Zygmunt Schmierer

Ze względu na luki i rozbieżności w opublikowanych dotąd biogramach Zygmunta Schmierera warto zacytować napisane najprawdopodobniej jego własną ręką curriculum vitae z 1934 r.:

Urodziłem się 22 sierpnia 1906 r. w Brodach. Od r. 1913 przebywałem we Lwowie, gdzie ukończyłem szkołę ludową i średnią (gimnazjum typu klasycznego). Po uzyskaniu świadectwa dojrzałości w 1925 roku wpisałem się na Wydział Humanistyczny UJK, odbywając studia bez przerwy do końca r.a. [roku akademickiego – A.B.] 1928/29. W roku 1931 (dnia 14 grudnia) uzyskałem tytuł doktora filozofii na tymże wydziale.

Z końcem r.a. 1932/33 zdałem egzamin ostateczny w celu uzyskania stopnia magistra filozofii w zakresie nauk filozoficznych133.

W opublikowanych dotychczas biogramach Schmierera nie podawano dokładnej daty jego urodzin. Podawano też na ogół błędną datę uzyskania doktoratu. Pojawiała się również informacja, iż Schmierer ukończył szkołę rabinacką. Sformułowanie „gimnazjum typu klasycznego” nie wyklucza, że była to właśnie taka szkoły (skądinąd w k westionariuszu określa swoje wyznanie jako mojżeszowe).

W 1934 r. Schmierer otrzymał stanowisko asystenta starszego wolontariusza w I K atedrze Filozofii, którą kierował Ajdukiewicz. Jako wolontariusz oficjalnie nie pobierał wynagrodzenia. W zachowanej teczce personalnej Schmierera znajduje się jego przyrzeczenie asystenckie z listopada 1934 r.134

Il. 21. Tekst przyrzeczenia z podpisem Zygmunta Schmierera (1934)

Funkcję asystenta Schmierer pełnił zapewne do 31 sierpnia 1937 r Ostatnim dokumentem z teczki jest podpisane jego ręką upoważnienie dla Władysława Bednarowskiego (asystenta Ingardena) do odbioru dokumentów Schmierera.

133 Krótki życiorys jego autorstwa znajduje się w dokumentach archiwalnych. DALO, z. 26, op. 5, spr. 2134, k. 1, AUWR_UA_000_26_0_5_2134_62766&view=single&p=2

134 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2134, k. 7, AUWR_UA_000_26_0_5_2134_62766&view=single&p=8.

Nie jest jasne, co się od tego czasu działo z Schmiererem. Wiadomo jedynie, że 17 czerwca 1939 r. wygłosił w Sekcji Teorii Poznania PTF swój ostatni odczyt „O relatywizmie”. Zginął prawdopodobnie w 1943 r. zamordowany przez Niemców w obozie janowskim pod Lwowem.

Schmierer zajmował się logiką i filozofią logiki. Jedyne jego zachowane teksty to autoreferaty odczytów wygłaszanych w PTF. O ich zawartości dobrze mówią tytuły: O wartości filozoficznej panlogizmu Carnapa („Ruch Filozoficzny” 1932–1936), System logiczny Wittgensteina („Ruch Filozoficzny” 1932–1936), Założenia egzystencjalne systemu Russella („Ruch Filozoficzny” 1932–1936) i O f unkcjach charakterystycznych w logikach wielowartościowych („Przegląd Filozoficzny” 1936).

Stefan Swieżawski

Stefan Swieżawski urodził się 10 lutego 1907 r. w Hołubiu koło Zamościa w rod zinie ziemiańskiej Władysława Swieżawskiego (Władysława Izydora Swieżawskiego herbu Kuszaba) i Marii Swieżawskiej (z d. Ścibor-Rylska). Początkowo uczył się prywatnie, następnie uczęszczał najpierw do gimnazjum w Zakopanem, a potem do X Gimnazjum im. Henryka Sienkiewicza we Lwowie. W roku 1925 rozpoczął studia na Uniwersytecie Lwowskim135.

Il. 22. Odpis dyplomu doktorskiego Stefana Swieżawskiego (1932)

Promotorem doktoratu Swieżawskiego, uzyskanego w 1932 r. na podstawie przygotowanej głównie w Paryżu rozprawy „Intentiones primae i intentiones secundae według Jana Dunsa Szkota” był Ajdukiewicz.

135 Biogram S. Swieżawskiego.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1690, k. 9, AUWR_UA_000_26_0_5_1690_56704&view=single&p=10.

W 1934 r., w związku z rezygnacją Kokoszyńskiej, został powołany na asystenta Seminarium Filozoficznego „z poborami asystenta młodszego”; obowiązki dzielił z Zygmuntem Schmiererem136.

Po wybuchu II wojny światowej opuścił początkowo Lwów i zatrzymał się u Sapiehów w Bilczu Złotym, ale wkrótce powrócił do lwowskiego mieszkania. Na wiosnę 1940 r. przeniósł się do Szczawnicy, gdzie przebywał do końca wojny. Został tam – jak później wspomniał – „wciągnięty w służbę Armii Krajowej”. Latem 1944 r. habilitował się na działającym w Warszawie podziemnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich na podstawie rozprawy „Centralne zagadnienie tomistycznej nauki o duszy”.

Powojenną działalność akademicką rozpoczął od zajęć zleconych na Uniwersytecie Jagiellońskim w roku 1945/46. W 1946 otrzymał etat zastępcy profesora na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (KUL). W tej uczelni w latach 1948–1978 kierował Katedrą Filozofii Średniowiecznej i Nowożytnej. W 1956 został profesorem nadzwyczajnym. Jego profesura zwyczajna, o k tórą wydział wystąpił w roku 1959, została zatwierdzona dopiero w 1967 r. W latach 1957–1983 pracował równolegle w Zakładzie Historii Starożytnej i Średniowiecznej PAN w Warszawie, którym współkierował.

Swieżawski był członkiem wielu polskich, zagranicznych i międzynarodowych towarzystw naukowych. Otrzymał wiele nagród i odznaczeń. W 1989 r. został doktorem honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Od 1964 r. brał udział w Soborze Watykańskim II jako świecki audytor. Związany był ze środowiskiem „Tygodnika Powszechnego” i „Znaku”.

Jego żoną była arystokratka Maria (z d. Stadnicka). Poślubił ją w 1933 r.

Zmarł 18 maja 2004 r. w Konstancinie-Jeziornie pod Warszawą.

Za podstawową dyscyplinę filozoficzną uważał ontologię (por. Gut 2001). Był jednak przede wszystkim historykiem filozofii (średniowiecznej), ale zarazem uprawiał refleksję metodologiczną dotyczącą tej dyscypliny. Dokonał systematyzacji pracy historyka; opowiadał się za uprawianiem historii problemów filozoficznych, a nie historii filozofów.

Główne prace – poza rozprawą doktorską wydaną jako Les intentions premières et les intentiones secondes chez Jean Duns Scotus („Archives d’Histoire Doctrinale et Littéraire du Moyen Âge” 1934) i habilitacyjną („Przegląd Filozoficzny” 1948) – to: Byt. Zagadnienia metafizyki tomistycznej (Lublin 1948), Zagadnienie historii filozofii (Warszawa 1966), pięć tomów esejów: Rozum i tajemnica (Kraków 1960), Człowiek i tajemnica (Kraków 1978), Istnienie i tajemnica (Lublin 1993), Dobro i tajemnica (Warszawa 1995), Prawda i tajemnica (Warszawa 2007) oraz monumentalne sześciotomowe Dzieje filozofii europejskiej XV wieku (Warszawa 1974–1983).

136 Jego tygodniowy wymiar pracy to 20 godzin; pobory wynosiły 170 zł tygodniowo.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1690, k. 5, AUWR_UA_000_26_0_5_1690_56704&view=single&p=6.

Władysław Bednarowski

Władysław Bednarowski urodził się 2 lutego 1905 r. w Pałahiczach koło Czortkowa (obecnie obwód inwanofrankiwski, Ukraina) jako syn Kajetana Bednarowskiego (urzędnika kolejowego na stacji Torskie) oraz Katarzyny Bednarowskiej (z d. Pihut)137.

Il. 23. Życiorys napisany odręcznie przez Władysława Bednarowskiego (1935)

Maturę zdał w roku 1923 w Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego w Czortkowie. W latach 1923–1925 studiował na UJK, a następnie przeniósł się na UJ, gdzie uczęszczał na wykłady z filozofii i polonistyki. W roku 1928 odbył półroczną służbę wojskową w Wadowicach. Doktorat uzyskał w styczniu 1933 r. na Uniwersytecie Jagiellońskim na podstawie rozprawy „Z filozofii Spinozy” przygotowanej w Seminarium Filozoficznym UJ pod kierunkiem Tadeusza Garbowskiego (1869–1940). W roku 1934 został zastępcą asystenta, a następnie asystentem w II Katedrze Filozofii, kierowanej przez Romana Ingardena na UJK.

W połowie września 1939 r. ewakuował się przez Rumunię i Węgry do Francji, gdzie wstąpił do rekonstruowanego tam wojska polskiego. Po klęsce Francji znalazł się w Wielkiej Brytanii, gdzie uległ kontuzji podczas ćwiczeń spadochronowych, co uniemożliwiło mu dalszą walkę w polskich oddziałach walczących na frontach II wojny światowej. Początkowo pracował w Polskiej Szkole Prawa na Uniwersytecie Oksfordzkim jako lektor łaciny. W latach 1946–1975 wykładał logikę na Uniwersytecie w Aberdeen w Szkocji. Był członkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie. W 1999 r. powstała z inicjatywy Bednarowskiego i jego szkockich kolegów fundacja The W. Bednarowski Trust, która finansowała kontakty między filozofami z Krakowa i Aberdeen138.

137 Informacje biograficzne do roku 1935 oparte są na życiorysie napisanym ręką W. Bednarowskiego. DALO, z. 26, op. 5, spr. 80, k. 1, AUWR_UA_000_26_0_5_80_56134&view=single&p=4.

138 The W. Bednarowski Trust, [https://filozofia.uw.edu.pl/wp-content/uploads/2014/03/The-W.-Bednarowski-Trust.pdf] [dostęp online: 31.01.2024].

Swój bogaty księgozbiór przekazał w testamencie Uniwersytetowi Jagiellońskiemu. Oprócz filozofii uprawiał malarstwo.

Zmarł w Aberdeen 11 listopada 2002 r.

Bednarowski zajmował się w filozofii ontologią i logiką (por. Deręgowski 2016). W ontologii – pod wpływem Ingardena – analizował pojęcie istnienia, rozróżniając kilka znaczeń terminu „istnieć”. W logice badał m.in. możliwość wyprowadzenia zasady wyłączonego środka z zasady (nie)sprzeczności.

Główne prace to: Mścisław Wartenberg („Przegląd Filozoficzny” 1938), Hamilton’s

Quantification of the Predicate („Proceedings of the Aristotelian Society” 1956), The Law of Excluded Middle („Proceedings of the Aristotelian Society” 1956), Kilka uwag o tzw. “sense-datum theory” (w: Szkice filozoficzne, red. Z. Zarnecka, Warszawa 1964), napisana wspólnie z J.L. Mackiem, The Riddle of Existence („Proceedings of the Aristotelian Society” 1976) oraz przygotowana jeszcze przed wyjazdem z Polski rozprawa Descartes i cogito (Kraków 2001).

Ludwik Borkowski

Il. 24. Zlecenie obowiązków asystenta młodszego dla Ludwika Borkowskiego (1938)

Ludwik Borkowski urodził się 7 sierpnia 1914 r. w Obroszynie (obecnie obwód lwowski, Ukraina) w rodzinie nauczycielskiej. Uczęszczał do szkoły podstawowej w Zimnej Wódce koło Lwowa139. Maturę typu humanistycznego uzyskał w IX Gimnazjum we Lwowie w 1933 r. W latach 1933–1938 studiował na Uniwersytecie Jana Kazimierza pod kierunkiem Ajdukiewicza, Kreutza i I ngardena. W roku 1937 został asystentem w Katedrze Pedagogiki UJK140 Z p owodu choroby (gruźlica stawów) w 1939 r. poprosił o z wolnienie z obowiązków; z tego też powodu nie ukończył studiów we Lwowie141. Dokończył je dopiero po wojnie, w roku 1946 na Uniwersytecie Jagiellońskim; tytuł jego pracy magisterskiej „Analiza rozwiązania antynomii podanego przez Behmana”. W roku 1950

139 Biogram został oparty m.in. na wybranych dokumentach archiwalnych.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 146, k. 2, AUWR_UA_000_26_0_5_146_56068&view=single&p=5.

140 Wniosek o mianowanie L. Borkowskiego.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 146, k. 9 –10, AUWR_UA_000_26_0_5_146_56068&view=single&p=12.

141 Wniosek L. Borkowskiego o zwolnienie z obowiązków.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 146, k. 31, AUWR_UA_000_26_0_5_146_56068&view=single&p=34.

Filozofia na Uniwersytecie Lwowskim do 1939 r.

uzyskał doktorat na Wydziale Matematyki, Fizyki i Chemii Uniwersytetu Wrocławskiego na podstawie rozprawy „O definicjach analitycznych i syntetycznych”, którą przygotował pod kierunkiem Jerzego Słupeckiego (1904–1987). Habilitował się w 1960 r. Podstawą habilitacji były prace: „Systemy rachunku zdań i rachunku funkcyjnego o jednym terminie pierwotnym”, „O k wantyfikatorach właściwych” i „ Sprowadzenie arytmetyki do typikalnej logiki bez aksjomatu nieskończoności i typikalnej wieloznaczności stałych arytmetycznych” (por. Biłat, Żegleń 1994).

W latach 1946–1975 był zawodowo związany z Wrocławiem, gdzie najpierw uczył w szkole średniej dla dorosłych (1946–1949), a potem – od 1948 r – wykładał na Uniwersytecie Wrocławskim jako kolejno starszy asystent, adiunkt (od 1951), docent (od 1961) i profesor nadzwyczajny (od 1973). W okresie wrocławskim wykładał dodatkowo w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Opolu. W latach 1975–1993 był wykładowcą Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego – od 1980 r. jako profesor zwyczajny; do 1984 r. kierował tamtejszą Katedrą Logiki.

Zmarł 23 października 1993 r. we Wrocławiu.

Przedmiotem jego zainteresowań badawczych były: teoria definicji (m.in. problem stosunku definicji do tez empirycznych), teoria kwantyfikatorów (właściwych i ilościowych), logika modalna, funkcje semantyczne okresu warunkowego mowy potocznej oraz sformalizowana teoria prawdy i stanów rzeczy (które interpretował jako relację między wchodzącymi w ich skład przedmiotami). Był bodajże najwszechstronniejszym i najbardziej twórczym kontynuatorem tradycji logicznych Szkoły Lwowsko-Warszawskiej, nawiązującym w swych pismach do problemów postawionych przez Łukasiewicza, Stanisława Leśniewskiego i Ajdukiewicza. Poza rozprawą doktorską w wersji niemieckiej („Studia Logica” 1956) oraz pracami, które ukazały się po angielsku („Studia Logica” 1958 i 1960) i na podstawie których uzyskał habilitację, opublikował wiele artykułów, których część weszła w skład tomu Studia logiczne (Lublin 1990) oraz Pism o prawdzie i stanach rzeczy (Lublin 1995).

Zredagował angielski tom pism Łukasiewicza Selected Works (Amsterdam 1970). Był współautorem wielu podręczników logiki w t ym, ze Słupeckim, wielokrotnie wznawianych Elementów logiki matematycznej i teorii mnogości (Warszawa 1963) oraz samodzielnie opracowanego Wprowadzenia do logiki i teorii mnogości (Lublin 1991).

Część III. Szkoła

Szkoła Twardowskiego. Ramy czasowo-przestrzenne

Nie ulega wątpliwości, że najznakomitszą szkołą filozoficzną, jaka powstała we Lwowie, jest szkoła stworzona przez Kazimierza Twardowskiego, zwana Szkołą Lwowską,

Szkołą Twardowskiego, a po tym, jak zyskała drugi podstawowy ośrodek w Warszawie, również Szkołą Lwowsko-Warszawską. Chociaż powstała na „peryferiach Europy” (jak to się mówi na Zachodzie kontynentu), to okazała się najsilniejszą w d ziejach Polski formacją filozoficzną i jedną z największych w filozofii XX wieku w ogóle (por. Brożek 2020; Brożek, Stadler, Woleński, red., 2017).

Il. 25. Szkoła Lwowska (1913)

Siedzą od lewej: Feliks Kierski, Tadeusz Olejniczak, Zofia Pasławska-Drexler, Mścisław Wartenberg, Kazimierz Twardowski, Daniela Gromska, Jan Łukasiewicz i Maria Fränkl. Stoją od lewej: Marian Borowski, Edmund Gromski, Józef Brokman, Jan Ihnatowicz, Bronisław Bandrowski, Kazimierz Ajdukiewicz, Karol Frenkel, Stanisław Leśniewski i Alfons Baron

Wśród historyków filozofii panuje powszechna zgoda co do daty początku istnienia SLW: był to rok 1895, a dokładniej 15 listopada tego roku, kiedy Twardowski wygłosił swój wykład inauguracyjny na Uniwersytecie Lwowskim (Twardowski 2013). W t ym samym roku akademickim Twardowski dał kursowy wykład z logiki. Zaledwie trzy lata później udało mu się uzupełnić Katedrę Filozofii utworzonym z jego inicjatywy Seminarium Filozoficznym. Twardowski był założycielem i spiritus movens Szkoły, a swoją pracę kontynuował przez 35 lat. Niewątpliwie bez zaangażowania Twardowskiego w sprawy dydaktyczne i organizacyjne powstanie silnego filozoficznego ośrodka we Lwowie nie byłoby możliwe.

Twardowski był jednak świadom tego, że nie może działać sam, i od początku poszukiwał młodych talentów filozoficznych. Już po kilku latach mógł się poszczycić pierwszymi wybitnymi doktorami: W. Witwickim (doktorat 1901) i Łukasiewiczem (doktorat 1902). W roku 1901 Twardowski opublikował także pierwszą swoją książkę

w języku polskim: Zasadnicze pojęcia dydaktyki i logiki – podręcznik przeznaczony dla nauczycieli szkół powszechnych (Twardowski 1901).

W pierwszych latach XX wieku także uczniowie Twardowskiego publikują swoje pierwsze prace. W. Witwicki ogłasza Analizę psychologiczną ambicji („Przegląd Filozoficzny” 1900) oraz pierwszy z serii przekładów Platona, tj. przekład Uczty (Lwów 1909).

Łukasiewicz wydaje Analizę i k onstrukcję pojęcia przyczyny („Przegląd Filozoficzny” 1906) oraz rozprawę O za sadzie sprzeczności u Arystotelesa (Kraków 1910). Zawirski doktoryzuje się w 1906 r. i parę lat później ukazuje się jego rozprawa Przyczynowość a stosunek funkcjonalny („Przegląd Filozoficzny” 1912). W roku 1912 doktoraty otrzymują trzej kolejni wybitni uczniowie Twardowskiego: Kazimierz Ajdukiewicz, Tadeusz Kotarbiński i Stanisław Leśniewski; a t rzy lata później – Tadeusz Czeżowski. Z inicjatywy Twardowskiego powstają liczne instytucje filozoficzne. Jasnym momentem wieńczącym pierwszą fazę działalności Twardowskiego we Lwowie było odzyskanie przez Polskę niepodległości. Moment ten jednak poprzedziły dramatyczne wydarzenia I wojny światowej, w t ym rosyjska okupacja Lwowa i wojenny rektorat Twardowskiego (kiedy Uniwersytet Lwowski działał częściowo w Wiedniu).

Z kolei niedługo po 11 listopada 1918 r. nastąpiły nie mniej dramatyczne, zwłaszcza dla Lwowa, fakty polityczno-militarne: obrona miasta w czasie walk polsko-ukraińskich oraz wojna polsko-bolszewicka. Mimo to rok 1918 można uznać za granicę między pierwszą fazą działalności Szkoły, „fazą krystalizacji”, a okresem następnym, który wolno nazwać „fazą ekspansji”.

Okazja do ekspansji Szkoły nastąpiła już w czasie wojny. W roku 1915 Niemcy, po zajęciu rusyfikowanej od dziesięcioleci Warszawy, zezwolili na otwarcie polskiego uniwersytetu. Z tej okazji skorzystali lwowscy wychowankowie Twardowskiego. Najpierw katedrę dostał Jan Łukasiewicz, a n iedługo dołączyli do niego Tadeusz Kotarbiński, Stanisław Leśniewski, Władysław Tatarkiewicz i Władysław Witwicki. To był początek drugiej z dwóch głównych gałęzi SLW: gałęzi warszawskiej. Potem przybyły placówki SLW na Uniwersytecie Poznańskim (Błachowski), na Uniwersytecie Wileńskim (Czeżowski) i na Uniwersytecie Jagiellońskim (Zawirski). Ekspansja, która się wtedy dokonała, dotyczyła zarówno zasięgu terytorialnego oraz wpływów instytucjonalnych, jak i liczebności SLW oraz rozkwitu twórczości jej przedstawicieli. Uczniowie Twardowskiego nie tylko zajęli tworzone wtedy katedry filozofii (i psychologii), lecz także wzięli udział w organizacji życia uniwersyteckiego: Twardowski jako współprojektodawca systemu akademickiego w Polsce, Czeżowski jako urzędnik ministerialny, Łukasiewicz jako minister w rządzie Ignacego Paderewskiego. Pojawiają się też nowe postacie. Doktoryzują się w t ym czasie m.in.: u Twardowskiego –Dąmbska (1927), Henryk Mehlberg (1926), Tadeusz Witwicki, syn Władysława (1927),

i Maria Lutman (1928); u W. Witwickiego – Eugeniusz Geblewicz (1931); u Łukasiewicza – Maria Ossowska (1922) i Bolesław Sobociński (1937); u Zawirskiego – Zbigniew Jordan (1936); u Leśniewskiego – Alfred Tarski (1924); u Kotarbińskiego – Stanisław Ossowski (1925), Janina Lindenbaum (1926), Jan Drewnowski (1927) i Janina Kotarbińska (1927); u Tatarkiewicza – Jan Mosdorf (1934); u Czeżowskiego – Jan Rutski (1934); u Ajdukiewicza – Stefan Swieżawski (1932). W tej fazie rozpoczęła się też recepcja wyników SLW za granicą. Niestety, ten wspaniały okres rozwoju SLW zakończył się wraz z w ybuchem II wojny swiatowej, toteż pierwsi historycy Szkoły Twardowskiego wskazywali ten moment jako po prostu koniec jej istnienia. Bez wątpienia był to kres lwowskiego ośrodka Szkoły. Twardowski zmarł w roku 1938, a rok później po wybuchu wojny UJK został zamknięty i następcy Twardowskiego musieli przerwać swoją oficjalną działalność akademicką. W 1945 r. w wyniku ustaleń jałtańskich Lwów stał się częścią Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.

Wybuch II wojny światowej był straszliwym ciosem dla całej Szkoły Lwowsko-Warszawskiej, również jej pozalwowskich ośrodków. Część przedstawicieli SLW poniosła śmierć, m.in. Walter Auerbach (1905–1944)142, Eugenia Ginsberg-Blaustein i Leopold Blaustein, Jan Gralewski, Salomon Igel, Janina Hosiasson-Lindenbaum i Adolf Lindenbaum, Jan Łempicki, Estera Markin (Markinówna), Bolesław Miciński, Mieczysław Milbrandt, Jan Mosdorf, Stepan Ołeksiuk (ukr. Степан Олексюк, pseud. Tudor) (1892–1941)143, Antoni Pański, Mojżesz Presburger, Jakub Rajgrodzki, Jan Rutski, Jan Salamucha, Jerzy Siwecki, Mordechaj Wajsberg. Część zaś znalazła się na emigracji: Alfred Tarski wyjechał z Polski jeszcze przed wybuchem wojny, Józef M. Bocheński – po kampanii wrześniowej, Łukasiewicz – w 1944 r., Bolesław Sobociński w 1945, Mehlberg w 1949. W czasie wojny polskie instytucje naukowe zostały zamknięte, spłonęły cenne biblioteki, w tym niewydane rękopisy.

Mimo tych strat są pewne racje na rzecz poglądu, żę sama SLW przetrwała wojnę, chociaż znacząco osłabiona. Wielu uczniów Twardowskiego powróciło ostatecznie do wykładów na powojennych uniwersytetach, a część spośród nich (w t ym wiele kobiet) uzyskało katedry właśnie zaraz po zakończeniu wojny.

Dydaktyka

Formacje filozoficzne mają różny charakter. Szkoła Twardowskiego była szkołą par excellence. Podstawową relacją miedzy jej członkami była relacja nauczyciel–uczeń (czy raczej: mistrz–uczeń), a także uczeń–uczeń.

142 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 7, AUWR_UA_001_P_119_0_1_7_66728

143 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 134, AUWR_UA_001_P_119_0_1_134_53840.

Przed przyjazdem Twardowskiego do Lwowa istniało tam pewne środowisko filozoficzne: żyło sporo intelektualistów, toczyły się nieformalne dyskusje, istniały biblioteki (w t ym Ossolineum) i archiwa. Nie było jednak poważnego ośrodka filozofii naukowej ani instytucji, które mogłyby służyć rozwojowi takiej filozofii. Wykłady odbywały się nieregularnie, słuchaczy miały niewielu. Ten stan rzeczy Twardowski postanowił zmienić i chociaż przybył do Lwowa jako młody profesor (objął katedrę w wieku 29 lat), zamysł ten udało mu się zrealizować.

Podstawą aktywności pedagogicznej Twardowskiego były wykłady. Aby dostarczyć studentom rzetelnej wiedzy z zakresu wszystkich podstawowych dyscyplin filozoficznych, postanowił wykładać w cyklu czteroletnim główne przedmioty filozoficzne (logikę, metafizykę, epistemologię, etykę, historię filozofii), aby każdy student w czasie studiów przez takie systematyczne kursy przeszedł.

Na wykłady Twardowskiego z początku przychodziło niewiele osób. Jednakże styl tych wykładów szybko zaczął przyciągać coraz liczniejsze rzesze słuchaczy. Po paru latach trzeba było wynajmować specjalną salę, by pomieścić chętnych. Legenda o tłumach na wykładach Twardowskiego znajduje potwierdzenie w dokumentach lwowskich. Na przykład w roku akademickim 1926/27 na wykład zapisało się ponad 2000 osób, podczas gdy sala, którą na ten cel przeznaczono, mieściła zaledwie 300. Na prośbę Twardowskiego o sfinansowanie wynajęcia większej sali ministerstwo odpowiedziało początkowo negatywnie. Sugerowano, żeby Twardowski swoje wykłady „dublował”144. Ostatecznie udało się wynająć salę Towarzystwa Muzycznego.

Popularność tych wykładów jest dziś czymś niepojętym: rozpoczynały się w semestrze letnim o 7 rano, a profesor mówił o sprawach mało dziś popularnych, nie epatował patosem, zachowywał zawsze dostojną powagę. Jego sposób wykładania wyróżniał się klarownością: mówił jasno nawet o najtrudniejszych problemach filozoficznych. Twardowski był bowiem przekonany, że aby stworzyć ośrodek filozofii naukowej, musi przede wszystkim nauczyć swoich studentów samodzielnej pracy naukowej. Dlatego drugim – po wykładach – elementem aktywności pedagogicznej Twardowskiego były posiedzenia seminaryjne, podczas których dyskutowano o d ziełach filozoficznych, czytanych zawsze w oryginale, oraz przygotowywano samodzielne prace. Twardowski oddał do dyspozycji seminarzystów swój bogaty księgozbiór, umieściwszy go w pomieszczeniu-czytelni, aby każdy mógł korzystać z książek przez cały dzień: od 6 rano do 22. Były to, jak na ówczesne czasy, idealne warunki do pracy naukowej. Jedyną ceną, którą seminarzyści musieli płacić za te warunki, było ścisłe przestrzeganie regulaminu lektorium; za jego łamanie były przewidziane w regulaminie i bezwzględnie stosowane kary.

144 Pismo K. Twardowskiego w sprawie „dublowania” wykładów. DALO, z. 26. op. 5, spr. 1860, k. 114, AUWR_UA_000_26_0_5_1860_56655&view=single&p=109.

Twardowski znany był zresztą z tego, że rygorystycznie przestrzegał wszelkich zobowiązań studentów, np. terminów oddania prac, i dla nikogo nie robił wyjątków. Codziennie był do dyspozycji swoich uczniów, służąc im radą i wskazówkami; co najważniejsze, mogli oni liczyć na sprawiedliwą ocenę rezultatów swoich studiów. Dlatego też w ramach seminarium Twardowskiego powstawały prace na bardzo wysokim poziomie; często druga czy trzecia rozprawa mogła stanowić podstawę egzaminów nauczycielskich lub doktorskich (które w tamtym czasie wieńczyły studia uniwersyteckie).

Seminarium Filozoficzne mieściło się początkowo przy ul. św. Zofii. Obok czytelni ze stolikami do pracy mieścił się tam pokój profesorski. Po pozyskaniu dla uniwersytetu dawnego gmachu parlamentu galicyjskiego seminarium zostało tam przeniesione. W nowym gmachu udało się wygospodarować miejsce dla asystentów, a t akże stworzyć

Pracownię Psychologii Eksperymentalnej.

W późniejszych latach, aby dostąpić przywileju uczestniczenia w spotkaniach seminaryjnych Twardowskiego, należało uprzednio przez rok brać udział w jego zajęciach proseminaryjnych. Liczba osób, które tak robiła, dochodziła w niektórych latach do 80. Głównym zadaniem uczestników proseminarium było cotygodniowe przygotowywanie streszczeń ze wskazanych przez profesora tekstów filozoficznych. Twardowski je wszystkie sprawdzał i omawiał. Studenci mieli kierować się zasadą, że autor streszczenia ma wykazać się lepszym zrozumieniem problemu niż autor, który ten problem stawia w streszczanym tekście. Dlatego uczniowie Twardowskiego żartowali niekiedy, że profesor każe im co tydzień przygotowywać rozprawę naukową, dla niepoznaki nazwaną „streszczeniem”. W każdym razie przez takie zajęcia przygotowawcze mogli przejść tylko nieliczni – obdarzeni wnikliwym intelektem i silną wolą.

Twardowski realizował we Lwowie swój plan dydaktyczny z „żelazną wolą”, sekundowali mu również inni profesorowie filozofii. Najdłużej drugą katedrą filozofii we Lwowie kierował Wartenberg. Członkowie SLW często wymieniają Wartenberga jako swojego drugiego nauczyciela filozofii. Problemy ze zdrowiem i bardziej introwertyczna osobowość nie predysponowały jednak Wartenberga do roli wybitnego pedagoga. Dzieduszycki zaś, choć popularnością dorównywał Twardowskiemu, to pod względem „fachowości” daleko mu było do wykładów twórcy SLW.

Przede wszystkim jednak do Twardowskiego zaczęli stopniowo dołączać jego uczniowie. Łukasiewicz wykładał we Lwowie jako docent prywatny od roku akademickiego 1906/07 do wyjazdu ze Lwowa (z przerwami – por. wyżej). Co roku prowadził wykład lub ćwiczenia z logiki, miał jednak także np. seminaria z A rystotelesa, wykłady z teorii poznania oraz monograficzne wykłady o filozofii Bronisława Trentowskiego i Henriego Bergsona.

Na swojego następcę Twardowski namaścił Ajdukiewicza. Ktoś mógłby pomyśleć, że zaważyły tu koligacje rodzinne (Ajdukiewicz, jak pamiętamy, ożenił się z córką Twardowskiego, Marią), ale byłaby to ocena niesprawiedliwa. Ajdukiewicz spełniał ważniejsze wymogi niż koligacje: zajmował się w zasadzie tą samą problematyką co Twardowski, ale w sposób idący bardziej z duchem czasu, zwłaszcza jeśli chodzi o stosowanie aparatu logiki matematycznej (którym Ajdukiewicz posługiwał się biegle i zarazem ostrożnie – co bardzo podobało się teściowi). Miał szerokie horyzonty filozoficzne, a mierząc się z problematyką naukową, udanie manewrował między logicznym a psychologicznym nurtem Szkoły. A że dodatkowo miał ujmujący charakter i grał na fortepianie (chętnie z Twardowskim na cztery ręce), to trudno byłoby wyobrazić sobie lepszego następcę.

Ajdukiewicz okazał się urodzonym pedagogiem, ale nie miał tyle szczęścia co Twardowski: w każdej uczelni (także po wojnie), w k tórej był profesorem, wykładał nieco ponad dziesięć lat. Rekompensował to swoimi doskonałymi podręcznikami. Z niektórych Zagadnienia i k ierunki filozofii (1949), Logika pragmatyczna (1965) uczyło się kilka pokoleń polskich filozofów. Warto dodać, że oddziaływanie Ajdukiewicza za pośrednictwem podręczników dotyczyło zarówno logiki, jak i filozofii.

Ajdukiewicz, podobnie jak Twardowski, łączył przy tym talent dydaktyczny z organizacyjnym. Przyciągał do siebie ludzi, starał się tworzyć i podtrzymywać różne środowiska filozoficzne.

Wierne grono słuchaczy, a nawet wielbicieli, miał we Lwowie również Ingarden, który w latach 30. prowadził wykłady i seminaria na najwyższym poziomie akademickim (zob. Kuliniak, Pandura 2022).

Innym wychowankiem Twardowskiego, który jednak swoją działalność dydaktyczną podjął w Warszawie, był Tadeusz Kotarbiński. Grono jego uczniów w Warszawie (a przez kilka lat po II wojnie światowej także w Łodzi) było porównywalne do lwowskiego kręgu skupionego wokół Twardowskiego. Kotarbiński – podobnie jak Twardowski – starał się mówić jasno i budzić w słuchaczach pasję badawczą. Był autorem wielu podręczników oraz prac na temat dydaktyki. Na czoło tych pierwszych wybijają się Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk (Lwów 1929), dlatego nieprzypadkowo mówiono o jego uczniach, że przeszli „szkołę Elementów ”.

Naśladowczynią Twardowskiego, zarówno w zakresie dydaktyki, jak i ogólniej: postawy życiowej, była bez wątpienia Dąmbska – ostatnia jego asystentka. Była ona nauczycielką z powołania. Toteż wielkim ciosem dla niej samej i dla skupionych wokół niej słuchaczy było to, że niedługo po habilitowaniu się i otrzymaniu katedry filozofii (co stało się tuż po II wojnie światowej) musiała się zadowolić prowadzeniem privatissimów, gdyż została jej pozbawiona przez władze, co było politycznym odwetem za nieugiętą postawę w sprawach akademickiej wolności słowa.

Filozofia w Szkole Lwowsko-Warszawskiej i jej rdzeń metodologiczny

Fenomenu SLW nie da się zrozumieć bez uwzględnienia specyfiki uprawianej w niej filozofii, zwłaszcza zaś elementu metodologicznego. Filozof ze Szkoły Twardowskiego musiał ściśle przestrzegać postulatów obowiązujących w nauce: postulatu jasnego wypowiadania się, postulatu należytego uzasadniania uznawanych tez oraz postulatu rzetelnej dyskusji, jako że w m niemaniu członków SLW wymiana myśli jest istotnym środkiem „dochodzenia do prawdy” w nauce, a z właszcza w filozofii. W SLW traktowano te metodologiczne postulaty niezwykle poważnie i to właśnie odróżniało jej przedstawicieli od innych szkół filozoficznych. Warto dodać, że drogi do realizacji postulatów metodologicznych bywały u różnych przedstawicieli SLW różne i powstawały między nimi niekiedy kontrowersje co do tego, jak owe postulaty realizować. Dotyczyły one przede wszystkim zasięgu metod formalnologicznych.

Przypomnijmy, że postulat jasności wymierzony jest we wszystkie przejawy mętności wypowiedzi, będącej przyczyną licznych nieporozumień i niekończących się sporów w filozofii. Orężem w walce z mętnością filozofii stała się w SLW przede wszystkim analiza języka jako narzędzia myślenia i poznania. Tez naukowych nie wystarczy jasno wysłowić; należy je jeszcze należycie uzasadnić. Zgodnie z obowiązującym w SLW postulatem w tym względzie – w nauce nie wolno uznawać ani głosić żadnego twierdzenia z siłą większą niż pozwala na to jego uzasadnienie. Stosowanie się do tego postulatu broni filozofów przed „bujającymi w obłokach” spekulacjami i fantazjami filozoficznymi. Przedstawiciele SLW dbali o ostrożność w formułowaniu tez filozoficznych, a także poświęcili wiele uwagi namysłowi teoretycznemu nad samymi metodami uzasadniania twierdzeń, pośrednimi (różne typy rozumowań) i bezpośrednimi (ekstraspekcja, intuicja), i to zarówno w dyscyplinach przyrodniczych, jak i humanistycznych oraz par excellence filozoficznych.

Oba postulaty – jasności i uzasadnienia – mają swój aspekt negatywny: osoba stosująca się do nich odrzuca to, co postulatów tych w w ystarczającym stopniu nie spełnia. Warto dodać, że krytycy SLW zarzucali niektórym jej przedstawicielom nadużywanie zarzutu niejasności i bezzasadności; skądinąd ostre kontrowersje w tej kwestii zdarzały się wśród jej przedstawicieli (por. np. Władysław Witwicki kontra Stanisław Leśniewski).

Jednym z problemów dręczących filozofów analitycznych, a wśród nich również przedstawicieli SLW – jest problem struktury filozofii oraz jej relacji do tzw. nauk szczegółowych i do światopoglądu.

Zgodnie z rozpowszechnioną w SLW koncepcją filozofiia jest konglomeratem względnie samodzielnych dyscyplin, takich jak epistemologia (teoria poznania), ontologia (teoria przedmiotów), aksjologia (teoria wartości, obejmująca etykę i estetykę) oraz logika (a w jej ramach: logika formalna, metodologia i semiotyka logiczna); początkowo na liście dyscyplin znajdowała się jeszcze psychologia (deskryptywna). Przedstawiciele

SLW zdawali sobie doskonale sprawę, że ta polidyscyplinarność filozofii utrudnia uchwycenie jej relacji z „ zewnętrznym światem” naukowym, zwłaszcza że kłopot sprawia rozgraniczenie samych subdyscyplin filozoficznych.

Do służebnych funkcji filozofii wobec nauk szczegółowych zaliczali oni namysł nad poznaniem naukowym (lub szerzej nad wiedzą naukową), przeprowadzanie analizy stosowanego w nauce języka, a niekiedy także dokonywanie sui generis syntezy wyników tych nauk. W SLW sprzeciwiano się przy tym stanowczo próbom rugowania problematyki filozoficznej poza obręb nauki czy też redukowania jej do problematyki jakichś innych dyscyplin niefilozoficznych. Nie ograniczano też zadań filozofii do analizy języka naukowego, jak to się zdarzało niektórym innym filozofom analitycznym.

Filozofię pojętą jako nauka odgraniczano w SLW od problematyki światopoglądowej, niekiedy określanej potocznie także mianem „filozofii”. Dominowało przekonanie, że metodami naukowymi nie da się rozstrzygnąć kwestii światopoglądowych – takich jak sens ludzkiego życia czy dziejów. Filozofia może jednak odgrywać właśnie rolę służebną wobec światopoglądu, analizując pojęcia występujące w tezach światopoglądowych i poddawać je krytyce, oceniając w szczególności sposób ich uzasadniania.

Ze względu na rolę analizy logicznej w filozofii warto dodać kilka słów na temat koncepcji logiki w SLW. Jak wspomniano, w SLW logikę uważano zazwyczaj za jedną z dyscyplin filozoficznych, chociaż niektórzy z jej przedstawicieli sytuowali ją także poza filozofią, jako dyscyplinę samodzielną – organon dla wszystkich nauk. Logikę nazywano w Szkole „moralnością myślenia”.

Ogólna koncepcja logiki u Twardowskiego i jego uczniów nie była jednak monolitem. Różnice w podejściu do problematyki logicznej wynikały zarówno z różnych zainteresowań członków SLW, jak i z tego, że nowoczesna logika była w okresie działalności pierwszych pokoleń Szkoły dopiero in statu nascendi i łatwo można było uznać potknięcia początkowego etapu rozwoju logiki za jej immanentne wady. Były jednak pewne elementy zasadniczo wspólne w podejściu członków SLW do logiki. Po pierwsze, przedstawiciele SLW pojmowali problematykę logiczną na ogół szeroko, jako obejmującą zarówno logikę formalną (matematyczną), jak i zagadnienia zaliczane do semiotyki logicznej i do metodologii nauk. Po drugie, w SLW powszechne było przekonanie o stosowalności logiki formalnej w filozofii, a wielu jej przedstawicieli wierzyło w ideał filozofii jako systemu formalnego.

Lwowska Szkoła Psychologiczna, Warszawska Szkoła Logiczna oraz skrzydła Szkoły Lwowsko-Warszawskiej

Twardowski oczekiwał od swoich uczniów przede wszystkim rzetelnej i systematycznej pracy (pod tym względem był też dla nich wzorem) i p ewnej naukowej „kindersztuby” (jak to nazwał Ajdukiewicz), a więc respektowania stosownych zaleceń

metodologicznych. Tolerował natomiast poglądy niekiedy niezgodne z jego własnymi, byle tylko były jasno wyrażone i dostatecznie uzasadnione. Pragnął nauczyć swoich wychowanków jedynie (i a ż) samodzielnego myślenia jako drogi do osiągania wartościowych wyników filozoficznych. Często podrzucał problemy do rozwiązania, ale żadnych rozwiązań z góry nie narzucał.

Twardowski przyjął początkowo Brentanowską koncepcję, zgodnie z k tórą podstawową dyscypliną filozoficzną jest psychologia rozumiana jako analiza danych świadomości. Ale już w pierwszym wykładzie lwowskim oddał sprawiedliwość logice jako fundamencie filozofii. Nic więc dziwnego, że dwaj pierwsi wielcy uczniowie Twardowskiego reprezentowali obie te dyscypliny: W. Witwicki – psychologię, a J. Łukasiewicz –logikę. W ten sposób już na początku XX wieku zaczęły się krystalizować dwa nurty przyszłej Szkoły Lwowsko-Warszawskiej: Psychologiczna Szkoła Lwowska i Warszawska Szkoła Logiczna. Oba te nurty, na szczęście, przenikały się w obrębie SLW, dlatego nie było sztywnego podziału na „psychologiczny” Lwów i „logiczną” Warszawę. Ponadto byli także tacy, którzy balansowali między oboma nurtami, byli – chciałoby się powiedzieć – filozofami środka.

Do głównych przedstawicieli nurtu psychologicznego w SLW zaliczani są, obok Twardowskiego i W Witwickiego – Bronisław Bandrowski, Stefan Błachowski, Mieczysław Kreutz, Helena Słoniewska, Eugenia Ginsberg-Blaustein i Leopold Blaustein, Stefan Baley (ukr. Степан Балей) (1885–1952) (por. Ivanyk 2014) (wszyscy – poza Błachowskim – uczniowie Twardowskiego) oraz Walter Auerbach (uczeń Ajdukiewicza).

Psychologia tej grupy miała pewne cechy, które odróżniały ją od psychologii dominującej w t ym czasie w innych krajach. Psychologowie polscy należący do SLW uprawiali przede wszystkim analizę zjawisk psychicznych, kładli większy niż gdzie indziej nacisk na dyscyplinę pojęciową i w duchu „humanistycznym” sprzeciwiali się wszelkim redukcjonizmom (np. redukcji behawiorystycznej) zmierzającym do uproszczenia złożoności duchowego życia człowieka. Za główne osiągnięcia psychologów SWL z pierwszych dwóch faz jej istnienia uważa się Twardowskiego rozróżnienie czynności i w ytworów (1912), W. Witwickiego koncepcję kratyzmu (1907) i Baleya psychologiczne analizy twórczości literackiej (1936). Warto dodać, że chociaż lwowscy psychologowie kładli nacisk na psychologię w ujęciu humanistycznym i antyredukcjonistycznym, to jednak Twardowski dość szybko doprowadził do powstania we Lwowie jednego z dwóch pierwszych na ziemiach polskich (obok krakowskiego) laboratorium psychologicznego.

Do głównych przedstawicieli nurtu logiczno-matematycznego w SLW należeli w dwóch pierwszych fazach aktywności SLW z pewnością: Łukasiewicz, Leśniewski, Tarski, Adolf Lindenbaum (współpracownik Tarskiego), a t akże Stanisław Jaśkowski i Bolesław Sobociński (uczniowie Łukasiewicza). Logicy ci podjęli bliską i owocną

współpracę z warszawskimi matematykami (Stefan Mazurkiewicz, Zygmunt Janiszewski, Wacław Sierpiński). W swoich badaniach skupiali się na problematyce podstaw logiki matematycznej, metalogiki i semantyki logicznej. Najważniejsze osiągnięcia tej grupy to m.in. wspomniane wyżej logiki wielowartościowe Łukasiewicza, systemy logiczne Leśniewskiego i Tarskiego definicja „prawdy” dla języków sformalizowanych, a ponadto badania Jaśkowskiego odnoszące się do logiki intuicjonistycznej oraz Sobocińskiego rozwinięcie systemów Leśniewskiego.

Jednocześnie z t ą dwubiegunową specjalizacją w SLW zaczęły się krystalizować, w samej filozofii, zwłaszcza w zakresie stosowanych metod, podejścia psychologizujące i logicyzujące. To pierwsze stopniowo ewoluowało w stronę podejścia semiotycznego (rozważania na temat myślenia, przedstawień, sądów itd. były stopniowo zastępowane rozważaniami na temat języka, nazw i zdań itd.).

Współistnienie w ramach filozofii SLW różnych nurtów było zgodne z nastawieniem filozoficznym Twardowskiego, które miało wszelkie znamiona programu interdyscyplinarnego. Nieprzypadkowo rozprawa Twardowskiego O c zynnościach i w ytworach nosiła podtytuł: Kilka uwag z pogranicza psychologii, gramatyki i logiki. W myśl tego programu sam Twardowski i wielu jego uczniów chętnie podejmowało zagadnienia leżące na styku różnych dyscyplin. Typowymi zagadnieniami „pogranicznymi” badanymi w SLW były m.in. problemy zależności między myślą a mową oraz między związkami logicznymi a rozumowaniami. Wielu spośród uczniów Twardowskiego podjęło ten interdyscyplinarny program badań (dodajmy bardzo aktualny współcześnie), inni natomiast wyspecjalizowali się w badaniach intradyscyplinarnych.

Część IV. Lwowskie środowisko filozoficzne

1. Instytucje

Życie filozoficzne we Lwowie między rokiem 1895 a 1939 bynajmniej nie było zamknięte w murach uniwersytetu. O problemach filozoficznych żywo dyskutowano na spotkaniach Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, uniwersyteckiego Kółka Filozoficznego, ale też w lwowskich kawiarniach – z kawiarnią Szkocką na czele – i podczas spotkań prywatnych.

Kółko Filozoficzne (pełna nazwa: Kółko Filozoficzne Czytelni Akademickiej) funkcjonowało na Uniwersytecie Lwowskim jeszcze przed przybyciem Twardowskiego. Zmieniło się to, że nowy profesor zaczął przychodzić na każde spotkanie Kółka i wkrótce stał się jego centralną postacią. Stamtąd „ściągnął” na filozofię m.in. Jana Łukasiewicza.

Jako „łowca dusz” Twardowski wykorzystywał posiedzenia Kółka nie tylko do podtrzymywania życia filozoficznego, lecz także do wyszukiwania talentów filozoficznych. Kółko istniało do roku 1917; w 1919 r. powołał do życia mające pełnić podobne funkcje Konwersatorium Filozoficzne Młodzieży Akademickiej.

Il. 26. Ostatnie ćwiczenia Kazimierza Ajdukiewicza jako docenta Uniwersytetu Lwowskiego (Lwów 1925)

Siedzą od lewej: Joachim Knossow, Eugenia Ginsberg-Blaustein, Roman Ingarden, Kazimierz Ajdukiewicz, Kazimierz Twardowski, Józefina Spinner, Maria Kokoszyńska. Stoją od lewej: osoba niezidentyfikowana, Seweryna Łuszczewska-Romahn, Izydora Dąmbska, Maria Jędrzejewska, Jerzy Kirchner, Helena Słoniewska, Adam Bardecki, Walter Auerbach, Leopold Blaustein, Henryk Mehlberg

Bardzo ważną datą w lwowskim życiu filozoficznym było utworzenie w 1904 r z inicjatywy Twardowskiego Polskiego Towarzystwa Filozoficznego we Lwowie. Pierwsze posiedzenie PTF odbyło się 12 lutego 1904 r. o 6 po południu w gmachu Zakładu Chemicznego przy ul. Długosza 6. Towarzystwo miało być forum naukowych dyskusji filozoficznych, otwartym na różne nurty i prądy filozoficzne, a jedynym jego dogmatem miał być antydogmatyzm. Założone we Lwowie PTF stało się wzorem dla kolejnych towarzystw powstających na ziemiach polskich (w Krakowie, w Warszawie, w Poznaniu, w Wilnie).

Po II wojnie światowej, w 1948 r., zostały one połączone w jedno Polskie Towarzystwo Filozoficzne, mające do dziś oddziały we wszystkim polskich ośrodkach akademickich.

Towarzystwo działało bardzo prężnie i już 6 listopada 1911 roku odbyło się setne posiedzenie Towarzystwa. Z tej okazji Twardowski jako założyciel otrzymał pamiątkowe tableau.

Kolejnym czynnikiem sprzyjającym rozwojowi środowiska filozoficznego były czasopisma. Kiedy w roku 1898 Władysław Weryho (1868–1916) założył w Warszawie pismo „Przegląd Filozoficzny” od początku utrzymywał kontakty ze Lwowem, a z właszcza z Twardowskim. Lwowscy filozofowie często publikowali w nim swoje teksty. Twardowski współorganizował również konkursy „Przeglądu Filozoficznego” na najlepsze prace filozoficzne na zadany temat. W jednym z t ych konkursów pierwszą nagrodę otrzymał Łukasiewicz za rozprawą na temat pojęcia przyczyny. Wkrótce jednak, zwłaszcza w z wiązku z d ziałalnością PTF, pojawiła się potrzeba założenia niezależnego pisma we Lwowie. Udało się doprowadzić do jego powstania w 1911 r. „Ruch Filozoficzny”, jak wskazuje nazwa, miał zdawać sprawę z w ydarzeń filozoficznych we Lwowie, w i nnych polskich ośrodkach, a t akże za granicą. Oprócz artykułów można było w nim znaleźć sprawozdania z odczytów, dyskusji filozoficznych i kongresów, recenzje z bieżących publikacji itp. Lektura archiwalnych numerów daje znakomity obraz bogatego życia filozoficznego tamtych czasów.

Il. 27. Tableau z okazji setnego posiedzenia Polskiego Towarzystwa Filozoficznego (1910)

W skład redakcji weszli, oprócz Twardowskiego i Mieczysława Tretera (1883–1943)145 (jako sekretarza redakcji), Bronisław Bandrowski, Marian Borowski (1879–1938), Jan Łukasiewicz, Bolesław Mańkowski (1852–1921)146, Witold Rubczyński, Adam Stögbauer (1881–1916), Mścisław Wartenberg, Władysław Weryho i Władysław Witwicki. Początkowo zakładano ambitnie, że „Ruch Filozoficzny” będzie się ukazywał 10 razy w roku (co miesiąc z w yjątkiem lipca i sierpnia). Udawało się jednak zachować ten cykl jedynie przez parę lat. Życie filozoficzne okresu I wojny światowej oddają numery czasopisma za lata 1914–1919. Do rytmu miesięcznego nie udało się po wojnie powrócić, ale „Ruch Filozoficzny” ukazywał się ze względną regularnością do roku 1939. Po śmierci Twardowskiego obowiązki redakcyjne przejęły jego uczennice Gromska i Dąmbska. Na okładce pojawił się napis „Ruch Filozoficzny. Kwartalnik założony przez Kazimierza Twardowskiego wydawany przez Polskie Towarzystwo Filozoficzne”. Pismo – jako swoista kronika filozofii polskiej – było w tamtych czasach ewenementem. Kiedy Twardowski przesłał Rudolfowi Carnapowi numer pisma zawierający streszczenia jego wykładów wygłoszonych w Warszawie w 1930 r., Carnap odpisał z podziwem i zazdrością, iż chciałby, aby tego typu periodyk istniał dla filozofii niemieckiej.

Ciągłość „Ruchu Filozoficznego” przerwała II wojna światowa, jednakże już w 1948 r. Tadeuszowi Czeżowskiemu udało się wznowić działalność pisma. Po kolejnej przerwie spowodowanej sytuacją polityczną (1950–1958) ukazuje się ono do dziś (kolejni redaktorzy po Twardowskim: Leon Gumański (1921–2014) i Ryszard Wiśniewski (ur. 1947), chociaż ostatnio utraciło swój kronikarsko-bibliograficzny charakter.

Świętem filozofii polskiej był I Polski Zjazd Filozoficzny, który odbył się we Lwowie w 1923 r. Organizatorem było PTF, a do komitetu organizacyjnego weszli Wincenty Lutosławski (1883–1954), Łukasiewicz, Witold Rubczyński, Michał Sobeski (1877–1939) oraz Twardowski. Podczas Zjazdu wygłoszono 51 referatów plenarnych lub sekcyjnych. Gości powitał Twardowski, a w ykład inauguracyjny wygłosił W. Witwicki. W zjeździe wzięło udział 123 uczonych ze Lwowa, z Warszawy, Krakowa, Poznania i Wilna. Wiele odczytów później opublikowano m.in. w „Przeglądzie Filozoficznym” lub „Ruchu Filozoficznym”.

2. Struktura społeczna

Na przełomie XIX i X X wieku 50% mieszkańców Lwowa stanowili Polacy, 28% Żydzi i 17% Ukraińccy, a społeczeństwo nie było wolne od napięć na tle narodowościowym. W jednym z lat akademickim na Uniwersytecie Lwowskim na 1460 studentów było 716 Polaków, 443 Ukraińców i 284 Żydów. Na Wydziale Filozoficznym było

145 DALO, z. 26. op. 5, spr. 1898, AUWR_UA_000_26_0_5_1898_56648

146 DALO, z. 26. op. 5, spr. 1194, AUWR_UA_000_26_0_5_1194_56771.

Filozofia na Uniwersytecie Lwowskim do 1939 r.

77 Polaków, 36 Ukraińców i 19 Żydów. Struktura narodowościowa Uniwersytetu i Wyd ziału odzwierciedlała mniej więcej strukturę społeczną Lwowa. (Większą procentowo liczbę Ukraińców względem Żydów można tłumaczyć tym, że ludność ukraińska zamieszkiwała w większości okolice Lwowa). Kobiety zostały dopuszczone do studiów na Uniwersytecie Lwowskim w roku 1897 (na początku na Wydziale Lekarskim, później również na innych wydziałach). Ich liczba wśród ogółu studentów szybko rosła. W 1930 r 30% uczących się na Wydziale Filozoficznym stanowiły kobiety. Warto z tego punktu widzenia spojrzeć na środowisko Szkoły Twardowskiego. SLW cechowała się wielonarodową strukturą: we Lwowie na zajęcia do Twardowskiego uczęszczali przede wszystkim studenci narodowości polskiej, lecz nie brakowało studentów narodowości ukraińskiej i ż ydowskiej. Przez wiele lat wśród ukraińskich historyków filozofii dominowało przekonanie, iż Twardowski był ukrainofobem. Tymczasem nie ma żadnych świadectw, które by tę opinię usprawiedliwiały. Owszem, sprzeciwiał się utworzeniu ukraińskiego uniwersytetu we Lwowie147, ale był przekonany, że powinien on powstać nie we Lwowie (gdzie już istniał uniwersytet), ale w innym mieście galicyjskim, np. w Stanisławowie, oraz że założenie takiego uniwersytetu powinno być poprzedzone zebraniem dostatecznie wykwalifikowanej kadry. W swoich Dziennikach nieraz przyznawał, że studenci ukraińscy byli na ogół lepiej przygotowani do egzaminów niż studenci polscy. Swoich ukraińskich uczniów wspierał zawsze, gdy przemawiały za tym względy merytoryczne: tak było na przykład z poparciem dla Baleya w jego staraniach o stypendium naukowe, a następnie o u zyskanie habilitacji i katedry (Twardowski 1997; Twardowski 2001).

Twardowski był również zwolennikiem edukacji kobiet i stworzył dla niej ramy instytucjonalne. Był inicjatorem powstania we Lwowie Żeńskiego Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego. Należał też do organizatorów Kursów Akademickich dla Kobiet we Lwowie, przez kilka lat pełniąc funkcję sekretarza tych kursów i prowadząc w ich ramach regularnie wykłady. Był orędownikiem uczestnictwa kobiet w ż yciu akademickim. Z biegiem lat w seminariach Twardowskiego brało udział coraz więcej kobiet, co było w tamtych czasach rzadkością i w Polsce, i za granicą. Chociaż Twardowski popierał edukację kobiet, wypromował wiele „doktorek”, a swoje uczennice zawsze oceniał sprawiedliwie, nie jest jednak jasny jego stosunek do habilitacji kobiet. Niektóre zachowane dokumenty sugerują, iż był im przeciwny. Faktem jest, iż żadna uczennica Twardowskiego nie uzyskała habilitacji (a więc tym bardziej katedry uniwersyteckiej) za jego życia. Pierwszymi kobietami z habilitacją w k ręgu SLW, związanymi jednak z warszawską gałęzią Szkoły, były Maria Ossowska i Janina Kotarbińska.

147 Sporowi wokół utworzeniem ukraińskiego uniwersytetu we Lwowie poświęcony jest artykuł w tomie drugim niniejszej monografii.

3. Relacje osobiste

Lwowskie środowisko filozoficzne było pełne osobistości nie tylko wybitnych, lecz także o w yrazistych temperamentach. Skutkowało to m.in. tym, że relacje personalne między tymi postaciami były zróżnicowane, niekiedy niewolne od gwałtownych spięć. W relacjach tych rolę odgrywały sprawy, które w oficjalnych stosunkach uniwersyteckich nie miały prawa się liczyć – takie jak sympatie i a ntypatie czy kwestie światopoglądowe.

Profesorowie uniwersyteccy cieszyli się w ogóle poważaniem lwowskiego społeczeństwa. Spośród lwowskich filozofów największym szacunkiem otaczany był, rzecz jasna, Twardowski. Jednakże i innych darzono atencją, chociaż może miała ona pozaakademickie źródło. Należał do nich na przykład Raciborski – bardzo zamożny, skoligacony z Gołuchowskimi, wieloletni poseł do galicyjskiego Sejmu Krajowego, członek wielu towarzystw ziemiańskich i pierwszy szermierz Galicji. Szczególny stosunek do Twardowskiego jako nauczyciela i organizatora życia filozoficznego, stosunek pełen szacunku, wdzięczności, a nawet uwielbienia, mieli do Twardowskiego wszyscy jego uczniowie: także ci, których drogi intelektualne poszły w innym kierunku niż droga wskazywana przez mistrza.

Skądinąd pozauniwersyteckie relacje Twardowskiego z uczniami były bardzo różnorodne. Z wieloma wychowankami, na przykład z W. Witwickim, Ajdukiewiczem, Kotarbińskim, Gromską, Dąmbską czy Kokoszyńską, łączyły go stosunki bardzo serdeczne, znajdujące wyraz w spotkaniach prywatnych i w korespondencji. Stosunek do innych, na przykład Łukasiewicza, Zawirskiego, Kreutza czy Słoniewskiej, był nieco chłodniejszy. Powodami tej powściągliwości były bądź różnice światopoglądowe (tak chyba było w w ypadku Łukasiewicza), bądź sprawiony mistrzowi przez uczniów zawód. Z kolei między uczniami Twardowskiego dochodziło zarówno do współpracy, jak i r ywalizacji. Bardzo udaną spółkę naukową stworzyli Łukasiewicz i Leśniewski. Poza współpracą więzy przyjaźni połączyły Łukasiewicza z przedwcześnie zmarłym Bandrowskim, a Kotarbińskiego z Leśniewskim. Natomiast stosunki między Łukasiewiczem i W Witwickim były napięte – panowie nie lubili się, a t akże nie cenili nawzajem swoich naukowych „wytworów”.

Napięte były też relacje Twardowskiego z I ngardenem. Twardowski czuł się urażony, że Ingarden wolał „ciemnego” Husserla od jego własnych wykładów, Ingarden zaś czuł się stale niedoceniany przez środowisko Twardowskiego, a Kazimierza Ajdukiewicza i Leopolda Blausteina nawet oskarżał o plagiat. Napięcia te udało się jednak nieco rozładować w drugiej połowie lat 30.

Warto dodać, że w kręgu seminarzystów Twardowskiego zawiązały się trzy małżeństwa: Władysław Witwicki i Helena Dubieńska, Henryk Mehlberg i Józefina Spinner

(Spinnerówna) oraz Leopold Blaustein i Eugenia Ginsberg (Ginsberżanka) – a jeden z uczniów, i to nie byle jaki, bo Ajdukiewicz, wżenił się, jak już wspomniano, w rodzinę profesora.

Zakończenie

Na zakończenie warto podkreślić raz jeszcze: złoty okres filozofii we Lwowie miał w dziejach filozofii polskiej znaczenie kluczowe, a w dziejach filozofii w ogóle znaczenie niebagatelne. We Lwowie żyli i t worzyli lub ze Lwowa wyszli najwybitniejsi polscy filozofowie XX w. We Lwowie miała początek największa w naszych dziejach szkoła filozoficzna, która okazała się formacją tak bardzo silną, że jej tradycji nie zniszczył nawet walec II wojny światowej i powojenny młot ideologiczny.

We Lwowie narodziły się idee, które stanowią trwały wkład w d zieje filozofii w ogóle. Wymieńmy choć kilka spośród nich: K. Twardowskiego koncepcja czynności i w ytworów oraz jego krytyka relatywizmu, kratyzm W. Witwickiego, radykalny konwencjonalizm, gramatyka kategorialna K. Ajdukiewicza, wielowarstwowa koncepcja dzieła literackiego R. I ngardena, teoria wielości rzeczywistości L. Chwistka. To we Lwowie zakiełkowały idee logik wielowartościowych J. Łukasiewicza, mereologia i prototetyka S. Leśniewskiego, prakseologia T. Kotarbińskiego itd. itd.

Jednym z czynników sprzyjających tej erupcji twórczej myśli filozoficznej był bez wątpienia intelektualny klimat miasta. Lwów zajmował też wyjątkowe miejsce w sercach swoich mieszkańców, a wielu spośród filozofów, o k tórych była wyżej mowa, darzyło swoje „zawsze wierne” miasto i swoją „dostojną” Alma Mater wielkim sentymentem. Oto trzy przykłady.

Twardowskiemu po odzyskaniu przez Polskę niepodległości dwukrotnie proponowano objęcie katedry w Warszawie, dwukrotnie jednak odmówił. Co najmniej jednym z powodów było głębokie przywiązanie do Lwowa.

Chociaż Łukasiewicz większość życia spędził poza Lwowem, miasto to pozostało jego ukochanym miejscem na ziemi. W Pamiętniku wspominał, że w Warszawie czuł się zawsze obco. W 1923 r. miał zaproponować Twardowskiemu, by zamienił się z nim na katedry, gdyż chciał wrócić do Lwowa. (Twardowski propozycję odrzucił). Poczucie obcości w Dublinie było u Łukasiewicza jeszcze większe. Inskrypcja na grobie Łukasiewicza w Irlandii głosiła, że został pochowany „z dala od ukochanego Lwowa i Polski”.

Ajdukiewicz w czasie swojego dwuletniego pobytu w Warszawie w latach 20. czuł się tam również nieswojo. Kiedy odwiedzał w Warszawie W. Witwickiego, śpiewał mu „lwowskie piosenki”.

Twardowski zmarł w 1938 r. i nie widział instytucjonalnej destrukcji tego wszystkiego, co udało mu się stworzyć przez niemal 40 lat we Lwowie i na lwowskim uniwersytecie. Dla „twardowszczyków”, którzy wojnę przeżyli, utrata Lwowa jako ośrodka filozoficznego była ciosem: straszliwym, ale na szczęście nieobezwładniającym. Wbrew nastawieniu nowych władz, które zainstalowane zostały w Polsce, próbowali ocalić chociaż częściowo przedwojenne lwowskie życie filozoficzne. Służyły termu celowi wznowienie przez Czeżowskiego „Ruchu Filozoficznego” w Toruniu, zainicjowanie czasopisma „Studia Logica” przez Ajdukiewicza, kontynuowanie działalności PTF, na którego czele stanął Kotarbiński. Przez pierwsze lata powojenne rzadko, ale jednak udało się publikować prace na temat lwowskiej filozofii, a z inicjatywy Dąmbskiej zorganizować spotkanie poświęcone 50-leciu PTF. Zachowali też towarzyski wymiar ośrodka lwowskiego: wymieniali na przykład pocztówki z okazji kolejnych rocznic śmierci Twardowskiego, Warunki sprzyjające badaniom nad filozofią lwowską i rozwojowi tradycji lwowsko-warszawskich nastąpiły po upadku komunizmu. Swego rodzaju symbolem powrotu Twardowskiego i jego szkoły do Lwowa jest utworzenie w 2016 r. w tym mieście, obecnie znajdującym się w g ranicach niepodległej Ukrainy, Towarzystwa Filozoficznego im. Kazimierza Twardowskiego. Z kolei w Warszawie w 2020 r. powstało Centrum Badań nad Tradycją Szkoły Lwowsko-Warszawskiej. Co istotne – obie te instytucje współpracują ze sobą w utrzymywaniu i rozwijaniu filozofii w duchu lwowsko-warszawskim zarówno w Polsce, jak i w U krainie. Pokazuje to dobitnie, że najistotniejszym warunkiem rozwoju myśli filozoficznej nie jest przynależność państwowa danego ośrodka (pamiętajmy, że w złotym okresie filozofii Lwów był najpierw w g ranicach Austro-Węgier, a potem Polski), lecz wola prowadzenia poważnych badań filozoficznych i niekrępowanie ich przez zewnętrzne czynniki polityczne.

Bibliografia

Źródła archiwalne

ALNUIF – Archiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki (ukr. Архiв Львiвcькoгo нaціoнaльнoгo унівepcитeту iмeнi Івaнa Фpaнкa)

Zespół P-119, opis 1: Sprawy osobowe pracowników

z. P-119, op. 1, spr. 7 – Auerbach Walter

z. P-119, op. 1, spr. 11 – Banach Stefan

z. P-119, op. 1, spr. 470 – Herzberg Jan

z. P-119, op. 1, spr. 46 – Hirschler Jan

z. P-119, op. 1, spr. 73 – Ingarden Roman

z. P-119, op. 1, spr. 80 – Kleiner Juliusz

z. P-119, op. 1, spr. 93 – Kreutz Mieczysław

z. P-119, op. 1, spr. 94 – Krzemieniewski Seweryn

z. P-119, op. 1, spr. 571 – Łuszczewska-Romahn Seweryna

z. P-119, op. 1, spr. 116 – Mehlberg Henryk

z. P-119, op. 1, spr. 134 – Ołeksiuk Stepan

z. P-119, op. 1, spr. 145 – Pepis Józef

z. P-119, op. 1, spr. 172 – Sośnicki Kazimierzz

z. P-119, op. 1, spr. 179 – Suchodolski Bogdan

DALO – Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego (ukr. Дepжaвний apxiв Львiвcькoї

oблacтi)

Zespół 26, opis 5: Sprawy personalne grona profesorskiego i urzędników

z. 26, op. 5, spr. 8 – Ajdukiewicz Kazimierz

z. 26, op. 5, spr. 58 – Banach Stefan

z. 26, op. 5, spr. 84 – Beck Adolf

z. 26, op. 5, spr. 80 – Bednarowski Władysław

z. 26, op. 5, spr. 126 – Błachowski Stefan

z. 26, op. 5, spr. 146 – Borkowski Ludwik

z. 26, op. 5, spr. 1983 – Chwistek Leon

z. 26, op. 5, spr. 2059 – Czerkawski Euzebiusz

z. 26, op. 5, spr. 2055 – Czeżowski Tadeusz

z. 26, op. 5, spr. 603 – Dąmbska Izydora

z. 26, op. 5, spr. 605 – Domosławski Bernard

z. 26, op. 5, spr. 570 – Dzieduszycki Wojciech

z. 26, op. 5, spr. 1949 – Filarski Albert

z. 26, op. 5, spr. 406 – Gerstmann Adam

z. 26, op. 5, spr. 502 – Gromska Daniela

z. 26, op. 5, spr. 365 – Hanusz Ignacy

z. 26, op. 5. spr. 429 – Hirschler Jan

z. 26, op. 5, spr. 468 – Horak Marceli

z. 26, op. 5, spr. 768 – Ingarden Roman

z. 26, op. 5, spr. 2256 – Jaryna Józef

z. 26, op. 5, spr. 654 – Jordan Jan

z. 26, op. 5, spr. 2212 – Juryk Stefan

z. 26, op. 5, spr. 812, 813 – Kasprowicz Jan

z. 26, op. 5, spr. 847, 848 – Kleiner Juliusz

z. 26, op. 5, spr. 968 – Kreutz Mieczysław

z. 26, op. 5, spr. 1043 – Krzemieniewski Seweryn

z. 26, op. 5, spr. 1145 – Laskowski Józef

z. 26, op. 5, spr. 1065 – Lewicki Benedykt

z. 26, op. 5, spr. 1110 – Lipiński Mikołaj

z. 26, op. 5, spr. 1093 – Lody Piotr

z. 26, op. 5, spr. 1136 – Lutman-Kokoszyńska Maria

z. 26, op. 5, spr. 1050 – Ławrowski Jan

z. 26, op. 5, spr. 1080 – Łempicki Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 1127 – Łukasiewicz Jan

z. 26, op. 5, spr. 1132 – Łuszczewska-Romahn Seweryna

z. 26, op. 5, spr. 1181 – Malinowski Ludwik

z. 26, op. 5, spr. 1178 – Małecki Antoni

z. 26, op. 5, spr. 1194 – Mańkowski Bolesław

z. 26, op. 5, spr. 1195 – Maramorosz Deodat

z. 26, op. 5, spr. 1331 – Napadiewicz Mikołaj

z. 26, op. 5, spr. 1332 – Narajewski Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 1436 – Ochorowicz Julian

z. 26, op. 5, spr. 1602 – Raciborski Aleksander

z. 26, op. 5, spr. 1645 – Roszkowski Gustaw

z. 26, op. 5, spr. 1647 – Rubczyński Witold

z. 26, op. 5, spr. 1655 – Ruziewicz Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 2134 – Schmierer Zygmunt

z. 26, op. 5, spr. 1723 – Sierpiński Wacław

z. 26, op. 5, spr. 1728 – Sinko Tadeusz

z. 26, op. 5, spr. 1732 – Skibniewski Stefan

z. 26, op. 5, spr. 1740 – Skórski Aleksander

z. 26, op. 5, spr. 1752 – Słoniewska Helena

z. 26, op. 5, spr. 1761 – Smolka Franciszek

z. 26, op. 5, spr. 1762 – Smoluchowski Marian

z. 26, op. 5, spr. 1784 – Sośnicki Kazimierz

z. 26, op. 5, spr. 2162, 2163 – Steinhaus Hugo

z. 26, op. 5, spr. 1810 – Stepa Jan

z. 26, op. 5, spr. 1830 – Stroński Franciszek

z. 26, op. 5, spr. 1844 – Suchodolski Bogdan

z. 26, op. 5, spr. 1690 – Świeżawski Stefan

z. 26, op. 5, spr. 1898 – Treter Mieczysław

z. 26, op. 5, spr. 1860, 1861 – Twardowski Kazimierz

z. 26, op. 5, spr. 198 – Voigt Michał

z. 26, op. 5, spr. 1961 – Wais Kazimierz

z. 26, op. 5, spr. 200 – Wałęga Leon

z. 26, op. 5, spr. 210 – Wartenberg Mścisław

z. 26, op. 5, spr. 196 – Weigl Rudolf

z. 26, op. 5, spr. 268 – Witkowski Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 266 – Witwicki Tadeusz

z. 26, op. 5, spr. 265 – Witwicki Władysław

z. 26, op. 5, spr. 696 – Zawirski Zygmunt

z. 26, op. 5, spr. 681 – Żukowski Jan

Opracowania. Źródła drukowane

Biłat Andrzej, Żegleń Urszula (1994): Ludwik Stefan Borkowski. W poszukiwaniu prawdy w logice, „Ruch Filozoficzny” 51 (2), 111–124.

Brożek Anna (2009): Kazimierz Twardowski w Wiedniu, Warszawa.

Brożek Anna (2017): Maria Kokoszyńska. Between the Lvov-Warsaw School and the Vienna Circle, „Journal for the History of Analytical Philosophy” 5 (2), 17–36.

Brożek Anna (2020): Fenomen Szkoły Lwowsko-Warszawskiej, [w:] Historia filozofii, cz. 1–3, red. S. Janeczek, A. Starościc, Lublin.

Brożek Anna, Jadacki Jacek, red., (2022): Intuition and Analysis. Roman Ingarden and the School of Kazimierz Twardowski, Kraków.

Brożek Anna, Jadacki Jacek (2023): Kazimierz Twardowski. Filozof ze Lwowa, t. 1–2, Warszawa.

Brożek Anna, Stadler Friedrich, Woleński Jan, red., (2017): The Significance of the Lvov-Warsaw School in the European Culture, Wien.

Czeżowski Tadeusz (1977): Wspomnienia (Zapiski do autobiografii), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 20 (3), 427–440.

Deręgowski Jan B. (2016): Władysław Bednarowski (1908–2002), [w:] Uncovering Facts and Values. Studies in Contemporary Epistemology and Political Philosophy, red. A. Kuźniar, J. Odrowąż-Sypniewska, Leiden-Boston.

Estreicher Karol (1971): Leon Chwistek. Biografia artysty (1884–1944), Kraków.

Finkel Ludwik (1894): Historia Uniwersytetu Lwowskiego do r. 1869, cz. 1, [w:] L. Finkel, S. Starzyński, Historia Uniwersytetu Lwowskiego, cz. 1–2, Lwów, 3–351 [https://polona.pl/item/historya–uniwersytetu–lwowskiego,NDkxMDMz] [dostęp online: 14.02.2024].

Gan-Krzywoszyńska Katarzyna, Leśniewski Piotr (2016): Kazimierz Ajdukiewicz (1890–1963), Poznań.

Gut Przemysław (2001): Stefan Swieżawski, [w:] Polska filozofia powojenna, t. 2, red. W. Mackiewicz, Warszawa, 288–308.

Ivanyk Stepan (2014): Filozofowie ukraińscy w Szkole Lwowsko-Warszawskiej, Warszawa

Jadacki Jacek (1998a): Kalendarium biograficzne [Jana Łukasiewicza], [w:] J. Łukasiewicz, Logika i metafizyka. Miscellanea, red. J. Jadacki, Warszawa, 531–546.

Jadacki Jacek (1998b): Pluralistyczna wizja Leona Chwistka, [w:] J. Jadacki, Orientacje i doktryny filozoficzne, Warszawa, 211–259.

Jakubec Tomasz (2009): Wojciech Dzieduszycki. Pisarz, estetyk, filozof, Kraków.

Kuliniak Radosław, Pandura Mariusz (2022): Jestem filozofem świata. Roman Witold Ingarden (1893–1970), Kęty.

Legutko Ryszard (2000): Daniela Gromska (1889–1973), [w:] Złota księga Wydziału Filozoficznego, red. J. Miklaszewska, J. Mizera, Kraków, 219–223.

Longchamps de Berier Roman et al., (1938): Kazimierz Twardowski: nauczyciel – uczony – obywatel, Lwów.

Łempicki Stanisław (1938): Rola Kazimierza Twardowskiego w uniwersytecie i społeczeństwie, [w:] Longschamps de Berier Roman et al., Kazimierz Twardowski: nauczyciel – uczony –obywatel, Lwów, 31–49.

Łukasiewicz Jan (2013): Pamiętnik, Warszawa.

Maciołek Michał M. (2011): Aleksander Skórski, [w:] Encyklopedia filozofii polskiej, t. 2, red. A. Maryniarczyk et al., Lublin, 555–557.

Mackiewicz Witold, red., (2001): Polska filozofia powojenna, t. 2, Warszawa.

Maryniarczyk Andrzej et al., red., (2011): Encyklopedia filozofii polskiej, t. 1–2, Lublin.

Miklaszewska Justyna, Mizera Janusz, red., (2000): Złota księga Wydziału Filozoficznego, Kraków. Nowicki Andrzej (1982): Witwicki, Warszawa

Perzanowski Jerzy (2000): Izydora Dąmbska (1904–1983), [w:] Złota księga Wydziału Filozoficznego, red. J. Miklaszewska, J. Mizera, Kraków, 317–346.

Polak Ryszard (2011): Witold Rubczyński, [w:] Encyklopedia filozofii polskiej, t. 2, red. A. Maryniarczyk et al., Lublin, 469–471.

Popowski Henryk (2006): Szkic do portretu Witolda Rubczyńskiego, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 51 (3–4), 7–37.

Przeniosło Małgorzata, Przeniosło Marek (2019): Mścisław Wartenberg (1868–1938). Filozof, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, „Wschodni Rocznik Humanistyczny” 16 (3), 201–210.

Rzepa Teresa, red., (1997): Psychologia w Szkole Lwowsko-Warszawskiej, Warszawa.

Skład i program wykładów (1876/77−1918/19): Skład Uniwersytetu i program wykładów [za lata 1877/1878−1918/1919]. C.K. Uniwersytet imienia Cesarza Franciszka I we Lwowie, Lwów [1876−1918]

[http://www.wbc.poznan.pl/publication/37047] [dostęp online: 25.09.2023].

Skład i program wykładów UJK (1919/20–1938/39): Skład Uniwersytet i program wykładów [za lata 1919/20−1938/39]. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, [Lwów 1920−1938] [http://www.wbc.poznan.pl/publication/37047] [dostęp online: 25.09.2023].

Słoniewska Helena (1971): Tadeusz Witwicki (1902–1970), „Ruch Filozoficzny” 29 (2), 119–122.

na Uniwersytecie Lwowskim do 1939 r.

Starzyński Stanisław (1894), Historia Uniwersytetu Lwowskiego 1869–1894, cz. 2, [w:] L. Finkel, S. Starzyński, Historia Uniwersytetu Lwowskiego, Lwów, 3–417 [https://polona.pl/item-view/de327a61-f268-4fa8-8814-b180ed6b1e83?page=0] [dostęp online: 11.03.2025].

Twardowski Kazimierz (1901): Zasadnicze pojęcia dydaktyki i logiki, Lwów.

Twardowski Kazimierz (2013): Wykład wstępny w Uniwersytecie Lwowskim, [w:] K. Twardowski, Myśl, mowa i czyn, cz 1, red. A. Brożek, J. Jadacki, Kraków, 457–467.

Twardowski Kazimierz (2014): Autobiografia, [w:] K. Twardowski, Myśl, mowa i czyn, cz. 2, red. A. Brożek, J. Jadacki, Warszawa, 30–49.

Twardowski Kazimierz (1997–2001): Dzienniki, cz. 1: 1915–1927; cz. 2: 1928–1936, Toruń.

Twardowski Kazimierz (2023–2024), Inedita, t. 1–9, Lublin.

Uklejska Maria (1959): Kazimierz Twardowski, „Kultura i Społeczeństwo” 3 (2), 267–268.

Spis ilustracji

1. Podanie Wojciecha Dziedzuszyckiego do grona profesorów Wydziału Filozoficznego o dopuszczenie do habilitacji (1892)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 570, k. 2.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_570_52188& view=single&p=4&browser=seadragon ................................................................... 36

2. Kazimierz Twardowskii, „Ilustrowany Kurier Codzienny. Dodatek Literacko-Naukowy” 1938, 18

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1860, k. 153.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1860_56655& view=single&p=149&browser=seadragon

3. Pismo Kazimierza Twarowskiego w związku z nominacją na dyrektora Naukowej Komisji Egzaminacyjnej (1919)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1861, k. 3.

40

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1861_56654& view=single&p=4&browser=seadragon 43

4. Wspomnienia pośmiertne Władysława Witwickiego o Kazimierzu Twardowskim, „Wiadomości Literackie” 1938, 18

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1860, k. 154.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1860_56655& view=single&p=150&browser=seadragon 44

5. Grób Kazimierza Twardowskiego. Cmentarz Łyczakowski (pole 27, grób nr 120) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) ............................................................ 44

6. Zaświadczenie o mianowaniu Mścisława Wartenberga profesorem zwyczajnym filozofii (1920)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 210, k. 105.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_210_51663&view=single&p=112&browser=seadragon 46

7. List Władysława Witwickiego w sprawie rezygnacji z posady na Uniwersytecie Lwowskim (1919)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 265, k. 16.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_265_75392& view=single&p=18&browser=seadragon 47

8. Okładka niemieckiego czasopisma matematycznego „Mathematische Zeitschrift”, w którym zamieszczono artykuł Leona Chwistka Neue Grundlagen der Logik und Mathematik (1929)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1983, k. 81.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1983_74832& view=single&p=86&browser=seadragon ................................................................

9. Pierwsze wydanie Teorii klas Tadeusza Czyżewskiego (Lwów 1918)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2055, k. 120.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_2055_62788& view=single&p=123&browser=seadragon .............................................................. 52

10. Odpis dyplomu doktorskiego Tadeusza Czyżewskiego (obrona 1914)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2055, k. 172. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_2055_62788& view=single&p=174&browser=seadragon............................................................... 53

11. Przyznanie Kazimierzowi Ajdukiewiczowi venia legendi z filozofii na Uniwersytecie Warszawskim (1921)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2055, k. 1.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_8_48221& view=single&p=3&browser=seadragon 56

12. Kazimierz Ajdukiewicz (Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego. Album Dwudziestolecia Uniwersytetu Wrocławskiego imienia Bolesława Bieruta we Wrocławiu 1945–1965. Fotografie: sygn. 6/4, poz. 3, s. 14)...................................................

13. Odpis dyplomu doktorskiego Romana Ingardena (1931)

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 73, k. 10.

57

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_001_P_119_0_1_73_53863& view=single&p=17&browser=seadragon ................................................................. 59

14. Mieczysław Kreutz (1934)

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 93, k. 3.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_001_P_119_0_1_93_66682& view=single&p=7&browser=seadragon .................................................................. 60

15. Odpis dyplomu doktorskiego Mieczysława Kreutza (1924)

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 93, k. 4.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_001_P_119_0_1_93_66682& view=single&p=8&browser=seadragon .................................................................. 61

16. Dwie pierwsze strony indeksu Heleny Słoniewskiej (1919) (Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego, zespół 4/1) 65

17. Seweryn Krzemieniewski (1932)

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 94, k. 2.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_001_P_119_0_1_94_66681& view=single&p=5&browser=seadragon .................................................................. 67

18. Odpis dyplomu doktorskiego Seweryny Łuszczewskiej (1932)

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 571, k. 4.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_001_P_119_0_1_571_66475& view=single&p=7&browser=seadragon .................................................................. 69

19. Maria Lutman [Kokoszyńska-Lutman] (Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego, sygn. 138/7526 – Maria Lutman fot. s. 1) 72

20. Odpis dyplomu doktorskiego Marii Kokoszyńskiej (1928)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1136, k. 26 (1928) https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1136_56781& view=single&p=28&browser=seadragon 72

21. Tekst przyrzeczenia z podpisem Zygmunta Schmierera (1934)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2134, k. 7.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_2134_62766& view=single&p=8&browser=seadragon 74

22. Odpis dyplomu doktorskiego Stefana Swieżawskiego (1932)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1690. k. 12.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1690_56704& view=single&p=14&browser=seadragon 75

23. Życiorys napisany odręcznie przez Władysława Bednarowskiego (1935)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 80, k. 1.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_80_56134& view=single&p=4&browser=seadragon 77

24. Zlecenie obowiązków asystenta młodszego dla Ludwika Borkowskiego (1938)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 146, k. 21.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_146_56068& view=single&p=24&browser=seadragon 78

25. Szkoła Lwowska (1913)

Siedzą od lewej: Feliks Kierski, Tadeusz Olejniczak, Zofia Pasławska-Drexler, Mścisław Wartenberg, Kazimierz Twardowski, Daniela Gromska, Jan Łukasiewicz i Maria Fränkl. Stoją od lewej: Marian Borowski, Edmund Gromski, Józef Brokman, Jan Ihnatowicz, Bronisław Bandrowski, Kazimierz Ajdukiewicz, Karol Frenkel, Stanisław Leśniewski i Alfons Baron (ze zbiorów prywatnych, udostępnione za zgodą Centrum Badań nad Tradycją Szkoły Lwowsko-Warszawskiej).... 80

26. Ostatnie ćwiczenia Kazimierza Ajdukiewicza jako docenta Uniwersytetu Lwowskiego (Lwów 1925)

Siedzą od lewej: Joachim Knossow, Eugenia Ginsberg-Blaustein, Roman Ingarden, Kazimierz Ajdukiewicz, Kazimierz Twardowski, Józefina Spinner, Maria Kokoszyńska. Stoją od lewej: osoba niezidentyfikowana, Seweryna Łuszczewska-

-Romahn, Izydora Dąmbska, Maria Jędrzejewska, Jerzy Kirchner, Helena Słoniewska, Adam Bardecki, Walter Auerbach, Leopold Blaustein, Henryk Mehlberg (ze zbiorówprywatnych, udostępnione za zgodą Centrum Badań nad Tradycją Szkoły Lwowsko-Warszawskiej) .............................................................................

90

27. Tableau z okazji setnego posiedzenia Polskiego Towarzystwa Filozoficznego (1910) (ze zbiorów prywatnych, udostępnione za zgodą Centrum Badań nad Tradycją Szkoły Lwowsko-Warszawskiej) 91

DOI: 10.34616/151546

o. Marek Miławicki OP

Dominikański Instytut Historyczny w Krakowie

ORCID 0000-0001-9718-6216

Teologia na Uniwersytecie Lwowskim w latach 1661–1939

Wprowadzenie

Już od wieków średnich Lwów był ważnych ośrodkiem życia religijnego Rzeczypospolitej (zob. Babiak, Smirnow 2021). Był on siedzibą aż trzech diecezji – rzymskokatolickiej, prawosławnej, która w 1700 r. przyjęła unię z R zymem i stała się archidiecezją greckokatolicką (unicką), oraz ormiańsko-apostolskiej, która również przyjęła unię w 1635 r., stając się archidiecezją ormiańskokatolicką. Wszystkie one musiały zadbać o wykształcenie teologiczne swoich duchownych. Dwie archidiecezje lwowskie – obrządku łacińskiego i greckokatolickiego – posiadały seminaria, natomiast ormiańskokatoliccy kandydaci do kapłaństwa byli kształceni przez teatynów1. We Lwowie różne zakony miały także oddzielne domy studiów teologicznych, w których przygotowywały swoich zakonników do stanu kapłańskiego; niektóre ośrodki miały rangę studiów generalnych, jak chociażby dominikanów czy jezuitów; mogły nawet nadawać tytuły naukowe (Rechowicz, red., 1975). To właśnie studium jezuickie dało początek Akademii Lwowskiej, ufundowanej w 1661 r. przez króla Jana II Kazimierza Wazę (1609–1672), stając się najstarszym uniwersytetem w mieście. I chociaż przez niemal stulecie nie była ona uznawana przez Akademię Krakowską (aż do zatwierdzenia dokumentu Jana Kazimierza przez króla Augusta III Sasa w 1758 r. i potwierdzenia go rok później przez papieża Klemensa XIII), to stała się ona kuźnią intelektualną dla południowo-wschodniej części dawnej Rzeczypospolitej. Wincenty Urban – absolwent lwowskiej uczelni, a późniejszy biskup wrocławski – wspominał:

Akt fundacyjny Uniwersytetu we Lwowie, podpisany przez Jana Kazimierza 20 stycznia 1661 roku, podkreślał uzasadnienie, że obok Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie

1 Zob. Szurek 1932; Szurek 1943: 245–251; Blažejovskyj 1975; Blažejovskyj 1979: 205–248; Smirnow 2003: 25–39; Levytskyy 2020: 37–48.

dla Korony, a Bartoriańskiego w Wilnie dla Litwy, winien istnieć Uniwersytet we Lwowie dla Ziem Ruskich. (Urban 1983b: 21).

Od początku, tj. od 1661 r., działał w A kademii Wydział Teologiczny (WT), który formował przyszłych duchownych i teologów (Zschokke 1894: 295–298; Łuszczak 2010; Łuszczak 2011: 43–63).

Z pewnością korzystało z niego miejscowe duchowieństwo zarówno łacińskie, jak i innych obrządków wschodnich; możliwe, że także niektóre zakony – jak na przykład dominikanie, którzy przez cały ten czas mieli własne studium generale (od 1605 r.), w nim kształcili swoich braci i nadawali im stopnie naukowe (Miławicki 2006: 39–50). Niezależnie od tego był to ważny ośrodek, który nie tylko formował intelektualnie kadry kościelne, ale także stał się miejscem polemik teologicznych, szczególnie z przedstawicielami prawosławia, którzy również walczyli o wpływy i rząd dusz na tym obszarze.

Sytuacja zmieniła się w 1772 r. Wtedy bowiem doszło do pierwszego rozbioru państwa polskiego, w w yniku którego Lwów i z naczna część województwa ruskiego, a także części województw bełskiego, wołyńskiego i podolskiego znalazły się w granicach Austro-Węgier. Ponadto w następnym roku doszło do kasaty Towarzystwa Jezusowego, które prowadziło Akademię Lwowską. Uczelnię początkowo przekształcono w liceum akademickie ze znacznie mniejszymi uprawnieniami (np. nie nadawało stopni doktorskich), a w 1784 r. cesarz Józef II Habsburg (1741–1790) powołał do istnienia już świecki uniwersytet – Uniwersytet Józefiński (Universitas Josephina), ukształtowany w duchu józefińskim (Urban 1983b: 22). Pod względem polityki wyznaniowej józefinizm prowadził do podporządkowania Kościoła monarchii, idąc w kierunku utworzenia Kościoła państwowego –odseparowanego od Stolicy Apostolskiej i z narzuconą przez cesarza własną wizją zarówno pod względem jego organizacji, jak i systemu kształcenia. Dlatego też monarchia austriacka odebrała duchowieństwu kościelnemu prawo nauczania, a powierzyła je nauczycielom świeckim, przesiąkniętych absolutyzmem oświeceniowym. Jak się jednak okazało, nie udało się do końca podporządkować szkolnictwa państwu, a to z powodu braków kadrowych. Część szkół nadal pozostawała w rękach kościelnych, niektóre klasztory wręcz zmuszono do prowadzenia szkół, jak na przykład dominikanów i franciszkanów lwowskich (por. Miławicki 2020–2021: 139–181). Jednak w pewnym stopniu udało się wprowadzić józefiński system edukacyjny, którego celem było przygotowanie urzędników, a nie myślicieli i naukowców (Kink 1854; Finkel 1894: 42, 46; Dybiec 2011: 67). Zasada ta dotyczyła również kształcenia teologicznego – duchowni mieli być jedynie urzędnikami kościelnymi. Dlatego też władze austriackie zlikwidowały seminaria duchowne prowadzone przez diecezje i z akony. Wszyscy kandydaci do kapłaństwa (diecezjalni i zakonni) kształcili się w specjalnych instytutach teologicznych działających przy uniwersytetach (Zschokke 1894: 298–307). We Lwowie jeszcze w ostatnich dekadach

Uniwersytecie Lwowskim w latach 1661–1939

XVIII stulecia funkcjonowały dwa specjalne Studia Generalne – pierwsze dla łacinników i Or mian 2, a drugie dla unitów3. W latach dwudziestych XIX w. w poszczególnych diecezjach istniały instytuty teologiczne, w k tórych każda diecezja kształciła swoich kleryków (Kumor 1972: 369–373). W stolicy Królestwa Galicji i Lodomerii istniał także oddzielny instytut teologiczny dla zakonników ( Piech 2011: 249–258). Realizowały one taki sam program, jaki obowiązywał na uniwersyteckich wydziałach teologicznych. Jak wynika z biogramów różnych duchownych związanych ze Lwowem czy Galicją, większość z nich kształciła się na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Lwowskiego (UL).

Tam też zdobywali kolejne stopnie naukowe – doktora i profesora teologii. Niestety, w tym okresie kształcenie ograniczało się do nauczenia się na pamięć skryptów i podręczników, narzuconych z góry przez państwo, co nie sprzyjało poszukiwaniom naukowym czy debatom teologicznym i społecznym.

Wydaje się, że dopiero w d rugiej połowie XIX w., kiedy józefinizm oficjalnie się zakończył, udało się wpuścić świeże powietrze do uniwersytetów, również do studiów teologicznych. Kadra profesorska była bardziej otwarta na wiedzę i badania naukowe, zaczęła zdobywać wykształcenie w różnych ośrodkach uniwersyteckich w Europie, już nie ograniczając się do uniwersytetów austriackich. Zauważalne było to również na Wydziale Teologicznym UL. Stan ten trwał aż do wybuchu drugiej wojny światowej. We wrześniu 1939 r. okupanci sowieccy nie tylko zmienili nazwę uniwersytetu z Uniwersytetu Jana Kazimierza na Lwowski Państwowy Uniwersytet im. Iwana Franki (od stycznia 1940 r.), ale także przeprowadzili reformę jego struktury, usuwając Wydział Teologiczny. Część profesorów opuściła wówczas Lwów i udała się do Generalnego Gubernatorstwa (pod okupację niemiecką), uciekając przed ewentualnymi represjami. Co prawda Wydział Teologiczny był obecny w strukturach Tajnego Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1941–1944, działając przede wszystkim w murach Wyższego Seminarium Duchownego obrządku łacińskiego, to jednak jego status i funkcjonowanie daleko odbiegały od norm uniwersyteckich (Draus 2005: 112–114, 116–117; Draus 2007: 88–90, 144–145, 204–212). Istnieje bardzo bogata literatury przedmiotu, dotycząca zarówno dziejów Uniwersytetu Lwowskiego, nauk teologicznych na lwowskim Wydziale Teologicznym (m.in. organizacji nauczania, historii katedr, warunków bytowych, pochodzenia społecznego i postaw ideowo-politycznych pracowników)4, jak i Kościoła katolickiego na ziemiach

2 Zob. Rechowicz 1948: 209–224; Rechowicz: 1955: 61–107; Rechowicz 1956: 119–160.

3 Zob. Андрохович 1921: 123–195; Андрохович 1922: 185–217; Андрохович 1925: 43–105; Андрохович 1927: 33–118; Андрохович 1929: 1–80; Андрохович 1936: 61–505; Пристай 2003; Хоркава 2016: 81–90.

4 Z ważniejszych prac poświęconych dziejom Wydziału Teologicznego UL zob. Długosz 1934: 5–36; Stach 1934: 37–146; Urban 1983b; Wołczański 1987/1988: 7–82; Wołczański 1992; Wołczański 2002; Wołczański 2011: 77–144; Wołczański 2017: 293–383; Wołczański 2020: 109–130. Zob. także prace poświęcone historii uniwersytetu: Finkel 1984; Starzyński 1894; Przeniosło, Przeniosło 2020: 129–154; Przeniosło, Przeniosło 2022.

wschodnich dawnej Rzeczypospolitej i biografistyki kościelnej5. Z tego też powodu nie będę szczegółowo charakteryzować struktury całego Wydziału Teologicznego na UL, programów studiów teologicznych czy inicjatyw naukowo-organizacyjnych tego Wydziału. Informacje oraz opracowania tych zagadnień ograniczę do niezbędnego minimum. W niniejszej pracy teologię rozumiem jako nauki teologiczne, które od początku

istnienia Uniwersytetu Lwowskiego zajmowały istotne miejsce w strukturze lwowskiej uczelni i były przez niemalże trzysta lat przedmiotem nauczania na Wydziale Teologicznym lwowskiej Alma Mater. W pierwszej części swojej pracy skupię się przede wszystkim na przedstawieniu kadry naukowo-dydaktycznej związanej z lwowską uczelnią. Zaprezentuję wykładowców zasiadających we władzach Uniwersytetu Lwowskiego oraz we władzach Wydziału Teologicznego UL, wskazując nazwę katedry i okres pracy na lwowskiej uczelni (zob. Tabela). Krótko omówię działalność nauczycieli akademickich, ich status zawodowy oraz aktywność w życiu kościelnym i naukowym. Zwięźle scharakteryzuję informacje dotyczące liczby studentów Wydziału Teologicznego.

Druga część mojego artykułu, którą zatytułowałem Postscriptum teologiczne, to swoisty komentarz dotyczący zawartości wybranych teczek osobowych pracowników Wydziału Teologicznego (prawie 140 jednostek archiwalnych), które znajdują się w zasobach Państwowego Archiwum Obwodu Lwowskiego (DALO). W opisie 5 Zespołu 26, który był przedmiotem opracowania, niestety zachowały się wyjątkowo skromne materiały odnoszące się do wykładowców Wydziału Teologicznego UL. Porównując je z analogicznymi dokumentami pracowników innych wydziałów Uniwersytetu Lwowskiego (por. Przeniosło 2017: 157–165) z łatwością można zauważyć, że papiery te zostały przetrzebione, zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym. Trudno stwierdzić, gdzie leży tego przyczyna: czy należy jej szukać w jakichś wydarzeniach (np. wojennych) czy w osobach, które mogły je wynieść z archiwum. Szczególnie skromne w opisie 5 Zespołu 26 są materiały po duchownych wykładowcach, którzy w strukturach wydziału i całego uniwersytetu odgrywali ważną rolę, sprawując urząd rektora, prorektora, dziekana, prodziekana czy kierownika katedry. Znacznie pełniejsze zachowały się dokumenty tych pracownikach, którzy już tak znaczącej roli w ż yciu wydziału nie odgrywali. Wielkość tych teczek jest skromniejsza6.

5 Biogramy teologów i pisarzy religijnych, w tym wielu profesorów Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Lwowskiego, można znaleźć w takich wydawnictwach leksykograficznych, jak np. Słownik polskich teologów katolickich, który jest wydawany w Warszawie od 1981 r., czy dwudziestotomowa Encyklopedia katolicka wydawana w Lublinie.

6 Trzeba też mieć świadomość, iż w teczkach mogą się znajdować dokumenty dotyczące innych wykładowców, np. teczka Teodozija Hałuszczynskiego zawiera materiały odnoszące się do ks. Jakuba Demitrowskiego, pracującego w Katedrze Socjologii Chrześcijańskiej w latach 1919–1924.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 351, AUWR_UA_000_26_0_5_351_49481.

W części poświęconej pracownikom naukowym wykorzystam ich akta personalne, aby te osoby, często już zapomniane, wydobyć na światło dzienne. Z zachowanego zasobu wybiorę kilka fotografii, które moim zdaniem są interesujące.

Część I. Geneza. Kadra naukowo-dydaktyczna. Studenci

1. Początki teologii w Akademii Lwowskiej

Lwowska Alma Mater wyrosła ze studium teologicznego prowadzonego we Lwowie przez jezuitów, którzy przede wszystkim nauczali duchownych diecezjalnych. Na mocy odpowiedniego dyplomu w kolegium wprowadzono nauczanie teologii scholastycznej i teologii moralnej oraz utworzono dwa wydziały – at rium i scienciarum, które stały się podwaliną pod późniejszy wydział teologiczny Akademii Lwowskiej (Załęski 1900: 1–20, 31–43). Na ówczesnym wydziale scienciarum wykładano egzegezę Nowego Testamentu i język hebrajski (Finkel 1894: 20–21).

Dekret króla Jana Kazimierza dawał Akademii Lwowskiej status studium generalnego, czyli szkoły z nauczaniem teologii scholastycznej, teologii moralnej, filozofii, matematyki, obojga praw, medycyny i sztuk wyzwolonych, a także innych dyscyplin, których nauczali członkowie Towarzystwa Jezusowego (Długosz 1934: 5–8). Niestety, przez długi czas Akademia Krakowska nie uznawała istnienia lwowskiej wszechnicy, sobie rezerwując monopol na promowanie doktorów i profesorów (Jaworski 1912: 25–37; Wicher 1926: 46–52)7. Protestowała również Akademia Zamojska. Mimo to jezuici ciągle wykładali w niej teologię, a od 1663 r., w ograniczonym zakresie, nadawali stopnie naukowe z teologii i filozofii. Stan ten trwał aż do połowy XVIII w., kiedy 19 kwietnia 1758 r. król August III Sas (1696–1763) zatwierdził akt swojego poprzednika króla Jana II Kazimierza Wazy, a rok później, 26 marca, papież Klemens XIII (1693–1769) potwierdził go specjalną bullą. Jednak już niespełna ćwierć wieku później zakon jezuitów został skasowany, w tym wszystkie instytucje i kolegia jezuickie. Swój żywot – przynajmniej na krótki czas – zakończyła także Akademia Lwowska, a w jej miejsce powołano liceum (Redzik 2006: 95). Wykłady z teologii zostały wówczas przeniesione do jednego z klasztorów lwowskich. Rozporządzenie cesarskie z 31 maja 1776 r. powołało do życia trzy katedry: 1) Pisma Świętego i Historii Kościoła, 2) Teologii Dogmatycznej i 3) Teologii Moralnej. Dyrektorowanie studium teologicznego powierzono dominikaninowi Wincentemu Dichaniczowi8 (1723–1797)9, który

7 O sporach jezuitów z Akademią Krakowską – zob. np. Jaworski 1912: 25–37; Wicher 1926: 46–52. Konflikt ten nie dotyczył tylko założenia uniwersytetu we Lwowie. Akademia Krakowska także blokowała jezuitom zakładanie szkół wyższych i kolegiów albo doprowadzała do ich likwidacji – zob. np. Banach 1998: 134–135.

8 AWOP, Bücher nr 57, fol. 19 recto + 227 recto.

9 DALO, z. 26, op. 5, spr. 580, AUWR_UA_000_26_0_5_580_49471.

jednocześnie kierował Katedrą Teologii Dogmatycznej ( Чорний, Сіромський 2011: 445), Katedrę Teologii Moralnej objął kolejny dominikanin Marian Husl (1743–1779), rodem z Bozen w Tyrolu, należący do niemieckiej prowincji zakonu10, a po jego śmierci (miała ona miejsce w klasztorze lwowskim) stanowisko to pełnił także dominikanin Bernard Domosławski11 (1734–1821)12. Warto podkreślić, iż dwaj pierwsi dominikańscy profesorowie należeli do austro-węgierskiej prowincji Imperii (por. Dóci 2018). W tym czasie zajęcia prowadził jeszcze jezuita Józef Skobera (1735–1788) (Grzebień, oprac., 1996: 621; Кметь 2014: 434), który uczył języka hebrajskiego. Dominikanie Dichanicz i Domosławski wykładali jeszcze później, już na Wydziale Teologicznym uniwersytetu erygowanego przez cesarza Józefa II (Wołczański 2011: 79–80).

2. Wykładowcy Wydziału Teologicznego we władzach uniwersytetu

Wykładowcy Wydziału Teologicznego odgrywali istotną rolę zarówno na samym Wydziale, jak i na całym Uniwersytecie Lwowskim. Dziekani i prodziekani oraz delegaci zasiadali we władzach uniwersyteckich, tworząc senat akademicki. Niektórzy z nich pełnili najwyższe stanowiska na uniwersytecie – rektora i prorektora. O ile w tzw. okresie jezuickim rektorami Akademii Lwowskiej byli zakonnicy, o t yle w późniejszych okresach, począwszy od 1784 r., urząd ten pełnili przedstawiciele różnych wydziałów. Rektora i prorektora (od 1848 r.) wybierano co roku. Często zdarzało się, że ustępujący rektor obejmował stanowisko prorektora.

Z Wydziału Teologicznego wywodziło się aż trzydziestu trzech rektorów. Na Uniwersytecie Józefińskim (w latach 1784–1805) było ich siedmiu: Wacław Betański (1715–1786)13, Józef Wimmer (1890–1952), Jan Potoczki (niem. Jan Ritter von Pottock) (1759–1832), Antoni Angełłowicz (ukr. Антоній Ангелoвич)14 (1756–1814)15, Kajetan Kicki (1740–1812), Jan Zemantsek (1752–1825) i Mikołaj Skorodyński (ukr. Микола Скородинський) (1757–1805)16. Stanowili oni 20% wszystkich rektorów, zarządzających uniwersytetem w t ym

10 APPDKr, Lw 91, k. 289; AWOP, Bücher nr 55, fol. 45 recto; AWOP, Bücher nr 57, fol. 223.

11 Zob. Barącz 1861: t. 2, 142; Świętochowski 1939–1946: 321; Świętochowski 1985: t. 4, 103; Grzebień 1981: 412; Чорний 2011a: 457).

12 DALO, z. 26, op. 5, spr. 605, AUWR_UA_000_26_0_5_605_49468

13 DALO, z. 26, op. 5, spr. 103, AUWR_UA_000_26_0_5_103_56111.

14 W całym artykule stosuję imiona i nazwiska greckokatolickich duchownych spolszczone w postaci tradycyjnej. Przy niektórych nazwiskach duchownych greckokatolickich podaję imiona i nazwiska zapisane alfabetem cyrylickim bez ich transkrypcji. Dotyczy to nazwisk osób narodowości ukraińskiej, których działalność na Wydziale Teologicznym przypada na okres od drugiej połowy wieku XVII do końca XIX. W polskiej literaturze przedmiotu nazwiska te występują w wersji spolszczonej w postaci tradycyjnej. W przypadku sześciu duchownych narodowości ukraińskiej (Михайло Гарасевич, Іван Бартошевський, Йосиф Комарницький, Юліан Дзерович, Тодозій Галущинський, Тит Мишковський) dodatkowo podałem także transkrypcję, gdyż te nazwiska występują w literaturze polskie również w takim wariancie.

15 DALO, z. 26, op. 5, spr. 21, AUWR_UA_000_26_0_5_21_49167

16 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1734, AUWR_UA_000_26_0_5_1734_49396.

Uniwersytecie Lwowskim w latach 1661–1939

dwudziestoleciu. W czasie działania Liceum Lwowskiego (1805–1817) na jedenastu rektorów tylko dwóch reprezentowało Wydział Teologiczny. Byli to: Jan Hoffmann (1753–1835) i ks. A ndrzej Zeissl (w DALO jako Andrzej Zeisl) (1756–1829)17. W latach 1817–1918, kiedy działał C.K. Uniwersytet Franciszkański, z Wydziału Teologicznego pochodziło dwudziestu czterech rektorów. Stanowiło to ponad jedną czwartą wszystkich rządców lwowskiej Alma Mater. Niektórzy z nich, jak chociażby księża Onufry Krynicki (ukr. Онуфрій Криницький) (1791–1867)18, Albert Filarski (1831–1898)19, Klemens Sarnicki (ukr. Климент Сарницький) (1832–1909)20 i Adam Gerstmann (1873–1940)21 urząd ten pełnili dwukrotnie. Należy jednak zaznaczyć, że wymieniony tu ks. Filarski drugiej kadencji nie dokończył, rządził tylko przez jeden semestr. Ksiądz Józef Bilczewski (1860–1923)22 kierował uczelnią tylko przez niecały semestr, zaledwie kilka miesięcy, gdyż Stolica Apostolska mianowała go arcybiskupem lwowskim obrządku łacińskiego23.

Od 1848 r. na uczelni lwowskiej zaczęła istnieć instytucja prorektora uniwersyteckiego, a w 1920 – także jego zastępcy. W latach 1848–1940 było siedemdziesięciu dziewięciu prorektorów, z których dziewiętnastu pochodziło z Wydziału Teologicznego. Niektórzy z nich, jak ks. Albert Filarski, ks. Klemens Sarnicki i ks. Kazimierz Wais (1865–1934)24, funkcję tę pełnili kilka razy. Zazwyczaj prorektorami zostawały osoby, którzy w poprzednim roku akademickim pełniły funkcję rektora uniwersytetu. Dotyczy to prawie 95% interesujących nas tutaj kapłanów. Tylko ostatni prorektor ks. Piotr Stach nie był rektorem uniwersytetu. Co też ciekawe, rektorami, a następnie prorektorami zostawali profesorowie, którzy wcześniej pełnili najwyższe stanowiska dziekana i prodziekana Wydziału Teologicznego. Statystyka inaczej wyglądała w odniesieniu do dziekanów i prodziekanów, bo choć kadencje – podobnie jak w przypadku rektorów i prorektorów – wynosiły jeden rok, częstotliwość występowania tych samych osób była znacznie większa. Z kolei niektórzy profesorowie nigdy nie zostali powołani na ten urząd (por. Wołczański 2017: 309).

3. Struktura Wydziału Teologicznego – katedry

Mimo że od momentu podpisania 21 października 1784 r. aktu fundacyjnego przez cesarza Józefa II uczelnia miała już świecki charakter, to wśród czterech fakultetów znalazł się także Wydział Teologiczny. Zasadniczo składał się on z t rzech katedr:

17 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2021, AUWR_UA_000_26_0_5_2021_49375.

18 DALO, z. 26, op. 5, spr. 989, AUWR_UA_000_26_0_5_989_49438

19 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1949, AUWR_UA_000_26_0_5_1949_49379.

20 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1688, AUWR_UA_000_26_0_5_1688_49402

21 DALO, z. 26, op. 5, spr. 406, AUWR_UA_000_26_0_5_406_49478.

22 DALO, z. 26, op. 5, spr. 119, AUWR_UA_000_26_0_5_119_56095

23 Por. Urban 1983b; Machniak 2001; Starowieyski 2002; Wołczański, red., 2003; Chajko 2009/2010; Osadczy, red., 2011; Kałużny 2015.

24 DALO, z. 26, op. 5, spr. 198, AUWR_UA_000_26_0_5_198_49488.

1) Katedry Historii Kościoła i Pisma Świętego, 2) Katedry Teologii Dogmatycznej oraz

3) Katedry Teologii Moralnej. Jednak w 1805 r. uniwersytet przeniesiono oficjalnie ze

Lwowa do Krakowa i połączono z tamtejszą Akademią, natomiast w g rodzie nad Pełtwią w jego miejsce utworzono Liceum Akademickie (Redzik 2006: 96). Cały zakres programu nauczania, zamykający się w ramach trzyletniego cyklu, rozdzielono między cztery

katedry: 1) Katedrę Starego i Nowego Testamentu, 2) Katedrę Teologii Dogmatycznej, 3) Katedrę Teologii Moralnej i Teologii Pastoralnej z Katechetyką oraz 4) Katedrę Historii Kościoła (Wołczański 2011: 84; Wołczański 2017: 299).

Reaktywowana w 1817 r. przez cesarza Franciszka I uczelnia lwowska nadal posiadała Wydział Teologiczny. Składał się on już z sześciu katedr, jednak w późniejszym okresie ich liczba wzrosła. Ksiądz Teofil Długosz wymienia następujące katedry działające w X IX stuleciu: 1) Katedrę Historii Kościoła, 3) Katedrę Starego Testamentu i Języków Wschodnich, 4) Katedrę Nowego Testamentu, 5) Katedrę Dogmatyki, 6) Katedrę Teologii Moralnej, 7) Katedrę Prawa Kanonicznego (dopiero od drugiej połowy XIX w.) oraz 8) Katedrę Teologii Pastoralnej (Długosz 1934: 19–30).

Il. 1. Grono profesorów Wydziału Teologicznego, październik 1917 Górny rząd od lewej: ks. Kazimierz Wais, ks. Stanisław Narajewski, ks. Błażej Jaszowski, ks. Tyt Myszkowski, ks. Franciszek Lisowski. Środkowy rząd od lewej: ks. Josyf Komarnicki, ks. Adam Gerstman, ks. Iwan Bartoszewski. Dolny rząd od lewej: ks. Władysław Żyła, ks. Mieczysław Tarnawski, ks. Szczepan Szydelski, ks. Ignacy Grabowski, ks. Józef Boczar

W latach 1919–1939 doszło do reorganizacji Wydziału Teologicznego na Uniwersytecie Jana Kazimierza (UJK). Wydział się znacznie rozrósł. Ostatecznie doszło do powstania siedemnastu katedr. Były to: 1) Katedra Nauk Biblijnych Starego Testamentu,

2) Katedra Nauk Biblijnych Nowego Testamentu, 3) Katedra Pomocniczych Nauk Biblijnych, 4) Katedra Teologii Fundamentalnej, 5) Katedra Teologii Dogmatycznej, 6) Katedra Teologii Moralnej Ogólnej, 7) Katedra Teologii Moralnej Szczegółowej, 8) Katedra Teologii Pastoralnej, 9) Katedra Homiletyki, 10) Katedra Katechetyki i Pedagogiki, 11) Katedra I Filozofii Chrześcijańskiej, 12) Katedra II Filozofii Chrześcijańskiej, 13) Katedra Historii Kościoła Powszechnego, 14) Katedra Historii Kościoła w Polsce i na Rusi, 15) Katedra Sztuki Kościelnej, 16) Katedra Prawa Kanonicznego oraz 17) Katedra Socjologii Chrześcijańskiej.

4. Władze Wydziału Teologicznego

W okresie funkcjonowania Liceum Lwowskiego (Akademickiego) w latach 1805–1817 nie wybierano dziekana. Na Uniwersytecie Józefińskim, począwszy od 1801 r., na czele wydziału stał dyrektor studiów. Początkowo na to stanowisko powoływano osoby wierne ideom józefińskim, lekceważąco traktujące więzi z Kościołem katolickim ( Wołczański 2011: 82). Instytucję dyrektora studiów zniosła dopiero ustawa z 1849 r. W ciągu tych 48 lat na stanowisku tym zasiadało sześciu kapłanów, pełniąc ten urząd przez wiele lat. Listę rozpoczyna arcybiskup ormiańskokatolicki Jan Symonowicz (1740–1816)25, któremu udało się wprowadzić wiele zmian 26. Dzięki niemu przywrócono prawo promocji doktorskich, a w 1806 r. przeniesiono wykłady z g reckokatolickiego Generalnego Seminarium Duchownego do Liceum Lwowskiego27. On także powołał wybitnych wykładowców. Wśród nich znaleźli się przedstawiciele archidiecezji lwowskiej obrządku ormiańskiego: Franciszek Zachariasiewicz (1770–1845)28, który wykładał w Katedrze Historii Kościoła 29, oraz Deodat Maramorosz (1772 – po 1828)30 – profesor Katedry Teologii Moralnej w latach 1806–1813 (Zaleski 2001: 75; Чорний 2014: 95). Pierwszy z nich dwie dekady później sam był dyrektorem studium przez pięć lat. W ciągu 48 lat funkcjonowania urzędu dyrektora studium sprawowało go sześć osób, wspomniany już Symonowicz – przez 10 lat, i ks. Andrzej Zeissl – przez 18 lat. Pozostali byli już znacznie krócej; chociaż można jeszcze zwrócić uwagę na ks. Dymitra Goydana (1790–1858), który urząd dyrektora pełnił przez dziewięć lat, a więc tylko o rok krócej niż Symonowicz (Rechowicz 1965: 136). Za kadencji ks. Zeissla nie tylko doszło do zmiany programu, lecz także nastąpiła rozbudowa struktury wydziału przez dodanie studium prawa kanonicznego i egzegezy Nowego Testamentu oraz nauki języka greckiego. Wtedy też

25 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1847, AUWR_UA_000_26_0_5_1847_49389.

26 Por. Barącz 1856: 472–474; Barącz 1869: 142–143; Petrowicz 1988: 242–273; Nadraga 2015: 179–18; Stopka 2009–2010: 297–299.

27 Symonowicz był dyrektorem studium teologicznego w okresie, kiedy funkcjonowało Liceum.

28 DALO, z. 26, op. 5, spr. 729, AUWR_UA_000_26_0_5_729_49457.

29 Por. Gabryel 1983a: 496–498; Nitecki 1992: 232; Nowak 1999: 68–70; Zaleski 2001: 109.

30 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1195, AUWR_UA_000_26_0_5_1195_69124.

postanowiono nie obciążać studentów wiedzą teoretyczną, lecz położono akcent na aspekty pastoralno-praktyczne. Wprowadzono dodatkowe zajęcia z innych dziedzin życia, jak chociażby rolnictwo. Niestety, zaniechano dyskusji naukowych. Ewidentnie miało to odpowiadać józefińskiemu duchowi studiów, których celem było wychowanie praktyka i urzędnika. Z pewnością w duchu tym działali pozostali dyrektorzy studium, chociaż już za ich kadencji nie było znacznych zmian zarówno w strukturze wydziału, jak i w programie nauczania. Zmiany nastąpiły po 1848 r., kiedy stanowisko dyrektora studium przestaje funkcjonować, a władza przechodzi na dziekana i Kolegium Profesorów, składające się profesorów zwyczajnych i nadzwyczajnych oraz dwóch delegatów – docentów z głosem doradczym. To właśnie kolegium wybierało co roku rektora uniwersytetu. Rektor, prorektor, jak również dziekani i prodziekani wydziałów, a t akże delegaci (po jednym z w ydziału) wchodzili w skład senatu akademickiego. Wydział Teologiczny zawsze miał w senacie swoich reprezentantów, którzy też aktywnie uczestniczyli w ż yciu uczelni. Natomiast na szczeblu fakultetów najwyższą władzę pełniła rada wydziału. To właśnie ona wybierała dziekana spośród profesorów zwyczajnych. Dziekan był przełożonym wydziału i przewodniczył Kolegium Profesorów (Długosz 1934: 9).

Instytucja dziekana wydziału istniała od powołania uniwersytetu przez Józefa I I aż do okupacji sowieckiej we wrześniu 1939 r. Wyjątek stanowił jedynie okres Liceum Lwowskiego, kiedy nie powoływano dziekanów wydziałów. Wydziałami kierowali wspomniani już dyrektorzy studium. W ponad stupięćdziesięcioletniej historii wydziału funkcję dziekana sprawowały 54 osoby. Przerwa w w ybieraniu czy mianowaniu dziekanów miała miejsce w okresie istnienia Liceum Akademickiego. Najdłużej – gdyż 15 lat – funkcję dziekana pełnił ks. O nufry Krynicki. Na drugim miejscu był ks. Rudolf Lewicki (ukr. Рудолф Левицький) (1783–1851)31, który był nim przez 8 lat, a na trzecim ex aequo – ks. Jan Finsiger (?–?)32 i ks. Adam Gerstmann, którzy urząd ten pełnili przez 7 lat. Sześć lat dziekanem był ks. Józef Delkiewicz (ukr. Йосиф Делькевич) (1822–1912)33, a rok krócej – bazylianin o. K lemens Sarnicki. Przez cztery lata urząd dziekański piastowało kolejnych pięciu kapłanów: Modest Hryniewiecki (ukr. Модeст Гриневeцький) (1758–1823)34, Franciszek Kostek (ukr. Франц Костек) (ukr. 1828–1883)35, Albert Filarski, Ludwik Kloss (1845–1902)36 i Piotr Stach (1886–1961)37. Trzy lata funkcję tę pełniło aż jedenastu księży: Arseniusz Radkiewicz (ukr. Арсеній Радкевич) (1759–1821)38,

31 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1065, AUWR_UA_000_26_0_5_1065_49433

32 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1950, AUWR_UA_000_26_0_5_1950_49378.

33 DALO, z. 26, op. 5, spr. 555, AUWR_UA_000_26_0_5_555_49472

34 DALO, z. 26, op. 5, spr. 515, AUWR_UA_000_26_0_5_515_49474.

35 DALO, z. 26, op. 5, spr. 933, AUWR_UA_000_26_0_5_933_49443

36 DALO, z. 26, op. 5, spr. 855, AUWR_UA_000_26_0_5_855_49451.

37 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1805, AUWR_UA_000_26_0_5_1805_49392

38 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1586, AUWR_UA_000_26_0_5_1586_49406.

Marek Miławicki

Uniwersytecie Lwowskim w latach 1661–1939

Maciej Szankowski (ukr. Матвій Шанковський) (1759–1814)39, Ignacy Penka (1793–1855) 40, Jakub Gierowski (ukr. Яків Геровський) (1794–1850) 41, Sebastian Tyczyński (1799–1853)42, Ludwik Malinowski (1889–1962)43, Sylwester Sembratowicz (ukr. Сильвестр Сембратович) (1836–1898)44, Józef Watzka (1831–1909)45, Iwan Bartoszewski (ukr. Іван Бартошевський, w DALO jako Jan Bartoszewski) (1852–1920) 46, Stanisław Narajewski (1860–1943) 47 i Stanisław Żukowski (1873–1944) 48. Kolejnych ośmiu było dziekanami przez dwa lata. Do tego grona zaliczają się: Marcin Barwiński (ukr. Мартин Барвінський) (1784–1865) 49, Jan Kucharski (1805–1874)50, Józef Czerlunczakiewicz (ukr. Йосиф Черлюнчакевич) (1829–1911)51, Błażej Jaszowski (1856–1921)52, Kazimierz Wais, Franciszek Lisowski (1876–1939)53, Szczepan Szydelski (1872–1967)54 i Aleksy Klawek (1890–1969)55. Ostatnia, największa grupa, bo licząca aż 20 osób, na stanowisku dziekana wydziału zasiadała jedynie przez rok. W g ronie tym znaleźli się: Józef Wimmer, Józef Rotter (?–?)56, Mikołaj Skorodyński, Jan Potoczki, Franciszek Zachariasiewicz, Sebastian Iwański (1800–1854)57, Łukasz Solecki (1827–1900)58, Jan Mazurkiewicz (1827–1895)59, Marceli Paliwoda (1840–1895)60, Eustachy Skrochowski (1843–1895)61, Józef Bilczewski, Jan Fijałek (1864–1936), Jan Żukowski (1870–1911)62 , Maciej Sieniatycki (1869–1949) 63, Władysław Żyła (1877–1925) 64 , Mieczysław Tarnawski

39 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2089, AUWR_UA_000_26_0_5_2089_49369.

40 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1478, AUWR_UA_000_26_0_5_1478_49411

41 DALO, z. 26, op. 5, spr. 405, AUWR_UA_000_26_0_5_405_49479.

42 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1916, AUWR_UA_000_26_0_5_1916_49385

43 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1181, AUWR_UA_000_26_0_5_1181_49424.

44 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1707, AUWR_UA_000_26_0_5_1707_49401

45 DALO, z. 26, op. 5, spr. 217, AUWR_UA_000_26_0_5_217_49485.

46 DALO, z. 26, op. 5, spr. 71, AUWR_UA_000_26_0_5_71_56143

47 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1332, AUWR_UA_000_26_0_5_1332_49420.

48 DALO, z. 26, op. 5, spr. 680, AUWR_UA_000_26_0_5_680_49461

49 DALO, z. 26, op. 5, spr. 67, AUWR_UA_000_26_0_5_67_56147.

50 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1029, AUWR_UA_000_26_0_5_1029_49435

51 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2060, AUWR_UA_000_26_0_5_2060_49370

52 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2261, AUWR_UA_000_26_0_5_2261_49360

53 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1113, AUWR_UA_000_26_0_5_1113_49429

54 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2116, AUWR_UA_000_26_0_5_2116_49368

55 DALO, z. 26, op. 5, spr. 866, AUWR_UA_000_26_0_5_866_49450

56 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1642, AUWR_UA_000_26_0_5_1642_49403.

57 DALO, z. 26, op. 5, spr. 763, AUWR_UA_000_26_0_5_763_49456

58 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1778, AUWR_UA_000_26_0_5_1778_49393.

59 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1164, AUWR_UA_000_26_0_5_1164_49425

60 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1450, AUWR_UA_000_26_0_5_1450_49415.

61 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1737, AUWR_UA_000_26_0_5_1737_49395

62 DALO, z. 26, op. 5, spr. 681, AUWR_UA_000_26_0_5_681_49460.

63 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1716, AUWR_UA_000_26_0_5_1716_49399

W teczce tej jest informacja o ks. Janie Ślósarzu, którego teczka została także zdigitalizowana. DALO, z. 26, op. 5, spr. 1755, AUWR_UA_000_26_0_5_1755_70590.

64 DALO, z. 26, op. 5, spr. 669, AUWR_UA_000_26_0_5_669_49463.

(1886–1928)65, Andrzej Mytkowicz (1873–1954)66, Józef Umiński (1888–1954)67 i Jan Stepa (1892–1959)68. Przez półtora roku urząd pełnił ks. Michał Wyszyński (1890–1972)69, dziekanem przez dwa i pół roku był ks. Josyf Komarnicki (ukr. Йосиф Комарницький, w DALO jako Józef Komarnicki) (1852–1920)70, w roku akademickim 1906/07 przez jeden semestr – ks. A lojzy Jougan (1855–1942)71. Niektórzy pełnili jedynie obowiązki dziekana, faktycznie nie bę dąc wybierani i m ianowani na to stanowisko. Dotyczy to jednak tylko trzech osób, które i tak wcześniej były dziekanami. W 1848 r. ustanowiono urząd prodziekana Wydziału Teologicznego. W latach 1848–1940 pełniło go 36 osób. Trzynastu, tj. Łukasz Solecki, Jan Mazurkiewicz, Marceli Paliwoda, Józef Bilczewski, Jan Fijałek, Błażej Jaszowski, Jan Żukowski, Maciej Sieniatycki, Franciszek Lisowski, Szczepan Szydelski, Władysław Żyła, Andrzej Mytkowicz i Józef Umiński, było nim tylko przez rok, a d ziewięciu, tj. Jan Kucharski, Ludwik Malinowski, Sylwester Sembratowicz, Stanisław Narajewski, Mieczysław Tarnawski, Stanisław Żukowski, Piotr Stach, Michał Wyszyński i Jan Stepa, pełniło tę funkcję przez dwa lata (lub ok. dwóch lat). Pięciu, tj. Józef Czerlunczakiewicz, Franciszek Kostek, Józef Watzka, Józef Komarnicki i Ludwik Kloss – przez trzy lata. Kolejnych pięciu: Julian Zagórski (1807–1867), Albert Filarski, Kazimierz Wais, Adam Gerstmann i Aleksy Klawek – cztery lata, zaś dwóch, tj. Onufry Krynicki i Józef Delkiewicz – pięć lat, i dwóch, tj. Klemens Sarnicki i Iwan Bartoszewski – sześć lat. Przeważnie urząd sprawowali z przerwami, czasami rocznymi (wtedy na przemian pełnili urząd dziekański), a czasami z kilkuletnią przerwą.

Większość dziekanów Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Lwowskiego pełniła urząd prodziekana. Dwóch prodziekanów, tzn. Zagórski i K loss, nie byli dziekanami. Dziekanów, którzy nie byli prorektorami, było znacznie więcej, ale tylko dlatego, że do 1848 r. takie stanowisko nie istniało na uniwersytecie. Od chwili jego wprowadzenia aż do 1940 r., czyli w ciągu niemal jednego stulecia, z g rona 35 dziekanów tylko Eustachy Skrochowski i Alojzy Jougan nie pełnili tego urzędu.

Zilustrujmy to poniższym zestawieniem.

65 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1857, AUWR_UA_000_26_0_5_1857_49388.

66 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1314, AUWR_UA_000_26_0_5_1314_49422

67 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1922, AUWR_UA_000_26_0_5_1922_49383.

68 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1810, AUWR_UA_000_26_0_5_1810_49391

69 DALO, z. 26, op. 5, spr. 328, AUWR_UA_000_26_0_5_328_49482.

70 DALO, z. 26, op. 5, spr. 907, AUWR_UA_000_26_0_5_907_49445

71 DALO, z. 26, op. 5, spr. 655, AUWR_UA_000_26_0_5_655_49464.

Tabela. Wykładowcy Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1784–1940

Na Uniwersytecie

Pełnione urzędy

Na Wydziale Teologicznym

Prorektor uniwersytetu

Rektor uniwersytetu

Prodziekan Wydziału Teologicznego

Dziekan Wydziału Teologicznego

Dyrektor studium teologicznego

1796/97

1817/18

1837/38

1784/85

1888/89 1893/94 1908/09 1889/90 1890/91 1894–1896 1909–1911

1819/20 1823/24

Katedra

Muzyka kościelna (1926–1929, 1930/31)

Katedra Teologii Dogmatycznej (1784–1786)

Imię i nazwisko (w układzie alfabetycznym, lata życia i linki do teczek osobowych niepodane wcześniej)

Adamczak Walenty (1885–1956)

Angełłowicz Antoni

Katedra Teologii Pastoralnej (1883–1920; j. ukraiński)

Katedra Nowego Testamentu i Języka Greckiego (1813–1823)

Katedra Katechetyki, Pedagogiki i Dydaktyki (1920–1933)

Katedra Historii Kościoła (1792–1799)

1896/971897/98 1900 (do XI)

Katedra Teologii Dogmatycznej (1891–1900)

Ankwicz Andrzej (1777–1838) 72

Bartoszewski Iwan

Barwiński Marcin

Betański Wacław

Bielawski Zygmunt (1877–1939) 73

Bielecki Andrzej (?–?) 74

Bilczewski Józef

72 DALO, z. 26, op. 5, spr . 24, AUWR_UA_000_26_0_5_24_49163 .

73 DALO, z. 26, op. 5, spr . 96, AUWR_UA_000_26_0_5_96_56118 .

74 DALO, z. 26, op. 5, spr . 91, AUWR_UA_000_26_0_5_91_56123 .

Pełnione urzędy

Na Wydziale Teologicznym Na Uniwersytecie

Prorektor uniwersytetu

Rektor uniwersytetu

Prodziekan Wydziału Teologicznego

Dziekan Wydziału Teologicznego

Dyrektor studium teologicznego

Katedra

Katedra Homiletyki (1930–1934)

Katedra Historii Sztuki Kościelnej (1924–1939)

Muzyka kościelna (1923–1925)

Imię i nazwisko (w układzie alfabetycznym, lata życia i linki do teczek osobowych niepodane wcześniej)

Bombas Ludwik (1892–1970) 75

Bulanda Edmund (1882–1951) 76

Chybiński Adolf (1880–1952) 77

Katedra Historii Kościoła (1928–1930) Misje katolickie (1930/31)

Cichowski Andrzej (1892–1936)

Katedra Teologii Dogmatycznej (1849–1858; j. ukraiński)

Ciepanowski Jakub ( ukr. Ціпановський Яків) (1818-1888) 78

Katedra Katechetyki, Pedagogiki i Dydaktyki (1928–1939)

Katedra Nowego Testamentu i Języka Greckiego (1853–1859)

Csesznak Karol (1882–1944) 79

Czajkowski Antoni (ukr. Чайковський Антон) (1818–1863)

80

75 DALO, z. 26, op. 5, spr . 141, AUWR_UA_000_26_0_5_141_56073 .

76 DALO, z. 26, op. 5, spr . 174, AUWR_UA_000_26_0_5_174_51671 .

77 DALO, z. 26, op. 5, spr . 2014, AUWR_UA_000_26_0_5_2014_56617 . DALO, z. 26, op. 5, spr. 2015, AUWR_UA_000_26_0_5_2015_56616.

78 DALO, z. 26, op. 5, spr . 2026, AUWR_UA_000_26_0_5_2026_49374 .

79 DALO, z. 26, op. 5, spr . 2058, AUWR_UA_000_26_0_5_2058_49371 .

80 DALO, z. 26, op. 5, spr . 2048, AUWR_UA_000_26_0_5_2048_49372 .

Na Uniwersytecie

Pełnione urzędy

Na Wydziale Teologicznym

Prorektor uniwersytetu

Rektor uniwersytetu

Prodziekan Wydziału Teologicznego

Dziekan Wydziału Teologicznego

Dyrektor studium teologicznego

1859/60 1863/64 1858/59 1860/61 1864/65

Katedra

Katedra Teologii Dogmatycznej (1858–1864)

Imię i nazwisko (w układzie alfabetycznym, lata życia i linki do teczek osobowych niepodane wcześniej)

1867/681868/69

1865–1867 (p.o.) 1869/70 1874/75 1880/81 1889/90 1866/67 1870/71 1875/76 1879/80 1881/82

Katedra Nowego Testamentu i Języka Greckiego (1797–1798)

Czerlunczakiewicz Józef

Dąbrowski Michał (1759–1846) 81

Katedra Historii Kościoła (1861–1890)

Katedra Socjologii Chrześcijańskiej (1919–1922,1923–1924)

Katedra Teologii Dogmatycznej (1784–1788)

Higiena i medycyna pastoralna (1938/39)

Patrologia (1928/29)

Katedra Historii Kościoła Powszechnego (1931–1939)

Katedra Teologii Moralnej (1784–1788)

Delkiewicz Józef

Demitrowski Jakub

Dichanicz Wincenty

Długosz Henryk

Długosz Teofil

Domosławski Bernard

Feicht Hieronim Muzyka kościelna (1925–1926)

81 DALO, z. 26, op. 5, spr . 600, AUWR_UA_000_26_0_5_600_49469 .

Pełnione urzędy Na Wydziale Teologicznym Na Uniwersytecie

Prorektor uniwersytetu

Rektor uniwersytetu

Prodziekan Wydziału Teologicznego

Dziekan Wydziału Teologicznego

Dyrektor studium teologicznego

Katedra

Imię i nazwisko (w układzie alfabetycznym, lata życia i linki do teczek osobowych niepodane wcześniej)

1901/021902/031903/041904/05

1874/75 1875/76 (I semestr)

1870/71 1876/77 1882/83 1890/91 1871/72 1877/78 1883/84 1891/92 1873/74

1784–1791

Katedra Starego Testamentu i Języków Orientalnych (1784–1788)

Fessler Ignacy (1756–1839)

Katedra Historii Kościoła (1896–1912)

Katedra Teologii Moralnej (1866–1897)

Katedra Historii Kościoła (1784–1790)

Katedra Teologii Dogmatycznej (1934–1939) Dogmatyka spekulatywna (1934–1937)

Katedra Teologii Pastoralnej (1907–1919)

1927/28 1932/33 1928/29

1912/13 1914–1917 1929/30 1938–1940 1913/14 1917–1919 1930–1932

Katedra Teologii Moralnej (1919–1939)

Katedra Historii Sztuki Kościelnej (1924/25)

Katedra Prawa Kanonicznego (1921–1925, 1929/30, 1936/37, 1937/38) Liturgika (1920–1922)

Fijałek Jan

Filarski Albert

Finsiger Jan

Frankl Stanisław

Gerstmann Adam

Na Uniwersytecie

Pełnione urzędy

Na Wydziale Teologicznym

Prorektor uniwersytetu

Rektor uniwersytetu

Prodziekan Wydziału Teologicznego

Dziekan Wydziału Teologicznego

Dyrektor studium teologicznego

1841/42

1836/37 1840/41 1844/45

Katedra

Katedra Nowego Testamentu i Języka Greckiego (1826–1850)

Imię i nazwisko (w układzie alfabetycznym, lata życia i linki do teczek osobowych niepodane wcześniej)

Gierowski Jakub

Goydan Dymitr –1835–1844

Katedra Prawa Kanonicznego (1915–1919)

1795/96

1808/09

1821/22

1860/611861/62

Grabowski Ignacy (1878–1950) 82

Katedra Teologii Pastoralnej (1790–1800)

Harasewycz Mychajło (ukr. Гарасевич Михайло, w DALO jako Michał Harasiewicz) (1763–1836) 83

Hoffmann Jan

1799–1801 1817/18 1822/23

1834/35

Katedra Teologii Dogmatycznej (1797–1825)

Katedra Teologii Pastoralnej (1833–1835)

Hryniewiecki Modest

Iwański Sebastian

Jachimowicz Grzegorz (ukr. Яхимoвич Григoрій) (1792–1863) 84

82 DALO, z. 26, op. 5, spr . 488, AUWR_UA_000_26_0_5_488_49476 . 83 DALO z. 26, op. 5, spr . 371, AUWR_UA_000_26_0_5_371_49480 . 84 DALO, z. 26, op. 5, spr . 2259, AUWR_UA_000_26_0_5_2259_49361 .

Pełnione urzędy

Na Wydziale Teologicznym Na Uniwersytecie

Prorektor uniwersytetu

Rektor uniwersytetu

Prodziekan Wydziału Teologicznego

Dziekan Wydziału Teologicznego

Dyrektor studium teologicznego

Katedra

Imię i nazwisko (w układzie alfabetycznym, lata życia i linki do teczek osobowych niepodane wcześniej)

1902/03 1909/10 1903–19051910/111911/12

1906/07 (I semestr)

1800/01

Katedra Teologii Moralnej (1815–1817) Nauka religii (1815–1817)

Katedra Prawa Kanonicznego (1896–1921)

Katedra Teologii Pastoralnej (1903–1907)

Katedra Teologii Pastoralnej (1848–1855; j. ukraiński)

Jaryna Józef (ukr. Ярина Йосиф) (1788–1817) 85

Jaszowski Błażej

Jougan Alojzy

Juzyczyński Antoni (ukr. Юзичинський

86

(1815–1886)

1925–1927 1927/28 1933/34 1934/35 1936/37

Katedra Starego Testamentu i Języków Orientalnych (1921–1939) Archeologia biblijna (1924–1927)

Język aramejski (1925–1939)

Język hebrajski (1927/28, 1931–1939)

Język syryjski (1927/28)

1888/89 1893/94 1900/01 1884/851885/86

Kicki Kajetan

Klawek Aleksy

Katedra Teologii Pastoralnej (1874–1902)

Kloss Ludwik

85 DALO, z. 26, op. 5, spr . 2256, AUWR_UA_000_26_0_5_2256_49362 .

86 DALO, z. 26, op. 5, spr . 2261, AUWR_UA_000_26_0_5_2261_49360 .

Na Uniwersytecie

Pełnione urzędy

Na Wydziale Teologicznym

Prorektor uniwersytetu

Rektor uniwersytetu

Prodziekan Wydziału Teologicznego

Dziekan Wydziału Teologicznego

Dyrektor studium teologicznego

1896/971897/98

1870/711871/72

Katedra

Imię i nazwisko (w układzie alfabetycznym, lata życia i linki do teczek osobowych niepodane wcześniej)

1895/96 1900/01 1907 (II semestr) 1896/97 1907/08 1901/02

1867–1869 1875/76 1881/82 1869/70 1876/77 1882/83

Katedra Nowego Testamentu i Języka Greckiego (1891–1919)

Katedra Teologii Pastoralnej (1855–1868; j. ukraiński)

Katedra Filozofii Chrześcijańskiej II (1933–1936)

Muzyka kościelna (1929/30)

Katedra Socjologii Chrześcijańskiej (1922/23)

Katedra Starego Testamentu i Języków Orientalnych (1826–1836)

Komarnicki Josyf

Kostek Franciszek

Kowalski Kazimierz (1896–1972) 87

Koziura Florian (1887–1966) 88

Kozubski Zygmunt (1886–1952) 89

Król Michał (1793–1879) 90

87 DALO, z. 26, op. 5, spr . 877, AUWR_UA_000_26_0_5_877_49449 .

88 DALO, z. 26, op. 5, spr . 894, AUWR_UA_000_26_0_5_894_49446 .

89 DALO, z. 26, op. 5, spr . 892, AUWR_UA_000_26_0_5_892_49447 .

90 DALO, z. 26, op. 5, spr . 980, AUWR_UA_000_26_0_5_980_49441 .

Pełnione urzędy Na Wydziale Teologicznym Na Uniwersytecie

Prorektor uniwersytetu

Rektor uniwersytetu

Prodziekan Wydziału Teologicznego

Dziekan Wydziału Teologicznego

Dyrektor studium teologicznego

Katedra

Imię i nazwisko (w układzie alfabetycznym, lata życia i linki do teczek osobowych niepodane wcześniej)

Katedra Starego Testamentu i Języków Orientalnych (1821–1825) 1829–1830 1820–1822 1824/25 1829/30 1831–1833 1839/40 1843/44 1848–1855 1856/57 (p.o.) 1852–1855 91 1857–1858 1833/34 1855/56 1856/57

Katedra Historii Kościoła (1817–1861)

Krynicki Onufry

1829/30

1847/48 1855/57 (p.o.) 1855–1857

Katedra Starego Testamentu i Języków Orientalnych (1836–1857)

Katedra Teologii Pastoralnej (1836–1838)

Katedra Teologii Dogmatycznej (1879–1880)

1804/05 1827–1829 1830/31 1835/36 1838/39 1842/43 1846/47

Kucharski Jan

Kuczyński Julian

Lamboy Emil (1845–ok. 1919)

Katedra Teologii Moralnej (1819–1850)

Lewicki Benedykt (ukr. Левицький Венедикт) (1783–1851) 92

91 Jako prodziekan pełnił obowiązki dziekana.

92 DALO, z. 26, op. 5, spr . 1065, AUWR_UA_000_26_0_5_1065_49433 .

Na Uniwersytecie

Pełnione urzędy

Na Wydziale Teologicznym

Prorektor uniwersytetu

Rektor uniwersytetu

Prodziekan Wydziału Teologicznego

Dziekan Wydziału Teologicznego

Dyrektor studium teologicznego

Katedra

Katedra Teologii Pastoralnej (1800–1808)

Katedra Teologii Pastoralnej (1868–1874)

Imię i nazwisko (w układzie alfabetycznym, lata życia i linki do teczek osobowych niepodane wcześniej)

Lewicki Michał (ukr. Левицький Михайло) (1774–1858) 93

Lewicki Rudolf

Katedra Teologii Dogmatycznej (1913–1933) Dogmatyka spekulatywna (1918–1924, 1931–1932) –1917–19191919–1921

Katedra Nowego Testamentu i Języka Greckiego (1808–1812)

Katedra Teologii Pastoralnej (1808–1815) Nauka religii (1808–1815)

1858/59 1860/61 1864/65 1859/60 1865/66 1861/621862/63

1885/861886/87

Lisowski Franciszek

Katedra Teologii Moralnej (1851–1866)

Katedra Teologii Moralnej (1806–1815)

Katedra Teologii Dogmatycznej (1881–1890)

Ławrowski Jan (ukr. Лаврівський Іван) (1823–1873) 94

Malinowski Ludwik

Maramorosz Deodat

Mazurkiewicz Jan (1827–1895)

93 DALO, z. 26, op. 5, spr . 1069, AUWR_UA_000_26_0_5_1069_49432 . 94 DALO, z. 26, op. 5, spr . 1050, AUWR_UA_000_26_0_5_1050_49434 .

Pełnione urzędy

Na Wydziale Teologicznym Na Uniwersytecie

Prorektor uniwersytetu

Rektor uniwersytetu

Prodziekan Wydziału Teologicznego

Dziekan Wydziału Teologicznego

Dyrektor studium teologicznego

1845/46

Katedra

Imię i nazwisko (w układzie alfabetycznym, lata życia i linki do teczek osobowych niepodane wcześniej)

1845–1848

Monastyrski Antoni (1803–1869)

Katedra Starego Testamentu i Języków Orientalnych (1903–1919)

Katedra Socjologii Chrześcijańskiej (1925–1933)

Katedra Socjologii Chrześcijańskiej (1894–1919)

Katedra Teologii Moralnej (1897–1933)

Katedra Prawa Kanonicznego (1920–1925)

Katedra Prawa Kanonicznego (1936–1939)

Katedra Historii Sztuki Kościelnej (1931/32)

1886/871887/881892/931893/94

Myszkowski Tyt

Mytkowicz Andrzej

Narajewski Stanisław

Katedra Prawa Kanonicznego (1872–1895)

Nowicki Jan (1894–1973) 95

Obertyński Zdzisław

Paliwoda Marceli

Katedra Teologii Moralnej (1788–1796)

Paulovitz Andrzej (?–?) 96

Katedra Teologii Dogmatycznej (1792–1795)

95 DALO, z. 26, op. 5, spr . 1375, AUWR_UA_000_26_0_5_1375_49418 .

96 DALO, z. 26, op. 5, spr . 1464, AUWR_UA_000_26_0_5_1464_49414 .

Na Uniwersytecie

Pełnione urzędy

Na Wydziale Teologicznym

Prorektor uniwersytetu

Rektor uniwersytetu

Prodziekan Wydziału Teologicznego

Dziekan Wydziału Teologicznego

Dyrektor studium teologicznego

Katedra

1825–1827 1833/34

Imię i nazwisko

(w układzie alfabetycznym, lata życia i linki do teczek osobowych niepodane wcześniej)

Katedra Teologii Dogmatycznej (1852–1858)

Katedra Starego Testamentu i Języków Orientalnych (1865)

Katedra Nowego Testamentu i Języka Greckiego (1866–1869)

Katedra Teologii Dogmatycznej (1825–1835)

Peltz Franciszek (1816–1880)

Penka Ignacy

Katedra Starego Testamentu i Języków Orientalnych (1821–1825)

Polański Tomasz (ukr. Полянський Tома) (1796–1869)

Język hebrajski (1919/20, 1922–1925) Język syryjski (1919/20) Język chaldejski (1919/20) Archeologia biblijna (1922–1925)

Katedra Teologii Pastoralnej (1787–1796)

Katedra Prawa Kanonicznego (1857–1860)

1796/97 1803/04 1818/19

Poplicha Józef

Potoczki Jan

Puszet Franciszek (1746–1812)

Katedra Starego Testamentu i Języków Orientalnych (1796–1821)

Radkiewicz Arseniusz

Pełnione urzędy

Na Wydziale Teologicznym Na Uniwersytecie

Prorektor uniwersytetu

Rektor uniwersytetu

Prodziekan Wydziału Teologicznego

Dziekan Wydziału Teologicznego

Dyrektor studium teologicznego

1792/93

1876/77 1881/82 1890/91

1871/72 1877/78 1883/84 1891/92 1897/98 1872/73 1878/79 1884/85 1892/93 1898–1900 1880/81 1889/90

Katedra

Teologia Wschodu (1936/37, 1938/39)

Imię i nazwisko (w układzie alfabetycznym, lata życia i linki do teczek osobowych niepodane wcześniej)

Radomski Bolesław (1904–1956) 97

Katedra Nowego Testamentu i Języka Greckiego (1784–1797)

Katedra Nowego Testamentu i Języka Greckiego (1865–1866)

Katedra Starego Testamentu i Języków Orientalnych (1867–1902)

Katedra Nowego Testamentu i Języka Greckiego (1850–1853, 1859–1865)

1861/62 1872/73 1878/79 1862/63 1873/74

Rotter Józef

Sarnicki Klemens

Sembratowicz Józef (ukr. Сембратович

(1821–1900) 98

Katedra Teologii Dogmatycznej (1865–1878)

Katedra Teologii Dogmatycznej (1880–1881)

Sembratowicz Sylwester

Sembratowicz Teofil (ukr. Сембратович Теофіль)

Katedra Teologii Dogmatycznej (1901–1909) –1907/081908/09

Katedra Filozofii Chrześcijańskiej II (1936–1939)

Sieniatycki Maciej

Skibniewski Stefan (1878–1942)

97 DALO, z. 26, op. 5, spr . 1590, AUWR_UA_000_26_0_5_1590_49405 .

98 DALO, z. 26, op. 5, spr . 1708, AUWR_UA_000_26_0_5_1708_49400 .

Na Uniwersytecie

Pełnione urzędy

Na Wydziale Teologicznym

Prorektor uniwersytetu

Rektor uniwersytetu

Prodziekan Wydziału Teologicznego

Dziekan Wydziału Teologicznego

Dyrektor studium teologicznego

1793/94

Katedra

Katedra Starego Testamentu i Języków Orientalnych ( 1772–?)

Katedra Teologii Pastoralnej (1784–1787)

Imię i nazwisko (w układzie alfabetycznym, lata życia i linki do teczek osobowych niepodane wcześniej)

Skobera Józef (1735–1788)

1924/25 1930–1933 1925–1927 1933/34 –1938–1940

Skorodyński Mikołaj

Skrochowski Eustachy Katedra Historii Kościoła (1891–1895)

Katedra Starego Testamentu i Języków Orientalnych (1857–1865)

Katedra Nowego Testamentu i Języka Greckiego (1919–1939)

Archeologia biblijna (1920– 1922,1927/28,1929–1939)

Język hebrajski (1920–1922,1925–1927,1928–1931)

Geografia i topografia Palestyny (1921/22,1927–1932,1933–1937)

Patrologia (1926–1928,1929–1934)

Język grecki (1926–1939)

Misje katolickie (1929/30)

Higiena i medycyna pastoralna (1924–1938)

Solecki Łukasz (1827–1900)

Stach Piotr

Steusing Zdzisław (1883–1952) 99

Symonowicz Jan –1801–181 1 –

99 DALO, z. 26, op. 5, spr . 2161, AUWR_UA_000_26_0_5_2161_74716 .

Pełnione urzędy Na Wydziale Teologicznym Na Uniwersytecie

Prorektor uniwersytetu

Rektor uniwersytetu

Prodziekan Wydziału Teologicznego

Dziekan Wydziału Teologicznego

Dyrektor studium teologicznego

1797–1799 1802/03

1919–19211921/22

1936–19381938–1940

1922/23 1923/24 1924/25

1849/501850/51

Katedra

Imię i nazwisko (w układzie alfabetycznym, lata życia i linki do teczek osobowych niepodane wcześniej)

Katedra Teologii Moralnej (1796–1800)

Katedra Teologii Pastoralnej (1922–1939) Misje katolickie (1928/29)

Katedra Teologii Fundamentalnej (1911–1939) Historia religii (1919–1939) Patrologia (1926–1928,1929–1939)

Katedra Teologii Pastoralnej (1902–1903)

Katedra Filozofii Chrześcijańskiej I (1929–1939) Dogmatyka spekulatywna (1933/34)

Katedra Historii Kościoła Powszechnego (1913–1928)

1837/38 1841/42 1845/46

1935/361937/38

1911/12 1913/14 1912/13 1914–1917 1917/18 1918/19 1919/20

Szankowski Maciej

Szurek Stanisław (1885–1964) 100

Szydelski Szczepan

Ślósarz Jan (1850–1917)

Katedra Teologii Dogmatycznej (1835–1853)

Katedra Historii Kościoła w Polsce i na Rusi (1930–1939)

Katedra Filozofii Chrześcijańskiej I (1909–1929)

Tarnawski Mieczysław

Tyczyński Sebastian

Umiński Józef

Wais Kazimierz

100 DALO, z. 26, op. 5, spr . 2180, AUWR_UA_000_26_0_5_2180_49367 .

Na Uniwersytecie

Pełnione urzędy

Na Wydziale Teologicznym

Prorektor uniwersytetu

Rektor uniwersytetu

Prodziekan Wydziału Teologicznego

Dziekan Wydziału Teologicznego

Dyrektor studium teologicznego

Katedra

Katedra Teologii Dogmatycznej (1890–1891)

Katedra Teologii Fundamentalnej (1892–1897)

Katedra Filozofii Chrześcijańskiej (1894–1897)

Imię i nazwisko (w układzie alfabetycznym, lata życia i linki do teczek osobowych niepodane wcześniej)

Wałęga Leon (1859–1933) 101

1873/74 1879/80 1884/85 1874/75 1880/81 1885/86

1788/89

Katedra Nowego Testamentu i Języka Greckiego (1869–1890)

1791/92

1933 (2 X)–1935 1933/34 1935/36

Watzka Józef

Więcław Mikołaj (1888–1931) 102 Dogmatyka spekulatywna (1924–1931)

Katedra Teologii Dogmatycznej (1788–1792)

Katedra Prawa Kanonicznego (1907–1917)

Katedra Prawa Kanonicznego (1925–1938)

Katedra Teologii Dogmatycznej (1933–1938)

Katedra Prawa Kanonicznego (1860–1872)

Wimmer Józef

Wysocki Stanisław (1876–1917) 103

Wyszyński Michał

104

Zabłocki Feliks (1830–1911)

101 DALO, z. 26, op. 5, spr . 200, AUWR_UA_000_26_0_5_200_49487 .

102 DALO, z. 26, op. 5, spr . 237, AUWR_UA_000_26_0_5_237_49484 .

103 DALO, z. 26, op. 5, spr . 325, AUWR_UA_000_26_0_5_325_49483 .

104 DALO, z. 26, op. 5, spr . 691, AUWR_UA_000_26_0_5_691_49459 .

Pełnione urzędy Na Wydziale Teologicznym Na Uniwersytecie

Prorektor uniwersytetu

Rektor uniwersytetu

Prodziekan Wydziału Teologicznego

Dziekan Wydziału Teologicznego

Dyrektor studium teologicznego

1830–18351801/02 –1825/26

1848–1852 –

1812/13 –

1803/04

1852/531853/54

Katedra

Imię i nazwisko (w układzie alfabetycznym, lata życia i linki do teczek osobowych niepodane wcześniej)

Katedra Historii Kościoła (1800–1815)

Zachariasiewicz Franciszek

Katedra Teologii Pastoralnej (1838–1866)

Zagórski Julian (1807–1867) 105

Zeissl Andrzej –1811–1829 –

Zemantsek Jan –

Katedra Teologii Pastoralnej (1816–1830) –

Żmigrodzki Kajetan (?–?)

Katedra Teologii Fundamentalnej (1899–1909)

Katedra Filozofii Chrześcijańskiej (1899–1909)

Katedra Teologii Dogmatycznej (1909–1911) –1905/061906/07 –

Katedra Homiletyki (1921–1933) –1923/24 1928/29 1933/34 1925 (od 23 IV) 1929/30 1932/33

1921/221922/23

Żukowski Jan

Żukowski Stanisław

Katedra Historii Sztuki Kościelnej (1917–1924)

Żyła Władysław

kreska (–) –zjawisko nie występuje

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Wołczański (2011: 95 –110); Wołczański (2017: 322 –327, 380 –383); Skład i program wykładów: 1876/77 –1918/19; Skład i program wykładów UJK: 1919/20–1938/39 [ http://www.wbc.poznan.pl/publication/37047 [dostęp online: 20.02.2024].

105 DALO, z. 26, op. 5, spr . 699, AUWR_UA_000_26_0_5_699_49458 .

5. Działalność naukowa

W całym okresie istnienia Wydziału Teologicznego na UL udział profesorów i w ykładowców w ż yciu naukowym zarówno samego wydziału i uczelni, jak i – szerzej –Galicji, a następnie państwa polskiego, był zróżnicowany. W okresie panowania Habsburgów uczelnia nie miała służyć prowadzeniu badań naukowych, lecz kształcić przyszłych obywateli imperium (głównie urzędników) według określonego schematu. Nie dawało to możliwości rozwoju i prowadzenia badań naukowych na szeroką skalę. Dopiero w d rugiej połowie XIX stulecia otworzyły się możliwości podejmowania takich wyzwań. Rozwinęły się one zwłaszcza w okresie II Rzeczypospolitej106. Ksiądz Józef Wołczański wymienia 36 promocji doktorskich na Wydziale Teologicznym UJK w latach 1920–1939, większość dotyczyła duchowieństwa diecezjalnego: 12 z archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego, pięciu z archidiecezji gnieźnieńsko-poznańskiej, czterech z t arnowskiej, po dwóch – z archidiecezji lwowskiej obrządku greckokatolickiego, diecezji chełmińskiej i przemyskiej oraz po jednym z lubelskiej, krakowskiej, katowickiej i obrządku greckokatolickiego w Rumunii. W gronie czterech promowanych zakonników znalazło się trzech dominikanów, jeden bernardyn i jeden misjonarz św. Wincentego à Paulo. Nie było żadnego doktoranta z g rona osób świeckich. Pod względem problematyki dziewiętnaście rozpraw (52,77%) powstało z zakresu nauk biblijnych Starego i Nowego Testamentu, pięć z g rupy historyczno-kanonicznej (13,88%), dziewięć – moralno-praktycznej (25%), trzy –filozoficzno-dogmatycznej (8,33%). W omawianym okresie dziesięciu kandydatów otworzyło przewody doktorskie, ale z różnych powodów nie doszło do promocji przed rokiem akademickim 1938/39 (Wołczański 2002: 461).

W a nalogicznym okresie habilitację uzyskało trzydziestu jeden duchownych, dwunastu z nich wywodziło się z archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego (38,7%), ośmiu – z archidiecezji gnieźnieńsko-poznańskiej, czterech – z archidiecezji krakowskiej, dwóch – z diecezji tarnowskiej i po jednym – z archidiecezji warszawskiej, wileńskiej, diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego, płockiej i katowickiej. Zakres przeprowadzonych habilitacji obejmował niemal wszystkie dziedziny nauk teologicznych. Z historii Kościoła habilitowały się cztery osoby, z Nowego Testamentu, Starego Testamentu, dogmatyki szczegółowej i filozofii chrześcijańskiej – po trzy, z pedagogiki i katechetyki, teologii pastoralnej, dogmatyki fundamentalnej, teologii moralnej, historii sztuki kościelnej – po dwie, z patrologii, dogmatyki ogólnej, historii i teorii muzyki kościelnej, socjologii chrześcijańskiej, prawa kanonicznego – po jednej.

Wymienione wyżej uzyskane promocje doktorskie i habilitacyjne jedynie sygnalizują zagadnienia, którymi zajmowali się profesorowie Wydziału Teologicznego UJK.

106 Nie ma całościowych danych dotyczących zdobytych stopni doktora i uzyskanych habilitacji z zaboru austriackiego.

Wśród nich przeważały nauki biblijne i historyczne. Jeżeli chodzi o biblistykę, to już w XIX stuleciu zajmowała ona poczesne miejsce w osiągnięciach naukowych lwowskich teologów (por. Stachowiak 1976: 31–66). Ważną rolę odegrał m.in. bazylianin wieloletni rektor Uniwersytetu Lwowskiego i wielokrotny dziekan WT – ks. K lemens Sarnicki (Wyczawski 1983: 22–23). Jest on autorem m.in. obszernego komentarza do psalmów brewiarzowych w Поясненє псальмів і іншіх богослужебних пісней,

чітаєм в Часослові (Львів 1888) oraz Gramatyki języka hebrajskiego (Lwów 1899). Jednak rozwój nauk biblijnych nastąpił na UJK. W okresie międzywojennym ks. Józef Poplicha (1889–1980)107 podejmował badania komparatystyczne z literatury biblijnej i Biblii. Ich owocem były rozprawy: Opowiadanie o potopie w literaturze babilońskiej i Biblii (Lwów 1921), Niektóre źródła babilońskiego opowiadania o potopie („Przegląd Teologiczny” 1922, 3)108.

Pewne osiągnięcia z biblistyki miał również ks. Szczepan Szydelski. W rozprawie doktorskiej, wydanej w 1904 r., zajmował się walką o nadprzyrodzony charakter Biblii, opublikował poświęconych tematyce biblijnej kilka podręczników do nauki religii w szkołach średnich. Później zajął się historią i teologią pastoralną (zob. Wołczański 1992).

Profesjonalnym biblistą był dominikanin Atanazy Fic (1901–1943)109, absolwent Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Katolickiego w Lowanium (franc. Université catholique de Louvain) i Francuskiej Szkoły Biblijno-Archeologicznej w Jerozolimie (franc. École Biblique et Archéologique Française de Jérusalem), a w latach 1936–1939 docent na Wydziale Teologicznym UJK we Lwowie, na którym uzyskał doktorat z teologii w 1929 r. Bibliografia jego prac naukowych za lata 1928–1939 wynosi 64 pozycje. Na spuściznę pisarską o. Fica składały się sprawozdania z podróży naukowych i prac archeologicznych na Bliskim Wschodzie, rozprawy z d ziedziny archeologii biblijnej, medytacje biblijne, relacje i wspomnienia poświęcone zmarłym biblistom. Tytułem przykładu warto przytoczyć kilka pozycji: Syjon miasto Dawidowe w świetle tekstów i w ykopalisk (Studium archeologiczno-biblijne) (Lwów 1933), Przejście Izraelitów przez Morze Czerwone (1938), Najnowsze odkrycia archeologiczne w Mezopotamii a K sięga Genesis (1939). Jako znany palestynolog był od 1934 r. członkiem czynnym Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego. Od 1935 r. posiadał mandat Towarzystwa Prehistorycznego w K rakowie oraz współpracownika Komisji Orientalistycznej Polskiej Akademii Umiejętności. Przypadkowa, tragiczna śmierć na ulicach Lwowa w 1943 r. położyła kres jego dalszej działalności.

107 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1541, AUWR_UA_000_26_0_5_1541_49410

108 Ksiądz Poplicha wyjechał w 1925 r. do Stanów Zjednoczonych Ameryki, gdzie poświęcił się pracy duszpasterskiej.

109 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1955, AUWR_UA_000_26_0_5_1955_49377.

Marek Miławicki

Do historii polskiej biblistyki na trwałe weszli także dwaj najwybitniejsi uczeni lwowscy: Aleksy Klawek i Piotr Stach. Pierwszy z n ich cieszy się opinią jednego ze współtwórców współczesnej polskiej biblistyki oraz prekursora autonomii badań biblijnych. W okresie lwowskim (1923–1939) opublikował ok. 70 rozpraw, recenzji i przekładów, kontynuując twórczość po drugiej wojnie światowej w środowisku krakowskim.

Zainteresowania Klawka oscylowały wokół psalmów; zabiegał o ich nową edycję, czego rezultatem było dzieło: Psałterz. Nowy przekład tekstu Wulgaty (Lwów 1938). Stał on na stanowisku, aby Biblię przekładać bardziej metodą filologiczną niż literacką, jednak przy zachowaniu wierności oryginałowi, co po wielu latach zrealizowano w w ydaniu Biblii

Tysiąclecia. Sam w badaniach uwzględniał rodzaje literackie wykorzystane przez autorów poszczególnych ksiąg biblijnych oraz korzystał z owoców badań archeologicznych i historycznych Starożytnego Wschodu (zob. Szier-Kramarek 2002: 88–89; Zimny 2004). Ksiądz Piotr Stach, specjalista od Nowego Testamentu, pozostawił po sobie 98 prac: rozpraw, artykułów i recenzji z okresu lwowskiego. Na uwagę zasługują m.in.: Nieomylność Chrystusa w k westii eschatologicznej. Studium egzegetyczno-apologetyczne (Lwów 1920), Wypędzenie przekupniów ze świątyni (Poznań 1923) oraz Poselstwo św. Jana Chrzciciela do Chrystusa w świetle historii egzegezy i k rytyki biblijnej (Warszawa 1924). Postulował on konieczność nowego polskiego przekładu Pisma Świętego, choć sam nie podjął się tego zadania pomimo rzetelnego warsztatu. Cieszył się dużym uznaniem i autorytetem nie tylko jako naukowiec, ale również jako dydaktyk, a na jego zajęcia przychodzili czasami nawet studenci żydowscy (Wołczański 2002: 310).

Ze studiami biblijnymi związana jest również nauka języków Bliskiego Wschodu, która na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Lwowskiego miała już długą i chlubną tradycję (por. Wołczański 2018: 149–172; Полотнюк 1993: 124–132; Козицький 2010: 389–410). Oprócz języków: łacińskiego, greckiego i hebrajskiego wykładano kilka języków orientalnych związanych z Ziemią Świętą. Prowadzono zatem lektoraty z t akich języków, jak chaldejski (aramejski), syryjski i arabski. Jeszcze w X IX w. języki wschodnie wykładał Łukasz Solecki (w latach 1862–1865), późniejszy biskup przemyski (Śliwa 1983: 141–143; Сковира, Чорний 2014: 453), bazylianin Klemens Sarnicki, ukraiński duchowny Tyt Myszkowski (w latach 1899–1918), Piotr Stach (w latach 1919–1934), Aleksy Klawek (w latach 1925–1940) i Józef Poplicha (w latach 1919–1925). Większość z nich naukowo zajmowała się różnymi zagadnieniami biblijnymi. Lektoraty językowe i nauczanie języków obcych było jakby na uboczy ich działalności dydaktycznej. Jedynie Sarnicki napisał Gramatykę języka hebrajskiego (Lwów 1899; Lwów 1906) – podręcznik wykorzystywany przez studentów teologii. Warto jeszcze wspomnieć, że ks. K lawek prowadził zajęcia z zakresu filologii semickiej (hebrajskiej, aramejskiej i akadyjskiej) na Wydziale Humanistycznym UJK.

Wysoki poziom i duże osiągnięcia mieli także uczeni zajmujący się historią Kościoła. Z X IX-wiecznych historyków Kościoła warto wymienić ks. Franciszka Zachariasiewicza, który do 1812 r. był duchownym ormiańskokatolickim. W 1812 r. przeszedł na obrządek łaciński, potem został biskupem tarnowskim, a następnie przemyskim. Do chwili przyjęcia sakry biskupiej pełnił ważne funkcje na UL, a przede wszystkim wykładał historię Kościoła. Jest on jednym z pierwszych historyków podejmujących badania nad dziejami Ormian polskich. Owocem tych poszukiwań jest książka zatytułowana Wiadomość o Ormianach w Polszcze (Lwów 1842), która weszła do kanonu prac poświęconych tej tematyce. Ona też dała początek późniejszym badaniom kontynuowanym przez innych badaczy, w t ym Sadoka Barącza, który podkreślał, że był jego słuchaczem na Uniwersytecie Lwowskim (Barącz 1856: 387–393). Poza publikacjami o tematyce ormiańskiej Zachariasiewicz miał w swoim dorobku wiele innych studiów poświęconych historii Kościoła, zwłaszcza lwowskiego. W 1829 r. w Bibliotece Ossolineum wydał Początki katedralnego kościoła łacińskiego we Lwowie, w latach 1838–1839 na łamach

„Przyjaciela Chrześcijańskiego Prawdy” opublikował Historię metropolitarnej kapituły lwowskiej, w 1844 w Wiedniu – Vitae episcoporum Premisliensium, a dwa lata później we Lwowie – Wiadomości historyczne o najdawniejszych biskupstwach w Polsce (Puszka 2006: 39).

Jednym z najwybitniejszych historyków Kościoła był ks. Jan Fijałek, absolwent

Uniwersytetu Jagiellońskiego (UJ) i watykańskiej Szkoły Paleograficznej. Obronił doktorat i habilitację na UJ. Katedrą historii Kościoła we Lwowie kierował szesnaście lat, tj. od roku 1896 do 1912. W okresie lwowskich napisał 88 publikacji. Z ważniejszych prac warto wymienić Studia do dziejów Uniwersytetu Krakowskiego i jego Wydziału Teologicznego w X V wieku (Kraków 1898), rozprawę O archidiakonach pomorskich i urzędnikach biskupich w archidiakonacie pomorskim diecezji włocławskiej w X II–XV wieku („Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 1899), dwutomową pracę Mistrza Jakub z Paradyża i Uniwersytet Krakowski w okresie Soboru Bazylejskiego (Kraków 1900), a także artykuły: Średniowieczne biskupstwa Kościoła wschodniego na Rusi i Litwie na podstawie źródeł greckich („Kwartalnik Historyczny” 1896, 10), Nasza nauka krakowska o Niepokalanym Poczęciu N.P. Maryi w wiekach średnich („Przegląd Polski” 1900), Biskupstwa wołyńskie Polski i Litwy w swoich początkach. Wiek XIV–XV („Sprawozdaniach z Czynności i Posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności” 1911, 16). Z pewnością krótki okres pracy we Lwowie nie pozwolił mu na stworzenie lwowskiej szkoły historii Kościoła. Jego obecność na Uniwersytecie Lwowskim odcisnęła swoje piętno, czego owocem byli jego następcy, równie wybitni uczeni. Jego uczniem i zastępcą w katedrze był ks. Mieczysław Tarnawski, który pełniąc ważne obowiązki w k urii metropolitalnej we Lwowie, nie stworzył większych prac, pisał jedynie niewielkie artykuły.

Uniwersytecie Lwowskim w latach 1661–1939

Ważną rolę odegrał kolejny kierownik katedry, ks. Józef Umiński, związany z Wydziałem Teologicznym UJK w latach 1930–1939. Jego zasługą było zorganizowanie

Zakładu Historii Kościoła w Polsce i na Rusi w ramach Wydziału Teologicznego UJK. Jednak sam nie zajmował się dziejami Kościoła na Rusi, interesowały go raczej zagadnienia związane z kardynałem Stanisławem Hozjuszem. Badania Umińskiego nad tym wybitnym hierarchą z p ewnością miały pomóc w przyszłej beatyfikacji kardynała. Ważną pozycją w jego dorobku pisarskim jest dwutomowy podręcznik do historii Kościoła, wydany w latach 1932–1934, który jeszcze po drugiej wojnie światowej służył studentom teologii jako ważne kompendium wiedzy o d ziejach kościelnych. Książka uchodziła za pierwszy naukowy podręcznik do dziejów Kościoła w Polsce ukazanych w kontekście panoramy dziejów państwowych (Wołczański 2002: 557–589).

Historykiem Kościoła na lwowskiej uczelni był ks. Teofil Długosz (1887–1971)110 –uczeń ks. Fijałka. Opublikował m.in. dwutomową Historię Kościoła katolickiego (Lwów 1923; Lwów 1925). Wykładał historię Kościoła na UJK od 1931 do 1939 r. Przez cały okres pracy we Lwowie utrzymywał stały kontakt ze swoim mistrzem, nawet kiedy Fijałek przebywał w K rakowie. To właśnie on zasugerował Długoszowi, aby w ramach przygotowywanej habilitacji zajął się historią biskupstwa smoleńskiego. Efektem jego pracy nad przeszłością tego biskupstwa były Dzieje diecezji smoleńskiej (Lwów 1937). Warto także wspomnieć o ks. W ładysławie Żyle, zajmującym się historią sztuki sakralnej. Na studia z zakresu historii sztuki sakralnej do Rzymu i I nnsbrucka wysłał go jako młodego kapłana arcybiskup Józef Bilczewski. Zainteresowania sztuką sakralną ks. Żyły przerodziły się w prawdziwą pasję, która zaowocowała nie tylko podróżami naukowymi, lecz także regularnymi studiami. W latach 1913–1917 pracował na Wydziale Teologicznym UL jako adiunkt, w 1916 r. uzyskał doktorat z filozofii w zakresie historii sztuki i archeologii klasycznej na tamtejszym Wydziale Filozoficznym, a 30 lipca 1917 r. habilitował się na Wydziale Teologicznym z rozprawy o kościele dominikańskim w Tarnopolu. W 1919 r. otrzymał ministerialną nominację na profesora nadzwyczajnego na nowo powołanej na tymże wydziale Katedry Historii Sztuki Sakralnej z uwzględnieniem Archeologii Chrześcijańskiej. Jego badania koncentrowały się przede wszystkim na historii sztuki lwowskich zabytków sakralnych oraz konserwacji zabytków. Opublikował 36 prac, wśród których znalazły się także poświęcone sztuce starochrześcijańskiej. Z dominikańskich kościołów prócz Tarnopola opisał także lwowski kościół pod wezwaniem Bożego Ciała (obecnie greckokatolicka cerkiew Najświętszej Eucharystii, pl. Muzealny 1). Ponadto opisał lwowską katedrę ormiańską (obecnie Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, ul. O rmiańska). W w iększości publikował na łamach czasopism

110 DALO, z. 26, op. 5, spr. 582, AUWR_UA_000_26_0_5_582_49470.

naukowych i popularnych, a także w prasie codziennej (Bulanda 1925: 417–419; Gabryel 1983b: 559–561; Siwek, Kałużny 2016: 151–161).

Znaczący dorobek naukowy mają niektórzy profesorowie Katedry Filozofowi Chrześcijańskiej. Pierwszym z nich jest ks. Kazimierz Wais, który swoją karierę naukową rozwinął w dobie neotomizmu, powstałego pod wpływem encykliki papieża Leona XIII

Aeterni Patris, zachęcającej do studiów nad nauką św. Tomasza z A kwinu. Ksiądz Weis postawił sobie cel, który konsekwentnie realizował, że opracuje podręczniki do nauczania filozofii chrześcijańskiej w języku polskim. W t ym duchu powstały jego prace z kilku dziedzin: z parapsychologii Dziwy hipnotyzmu w świetle najnowszych badań naukowych (Przemyśl 1899; Lwów 1922), Spirytyzm (Lwów 1920), Teozofia nowoczesna (Lwów 1924), z psychologii: Psychologia (Warszawa 1902–1903, t. 1–4), z kosmologii: Kosmologia, czyli filozofia przyrody. Kosmologia ogólna (Warszawa 1907, cz. 1), Kosmologia szczegółowa (Gniezno 1931–1932, cz. 1–2), z metafizyki: Ontologia, czyli metafizyka ogólna (Lwów 1926), z filozofii Boga: Bóg, Jego istnienie i istota (Lwów 1929). Chociaż nic nowego nie wnosiły do nauki, to jednak rzetelnie przedstawiały opisywane zagadnienia, a przede wszystkim pozwalały czytelnikom zapoznać się z literaturą zachodnioeuropejską111

Następcą ks. Waisa w katedrze był Jan Stepa, który również pozostawił po sobie znaczny dorobek. Jego zainteresowania naukowe skupiały się na teorii poznania, zagadnieniach zależności metody badań naukowych i filozofii społecznej: państwa, społeczeństwa, wolności i determinacji. Współpracował z ówczesnymi wybitnymi filozofami polskimi – Kazimierzem Twardowskim (1866–1938)112, Romanem Ingardenem (1893–1970)113 i Kazimierzem Ajdukiewiczem (1890–1963)114. Do jego ważniejszych prac należą: Neokantowskie próby realizmu a ne otomizm (Lwów 1927, t. 1–2), Poznawalność świata rzeczywistego w oświetleniu św. Tomasza (Studium z zakresu teorii poznania) (Lwów 1930), a t akże Kształcenie światopoglądu katolickiego w szkole (Lwów 1935), Kościół a współczesny kryzys wolności (Lwów 1939) i Kuszenie nowoczesnego człowieka (Lwów 1939). W 1946 r. został biskupem diecezji tarnowskiej (Nowak 1999: 51–55; Wołczański 2002: 324–325; Ryńca 2005: 424–426; Polak 2011b: 606–611).

Teologią dogmatyczną zajmował się m.in. ks. Józef Bilczewski, późniejszy arcybiskup, którego praca na Uniwersytecie Lwowskim przypadła na koniec XIX stulecia. Był absolwentem UJ, tam też zdobył stopnie naukowe, ale dziewięć lat (1891–1900) oddał wszechnicy lwowskiej. Ważnym narzędziem w jego studiach dogmatycznych stała się

111 Zob. Stepa 1934: 1–12; Gerstmann, Momidłowski, Stepa 1935: 1–21; Śliwa 1983b: 358–362; Wołczański 1983: 133–145; Wołczański 1987/1988: 7–82; Gretka 2008: 684–685; Gretka 2011: 775–776.

112 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1860, AUWR_UA_000_26_0_5_1860_56655. DALO, z. 26, op. 5, spr. 1861, AUWR_UA_000_26_0_5_1861_56654.

113 DALO, z. 26, op. 5, spr. 768, AUWR_UA_000_26_0_5_768_51598. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 73, AUWR_UA_001_P_119_0_1_73_53863.

114 Zob. artykuł w niniejszym tomie na temat dziejów filozofii na Uniwersytecie Lwowskim.

Uniwersytecie Lwowskim w latach 1661–1939

archeologia chrześcijańska, a szczególnie wydobywane przez nią źródła katakumbowe. Jego najważniejszą pracą jest rozprawa Archeologia chrześcijańska wobec historii Kościoła i dogmatu (Kraków 1890). Cztery lata później opublikował Genezę i hi storię symbolu apostolskiego (Kraków 1894) i po upływie kolejnego czterolecia – Eucharystię w ś wietle najdawniejszych pomników piśmiennych, ikonograficznych, epigraficznych (Kraków 1898). Te prace przyniosły mu uznanie, czego szczególnym wyróżnieniem było powołanie go na członka korespondenta Papieskiej Akademii Archeologicznej w R zymie w 1895 r. Powołanie go na arcybiskupa archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego przerwało jego pracę naukową, jednak wspierał finansowo studia zagraniczne kleryków i księży (Kałużny 2016: 103–115).

Warto jeszcze zwrócić uwagę na moralistów wykładających na lwowskiej uczelni (por. Młotek 1991: 120–134). W okresie józefińskim, tak jak przez kilka kolejnych dekad, nie obserwujemy jakichś znaczniejszych prac lwowskich teologów moralnych. W t ym czasie opierano się głównie na podręcznikach austriackich. Nie sprzyjało to ani dyskusji naukowej, ani badaniom i pisaniu prac naukowych. Dopiero pod koniec XIX w. pojawili się autorzy różnych studiów z zakresu teologii moralnej. Jednym z nich był ks. Stanisław Narajewski, który publikował książki oraz artykuły naukowe na łamach takich periodyków jak „Przegląd Teologiczny” czy „Collectanea Theologica”. W 1893 r. wydał pierwszą pracę De iurisdictione et eius reservatione dissertatio, poświęconą problematyce prawno-moralnej. W 1901 r. ukazała się jego książka Moralność chrześcijańska a etyka najnowsza. Studium krytyczne. W licznych artykułach omawiał akty moralnie dobre. Poza tym, na kanwie pracy katechetycznej, przygotował także książkę Katechetyka w teorii i praktyce. Podręcznik dla katechetów w szkołach pospolitych ludowych (Lwów 1902).

Drugim ważnym moralistą był ks. Adam Gerstmann, bardzo ważna postać w dziejach lwowskiego Wydziału Teologicznego. Wykształcenie teologiczne zdobywał we Lwowie, Innsbrucku i R zymie. I chociaż w 1900 r. zrobił habilitację z teologii pastoralnej i przez 20 lat ją wykładał, to w 1920 r. przeniósł się do Katedry Teologii Moralnej. Wśród 51 jego publikacji kilka dotyczy właśnie zagadnień moralnych, jak chociażby spowiedzi, np.: O g rzesznikach nałogowych, nawrotnych i pozostających w okazji do grzechu (Lwów 1900), O skrupulatach (Lwów 1901), O zadośćuczynieniu sakramentalnym (Lwów 1904). Jest też autorem artykułu Jurysdykcja spowiednika w nowym kodeksie prawa kanonicznego opublikowanego w d ziesięciu odcinkach na łamach „Gazety Kościelnej” w 1918 r. Ksiądz Gerstmann jest również autorem książki Zagadnienia katechetyczne i homiletyczne u św. Augustyna (Lwów 1908), będącej owocem jego zainteresowań homiletycznych, ale też prowadzonych dla studentów zajęć z homiletyki. Udziały w licznych zjazdach katechetycznych upoważniły go do przygotowania publikacji także z t ej dziedziny:

Duszpasterstwo w szkole (Lwów 1929) oraz O w ychowaniu państwowym („Miesięcznik Katechetyczny i Wychowawczy” 1935, t. 24).

6. Stopnie naukowe

W pierwszych dekadach istnienia Uniwersytetu Lwowskiego nadawanie stopni naukowych normował dekret cesarski z 3 października 1774 r. Ustalał on, że kandydat na stopień doktora teologii musiał zdać cztery rygoroza: pierwsze – z dogmatyki historii Kościoła, drugie – z teologii moralnej i praktycznej, trzecie – z Pisma Świętego oraz języków greckiego i wschodnich oraz czwarte – z prawa kanonicznego. Do tego dochodziły dwie dysputy publiczne. Niecałe trzy lata później nowy dekret cesarski (z 30 sierpnia 1777 r.) zmienił to postanowienie i w prowadził tylko cztery dwugodzinne rygoroza: 1) z hermeneutyki Starego i Nowego Testamentu wraz z analizą tekstu oryginalnego, patrystyką i historią literatury teologicznej, 2) z dogmatyki i polemiki, 3) z teologii moralnej i praktycznej oraz 4) z historii Kościoła i prawa kanoniczego. W komisji egzaminacyjnej zasiadało pięć osób: dyrektor studium i czterej egzaminatorzy. Po zdaniu egzaminów kandydat miał obowiązek przedłożyć niewielką pracę pisemną i odbyć dysputę opierającą się na 50 tezach obejmujących wszystkie przedmioty teologiczne. W 1785 r cesarz zniósł obowiązek składania przez promowanego wyznania wiary i ślubowania posłuszeństwa Stolicy Apostolskiej. Było to typowe dla ducha józefińskiego, który miał wytworzyć rezerwę duchownych wobec władzy kościelnej. Zasadniczo zasady te obowiązywały do 1873 r., kiedy Ministerstwo Wyznań i Oświaty (MWiO) zniosło dysputę publiczną, wprowadziło konieczność przygotowania obszerniejszej rozprawy naukowej. Nowe zasady dotyczące uzyskania stopnia doktorskiego weszły w życie w 1903 r. Doktorant musiał przedłożyć rozprawę naukową napisaną na temat zatwierdzony przez dziekana w porozumieniu z promotorem. Temat można było wybrać z zakresu nauk biblijnych, teologii moralnej, pastoralnej, historii Kościoła czy prawa kanonicznego. Praca miała obejmować przynajmniej trzy arkusze. Po jej przyjęciu doktorant musiał zdać cztery egzaminy: 1) z dogmatyki, 2) z nauk biblijnych, 3) z historii Kościoła i prawa kanonicznego oraz 4) z teologii moralnej i pastoralnej. Do doktoratu mógł przystąpić ten, kto uczęszczał na wykłady z dialektów semickich i na wyższą egzegezę Starego i Nowego Testamentu oraz zdał z nich egzamin. Każde rygorozum trwało dwie godziny, a w komisji zasiadali: dziekan jako przewodniczący i czterech egzaminatorów (dwóch z w ydziału i dwóch delegatów biskupich) (Długosz 1934: 11–12; Wołczański 2017: 304). Była także możliwość nostryfikacji doktoratów obronionych na uniwersytetach zagranicznych, przede wszystkim papieskich. Wymogiem było posiadanie matury gimnazjalnej i u kończone studia teologiczne w monarchii austriackiej lub na uczelniach papieskich oraz zdany egzamin z historii Kościoła i prawa kanonicznego (w przypadku

licencjatu lub doktoratu z prawa – tylko z historii Kościoła). Rozporządzenie z 1903 r. wymagało ponadto złożenia pracy naukowej przed rygorozum (Długosz 1934: 12).

W 1848 r. na uniwersytetach austriackich pojawiła się instytucja docentów prywatnych, czyli osób z habilitacjami. Bardziej szczegółowo kwestię ich uzyskania normowało rozporządzenie z 11 lutego 1888 r., zgodnie z k tórym od kandydata wymagano drukowanej pracy z t ej samej dziedziny, z k tórej wcześniej napisał doktorat. Autor rozprawy samodzielnie rozwiązywał problem, korzystając z właściwej metody naukowej. Pracę sprawdzali wybrani specjaliści. W razie przychylnej oceny recenzentów przystępowano do kolokwium habilitacyjnego, podczas którego zadawano kandydatowi pytania. Zakres pytań obejmował cały przedmiot, który kandydat chciał wykładać, a nie tylko temat pracy. Po pomyślnym kolokwium kandydat miał jeszcze wykład próbny na jeden z t rzech przedłożonych przez siebie tematów. Dopiero wtedy grono profesorskie przyznawało mu venia docendi (łac. ‘pozwolenie odczytywania’ lub ‘pozwolenia nauczania’), dające uprawnienia do prowadzenia wykładów. W przypadku wybitnych uczonych rada wydziału mogła poprzestać na ocenie pracy, nie wymagając kolokwium i w ykładu próbnego. Ostatecznie uchwałę rady zatwierdzało MWiO (Długosz 1934: 10–11).

Ustawa o szkołach akademickich z 13 lipca 1920 r. w artykule 95 wyróżniała dwa stopnie naukowe – niższy i w yższy. W porozumieniu z Kurią Metropolitalną obrządku łacińskiego we Lwowie władze Wydziału Teologicznego UJK zaproponowały dwa stopnie naukowe – licencjat (niższy) i doktorat (wyższy), ustalając też warunki, które powinien spełnić kandydat do danego stopnia. Niestety, przedstawione wówczas przez Radę Wydziału propozycje nie uzyskały aprobaty Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP). Przez kolejnych osiem lat podejmowano dyskusję z resortem wyznaniowo-oświatowym w sprawie ustalenia zasad nadawania stopni naukowych z teologii. W końcu w 1928 r. ustalono, że wpierw stopień magistra teologii przyznaje się tym, którzy ukończyli studia na Wydziale Teologicznym, otrzymując absolutorium z całego pięcioletniego kursu (czyli zdając w toku studiów egzaminy ze wszystkich przedmiotów) i przedkładając pracę (np. seminaryjną), którą na wniosek właściwego profesora Komisja Egzaminacyjna uznała za pracę magisterską. W roku akademickim 1928/29 pierwsze stopnie magisterskie na Wydziale Teologicznym UJK we Lwowie otrzymali duchowni z k ilkuletnim stażem duszpasterskim. Ogółem w latach 1928/29–1938/39 mury Uniwersytetu Jana Kazimierza opuściło 324 magistrów teologii (Wołczański 2002: 449; Wołczański 2017: 308).

W latach trzydziestych XX w. na wszystkich wydziałach teologicznych obowiązywały przepisy tymczasowe, które zostały wypracowane przez Wydział Teologiczny UJ. Inne fakultety teologiczne ów system przyjęły. Ustalał on przede wszystkim sposób uzyskiwania stopnia doktorskiego z teologii. Od kandydata wymagano przedstawienia

pisemnej opinii władz kościelnych o jego moralnych kwalifikacjach (de moribus) oraz złożenia pisemnej rozprawy naukowej, którą oddawano do oceny dwóm recenzentom z tego samego uniwersytetu. Od ich opinii zależało dopuszczenie doktoranta do egzaminów ścisłych: głównego i pobocznego. Promocja doktorska mogła nastąpić dopiero po ogłoszeniu rozprawy drukiem. Niestety, do wybuchu drugiej wojny światowej nie udało się rozstrzygnąć wielu kwestii, stąd przez cały ten okres obowiązywały rozwiązania wypracowane w 1930 r. (Wołczański 2002: 461; Wołczański 2017: 305). Dodatkowych trudności przysparzało również to, że przepisy te trzeba było uzgodnić również z prawodawstwem kościelnym. Wydziały teologiczne uniwersytetów polskich musiały bowiem ujednolicić system zgodnie z Konstytucją Apostolską Deus scientiarum Dominus z 18 maja 1931 r., ustalającą jeden zasadniczy program nauk teologicznych dla wydziałów teologicznych w całym Kościele katolickim. Rozszerzał on program studiów do sześciu lat (do tej pory było pięć), a kończyło je uzyskanie naukowego stopnia licencjata teologii. Nowością był również wymóg złożenia przez kandydatów trzygodzinnego egzaminu pisemnego z w ybranego przedmiotu teologicznego i dwugodzinnego egzaminu ustnego z głównych dyscyplin teologicznych. Bez zmian pozostawała jedynie konieczność przedłożenia pisemnej rozprawy naukowej. Narzucone przez kongregację watykańską rozwiązania nie znalazły zastosowania na UL, gdyż ich wprowadzeniu osobiście sprzeciwiał się metropolita lwowski obrządku łacińskiego arcybiskup Bolesław Twardowski (1864–1944) – w jego archidiecezji ciągle brakowało kapłanów, a nowe przepisy jedynie ten problem pogłębiały. Tak więc nadal obowiązywało rozporządzenie ministerialne z 1928 r (Wołczański 2017: 308)115.

7. Aktywność wydziału w życiu kościelnym i akademickim

Wykładowcy Wydziału Teologicznego aktywnie uczestniczyli w życiu kościelnym i a kademickim zarówno Galicji (w okresie rozbiorowym), jak i I I R zeczypospolitej. Świadczy o t ym już fakt, że wielu jego profesorów zajmowało ważne stanowiska na uczelni. Niektórzy z nich udzielali się poza nią. Wielu angażowało się w prace na rzecz Polskiego Towarzystwa Teologicznego (PTT), które powstało właśnie we Lwowie 23 lutego 1924 r. z inicjatywy tamtejszych teologów uniwersyteckich. Niedługo potem powstały oddziały w Poznaniu, Katowicach, Przemyślu, Tarnowie, Lublinie (na Uniwersytecie Lubelskim), Warszawie, Wilnie, Pelplinie, Płocku oraz Krakowie, Częstochowie, Kielcach, Łucku i Sandomierzu. W okresie międzywojennym odbyły się trzy ogóle zjazdy członków: pierwszy w 1928 r. we Lwowie, następne w Warszawie (1933 r.)

115 Zagadnienie to, przywołując odpowiednie dokumenty, omówił dokładnie ks. Piotr Stach, który w 1933 r. osobiście prowadził dyskusję z Kongregacją ds. Seminariów i Studiów Uniwersyteckich. W chwili pisania przez niego pracy rozmowy nie były jeszcze zakończone (Stach 1934: 65–80).

i K rakowie (1938 r.). W 1936 r. PTT zorganizowało podróż naukową kapłanów do Ziemi Świętej, którą opisał ks. Piotr Stach (Podróż naukowa księży do Ziemi Świętej zorganizowana przez Polskie Towarzystwo Teologiczne we Lwowie, Lwów 1936). Szczególnie zasłużonym dla PTT nadawano tytuł członka honorowego. Wśród nich znalazło się dwóch profesorów lwowskich: ks. Kazimierz Wais, pierwszy prezes towarzystwa, i jego następca ks. Szczepan Szydelski, a t akże związany niegdyś z lwowskim Wydziałem Teologicznym ks. Jan Fijałek z Krakowa (Panuś 2005: 660–662).

Organem naukowym Polskiego Towarzystwa Teologicznego był kwartalnik „Przegląd Teologiczny” wydawany od 1920 r. W 1931 r. przekształcono go w „Collectanea

Theologica”, chcąc nawiązać łączność z naukowymi środowiskami teologicznymi za granicą. Wtedy też często artykuły publikowano w językach obcych, a do polskich artykułów dołączano streszczenia w języku obcym. Na łamach tego periodyku naukowcy publikowali swoje prace. Wydawano też książki w serii Nasza Myśl Teologiczna; w latach 1930–1935 wyszły dwa tomy. Do PTT należało wielu historyków Kościoła z Wydziału

Teologicznego UL i lwowskiego seminarium duchownego. Współpracowali oni z w ydziałami historycznymi różnych uniwersytetów, zwłaszcza Uniwersytetu Lwowskiego i Uniwersytetu Krakowskiego, ale także Wydziałem Historycznym i Wydziałem Filologicznym

Polskiej Akademii Umiejętności oraz z Towarzystwem Naukowym we Lwowie (TNL)116

Przedstawiciele PTT uczestniczyli w Międzynarodowym Kongresie Prawników w Rzymie (1934 r.), wygłaszając referaty. Warto podkreślić, że zapoczątkowane przez lwowskich teologów czasopismo „Collectanea Theologica” i PTT zostały reaktywowane po drugiej wojnie światowej i istnieją do dzisiaj. Siedziba towarzystwa znajduje się w K rakowie, a czasopismo „Collectanea Theologica” wychodzi w Warszawie117

Członkami TNL byli m.in. Szczepan Szydelski, Kazimierz Wais, Władysław Żyła, Michał Wyszyński, Józef Umiński, misjonarz-lazarysta Hieronim Feicht (1894–1967)118 i Zdzisław Obertyński (1894–1978)119, z kolei do Polskiego Towarzystwa Historycznego należeli m.in. Szczepan Szydelski, Józef Umiński, Michał Wyszyński, Stanisław Frankl (1903–1944)120, Teofil Długosz, Marian Rechowicz (1910–1983)121 i franciszkanin Henryk Cichowski (1892–1936), zaś do Polskiego Towarzystwa Filozoficznego (PTF) – Kazimierz Wais i Jan Stepa.

116 Nazwa taka funkcjonowała w latach 1920–1939. Kontynuatorem TNL jest Wrocławskie Towarzystwo Naukowe założone we Wrocławiu w 1946 r.

117 Por. Klawek 1929: 383–388; Klawek 1930: 260–262; Mańkowski 1934: 153–154; Kabata 1994: 315–323; Kabata 1998: 161–174.

118 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1946, AUWR_UA_000_26_0_5_1946_49381

119 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1390, AUWR_UA_000_26_0_5_1390_49417.

120 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1967, AUWR_UA_000_26_0_5_1967_49376

121 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1620, AUWR_UA_000_26_0_5_1620_49404.

Il. 2. Zgoda Kurii Metropolitalnej we Lwowie na prowadzenie nauczania archeologii chrześcijańskiej i liturgii historycznej na Wydziale Teologicznym przez ks. Zdzisława Obertyńskiego z podpisem arcybiskupa Bolesława Twardowskiego (1930)

Zagadnienie aktywności politycznej profesorów Wydziału Teologicznego nie jest sprawą prostą. Prawdopodobnie znaczna ich część miała poglądy konserwatywne. Niektórzy, głównie wywodzący się z rodzin chłopskich, mogli sympatyzować z ludowcami, chociaż swych poglądów zapewne na zewnątrz nie wyrażali, zwłaszcza po tym, jak niektórzy duchowni współpracujący z ludowcami (np. ks. Stanisław Stojałowski) zostali nawet ekskomunikowani. Niewielka część duchownych uczestniczyła aktywnie w ż yciu politycznym Galicji czy imperium austriackiego (później austro-węgierskiego), a potem II Rzeczypospolitej. Do 1918 r. koegzystencja profesorów UL należących do różnych wyznań i narodowości była pozytywna. Problem pojawił się po ogłoszeniu przez Polskę niepodległości i rozpoczęciu się wojny polsko-ukraińskiej w listopadzie tegoż roku. Każdy profesor był zobowiązany do złożenia przysięgi na wierność państwu polskiemu. Złożył ją jedynie greckokatolicki ksiądz narodowości ukraińskiej Jan Bartoszewski. Pozostali greckokatoliccy wykładowcy ukraińscy albo sami odeszli z uczelni, albo zostali zwolnieni z powodu niezłożenia przysięgi. W g ronie tych ostatnich znaleźli się: Josyf Komarnicki, Tyt Myszkowski (ukr. Тит Мишковський, w DALO jako Tytus Myszkowski) (1861–1939)122 , Julian Dzerowycz (ukr. Юліан Дзерович) (1871–1943) i bazylianin Teodozij Hałuszczynski (ukr. Тeодозій Галущинський, w DALO jako Teodozy Hałuszczyński) (1880–1952)123.

122 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1317, AUWR_UA_000_26_0_5_1317_49421

123 DALO z. 26, op. 5, spr. 351, AUWR_UA_000_26_0_5_351_49481.

Pozostali wykładowcy WT chętnie składali przysięgę, że wiernie będą służyć nauce, Kościołowi i państwu polskiemu. Aktywnie włączyli się do walki o Lwów i Galicję Wschodnią 1918–1919. Niektórzy z nich uczestniczyli w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 r. Chwalebnym przykładem jest postawa księdza i jednocześnie kapelana w stopniu kapitana Mieczysława Tarnawskiego, który za swoją służbę w wojsku otrzymał w 1920 r. Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari124

W okresie międzywojennym większość podzielała poglądy polityczne reprezentowane przez narodową demokrację (endecję). Tylko niektórzy sprzyjali sanacji i samemu

Józefowi Piłsudskiemu. Byli mu przeciwni, kiedy w 1926 r. dokonał przewrotu majowego, a także wtedy, gdy w 1930 r. część swojej opozycji politycznej osadził w Brześciu nad Bugiem. Wiadomo, że ks. Adam Gerstmann i ks. Szczepan Szydelski zapisali się do Stronnictwa Katolicko-Narodowego. Pierwszy z nich nie odegrał w partii żadnej roli, drugi natomiast należał do jej prezydium i wszedł do zarządu głównego, a idee narodowo-katolickie propagował na łamach wychodzącej we Lwowie „Gazety Kościelnej”. Ksiądz Szydelski być może jako jedyny patrzył przychylnie na obóz pomajowy marszałka Piłsudskiego, uważając jego ugrupowanie za narodowe. Był posłem na Sejm RP III kadencji w latach 1930–1935, startując z listy Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. Niestety, Rada Wydziału Teologicznego UJK poparła w 1922 r. decyzję o obowiązywaniu na uniwersytecie numerus clausus dla studentów pochodzenia żydowskiego. Kiedy w 1937 r. wprowadzono getta ławkowe, dziekan i prodziekan Wydziału Teologicznego poparli sprzeciw ówczesnego rektora Stanisława Kulczyńskiego (1895–1975)125 wobec takiego dyskryminowania studentów żydowskich. Wszyscy profesorowie, wyznając ideologię chrześcijańsko-narodową, zdecydowanie sprzeciwiali się socjalizmowi i komunizmowi. Najbardziej wyrazisty pod tym względem był ks. Szczepan Szydelski, który najmocniej wyrażał swój sprzeciw. Ksiądz Jan Stepa natomiast zajął się konfrontacją ideologii komunistycznej z nauką chrześcijańską, prowadząc wykłady na różnych kursach. Należy też zatrzymać się nad stosunkiem kadry naukowej do kwestii ukraińskiej. Najjaskrawsze poglądy miał i je wyrażał ks. Szczepan Szydelski. Uważał on obrządek greckokatolicki (utożsamiany głównie z narodowością ukraińską) za szkodliwy, bo – jego zdaniem – wiązał się z nacjonalizmem ukraińskim, niebezpiecznym dla państwa polskiego. Potępiał eskalację mordów politycznych i ataki na ludność polską. I chociaż nie obarczał za to wszystkich Ukraińców, to jednak obwiniał ich za brak sprzeciwu wobec tego rodzaju aktów przemocy. Podobnie na tę kwestię zapatrywał się ks. Mieczysław Tarnawski. Na problematykę ukraińską patrzył z pespektywy kościelno-religijnej i w Kościele

124 Cały dochód z nagrody ks. Tarnawski oddał na stypendium dla niezamożnych kadetów (Czarnecki 1928:15).

125 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1005, AUWR_UA_000_26_0_5_1005_68841 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 96, AUWR_UA_001_P_119_0_1_96_66679.

unickim widział słabość wobec Cerkwi prawosławnej, obawiając się, że ta druga może go pokonać i wchłonąć. Na polecenie metropolity lwowskiego obrządku łacińskiego arcybiskupa Bolesława Twardowskiego przygotował kilka broszur, w k tórych z perspektywy historycznej i współczesnej omówił sytuację Kościoła greckokatolickiego, który niejednokrotnie szedł w kierunku prawosławia i był nieprzejednany wobec Kościoła łacińskiego i polskiej racji stanu w Galicji Wschodniej. Nie podobało się to Ukraińcom, którzy skarżyli się na niego nawet do Stolicy Apostolskiej. Ostatecznie taka postawa przyczyniła się do odmówienia arcybiskupowi Twardowskiemu nominacji ks. Tarnawskiego na sufragana (biskupa pomocniczego) archidiecezji lwowskiej.

8. Status zawodowy kadry Wydziału Teologicznego

Pod względem statusu zawodowego kadra tworząca WT była dosyć jednolita. Przez cały omawiany w artykule okres byli to głównie duchowni. Oprócz kapłanów obrządku rzymskokatolickiego (łacińskiego) pracowali także księża dwóch obrządków wschodnich – greckokatolickiego i ormiańskokatolickiego. Duchowni pochodzili z różnych diecezji, ale większość z archidiecezji lwowskiej (wszystkich trzech obrządków), diecezji przemyskiej (zarówno obrządku łacińskiego, jak i g reckokatolickiego) i diecezji tarnowskiej. W okresie międzywojennym pięć osób pozyskano z innych polskich ośrodków; byli to: historyk Kościoła ks. Józef Umiński z diecezji płockiej, bibliści ks. Piotr Stach z diecezji tarnowskiej i Aleksy Klawek z diecezji gnieźnieńskiej oraz socjolog ks. Andrzej Mytkowicz z K rakowa. Niewielu wykładowców było zakonnikami. Klemens Sarnicki należał do Zakonu św. Bazylego Wielkiego, czyli bazylianów126. Jeszcze w X VIII w pojawiło się trzech dominikanów, a w latach trzydziestych XX w. jeszcze jeden. W okresie międzywojennym na Wydziale Teologicznym nie pracowali profesorowie greckokatoliccy (uniccy). Nie istniała także żadna katedra dla unitów. Po rozpoczęciu wojny polsko-ukraińskiej w 1918 r. przenieśli się oni do greckokatolickiego seminarium duchownego. Później część z n ich wykładała na utworzonej w 1928 r.

Greckokatolickiej Akademii Teologicznej. Ostatni unicki wykładowca, ks. Tyt Myszkowski, kierownik Katedry Starego Testamentu, został zwolniony z UJK z powodu niezłożenia przysięgi na wierność państwu polskiemu. Później był dziekanem i rektorem Greckokatolickiego Seminarium Duchownego we Lwowie ( Wołczański 2002: 187–188; Kowalska-Sionko 2019: 130–131, 147).

9. Studenci

W latach 1871–1908 teologię na C.K. Uniwersytecie im. Cesarza Franciszka I studiowało od 300 do 415 studentów. W okresie międzywojennym liczba wynosiła nieco

126 K. Sarnicki był przez jakiś czas protoihumenem (tj. prowincjałem) bazylianów galicyjskich.

na Uniwersytecie Lwowskim w latach 1661–1939

mniej: od 64 w 1918 r. do 249 w 1938 r. Mimo wszystko Wydział Teologiczny UJK był jednym z większych w Polsce. Dla porównania warto dodać, że w 1918 r. na Uniwersytecie Jagiellońskim teologię studiowały 72 osoby (a więc nieco więcej), ale na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie (USB) – tylko 2; w 1938 r. na Wydziale Teologicznym UJ kształciło się 350 studentów (znowu więcej niż we Lwowie), ale na USB w Wilnie –132, a na Uniwersytecie Warszawskim – 57, a więc już znacznie mniej. Widzimy zatem, że Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jana Kazimierza był w czołówce pod względem wydziałów teologicznych w Polsce. Jeśli zaś chodzi o liczbę studentów i kadry profesorskiej, przewyższał go jedynie analogiczny wydział na Uniwersytecie Jagiellońskim. W okresie międzywojennym Wydział Teologiczny wypromował 324 magistrów, 36 doktorów (ponadto 11 nostryfikował) i 31 doktorów habilitowanych z teologii.

Część II. Postscriptum teologiczne

W tej części pracy chciałbym przyjrzeć się życiu, działalności naukowo-dydaktycznej i duszpasterskiej siedmiu pracowników naukowych, opierając się na zdigitalizawanych aktach opisu 5, zespołu 26, które znajdują się w DALO. Jak wspomniałem, w przypadku Wydziału Teologicznego nie zachowały się kompletne teczki osobowe profesorów wykładowców, którzy pełnili ważne funkcje na lwowskiej uczelni. W większości znajdujemy w nich pojedyncze dokumenty, czasami jedynie kondolencje z powodu śmierci uczonego, pojedyncze decyzje związane z objęciem przez pracownika jakiegoś stanowiska. W przypadku profesorów z przełomu XVIII i XIX w. mamy jedynie notatki o ich karierze uniwersyteckiej. Ten sam charakter pisma może świadczyć, że sporządziła je ta sama osoba, może przygotowując opracowanie o d ziejach wydziału czy uniwersytetu. Nie mają one dużej wartości źródłowej, są jedynie zebraniem podstawowych informacji o pracy danego wykładowcy. Tylko w przypadku kilku wykładowców udało się znaleźć interesujące dokumenty i bardzo szczegółowe informacje, dlatego postanowiłem się im dokładniej przyjrzeć. Każda osoba reprezentuje inną dziedzinę wiedzy teologicznej lub filozoficznej i może w jakimś stopniu być reprezentantem swojej katedry. Ksiądz Kazimierz Wais związany był z Katedrą Filozofii Chrześcijańskiej, ks. Michał Wyszyński – prawa kanonicznego, ks. Stanisław Żukowski – teologii pastoralnej (homiletyka), ks. Aleksy Klawek –nauk biblijnych, ks. A ndrzej Mytkowicz – socjologii chrześcijańskiej, ks. Stanisław Narajewski – teologii moralnej i ks. Józef Umiński – historii Kościoła.

1. Teczka personalna ks. Kazimierza Waisa

W teczce po ks. Kazimierzu Waisie zachowało się nieco materiałów, ale niewiele w nich znajdziemy informacji o jego życiu. Mamy jednak wiadomości o przebiegu jego

kariery naukowej. Otóż zachowało się pismo dziekana Wydziału Teologicznego UJK we Lwowie, ks. Żukowskiego, do Departamentu IV Nauki i Szkół Wyższych MWRiOP

z 19 stycznia 1929 r. w sprawie mianowania ks. Waisa profesorem honorowym. Sygnatariusz pisma przedstawił w n im przebieg kariery naukowej i dydaktycznej kapłana. Dowiadujemy się z niego, że 1 stycznia 1929 r. ks. Weis skończył 34 lata i miał za sobą trzy miesiące pracy profesorskiej, którą prowadził od października 1895 r. Początkowo, do marca 1909 r., był profesorem filozofii, jednocześnie, od 1897 r., wykładał teologię fundamentalną w seminarium duchownym diecezji przemyskiej, z której się wywodził. Od kwietnia1909 r. przez dwadzieścia lat był profesorem zwyczajnym filozofii chrześcijańskiej; w 1911 r. doszły do tego zajęcia z teologii fundamentalnej. Jak może przeczytać w t ym dokumencie, ks. Wais był „profesorem nie tylko bardzo gorliwym i sumiennym, ale dzięki swej gruntownej wiedzy i wielkim zdolnościom pedagogicznym uczył swego bardzo ważnego i trudnego przedmiotu ze znakomitym skutkiem”127

Autor pisma wymienił także jego dorobek naukowy, na który złożyło się 27 publikacji: dziewięć pozycji książkowych (w t ym Psychologia liczy cztery tomy) i 17 artykułów, z k tórych osiem zostało wydanych również w formie odbitek. Podkreślono także jego zaangażowanie w d ziałalność administracyjną wydziału i u niwersytetu – jako delegat fakultetu do senatu akademickiego w roku akademickim 1910/11, dziekan wydziału w latach 1912 i 1914 oraz prodziekan w latach 1913, 1915, 1916 i 1917, w końcu rektor w roku akademickim 1917/18 i prorektor w 1919/20. Obowiązki uczelniane łączył z różnymi funkcjami zlecanymi mu przez jego macierzystą diecezję przemyską – egzaminatora synodalnego i radcy kurii biskupiej. Ponadto pracował na rzecz archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego jako rektor seminarium duchownego i członek komisji dla jego zarządu. W 1923 r. znalazł się w g ronie współzałożycieli Polskiego Towarzystwa Teologicznego; przez pierwsze trzy lata był nawet jego prezesem, a potem członkiem honorowym. W jednym z zachowanych dokumentów czytamy:

Wśród kolegiów na swym Wydziale jak i w całym Uniwersytecie, jak i wśród szerokich kół zwłaszcza duchowieństwa, którego był nauczycielem, wychowawcą i wzorem, cieszy się X. Wais wyjątkową powagą i szacunkiem nie tylko dla swej naukowej pracy i głębokiej wiedzy, ale także dla swego nieskalanego, prawego charakteru128.

Jak się okazało, petycja ta przyniosła skutek. 18 czerwca 1929 r. MWRiOP wysłało na ręce uniwersytetu decyzję prezydenta Ignacego Mościckiego o m ianowaniu ks. Waisa profesorem honorowym UJK.

127 DALO, z. 26, op. 5, spr. 198, k. 17 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_198_49488&p=20

128 DALO, z. 26, op. 5, spr. 198, k. 18 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_198_49488&p=21.

Pismo zostało podpisane przez historyka Witolda Suchodolskiego, ówczesnego dyrektora IV Departamentu w ministerstwie129. Nieco wcześniej, 20 marca tego samego roku, Wais otrzymał Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości130.

2. Teczka personalna ks. Michała Wyszyńskiego

W teczce personalnej ks. Michała Wyszyńskiego również zachowały się jedynie odpisy kilku dokumentów. Możliwe, że wcześniej były w nim oryginały, które jednak mogły trafić gdzieś indziej, na przykład do lwowskiej kurii archidiecezjalnej. Z odpisu świadectwa chrztu Michała Wyszyńskiego dowiadujemy się, że urodził się 21 września 1890 r. w rodzinie Piotra Wyszyńskiego i Magdaleny Wyszyńskiej (z d. Martyniak) we wsi Wyżniany (koło Złoczowa, obwód lwowski). Rodzina mieszkała w tej wsi pod numerem 96. Chrzest przyjął 28 w rześnia w miejscowym kościele parafialnym pod wezwaniem. św. Mikołaja131. Maturę zdał w 1911 r. w I V C.K. Gimnazjum we Lwowie. Studiował na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1911–1915, co potwierdza pismo rektora Kazimierza Twardowskiego i d ziekana wydziału ks. Adama Gerstmanna z 11 listopada 1916 r.132

W omawianej teczce znajduje się kilka odpisów dokumentów proweniencji kościelnej, które zostały wystawione przez metropolitę lwowskiego obrządku łacińskiego arcybiskupa Józefa Bilczewskiego. 17 sierpnia 1916 r. hierarcha mianował ks. Wyszyńskiego wikarym w parafii w Kamionce Strumiłowej133, a 5 października 1918 r. na Wydziale Teologicznym UJK obronił on pracę doktorską Anfänge und Ursachen des Freiheitskampfes der Makkabäer i zdał egzamin universum z teologii, uzyskując w ten sposób stopnień naukowy doktora teologii134. Ale już 14 października abp Bilczewski wysłał ks. Wyszyńskiego do Czerniowiec, gdzie miał sprawować funkcję wikariusza135 20 marca 1920 r. ów hierarcha wystosował do niego kolejne pismo, w k tórym kierował go do pracy na uniwersytecie we Lwowie136. Kolejne pismo metropolity, którego odpis nie ma daty, mianuje go notariuszem prawnym archidiecezji lwowskiej137. Wiadomo, że w chwili otrzymania tej nominacji ks. Wyszyński był wikariuszem w parafii katedralnej we Lwowie (od 10 w rześnia 1921 r.)138. Był wtedy także asystentem starszym Bibliotek Seminaryjnych Wydziału Teologicznego UJK. 19 w rześnia 1922 r. na wniosek Rady WT

129 DALO, z. 26, op. 5, spr. 198, k. 21, AUWR_UA_000_26_0_5_198_49488&p=24

130 DALO, z. 26, op. 5, spr. 198, k. 20, AUWR_UA_000_26_0_5_198_49488&p=23.

131 DALO, z. 26, op. 5, spr. 328, k. 1, AUWR_UA_000_26_0_5_328_49482&p=4

132 DALO, z. 26, op. 5, spr. 328, k. 12 recto + 12 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_328_49482&p=15.

133 DALO, z. 26, op. 5, spr. 328, k. 13, AUWR_UA_000_26_0_5_328_49482&p=16

134 DALO, z. 26, op. 5, spr. 328, k. 2, AUWR_UA_000_26_0_5_328_49482&p=5.

135 DALO, z. 26, op. 5, spr. 328, k. 14, AUWR_UA_000_26_0_5_328_49482&p=17

136 DALO, z. 26, op. 5, spr. 328, k. 15, AUWR_UA_000_26_0_5_328_49482&p=18.

137 DALO, z. 26, op. 5, spr. 328, k. 16, AUWR_UA_000_26_0_5_328_49482&p=19

138 DALO, z. 26, op. 5, spr. 328, k. 18, AUWR_UA_000_26_0_5_328_49482&p=21.

z 17 czerwca tego samego roku senat akademicki mianował go asystentem starszym wspomnianych bibliotek na kolejny okres od 1 października 1922 do 30 września 1923 r.139 Warto wspomnieć także o zachowanym odpisie świadectwa egzaminu państwowego, który ks. Wyszyński zdawał 23 października 1922 r. jako słuchacz Wydziału Prawa i Nauk Politycznych UJK140. W czerwcu 1925 r. minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego Stanisław Grabski zatwierdził uchwałę Rady Wydziału Teologicznego UJK z 8 maja tego samego roku, na mocy której ks. Wyszyński „został habilitowany jako docent prawa kanonicznego” na tymże wydziale141. 8 sierpnia 1929 r. dziekan ks. Stanisław Żukowski zawiadomił duchownego o zatwierdzeniu przez MWRiOP wniosku Rady Wydziału Teologicznego UJK o w yznaczeniu go na stanowisko zastępcy w K atedrze Prawa Kanonicznego142 . 16 w rześnia 1930 r. kolejny dziekan wydziału, ks. Piotr Stach, informował rektora uniwersytetu o objęciu przez ks. Wyszyńskiego zastępstwa w Katedrze Prawa Kanonicznego „w pełnym wymiarze obowiązków nauczycielskich”143. Jak wynika z odpisów kolejnych dokumentów, mowa o t ym była już znacznie wcześniej: 27 w rześnia 1928 r.144, 26 października 1927 r.145, 30 czerwca 1926 r.146 oraz 1 października 1925 r 147 28 października 1930 r. MWRiOP poinformowało go, iż prezydent Rzeczypospolitej Polskiej mianował go profesorem nadzwyczajnym prawa kanonicznego na Wydziale Teologicznym UJK. W piśmie tym MWRiOP nakładało na nowo mianowanego profesora obowiązek złożenia ślubowania na ręce rektora uniwersytetu oraz porozumienie się z d ziekanem Wydziału Teologicznego w sprawie objęcia obowiązków profesorskich148.

Są też odpisy dokumentów mówiące o zaangażowaniu ks. Wyszyńskiego w d ziałalność Towarzystwa Naukowego we Lwowie, które mieściło się w g machu Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. 11 listopada 1930 r. ks. Wyszyński wszedł w skład Wydziału Historyczno-Filozoficznego TNL149

139 DALO, z. 26, op. 5, spr. 328, k. 17, AUWR_UA_000_26_0_5_328_49482&p=20

140 DALO, z. 26, op. 5, spr. 328, k. 5, AUWR_UA_000_26_0_5_328_49482&p=8

141 DALO, z. 26, op. 5, spr. 328, k. 7, AUWR_UA_000_26_0_5_328_49482&p=10

142 DALO, z. 26, op. 5, spr. 328, k. 8, AUWR_UA_000_26_0_5_328_49482&p=11

143 DALO, z. 26, op. 5, spr. 328, k. 6, AUWR_UA_000_26_0_5_328_49482&p=9

144 W tym dokumencie jest także informacja o dwóch innych księżach profesorach Wydziału Teologicznego: Stanisławie Szurku (Katedra Teologii Pastoralnej) i Henryku Cichowskim (Katedra Historii Powszechnej Kościoła).

DALO, z. 26, op. 5, spr. 328, k. 22, AUWR_UA_000_26_0_5_328_49482&view=single&p=25

145 W dokumencie jest także informacja o ks. Stanisławie Szurku, który objął zastępstwo w Katedrze Teologii Pastoralnej.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 328, k. 9, AUWR_UA_000_26_0_5_328_49482&p=12.

146 DALO, z. 26, op. 5, spr. 328, k. 10, AUWR_UA_000_26_0_5_328_49482&p=13

147 DALO, z. 26, op. 5, spr. 328, k. 11, AUWR_UA_000_26_0_5_328_49482&p=14.

148 DALO, z. 26, op. 5, spr. 328, k. 21, AUWR_UA_000_26_0_5_328_49482&p=24

149 DALO, z. 26, op. 5, spr. 328, k. 20, AUWR_UA_000_26_0_5_328_49482&p=23.

3. Teczka personalna ks. Stanisława Żukowskiego

Podobne materiały archiwalne, jak w dwóch omówionych powyżej aktach, zawiera teczka personalna ks. Stanisława Żukowskiego. Składają się na nie odpisy dokumentów związanych z przyjmowaniem sakramentów świętych, podjętej pracy w szkole i d ziałalności na uniwersytecie. Są także pisma proweniencji kościelnej. Aby oddać pewną ich chronologię (chociaż nie zawsze mają one zachowany taki układ w r amach teczki), uporządkuję je według dat, których dotyczą. Pierwszym odpisanym dokumentem jest świadectwo chrztu świętego, wystawione 27 w rześnia 1893 r., kiedy Stanisław Żukowski miał 12 lat. Dowiadujemy się z n iego, że na świat przyszedł 20 l istopada 1881 r. w Czerniowcach na Bukowinie w rodzinie organisty Józefa Żukowskiego i Teresy Żukowskiej (z d. Kozłowska). Chrzest przyjął 5 g rudnia tego roku z r ąk wikariusza parafii św. K rzyża w Czerniowcach – ks. Ignacego Kornickiego. Rodzicami chrzestni byli: ks. Maurycy Kolankiewicz i panna Kornelia Kornicka150. W I G imnazjum w Czerniowcach uzyskał świadectwo dojrzałości w 1903 r., a w latach 1903–1907 studiował na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Lwowskiego151. W roku szkolnym 1908/09 był zastępcą katechety w I II Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie, ucząc religii rzymskokatolickiej w w ymiarze 10 godzin i odczytując jedną egzortę tygodniowo (nominacja z 9 w rześnia 1908 r.)152 . W latach 1908–1911 na podobnym stanowisku pracował także w fi lii VII Gimnazjum we Lwowie153, skąd 1 w rześnia 1911 r. został przeniesiony do VII Gimnazjum we Lwowie154, gdzie także katechizował, ale jedynie przez pierwszy semestr w wymiarze 16 godzin tygodniowo. Z pisma metropolity lwowskiego abp. Józef Bilczewskiego z 14 czerwca 1910 r. dowiadujemy się, że w d niach 27–29 k wietnia tego samego roku ks. Żukowski zdał egzamin na katechetę w szkołach gimnazjalnych155. 7 lutego 1912 r. C.K. Rada Szkolna Krajowa przeniosła go do I szkoły realnej we Lwowie156, a 17 października 1912 r. mianowała zastępcą nauczyciela w tejże placówce oświatowej157. W k wietniu 1913 r. Rada Szkolna Krajowa we Lwowie przyznała ks. Żukowskiemu tytuł profesora dający stałe uprawnienia nauczycielskie158.

150 DALO, z. 26, op. 5, spr. 680, k. 1, AUWR_UA_000_26_0_5_680_49461&p=4.

151 DALO, z. 26, op. 5, spr. 680, k. 2, AUWR_UA_000_26_0_5_680_49461&p=5

152 DALO, z. 26, op. 5, spr. 680, k. 5, AUWR_UA_000_26_0_5_680_49461&p=8.

153 Do tej szkoły został przeniesiony przez C.K. Radę Szkolną Krajową pismem z dnia 29 grudnia 1908 r.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 680, k. 14, AUWR_UA_000_26_0_5_680_49461&p=17.

154 DALO, z. 26, op. 5, spr. 680, k. 4, AUWR_UA_000_26_0_5_680_49461&p=7.

155 DALO, z. 26, op. 5, spr. 680, k. 17, AUWR_UA_000_26_0_5_680_49461&p=20

156 DALO, z. 26, op. 5, spr. 680, k. 9, AUWR_UA_000_26_0_5_680_49461&p=12.

157 DALO, z. 26, op. 5, spr. 680, k. 16, AUWR_UA_000_26_0_5_680_49461&p=19

158 DALO, z. 26, op. 5, spr. 680, k. 8, AUWR_UA_000_26_0_5_680_49461&p=11.

Il. 3. Odpis pisma stwierdzające nadanie tytułu c.k. profesora ks. Stanisławowi Żukowskiemu (1913)

Z dokumentu wystawionego przez MWRiOP 6 sierpnia 1921 r. w sprawie dodatku za wysługę lat i za studia wyższe wiemy, że w t ym czasie duchowny pełnił także obowiązki wikariusza w parafii św. Antoniego we Lwowie159.

Już po odzyskaniu przez Polskę niepodległości sytuacja ks. Żukowskiego nieco się zmieniła. To właśnie na tzw. okres międzywojenny przypada jego praca na UJK. 24 maja 1919 r. Wydział Teologiczny tejże uczelni powierzył mu wykłady z homiletyki, „na razie w charakterze suplenta w pełnej ilości godzin”, które rozpoczął w semestrze zimowym roku akademickiego 1919/20160. 31 lipca 1919 r. MWRiOP przyjęło do wiadomości decyzję WT i zgodziło się na objęcie przez ks. Żukowskiego zajęć „z teologii pasterskiej ze szczególnym uwzględnieniem homiletyki”161. Już 7 października 1920 r. naczelnik państwa Józef Piłsudski mianował go profesorem nadzwyczajnym homiletyki Wydziału Teologicznego UJK162, a ponad dwa lata później, 7 grudnia 1922 r. – profesorem zwyczajnym163. W obu przypadkach MWRiOP zażądało od niego „ponowienia przysięgi służbowej”, którą miał złożyć na ręce rektora uczelni.

159 DALO, z. 26, op. 5, spr. 680, k. 11 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_680_49461&p=14.

160 DALO, z. 26, op. 5, spr. 680, k. 6, AUWR_UA_000_26_0_5_680_49461&p=9

161 DALO, z. 26, op. 5, spr. 680, k. 7, AUWR_UA_000_26_0_5_680_49461&p=10.

162 DALO, z. 26, op. 5, spr. 680, k. 13, AUWR_UA_000_26_0_5_680_49461&p=16

163 DALO, z. 26, op. 5, spr. 680, k. 12, AUWR_UA_000_26_0_5_680_49461&p=15.

4. Teczka personalna ks. Aleksego Klawka

Kolejnym wykładowcą, po którym zachowały się 23 odpisy dokumentów, jest ks. Aleksy Klawek, profesor Nowego Testamentu. W d ziejach Wydziału Teologicznego i polskiej nauki teologicznej odegrał on ważną rolę. Doczekał się także opracowań (por. Smerka 1971: 7–19; Szczepaniak 2000: 489–495; Zimny 2004). Oczywiście zachowany materiał archiwalny nie odzwierciedla działalności i ż ycia naukowego ks. K lawka, ale pozwoli lepiej zrozumieć trudności w badaniach prozopograficznych kadry naukowej Wydziału Teologicznego UJK.

Il. 4. Odpis mianowania ks. Aleksego Klawka profesorem nadzwyczajnym przez prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (1922)

Aleksy Klawek urodził się 11 m aja 1890 r. w Rogoźnie (obecnie województwo poznańskie). Ojciec Ignacy Klawek pracował jako nauczyciel, a matka Anna Klawek (z d. K ruppik) zajmowała się domem164. Aleksy Klawek był narodowości polskiej, co wyraźnie potwierdził w deklaracji z 10 listopada 1932 r.165 Seminarium duchowne ukończył w Poznaniu w roku 1909166. Święcenia kapłańskie przyjął 15 lutego 1913 r. Był wikariuszem w Wielkopolskiem: początkowo od marca do kwietnia 1914 r. w Wonieściu, a od stycznia do grudnia 1918 r. – w Granowie i Rydzynie167

Z omawianej teczki możemy dowiedzieć się nieco o karierze naukowej ks. K lawka. Studia doktoranckie uwieńczone obroną (1917 r.) doktoratu z teologii odbył w Münsterze168. Od stycznia 1919 r. w A rcybiskupim Seminarium Duchownym w Poznaniu Klawek rozpoczął wykłady z Pisma Świętego, które kontynuował do marca 1923 r.169 W t ym też czasie związany był z Wydziałem Teologicznym UJK. 9 czerwca 1921 r. uzyskał habilitację z z akresu studium biblijnego Nowego Testamentu za pracę „Wiarygodność

164 DALO, z. 26, op. 5, spr. 866, k. 2 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_866_49450&p=5

165 DALO, z. 26, op. 5, spr. 866, k. 4, AUWR_UA_000_26_0_5_866_49450&p=7.

166 DALO, z. 26, op. 5, spr. 866, k. 16, AUWR_UA_000_26_0_5_866_49450&p=19

167 DALO, z. 26, op. 5, spr. 866, k. 10, AUWR_UA_000_26_0_5_866_49450&p=13.

168 DALO, z. 26, op. 5, spr. 866, k. 1, AUWR_UA_000_26_0_5_866_49450&p=4

169 DALO, z. 26, op. 5, spr. 866, k. 11, AUWR_UA_000_26_0_5_866_49450&p=14.

Łuk II.1–20”. MWRiOP uchwałę Wydziału Teologicznego UJK nadającą ks. K lawkowi ten stopień naukowy zatwierdziło pismem z 23 lipca 1921 r.170

23 g rudnia 1922 r. prezydent Polski Stanisław Wojciechowski mianował go profesorem nadzwyczajnym studium biblijnego Starego Testamentu na UJK. Jednocześnie MWRiOP nakazało księdzu nominatowi złożenie przysięgi służbowej na ręce rektora oraz porozumienie się z d ziekanem WT w s prawie przyjęcia obowiązków nauczycielskich171.

W z wiązku z zajęciami na UJK, które ks. K lawek objął 1 k wietnia 1923 r., Kuria

Metropolitalna obrządku łacińskiego we Lwowie udzieliła mu tzw. misji kanonicznej, czyli zgody na nauczanie Pisma Świętego na WT172.

9 stycznia 1929 r. prezydent Polski Ignacy Mościcki mianował ks. Klawka profesorem zwyczajnym studium biblijnego Starego Testamentu na Wydziale Teologicznym UJK173. 12 marca 1925 r. ks. K lawek został członkiem czynnym miejscowym Wydziału Filologicznego Towarzystwa Naukowego we Lwowie174. Natomiast 10 października 1932 r. nadano mu tytuł współpracownika Komisji Orientalistycznej PAU175.

5. Teczka personalna ks. Andrzeja Mytkowicza

Nieco dokumentów zachowało się także w teczce personalnej ks. Andrzeja Mytkowicza. W karcie ewidencyjnej jest podane, że urodził się 26 listopada 1873 r. we wsi Czeluśnica należącej wówczas do diecezji przemyskiej176. Jego rodzicami byli rolnik Piotr Mytkowicz i Marianna Mytkowicz (z d. Gałuszka)177. Doktorat z ekonomii społecznej uzyskał w Monachium. Chrzestnymi Andrzeja byli: rolnik Maciej Pankowicz i najprawdopodobniej córka rolnika Antonina Gałuszka178.

Ksiądz Mytkowicz był kapłanem diecezji krakowskiej i podlegał jurysdykcji biskupa księcia Adam Sapiehy. 22 marca 1899 r. Książęco-Biskupi Konsystorz Diecezji Krakowskiej mianował Mytkowskiego wikariuszem w parafii w Jaworznie179. O jego służbie w Kościele katolickim więcej dowiadujemy się z tzw. tabeli służbowej z 1925 r. Jego pierwszą placówką była wspomniana parafia w Jaworznie, w której posługiwał od święceń od 1899 do października 1904 r. W t ym okresie założył Katolickie Stowarzyszenie Robotnicze „Przyjaźń”, którego był prezesem. W latach 1904–1912 był spowiednikiem

170 DALO, z. 26, op. 5, spr. 866, k. 6, AUWR_UA_000_26_0_5_866_49450&p=9.

171 DALO, z. 26, op. 5, spr. 866, k. 12, AUWR_UA_000_26_0_5_866_49450&p=15

172 DALO, z. 26, op. 5, spr. 866, k. 13, AUWR_UA_000_26_0_5_866_49450&p=16.

173 DALO, z. 26, op. 5, spr. 866, k. 14, AUWR_UA_000_26_0_5_866_49450&p=17

174 DALO, z. 26, op. 5, spr. 866, k. 7, AUWR_UA_000_26_0_5_866_49450&p=10.

175 DALO, z. 26, op. 5, spr. 866, k. 8, AUWR_UA_000_26_0_5_866_49450&p=11

176 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1314, k. 2, AUWR_UA_000_26_0_5_1314_49422&p=5.

177 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1314, k. 1 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1314_49422&p=4

178 Nazwisko matki chrzestnej w tym dokumencie jest nieczytelne.

179 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1314, k. 6, AUWR_UA_000_26_0_5_1314_49422&p=9

Marek Miławicki

w kościele mariackim180. Sprawował wówczas także funkcję sekretarza generalnego Katolickich Stowarzyszeń Robotniczych diecezji krakowskiej, redagował i w ydawał tygodnik „Postęp” i dziennik „Głos Narodu”. W latach 1912–1914 odbył studia ekonomiczno-społeczne na Uniwersytecie Monachijskim (niem. Ludwig-Maximilians-Universität München).

Tytuł doktora ekonomii za pracę Ausländische Wanderarbeiter in der deutschen Landwirtschaft (Posen 1914) uzyskał 30 maja 1914 r. na Wydziale Ekonomicznym tej uczelni (Lechicki 1977: 416). Po powrocie w 1914 r. został wikariuszem w Żywcu, a w latach 1917–1925 –proboszczem w Jawiszowicach (obecnie województwo małopolskie). Pełniąc posługę kapłańską, także angażował się w działalność instytucji ludowo-społecznych181

Pogłębieniem doświadczenia w zakresie kwestii społecznych był także udział w s pecjalnych kursach za granicą, m.in.

Il. 5. Odpis świadectwa chrztu ks. Andrzeja Mytkowicza (1873)

w trzymiesięcznym kursie socjalnym w München-Gladbach (obecnie Mönchengladbach) w diecezji kolońskiej (25 V II – 25 X 1903 r.) celem przyjrzenia się rozwiązywaniu kwestii społecznych w Zagłębiu Ruhry182. O uczestniczeniu w k ursach dokształcających ks. Mytkowicza jest wiele dokumentów w jego teczce personalnej.

Z pisma ks. Mytkowicza z 1934 r. w sprawie nabycia praw emerytalnych dowiadujemy się o jeszcze innych szczegółach z życia tego kapłana. W 1915 r. prowadził wykłady na temat emigracji m.in. w Instytucie Ekonomicznym Naczelnego Komitetu Narodowego183, w Wiedniu, Zakopanem i K rakowie. Wygłaszał wykłady dla żołnierzy Legionów Polskich. Owocem licznych wykładów była publikacja naukowa Powstanie i rozwój emigracji sezonowej184, wydana w Krakowie w 1917 r. w ramach serii wydawniczej tegoż Instytutu.

180 W teczce osobowej na karcie 3 i 4 są dwie nominacje dla ks. Mytkowicza wystawione przez biskupa Sapiehę, jedna pochodzi z 21 kwietnia 1913, a druga – 29 kwietnia 1914. DALO, z. 26, op. 5, spr. 1314, k. 3, AUWR_UA_000_26_0_5_1314_49422&p=6.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1314, k. 4, AUWR_UA_000_26_0_5_1314_49422&p=7.

181 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1314, k. 7, AUWR_UA_000_26_0_5_1314_49422&p=10

182 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1314, k. 5, AUWR_UA_000_26_0_5_1314_49422&p=8.

183 Instytutem tym kierował wówczas ekonomista i profesor UJ Adam Krzyżanowski. Por. Taylor 1958: 87–100.

184 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1314, k. 9 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1314_49422&p=12

Niewiele jest informacji o jego pracy na UJK. W latach 1925–1933 pracował w Katedrze Socjologii Chrześcijańskiej Wydziału Teologicznego. O t ym pisał sam w kolejnym (dosyć długim, bo liczącym aż sześć stron) uzasadnieniu do nabycia praw emerytalnych. MWRiOP nie uznało mu lat pracy duszpasterskiej (przed objęciem obowiązków akademickich) i ks. Mytkowicz nie otrzymał emerytury w pełnej wysokości185.

W 1933 r., kończąc swoją ośmioletnią pracę na UJK, ks. Mytkowicz odebrał część swoich dokumentów: metrykę, dyplom ukończenia seminarium duchownego, kopię dyplomu doktorskiego, indeksy studenckie, pisma pochwalne i w sprawie urlopów, a t akże dekrety państwowe186. Nic więc dziwnego, że w jego teczce zachowało się tak niewiele materiałów, a te, które są, stanowią w większości odpisy. Możliwe, że podobna praktyka miała miejsce w przypadku wielu pracowników Wydziału Teologicznego.

W nielicznych teczkach osobowych jest potwierdzenie odbioru dokumentów, tak jak to jest w przypadku ks. Mytkowicza.

6. Teczka personalna ks. Stanisława Narajewskiego

Il. 6. Poświadczenie wpisania studenta Stanisława Narajewskiego na Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego (1879)

Dosyć spory materiał zachował się po ks. Stanisławie Narajewskim. Urodził się 1860 r w Kurowicach koło Złoczowa w rodzinie Jana Narajewskiego i Aleksandry Narajewskiej (z d. Karasińska). W latach 1872–1879 uczęszczał do C.K. Gimnazjum w Brzeżanach. W latach 1879–1883 studiował prawo na Uniwersytecie Lwowskim187, a w latach 1884–1888 – teologię na tej samej uczelni.

Święcenia kapłańskie otrzymał 22 lipca 1888 r. Potem został wysłany na dalsze studia do Innsbrucku, które uwieńczył dyplomem doktorskim z teologii. Obrona odbyła się 2 l ipca 1892 r. Po powrocie do Lwowa był do 1899 r prefektem w seminarium duchownym archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego. W latach 1892–1897 uczył także religii w żeńskiej Szkole Ludowej Miejskiej św. A ntoniego. W latach 1892–1897 prowadził wykłady z k atechetyki

185 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1314, k. 10 – 12 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1314_49422&p=13.

186 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1314, k. 8, AUWR_UA_000_26_0_5_1314_49422&p=11

187 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1332, k. 4, AUWR_UA_000_26_0_5_1332_49420&p=7.

i metodologii naukowej na Wydziale Teologicznym UL, a w latach 1895–1919 – zajęcia z socjologii chrześcijańskiej („kwestie socjalne”). W 1894 r. habilitował się z teologii moralnej na podstawie pracy De iurisdictione et eius reservatione dissertatio (wydana w 1893 r.)188. Przez trzy lata był adiunktem. 17 lipca 1894 r. otrzymał veniae legendi pro theologia moralis189, a 15 października tegoż roku austriackie MWiO zatwierdziło go na stanowisko docenta teologii moralnej na Wydziale Teologicznym UL190. 1 października 1897 r. został mianowany zastępcą profesora. Od 25 lutego 1899 r. był profesorem nadzwyczajnym, a następnie od 29 lutego 1902 r. – profesorem zwyczajnym191.

Wykłady z teologii moralnej ks. Narajewski prowadził przede wszystkim na podstawie podręcznika Summa thelogiae moralis autorstwa austriackiego moralisty Hieronima Noldina (niem. Hieronymus Noldin) (Polak 2011a: 211–212).

Ksiądz Narajewski trzykrotnie był dziekanem Wydziału Teologicznego (1903/04, 1904/05, 1911/12), a w roku akademickim 1922/23 – także rektorem UJK, rok później –jego prorektorem. 3 czerwca 1924 r., kiedy zbliżała się 65. rocznica jego urodzin (tylko do tego wieku profesor mógł pracować na uniwersytecie), Rada Wydziału Teologicznego podjęła uchwałę, aby pozostał on „w czynnej służbie jeszcze przez pięć lat”, i d zień później wystosowała do MWRiOP prośbę o jej zatwierdzenie192. Swoją prośbę Rada WT powtórzyła także trzy lata później193. W kolejnym roku Rada prosiła o przedłużenie dla niego venia aetatis na lata 1928–1930194. Podobne pisma wysyłała aż do 1932 r.195 W maju 1933 r. ks. Narajewski wystosował pismo do MWRiOP z prośbą o przeniesienie go w stan spoczynku. Jego podanie poparła Rada Wydziału na posiedzeniu 12 czerwca 1933196.

Za swoją pracę 15 g rudnia 1936 r. ks. Narajewski otrzymał tytuł profesora honorowego Wydziału Teologicznego UJK197. Uroczyste wręczenie dekretu nominacyjnego odbyło się 14 stycznia 1937 r.198

1 września 1939 r. Rada WT powołała go na stałego członka i z pełnymi prawami199.

188 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1332, k. 5, AUWR_UA_000_26_0_5_1332_49420&p=8

189 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1332, k. 18–19 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1332_49420&p=20

190 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1332, k. 20, AUWR_UA_000_26_0_5_1332_49420&p=22.

191 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1332, k. 1, AUWR_UA_000_26_0_5_1332_49420&p=4

192 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1332, k. 47, AUWR_UA_000_26_0_5_1332_49420&p=49.

193 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1332, k. 51, AUWR_UA_000_26_0_5_1332_49420&p=53

194 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1332, k. 52, AUWR_UA_000_26_0_5_1332_49420&p=54.

195 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1332, k. 54, 56, 57, 59, 61, 62, 64, 66, AUWR_UA_000_26_0_5_1332 _49420&p=56.

196 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1332, k. 68, AUWR_UA_000_26_0_5_1332_49420&p=70

197 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1332, k. 79, AUWR_UA_000_26_0_5_1332_49420&p=81.

198 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1332, k. 80 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1332_49420&p=82

199 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1332, k. 85, AUWR_UA_000_26_0_5_1332_49420&p=88.

7. Teczka personalna ks. Józefa Umińskiego

Kolejnym wykładowcą, po którym zachowała się nieco obszerniejsza teczka, był ks. Józef Umiński. Ten znany historyk Kościoła doczekał się już nieco opracowań i wspomnień, w których została również wykorzystana jego spuścizna naukowa200. Dla zobrazowania charakteru materiału źródłowego, który znajduje się w jego aktach personalnych, warto go przytoczyć. Urodził się 10 listopada (29 pa ździernika starego stylu) 1888 r. w Kolonii Dembiany koło Rypina w diecezji płockiej. Jego ojciec Władysław Umiński utrzymywał się z własnego kapitału, matką była Franciszka Umińska (z d. Bertram). Chrzest dziecka odbył się w kościele 15 listopada w Rogowie. W aktach ks. Umińskiego zachował się odpis wypisu z aktu urodzenia, dokonanego w Rypinie 6 maja 1924201. Niemal wszystkie 15 zachowanych w tej teczce dokumentów to odpisy z czasów jego działalności, zanim został zatrudniony na lwowskiej uczelni. Tylko jeden dokument odnosi się do jego pracy na Wydziale Teologicznym UJK. W latach 1907–1913 studiował w seminarium duchownym w Płocku202, potem obronił doktorat z filozofii (dziedzina historia) na Uniwersytecie Monachijskim. Ponadto w latach 1913–1914 już jako kapłan diecezji płockiej studiował203 w dominikańskim Papieskim Międzynarodowym Kolegium św. Tomasza z Akwinu „Angelicum” w R zymie (obecnie Papieski Uniwersytet „Angelicum”), jednocześnie odbył204 roczny kurs paleografii w Tajnym Archiwum Watykańskim (obecnie Apostolskie Archiwum Watykańskie). Znał języki: łaciński, rosyjski, niemiecki, francuski, włoski i angielski205 Powróciwszy ze studiów w R zymie i Monachium, ks. Umiński został nauczycielem historii powszechnej i historii Polski oraz historii Kościoła w Liceum św. Stanisława Kostki w Płocku. Uczył tam w latach 1918–1922. W t ym samy czasie prowadził zajęcia w seminarium duchownym diecezji płockiej: najpierw wykłady z prawoznawstwa (1918/19), historii Kościoła (1918–1922) oraz lektorat z języka niemieckiego (1919–1922). W dokumencie potwierdzającym działalność ks. Umińskiego w liceum i seminarium duchownym jego autor podkreślił, iż ów kapłan swoje obowiązki w obu tych placówkach wypełniał sumiennie,

ze znajomością rzeczy, ku pożytkowi uczącej się młodzieży obu zakładów i ku zadowoleniu swej władzy”. Przeto pracę Ks. Dr. Józefa Umińskiego mogę ocenić jako wybitną [podkreślenie w dokumencie – M.M.], a potwierdzeniem mojej opinii był fakt powołania go w roku 1922 na profesora Uniwersytetu w Lublinie206

200 Zob. Schletz 1958: 281–327; Matwijowski 1997: 305–312; Matwijowski, oprac., 2004: 243–247; Nikodem 2021: 283–303.

201 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1922, k. 12, AUWR_UA_000_26_0_5_1922_49383&p=15

202 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1922, k. 3, AUWR_UA_000_26_0_5_1922_49383&p=6.

203 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1922, k. 2, AUWR_UA_000_26_0_5_1922_49383&p=5

204 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1922, k. 1, AUWR_UA_000_26_0_5_1922_49383&p=4.

205 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1922, k. 14, AUWR_UA_000_26_0_5_1922_49383&p=17

206 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1922, k. 4, AUWR_UA_000_26_0_5_1922_49383&p=7.

Jak wynika z zaświadczenia ówczesnego rektora Uniwersytetu Lubelskiego (obecnie Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II), Umiński pracował na Wydziale Nauk Humanistycznych tejże uczelni w latach 1922/23–1926/27, początkowo jako zastępca profesora, a po uzyskaniu habilitacji z początkiem roku 1925 – jako profesor nadzwyczajny historii średniowiecznej207. Należy jeszcze dodać, iż 7 września 1918 r. ordynariusz diecezji płockiej biskup Antoni Nowowiejski mianował go nie tylko profesorem seminarium, ale także jego bibliotekarzem 208 .

Habilitację ks. Józef Umiński uzyskał 10 stycznia 1925 r. Wtedy też został docentem historii Kościoła powszechnego na Wydziale Teologicznym UJK. 27 kwietnia tego samego roku uchwałę Rady WT nadającą ks. Umińskiemu ten stopień naukowy zatwierdziło MWRiOP209

Il. 7. Odpis uchwały Rady Wydziału Teologicznego zatwierdzającej ks. Józefa Umińskiego na stanowisko docenta historii Kościoła powszechnego (1925)

Zatem przez pewien czas łączył zajęcia we Lwowie i Lublinie. W 1927 r. do jego obowiązków doszedł jeszcze urząd rektora seminarium duchownego w Płocku. Biskup płocki w dekrecie nominacyjnym z 11 lipca tego roku pisał, że „młodzież seminaryjna w każdym momencie, w czasie pracy i podczas rozrywek, w ciągu roku szkolnego i podczas wakacji ma być przedmiotem Twoich zachodów”210. W 1930 r., m.in. jako dyrektor Gimnazjum Męskiego im św. Stanisława Kostki działającego przy seminarium duchownym

207 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1922, k. 6, AUWR_UA_000_26_0_5_1922_49383&p=9

208 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1922, k. 13, AUWR_UA_000_26_0_5_1922_49383&p=16.

209 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1922, k. 5, AUWR_UA_000_26_0_5_1922_49383&p=8

210 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1922, k. 7, AUWR_UA_000_26_0_5_1922_49383&p=10.

w Płocku, został przewodniczącym Państwowej Komisji Egzaminacyjnej, przeprowadzającej zwyczajny egzamin dojrzałości abiturientów owego gimnazjum211. Tego samego roku biskup płocki mianował go kanonikiem kapituły katedralnej płockiej212. 7 sierpnia 1930 r. otrzymał od prezydenta Ignacego Mościckiego nominację na profesora nadzwyczajnego historii Kościoła w Polsce i na Rusi na Wydziale Teologicznym UJK213. 12 listopada ks. Umiński został włączony w poczet członków Wydziału Historyczno-Filozoficznego Towarzystwa Naukowego we Lwowie214.

Zakończenie

Wybuch drugiej wojny światowej, a szczególnie wejście Sowietów do Polski 17 w rześnia 1939 r., przyniósł kres Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jana Kazimierza. Władze sowieckie zlikwidowały Wydział Teologiczny, uznając jego działalność za sprzeczną z ideologią komunistyczną. 30 pa ździernika 1939 r. ówczesny dziekan Wydziału ks. Adam Gerstmann otrzymał od nowych władz uczelni nakaz nr 19 napisany po ukraińsku, w którym czytamy:

Stosownie do ustawodawstwa radzieckiego dotyczącego rozdziału Kościoła od państwa i szkoły od Kościoła należy zlikwidować teologiczny fakultet na lwowskim państwowym uniwersytecie jako taki, który nie odpowiada duchowi uczelni, która powinna służyć na korzyść pracujących. Wszystkich studentów, profesorów i pracujący personel wydziału teologicznego należy uważać za zwolnionych z posady. (cyt. za: Wołczański 2002: 576)

Wydział Teologiczny został przeniesiony do seminarium duchownego. Na początku października 1939 r. władze sowieckie znacjonalizowały gmach seminaryjny i przekazały go Lwowskiemu Państwowemu Instytutowi Medycznemu. Od tej pory aż do końca pierwszej okupacji sowieckiej na początku lipca 1941 r. alumni spotykali się na wykładach w różnych klasztorach lwowskich. Za „pierwszego Sowieta”, jak określano ten okres okupacji, w konspiracji tajne studia teologiczne ukończyło 20 alumnów, którzy następnie przyjęli święcenia kapłańskie (por. Draus 2007: 88–90).

W latach okupacji niemieckiej (1941–1944) nadal działał Tajny Uniwersytet Jana Kazimierza. Tajne komplety prowadzono także na Wydziale Teologicznym, któremu udało się odzyskać gmachy seminaryjne. Władze Generalnego Gubernatorstwa pozwoliły studiować tylko tym alumnom, którzy rozpoczęli kształcenie w 1939 r. Władze seminarium nie zastosowały się do tego zarządzenia i otworzyły pierwszy rok studiów. Kiedy

211 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1922, k. 8, AUWR_UA_000_26_0_5_1922_49383&p=11

212 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1922, k. 9, AUWR_UA_000_26_0_5_1922_49383&p=12.

213 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1922, k. 10, AUWR_UA_000_26_0_5_1922_49383&p=13

214 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1922, k. 11, AUWR_UA_000_26_0_5_1922_49383&view=single&p=14.

dowiedziały się o tym władze niemieckie, 24 stycznia 1942 r. wtargnęły do budynku i klerykom, którzy nie mogli wykazywać się dokumentem przyjęcia na studia w 1939 r., nakazały go opuścić. Czterech alumnów, rektora seminarium ks. Stanisława Frankla (1903–1944) i prorektora ks. Stanisława Bizunia (1907–1991) zabrano na przesłuchanie. Ten ostatni ocalał i pozostawił po sobie wspomnienia, w których dokładnie opisał położenie seminarium duchownego i duchowieństwa lwowskiego w okresie drugiej wojny światowej (por. Bizuń 1993). Dla ks. Frankla aresztowanie skończyło się w więzieniu na Zamarstynowie215. Schorowany i wycieńczony zapadł na gruźlicę i po ciężkiej chorobie zmarł.

Duchowieństwo polskie, nie tylko to związane z UJK, podczas okupacji poniosło duże straty. Niektórzy duchowni zmarli śmiercią naturalną, inni zostali bestialsko zamordowani. Podczas okupacji sowieckiej zmarł m.in. ks. profesor Adam Gerstmann (1940), dwukrotny rektor Uniwersytetu Jana Kazimierza, a podczas okupacji niemieckiej zmarł ks. Stanisław Narajewski (1943). W sierpniu 1941 r. wraz z innymi profesorami lwowskimi został rozstrzelany na Wzgórzu Wuleckich ksiądz archidiecezji lwowskiej Władysław Komornicki (1911–1941) (Pawłowiczowa 2012: 22–33).

Il. 8. Grobowiec ks. Adama Gerstmanna. Cmentarz Łyczakowski (pole 72, grób nr 205)

Il. 9. Grobowiec ks. Stanisława Narajewskiego. Cmentarz Łyczakowski (pole 12, grób nr 368)

215 Ksiądz Stanisław Frankl został odbity przez Armię Krajową 15 kwietnia 1943 r.; od tego czasu aż do śmierci się ukrywał. Zmarł 26 czerwca 1944 r. w klasztorze oo. reformatów we Lwowie. Jego ciało spoczęło na cmentarzu Janowskim (Szetelnicki 1983: 148–172).

Po drugiej wojnie światowej znaczna część kadry Uniwersytetu Jana Kazimierza była zmuszona opuścić Lwów. Wielu swoje dalsze życie prywatne i naukowe związało z innymi ośrodkami akademickimi. Wielu księży profesorów zaczęło tworzyć naukowe życie teologiczne w nowych warunkach politycznych. Jedni przyjechali do Warszawy i K rakowa, gdzie jeszcze przez pewien czas działały wydziały teologiczne, drudzy związali się ze Śląskiem, głównie z Wrocławiem, współtworząc tamtejsze seminarium duchowne (Klawek 1948; Urban 1983a).

Przez cały badany okres (od czasów akademii jezuickiej od 1945 r.) Wydział Teologiczny stanowił integralną część Uniwersytetu Lwowskiego, dzieląc jego losy na przestrzeni wieków. Przez te stulecia zmieniała się jego struktura organizacyjna, kadra naukowo-dydaktyczna, jak również program nauczania przedmiotów teologicznych. Pracownicy naukowi prowadzili badania w obszarze nauk filozoficzno-teologicznych, brali też czynny udział w życiu społeczno-państwowym i kościelnym Lwowa oraz państwa. Jego wykładowcy wnieśli istotny wkład nie tylko w funkcjonowanie wydziału, ale także całej uczelni, piastując na niej najważniejsze urzędy (por. Urban 1983b). Można jedynie ubolewać, że w teczkach osobowych teologów, które znajdują się DALO, zachowało się tak mało dokumentów. Stąd też obraz kadry profesorskiej ciągle nie jest pełny i z pewnością wymaga pogłębionych badań oraz prowadzenia kwerend archiwalnych, również poza granicami Polski.

Bibliografia

Źródła archiwalne

ALNUIF – Archiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki (ukr. Архiв Львiвcькoгo нaціoнaльнoгo унівepcитeту iмeнi Івaнa Фpaнкa)

Zespół P-119, opis 1: Sprawy osobowe pracowników

z. P-119, op. 1, spr. 73 − Ingarden Roman

z. P-119, op. 1, spr. 96 − Kulczyński Stanisław

APPDKr – Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów w Krakowie

Lw 91 – Registrum Missarum applicandarum pro Fratribus Defunctis de novo inchoatum a Die 1-ma Aprilis 1756 […]

AWOP – Archiwum Klasztoru Dominikanów w Wiedniu

Bücher Nr 55 – Regestum provinciae Hungariae fratrum Praedicatorum inchoatum 28. Aprilis 1765 sub provincialatu admodum reverendi ac eximii P. Fr. Antonini Thuille ordinis Praedicatorum ss. theologiae magistri ac provinciae Hungariae prioris provincialis

Bücher Nr 57 – Rerum gestarum gubernante almam provinciam Hungariae sacri ordinis

Praedicatorum admodum reverendo ac eximio ss. theologiae magistro P. Fr. Hyacintho Dauderlau, priore provinciali dignissimo, series ab anno 1775

DALO − Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego (ukr. Дepжaвний apxiв Львiвcькoї oблacтi)

Zespół 26, opis 5: Sprawy personalne grona profesorskiego i urzędników

z. 26, op. 5, spr. 21 − Angełłowicz Antoni

z. 26, op. 5, spr. 24 − Ankwicz Andrzej

z. 26, op. 5, spr. 71 − Bartoszewski Jan

z. 26, op. 5, spr. 67 − Barwiński Marcin

z. 26, op. 5, spr. 103 − Betański Wacław

z. 26, op. 5, spr. 96 − Bielawski Zygmunt

z. 26, op. 5, spr. 91 − Bielecki Andrzej

z. 26, op. 5, spr. 119 − Bilczewski Józef

z. 26, op. 5, spr. 141 − Bombas Ludwik

z. 26, op. 5, spr. 174 − Bulanda Edmund

z. 26, op. 5, spr. 2014, 2015 − Chybiński Adolf

z. 26, op. 5, spr. 2026 − Ciepanowski Jakub

z. 26, op. 5, spr. 2058 − Csesznak Karol

z. 26, op. 5, spr. 2048 − Czajkowski Antoni

z. 26, op. 5, spr. 2060 − Czerlunczakiewicz Józef

z. 26, op. 5, spr. 600 − Dąbrowski Michał

z. 26, op. 5, spr. 555 − Delkiewicz Józef

z. 26, op. 5, spr. 580 − Dichanicz Wincenty

z. 26, op. 5, spr. 581 − Długosz Henryk

z. 26, op. 5, spr. 582 − Długosz Teofil

z. 26, op. 5, spr. 605 − Domosławski Bernard

z. 26, op. 5, spr. 1946 − Feicht Hieronim

z. 26, op. 5, spr. 1955 − Fic Atanazy

z. 26, op. 5, spr. 1949 − Filarski Albert

z. 26, op. 5, spr. 1950 − Finsiger Jan

z. 26, op. 5, spr. 1967 − Frankl Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 406 − Gerstmann Adam

z. 26, op. 5, spr. 405 − Gierowski Jakub

z. 26, op. 5, spr. 488 − Grabowski Ignacy

z. 26, op. 5, spr. 351 − Hałuszczyński Teodozy

z. 26, op. 5, spr. 371 − Harasiewicz Michał

z. 26, op. 5, spr. 515 − Hryniewiecki Modest

z. 26, op. 5, spr. 768 − Ingarden Roman

z. 26, op. 5, spr. 763 − Iwański Sebastian

z. 26, op. 5, spr. 2259 − Jachimowicz Grzegorz

z. 26, op. 5, spr. 2256 − Jaryna Józef

z. 26, op. 5, spr. 2261 − Jaszowski Błażej

z. 26, op, 5, spr. 655 − Jougan Alojzy

z. 26, op, 5, spr. 2205 − Juzyczyński Antoni

z. 26, op, 5, spr. 866 − Klawek Aleksy

z. 26, op, 5, spr. 855 − Kloss Ludwik

z. 26, op, 5, spr. 907 − Komarnicki Józef

z. 26, op. 5, spr. 933 − Kostek Franciszek

z. 26, op. 5, spr. 877 − Kowalski Kazimierz

z. 26, op. 5, spr. 894 − Koziura Florian

z. 26, op. 5, spr. 892 − Kozubski Zygmunt

z. 26, op. 5, spr. 980 − Król Michał

z. 26, op. 5, spr. 989 − Krynicki Onufry

z. 26, op. 5, spr. 1029 – Kucharski Jan

z. 26, op. 5, spr. 1005 − Kulczyński Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 1065 − Lewicki Benedykt

z. 26, op. 5, spr. 1069 − Lewicki Michał

z. 26, op. 5, spr. 1065 − Lewicki Rudolf

z. 26, op. 5, spr. 1113 − Lisowski Franciszek

z. 26, op. 5, spr. 1050 − Ławrowski Jan

z. 26, op. 5, spr. 1181 − Malinowski Ludwik

z. 26, op. 5, spr. 1195 − Maramorosz Deodat

z. 26, op. 5, spr. 1164 − Mazurkiewicz Jan

z. 26, op. 5, spr. 1317 − Myszkowski Tytus

z. 26, op. 5, spr. 1314 − Mytkowicz Andrzej

z. 26, op. 5, spr. 1332 − Narajewski Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 1375 − Nowicki Jan

z. 26, op. 5, spr. 1390 − Obertyński Zdzisław

z. 26, op. 5, spr. 1450 − Paliwoda Marceli

z. 26, op. 5, spr. 1464 − Paulovitz Andrzej

z. 26, op. 5, spr. 1478 − Penka Ignacy

z. 26, op. 5, spr. 1541 − Poplicha Józef

z. 26, op. 5, spr. 1586 − Radkiewicz Arseniusz

z. 26, op. 5, spr. 1590 − Radomski Bolesław

z. 26, op. 5, spr.1620 − Rechowicz Marian

z. 26, op. 5, spr. 1642 − Rotter Józef

z. 26, op. 5, spr. 1688 − Sarnicki Klemens

z. 26, op. 5, spr. 1708 − Sembratowicz Józef

z. 26, op. 5, spr. 1707 − Sembratowicz Sylwester

z. 26, op. 5, spr. 1716 − Sieniatycki Maciej

z. 26, op. 5, spr. 1732 − Skibniewski Stefan

z. 26, op. 5, spr. 1734 − Skorodyński Mikołaj

z. 26, op. 5, spr. 1737 − Skrochowski Eustachy

z. 26, op. 5, spr. 1778 − Solecki Łukasz

z. 26, op. 5, spr. 1805 − Stach Piotr

z. 26, op. 5, spr. 1810 − Stepa Jan

z. 26, op. 5, spr. 2161 − Steusing Zdzisław

z. 26, op. 5, spr. 1847 − Symonowicz Jan

z. 26, op. 5, spr. 2089 − Szankowski Maciej

z. 26, op. 5, spr. 2180 − Szurek Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 2116 − Szydelski Szczepan

z. 26, op. 5, spr. 1755 − Ślósarz Jan

z. 26, op. 5, spr. 1857 − Tarnawski Mieczysław

z. 26, op. 5, spr. 1860, 1861 − Twardowski Kazimierz

z. 26, op. 5, spr. 1916 − Tyczyński Sebastian

z. 26, op. 5, spr. 1922 − Umiński Józef

z. 26, op. 5, spr. 198 − Wais Kazimierz

z. 26, op. 5, spr. 200 − Wałęga Leon

z. 26, op. 5, spr. 217 − Watzka Józef

z. 26, op. 5, spr. 237 − Więcław Mikołaj

z. 26, op. 5, spr. 325 − Wysocki Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 328 − Wyszyński Michał

z. 26, op. 5, spr. 691 − Zabłocki Feliks

z. 26, op. 5, spr. 729 − Zachariasiewicz Franciszek

z. 26, op. 5, spr. 699 − Zagórski Julian

z. 26, op. 5, spr. 2021 − Zeisl Andrzej

z. 26, op. 5, spr. 681 − Żukowski Jan

z. 26, op. 5, spr. 680 − Żukowski Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 669 − Żyła Władysław

Opis 8: Wydział Teologiczny

z. 26, op. 8, spr. 273

Opis 15: Katalogi główne studentów 1784–1918–1939

z. 26, op. 15, spr. 1064

Opracowania. Źródła drukowane i internetowe

Babiak Jerzy Kazimierz, Smirnow Jurij (2021): Lwów miasto trzech katedr. Śladami wielokulturowej architektury, Poznań–Lwów.

Banach Andrzej Kazimierz (1998): Stosunek Uniwersytetu Jagiellońskiego do powstania nowych ośrodków uniwersyteckich na ziemiach polskich do końca II Rzeczypospolitej, „Rocznik Krakowski” 64, 133–139.

Barącz Sadok (1856): Żywoty sławnych Ormian w Polsce, Lwów.

Barącz Sadok (1861): Rys dziejów Zakonu Kaznodziejskiego w Polsce, t. 2, Lwów [ https://polona.pl/preview/b797be5f–f0c5–4d7a–99ce–7c318c346799] [dostęp online: 12.07.2023].

Barącz Sadok (1869): Rys dziejów ormiańskich w Polsce, Tarnopol. Bizuń Stanisław (1993): Historia krzyżem znaczona. Wspomnienia z życia Kościoła katolickiego na Ziemi Lwowskiej 1939–1945, oprac., wstęp i przypisy J. Wołczański, Lublin.

Blažejovskyj Dmytro (1975): Ukrainian and Armenian Pontifical Seminaries of Lviv (165–1784), Analecta Ordinis Sancti Basilii Magni. Seria II. Sectio I, 29, Rome [ https://diasporiana.org.ua/wp–content/uploads/books/20054/file.pdf ] [dostęp online: 18.09.2023].

Blažejovskyj Dmytro (1979): I teatini e i Pontifici Collegi Armeno e Ucraino di Leopoli (1665–1784), „Regnum Dei” 35 (105), 205–248.

Bulanda Edmund (1925): Śp. Ks. Władysław Żyła, „Kwartalnik Historyczny” 39, 417–419.

Chajko Grzegorz (2009/2010): Święty Józef Bilczewski arcybiskup lwowski, „Folia Historica Cracoviensia” 15/16, 507–516.

Czarnecki Jan (1928): Pogrzeb księdza-żołnierza, „Orlęta” 1, 14.

Długosz Teofil (1934), Rzut oka na dzieje lwowskiego Wydziału Teologicznego, [w:] Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, 1918–1933, Lwów, 5–36.

Dóci Viliam Štefan (2018): Die seelsorgliche Tätigkeit der Kaschauer Predigerbrüder. Ein Dominikanerkonvent im Ambiente von Pfarrei, Stadt und Staat im 18. Jahrhundert, Quellen und Forschungen zur Geschichte des Dominikanerordens. N. F., 23, Berlin–Boston.

Draus Jan (2005): Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie w latach 1939–1944, „Prace Komisji Historii Nauki” 7, 105–128.

Draus Jan (2007): Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie 1918–1946. Portret kresowej uczelni, Kraków.

Dybiec Julian (2011): Uniwersytet Lwowski pod zaborem austriackim, [w:] Universitati Leopoliensi trecentesimum quinquagesimum anniversarium suae fundationis celebranti in memoriam. Uniwersytetowi Lwowskiemu dla upamiętnienia trzysta pięćdziesiątej rocznicy jego fundacji. Materiały sesji zorganizowanej w dniach 14–15 stycznia 2011 w Krakowie przez Uniwersytet Jagielloński, Wyższą Szkołę Filozoficzno-Pedagogiczną „Ignatianum” w Krakowie, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Polską Akademię Umiejętności, red. W. Lohman, Kraków, 65–76.

Finkel Ludwik (1894): Historia Uniwersytetu Lwowskiego do r. 1869, cz. 1, [w:] L. Finkel, S. Starzyński, Historia Uniwersytetu Lwowskiego, cz. 1–2, Lwów [https://polona.pl/item/historya–uniwersytetu–lwowskiego,NDkxMDMz] [dostęp online: 11.10.2019].

Gabryel Kazimierz (1983a): Zachariasiewicz Franciszek Ksawery, [w:] Słownik polskich teologów katolickich, t. 4, red. H.E. Wyczawski, Warszawa, 496–498.

Gabryel Kazimierz (1983b): Żyła Władysław, [w:] Słownik polskich teologów katolickich, t. 4, red. H.E. Wyczawski, Warszawa, 559–561.

Gerstmann Adam, Momidłowski Stefan, Stepa Jan (1935): Życie i działalność śp. ks. Kazimierza Waisa, „Collectanea Theologica” 16 (1), 1–21.

Gretka Wojciech (2008): Wais Kazimierz, [w:] Powszechna encyklopedia filozofii, t. 9, red. A. Maryniarczyk, Lublin, 684–685.

Gretka Wojciech (2011): Wais Kazimierz, [w:] Encyklopedia filozofii polskiej, t. 2, red. A. Maryniarczyk, Lublin, 775–776.

Grzebień Ludwik (1981), Domosławski Bernard (1734–1821), [w:] Słownik polskich teologów katolickich, t. 1, red. H.E. Wyczawski, Warszawa, 412.

Grzebień Ludwik, oprac., (1996): Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995, Kraków [https://www.jezuici.krakow.pl/bibl/enc.htm] [dostęp online: 11.10.2019].

Jaworski Franciszek (1912): Uniwersytet Lwowski. Wspomnienie jubileuszowe, Lwów.

Kabata Jacek (1994): Polskie Towarzystwo Teologiczne. 70 lat istnienia (1924–1994), „Analecta Cracoviensia” 26, 315–323.

Kabata Jacek (1998): Brylantowy jubileusz Polskiego Towarzystwa Teologicznego (1924–1999), [w:] Felix Saeculum Cracoviae. Krakowscy święci XV wieku, red. K. Panuś, K.R. Prokop, Kraków, 161–174.

Kałużny Józef Cezary (2015): Święty Józef Bilczewski: badacz starożytności chrześcijańskiej i jego interdyscyplinarna metoda w świetle nieznanych materiałów źródłowych z lat 1885–1900, Biblioteka Historyczna Archiwum Metropolii Lwowskiej Obrządku Łacińskiego w Krakowie. Seria B, Studia, 12, Lwów–Kraków.

Kałużny Józef Cezary (2016): Rzym w sercu, serce w Rzymie. Mecenat naukowy arcybiskupa Józefa Bilczewskiego w latach 1901‒1923, [w:] Starożytność chrześcijańska. Materiały zebrane, t. 4, red. J.C. Kałużny, Kraków, 103–115.

Kink Rudolf (1854): Geschichte der kaiserlichen Universität zu Wien, t. 1: Geschichte Darstellung, Wien [https://www.digitale–sammlungen.de/de/view/bsb10733443?q=%28Geschichte+der+kaiserlichen+Universit%C3%A4t+zu+Wien.+1%29&page=562,563] [dostęp online: 29.11.2019].

Klawek Aleksy (1929): Na dziesięciolecie „Przeglądu Teologicznego”, „Przegląd Teologiczny” 10, 383–388.

Klawek Aleksy (1930): O naszych towarzystwach teologicznych, „Nasza Myśl Teologiczna” 1, 260–262.

Klawek Aleksy (1948): Zarys dziejów teologii w Polsce, Kraków.

Kowalska-Sionko Beata (2019): Życie codzienne Lwowa i jego mieszkańców w latach 1921–1939. Uczelnie i nauka lwowska, „Res Cresoviana” 2, 123–159.

Kumor Bolesław (1972): Sieć seminariów duchownych ob. łac. w okresie niewoli narodowej (1772/95–1918), „Analecta Cracoviensia” 4, 369–373.

Lechicki Czesław (1977): Mytkowski Andrzej, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 22, red. E. Rostworowski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, 415–416.

Levytskyy Oleksandr (2020): Clergy Formation in the Provisions of Zamość and Lviv Synods, „Kościół i Państwo” 9 (2), 37–48 [https://ojs.tnkul.pl/index.php/kip/article/view/15862/15337] [dostęp online: 11.10.2019].

Łuszczak Grzegorz (2010): Nauczyciele i wychowawcy szkół jezuickich we Lwowie 1608–1773, Kraków.

Łuszczak Grzegorz (2011): Kierunki nauczania i kadra dydaktyczna lwowskich szkół jezuickich 1661–1773, [w:] Universitati Leopoliensi trecentesimum quinquagesimum anniversarium suae fundationis celebranti in memoriam. Uniwersytetowi Lwowskiemu dla upamiętnienia trzysta pięćdziesiątej rocznicy jego fundacji. Materiały sesji zorganizowanej w dniach 14–15 stycznia 2011 w Krakowie przez Uniwersytet Jagielloński, Wyższą Szkołę Filozoficzno-Pedagogiczną „Ignatianum” w Krakowie, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Polską Akademię Umiejętności, red. W. Lohman, Kraków, 43–63.

Machniak Jan (2001): Abp Józef Bilczewski. Pasterz Kościoła Lwowskiego, Kraków.

Mandziuk Józef (1983): Szydelski Szczepan, [w:] Słownik polskich teologów katolickich, t. 7, red. L. Grzebień, Warszawa, 253.

Mańkowski Tadeusz (1934): Życie naukowe Lwowa, „Nauka Polska” 19, 153–154.

Matwijowski Krystyn (1997): Ks. Prof. dr hab. Józef Umiński, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 52 (3–4), 305–312.

Matwijowski Krystyn, oprac., (2004): Listy hr. Karoliny Lanckorońskiej w korespondencji ks. prof. dr. hab. Józefa Umińskiego, „Wrocławskie Studia Wschodnie” 8, 243–247.

Miławicki Marek (2006): Studia zakonne w dominikańskim klasztorze Bożego Ciała we Lwowie.

Przyczynek do dziejów kultury duchowieństwa lwowskiego, [w:] Львів (1256–2006). Церква і суспільство. Статті и матеріали, ред. В. Гаюк et al., Львів, 39–50.

Miławicki Marek (2020–2021): „Hauptschule bey den Dominikanern zu Lemberg”. Działalność oświatowa dominikanów lwowskich w XIX w., „Rocznik Lwowski”, 139–181.

Młotek Antoni (1991): Teologia moralna na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, „Studia Theologica Varsoviensia” 29 (1), 120–134.

Nadraga Marta (2015): [Szymonowicz Jan Jakub], [w:] Österreichisches Biographisches Lexikon 1815–1950, t. 14, Graz–Köln, 179–180.

Nikodem Jarosław (2021): Józef Umiński (1888–1954), [w:] Mediewiści, t. 9, red. J. Strzelczyk, Poznań, 283–303.

Nitecki Piotr (1992): Biskupi Kościoła w Polsce, Warszawa.

Nowak Andrzej (1999): Słownik biograficzny kapłanów diecezji tarnowskiej 1786–1985, t. 1: Biskupi i kanonicy, Tarnów, 68–70.

Osadczy Włodzimierz, red., (2011): Święty arcybiskup Lwowa Józef Bilczewski. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej poświęconej św. Józefowi Bilczewskiemu, arcybiskupowi metropolicie lwowskiemu obrządku łacińskiego, w 150. rocznicę urodzin i 5. rocznicę kanonizacji, 18–21 listopada 2010 roku, Lublin–Lwów, Lublin.

Panuś Kazimierz (2005): Wkład Polskiego Towarzystwa Teologicznego w ruch naukowo-teologiczny, [w:] Kościół w życiu publicznym. Teologia polska i europejska wobec nowych wyzwań, t. 3, red. K. Góźdź, Lublin, 660–662

Pawłowiczowa Maria (2012): Ksiądz Władysław Komornicki i ksiądz Stanisław Frankl. Dwaj profesorowie lwowscy, o których należy pamiętać, [w:] Niezwykła więź Kresów Wschodnich i Zachodnich. Wpływ lwowian na rozwój nauki i kultury na Górnym Śląsku po 1945 roku, red. K. Heska-Kwaśniewicz, A. Ratuszna, E. Żurawska, Katowice, 22–33.

Petrowicz Grzegorz (1988): La Chiesa Armena in Polonia e nei paesi limitrofi: 1686–1954, Roma.

Piech Stanisław Ludwik (2011): Studium teologiczne dla zakonników w Galicji 1824–1890, „Przegląd Kalwaryjski” 15, 249–258.

Piętka Kazimierz (1983): Gerstmann Adam, [w:] Słownik polskich teologów katolickich, t. 5, red. L. Grzebień, Warszawa, 43.

Polak Ryszard (2011a): Narajewski Stanisław, [w:] Encyklopedia filozofii polskiej, t. 2, red. A. Maryniarczyk, Lublin, 211–212.

Polak Ryszard (2011b): Stepa Jan Piotr, [w:] Encyklopedia filozofii polskiej, t. 2, red. A. Maryniarczyk, Lublin, 606–611.

Przeniosło Małgorzata (2017): Akta personalne profesorów Uniwersytetu Jana Kazimierza z okresu międzywojennego w zbiorach Archiwum Obwodowego we Lwowie, [w:] Znani i nieznani międzywojennego Lwowa. Studia i materiały, t. 5, red. M. Przeniosło, L. Michalska-Bracha, Kielce, 157–165.

Przeniosło Małgorzata, Przeniosło Marek (2020): Profesorowie Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie urodzeni w rodzinach chłopskich (okres II Rzeczypospolitej) – portret zbiorowy, „Dzieje Najnowsze” 52 (3), 129–154.

Przeniosło Małgorzata, Przeniosło Marek (2022): Słownik biograficzny profesorów uniwersytetów Drugiej Rzeczypospolitej: Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, Kielce.

Puszka Alicja (2006): Zarys dziejów nauczania historii Kościoła na Uniwersytecie Lwowskim w XIX wieku, „Roczniki Humanistyczne” 54 (2), 37–53.

Rechowicz Marian (1948): Zagadnienie powołań kapłańskich w okresie działalności pojózefińskiego Seminarium Generalnego w dawnej Galicji (1790–1819), „Nasza Przeszłość” 4, 209–224.

Rechowicz Marian (1955): Studia alumnów w galicyjskim Seminarium Generalnym (1790–1819), „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 2, 61–107.

Rechowicz Marian (1956): Karność alumnów w galicyjskim Seminarium Generalnym (1790–1819), „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 3 (1), 119–160.

Rechowicz Marian (1965): Goydan Dymitr (1790–1858) [nekrolog], „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 12 (4), 136.

Rechowicz Marian, red., (1975): Dzieje teologii katolickiej w Polsce, t. 2: Od odrodzenia do oświecenia, cz. 2: Teologia neoscholastyczna i jej rozwój w akademiach i szkołach zakonnych, Lublin.

Redzik Adam (2006): Szkic z dziejów szkolnictwa wyższego we Lwowie, „Niepodległość i Pamięć” 24, 93–109.

Ryńca Michał (2005): Stepa Jan Piotr, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 43, A. Romanowski, Warszawa.

Schletz Alfons (1958): Ksiądz Józef Umiński 1888–1954, „Nasza Przeszłość” 8, 281–327.

Siwek Agnieszka, Kałużny Józef Cezary (2016): Działalność naukowa ks. Władysława Żyły na uniwersytecie we Lwowie. Zarys zagadnienia, [w:] Starożytność chrześcijańska. Materiały zebrane, t. 4, red. J.C. Kałużny, Kraków, 151–161.

Skład i program wykładów (1876/77−1918/19): Skład Uniwersytetu i program wykładów [za lata 1877/1878−1918/1919]. C.K. Uniwersytet imienia Cesarza Franciszka I we Lwowie, Lwów [1876−1918]

[http://www.wbc.poznan.pl/publication/37047] [dostęp online: 25.09.2023].

Skład i program wykładów UJK (1919/20–1938/39): Skład Uniwersytet i program wykładów [za lata 1919/20−1938/39]. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, [Lwów 1920−1938] [http://www.wbc.poznan.pl/publication/37047] [dostęp online: 25.09.2023].

Smereka Władysław (1971): Wybitny polski biblista – ks. Aleksy Klawek, „Analecta Cracoviensia” 3, 7–19.

Smirnow Jurij (2003): Kwestia kształcenia kleru rzymskokatolickiego, ormiańskokatolickiego oraz greckokatolickiego w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Z dziejów lwowskich seminariów duchownych, „Biuletyn Ukrainoznawczy” 9, 25–39.

Stach Piotr (1934), Wydział Teologiczny w latach 1918–1933, [w:] Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, 1918–1933, Lwów, 37–146.

Starowieyski Marek (2002), Ks. prof. Józef Bilczewski – uczony, „Warszawskie Studia Teologiczne” 15, 141–156.

Uniwersytecie Lwowskim w latach 1661–1939

Starzyński Stanisław (1894): Historia Uniwersytetu Lwowskiego 1869–1894, cz. 2, [w:] L. Finkel, S. Starzyński, Historia Uniwersytetu Lwowskiego, cz. 1–2, Lwów [https://polona.pl/item/historya–uniwersytetu–lwowskiego,NDkxMDMz] [dostęp online: 11.10.2019].

[http://dlibra.umcs.lublin.pl/dlibra/docmetadata?id=2939] [dostęp online: 11.10.2019].

Stachowiak Lech (1976): Rozwój nauk biblijnych w XIX i początkach XX wieku, [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce, t. 3, cz. 1, red. M. Rechowicz, Lublin, 31–66.

Stepa Jan (1934): Ks. Kazimierz Wais (1865–1934), „Przegląd Filozoficzny” 37 (3), 303–306.

Stopka Krzysztof (2009–2010), Symonowicz (Szymonowicz, Simonowicz) Jan Jakub, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 46, A. Romanowski, Warszawa, 297–299

[http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/jan–jakub–symonowicz–szymonowicz–simonowicz] [dostęp online: 18.09.2023].

Szczepaniak Jan (2000): Aleksy Klawek (1890–1969), [w:] Złota księga Papieskiej Akademii Teologicznej, red. S. Piech, Kraków, 489–495.

Szetelnicki Wacław (1983): Zapomniany lwowski bohater ks. Stanisław Frankl, przedm. I. Tokarczuk, Roma.

Szier-Kramarek Barbara (2002): Klawek Aleksy, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 9, red. A. Bednarek et al., Lublin, 88–89.

Szurek Stanisław (1932): Seminarium katedralne we Lwowie, Lwów.

Szurek Stanisław (1943): Seminarium arcybiskupa Wyżyckiego we Lwowie, „Collectanea Theologica” 15, 245–251 [https://www.bazhum.muzhp.pl/media/files/Collectanea_Theologica/Collectanea_Theologica–r1934–t15–n2/Collectanea_Theologica–r1934–t15–n2–s245–251/Collectanea_ Theologica–r1934–t15–n2–s245–251.pdf] [dostęp online: 18.09.2023].

Śliwa Tadeusz (1983a): Solecki Ostoja Łukasz, [w:] Słownik polskich teologów katolickich, t. 4, red. H.E. Wyczawski, Warszawa, 141–143.

Śliwa Tadeusz (1983b): Wais Kazimierz (1865–1934), [w:] Słownik polskich teologów katolickich, t. 7, red. L. Grzebień, Warszawa, 358–362.

Świętochowski Robert (1939–1946): Domosławski Bernard (1734–1821), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 5, red. W. Konopczyński, Kraków, 321.

Świętochowski Robert (1985): Domosławski Franciszek, imię zakonne Bernard (1734–1821), [w:] Encyklopedia katolicka, t. 4, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Lublin, 103.

Taylor Edward (1958): Twórczość naukowa Adama Krzyżanowskiego. Kartka z dziejów polskiej myśli ekonomicznej, „Ruch Prawniczy i Ekonomiczny” 3, 87–100.

Wicher Władysław (1926): X. Szymon Stanisław Makowski, teolog moralista polski z XVII w , Kielce.

Urban Wincenty (1969): Ks. prof. Szczepan Szydelski, Rzym.

Urban Wincenty (1983a): 30-lecie Wyższego Seminarium Duchownego we Wrocławiu (1947–1977), „Colloquium Salutis. Wrocławskie Studia Teologiczne” 15, 201–275.

Urban Wincenty (1983b): Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie i jego znaczenie dla nauki polskiej w okresie międzywojennym oraz jej organizacja w Polsce Ludowej, „Studia Lubaczoviensia” 1, 20–62.

Wołczański Józef (1983): Życiorys i bibliografia opublikowanych prac ks. prof. dra Kazimierza Waisa za lata 1895–1932, „Roczniki Filozoficzne” 31 (1), 133–145.

Wołczański Józef (1987/1988): Ks. prof. dr Kazimierz Wais w diecezji przemyskiej (1865–1909), „Premislia Christiana” 1, 7–82.

Wołczański Józef (1992): Ksiądz Szczepan Szydelski (1872–1967). Polityk i działacz społeczny, Kraków.

Wołczański Józef (2002): Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie 1918–1939, Kraków.

Wołczański Józef, red., (2003): Błogosławiony Józef Bilczewski arcybiskup metropolita lwowski obrządku łacińskiego. Sesja naukowa na Uniwersytecie Jagiellońskim, Kraków 4–5 czerwca 2002, „Studia do Dziejów Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego” 16, Kraków.

Wołczański Józef (2011): Wydział Teologiczny Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1661–1939, [w:] Universitati Leopoliensi trecentesimum quinquagesimum anniversarium suae fundationis celebranti in memoriam. Uniwersytetowi Lwowskiemu dla upamiętnienia trzysta pięćdziesiątej rocznicy jego fundacji. Materiały sesji zorganizowanej w dniach 14–15 stycznia 2011 w Krakowie przez Uniwersytet Jagielloński, Wyższą Szkołę Filozoficzno-Pedagogiczną „Ignatianum” w Krakowie, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Polską Akademię Umiejętności, red. W. Lohman, Kraków, 77–144.

Wołczański Józef (2017): Wydział Teologiczny, [w:] Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, red., wstęp i zakończenie A. Redzik, Kraków, 293–383.

Wołczański Józef (2018): Lektoraty języków starożytnego Wschodu na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1862/63–1939/40, „Rocznik Przemyski” 54 (1), 149–172.

Wołczański Józef (2020): Działalność dydaktyczno-naukowa ks. Jana Ślósarza na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1886–1903, „Studia Polonijne” 41, 109–130.

Wyczawski Hieronim Eugeniusz (1983): Długosz Teofil, [w:] Słownik polskich teologów katolickich, t. 5, red. L. Grzebień, Warszawa, 302–303.

Zaleski Tadeusz (2001): Słownik biograficzny duchownych ormiańskokatolickich oraz duchownych rzymskokatolickich pochodzenia ormiańskiego w Polsce w latach 1750–2000, Kraków.

Załęski Stanisław (1900): OO. Jezuici we Lwowie, Lwów [https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/549362/edition/457478/content] [dostęp online: 18.09.2023].

Zimny Robert (2004): Całe życie z Biblią. Aleksy Klawek (1890–1969), Poznań.

Zschokke Heinrich (1894): Geschichtlicher Abriss der theologischen Facultät an der Universität zu Lemberg, [w:] Die theologischen Studien und Anstalten der Katholischen Kirche in Österreich, red. H. Zschokke, Wien–Leipzig, 295–298 [https://books.google.pl/books?id=01YBAAAAYAAJ&pg=PA295&hl=pl&source=gbs_ toc_r&cad=2#v=onepage&q&f=false] [dostęp online: 18.09.2023].

Андрохович Aмврозій (1921): Львівське «Studium Ruthenum» [cz. 1], „Записки Наукового товариства імені Шевченка” 131, 123–195

[ https://shron2.chtyvo.org.ua/Naukove_tovarystvo_imeni_Shevchenka/Zapysky_ Tom_131.pdf?] [dostęp online: 18.09.2023].

Андрохович Aмврозій (1922): Львівське «Studium Ruthenum» [cz. 2], „Записки Наукового товариства імені Шевченка” 132, 185–217

[ https://shron2.chtyvo.org.ua/Naukove_tovarystvo_imeni_Shevchenka/Zapysky_ Tom_132.pdf?] [dostęp online: 18.09.2023].

Андрохович Aмврозій (1925): Львівське «Studium Ruthenum» [cz. 3], „Записки

товариства імені Шевченка” 136–137, 43–105 [ https://shron2.chtyvo.org.ua/Naukove_tovarystvo_imeni_Shevchenka/Zapysky_ Tom_136-137.pdf?] [dostęp online: 18.09.2023].

Андрохович Aмврозій (1927): Львівське «Studium Ruthenum» [cz. 4], „Записки Наукового товариства імені Шевченка” 146, 33–118

[ https://shron2.chtyvo.org.ua/Naukove_tovarystvo_imeni_Shevchenka/Zapysky_ Tom_146.pdf?] [dostęp online: 18.09.2023].

Андрохович Aмврозій (1929): Львівське «Studium Ruthenum» [cz. 5], „Записки Наукового товариства імені Шевченка” 150, 1–80

[ https://shron2.chtyvo.org.ua/Naukove_tovarystvo_imeni_Shevchenka/Zapysky_ Tom_150.pdf?] [dostęp online: 18.09.2023].

Андрохович Aмврозій (1936): Історія греко-католицької

1783–1810, [в:]

Marek Miławicki

Кметь Василь (2014): Скобера (Skobera) Юозеф, [в:] Encyclopedia. Львівськйй Національний Університет імені Івана Франка, т. 2, ред. І.О. Вакарчук, Львів, 434.

Козицький Андрій (2010): Львівські сходознавці першої третини XX століття, „Вісник Львівського університету. Серія історична” 45, 389–410.

Полотнюк Ярема (1993): Сходознавство у Львівському університетіб, „Східний світ” 2, 124–132.

Пристай Микола ( 2003): Львівська Греко-Католицька Духовна Семінарія 1783–1945, ред. Б. Прах., Львів–Рудно.

Сковира Мар’ян, Чорний Модест (2014): Солецький (Solecki) Лукаш Остоя, [в:] Encyclopedia. Львівський національний університет імені Івана Франка, т. 2, ред. І.О. Вакарчук, Львів, 453.

Хоркава Ірина (2016): Греко-католицька Семінарія у Львові (1783–1929 рр.) як попередниця Греко-католицької Богословської Академії, „Наукові Записки Національного Університету «Острозька академія». Серія «Релігієзнавство»”, вип. 1, 81–90.

Чорний Mодест (2011): Домославський (Domosławski) Францішек Бернард, [в:] Encyclopedia. Львівськйй Національний Університет імені Івана Франка, т. 1, ред. І.О. Вакарчук, Львів, 457.

Чорний Mодест, Сіромський Руслан (2011): Діханич (Dichanicz, у документах також Dichanik або Dichanig) Вінцент, [в:] Encyclopedia. Львівськйй Національний Університет імені Івана Франка, т. 1, ред. І.О. Вакарчук, Львів, 42.

Чорний Mодест (2014): Мараморос (Maramoros) Теодат, [в:] Encyclopedia. Львівськйй Національний Університет імені Івана Франка, т. 2, ред. І.О. Вакарчук, Львів, 95.

Spis ilustracji

1. Grono profesorów Wydziału Teologicznego, październik 1917 Górny rząd od lewej: ks. Kazimierz Wais, ks. Stanisław Narajewski, ks. Błażej Jaszowski, ks. Tyt Myszkowski, ks. Franciszek Lisowski. Środkowy rząd od lewej: ks. Josyf Komarnicki, ks. Adam Gerstman, ks. Iwan Bartoszewski. Dolny rząd od lewej: ks. Władysław Żyła, ks. Mieczysław Tarnawski, ks. Szczepan Szydelski, ks. Ignacy Grabowski, ks. Józef Boczar (Śląska Biblioteka Cyfrowa, Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. 1918–1933, Lwów 1934) [https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/12804/edition/11674] (domena publiczna) 112 2. Zgoda Kurii Metropolitalnej we Lwowie na prowadzenie nauczania archeologii chrześcijańskiej i liturgii historycznej na Wydziale Teologicznym przez ks. Zdzisława Obertyńskiego z podpisem arcybiskupa Bolesława Twardowskiego (1930) DALO, z. 26, op. 5, spr. 1390, k. 1. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1390_49417& view=single&p=3&browser=seadragon

4

3. Odpis pisma stwierdzające nadanie tytułu c.k. profesora ks. Stanisławowi Żukowskiemu (1913)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 680, k. 8. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_680_49461& p=11&browser=seadragon ........................................................................................ 152

4. Odpis mianowania ks. Aleksego Klawka profesorem nadzwyczajnym przez prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (1922)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 866, k. 12. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_866_49450& p=15&browser=seadragon 153

5. Odpis świadectwa chrztu ks. Andrzeja Mytkowicza (1873)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1314, k. 2.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1314_49422& p=5&browser=seadragon 155

6. Poświadczenie wpisania studenta Stanisława Narajewskiego na Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego (1879)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1332, k. 4.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1332_49420& p=7&browser=seadragon 156

7. Odpis uchwały Rady Wydziału Teologicznego zatwierdzającej ks. Józefa Umińskiego na stanowisko docenta historii Kościoła powszechnego (1925)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1922, k. 5.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1922_49383& p=8&browser=seadragon 159

8. Grobowiec ks. Adama Gerstmanna. Cmentarz Łyczakowski (pole 72, grób nr 205) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) 161

9. Grobowiec ks. Stanisława Narajewskiego. Cmentarz Łyczakowski (pole 12, grób nr 368) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) 161

DOI: 10.34616/151547

Maciej Gołąb

Uniwersytet Wrocławski

ORCID 0000-0003-2965-4991

Muzykologia na Uniwersytecie Lwowskim w latach 1912–1939

Do 1939 r. istniały w Polsce trzy uniwersyteckie ośrodki muzykologiczne (Kraków –od 1911, Lwów – od 1912 i Poznań – od 1922), lecz lwowski przewyższał pozostałe pod każdym względem: szerokiej skali inicjatyw naukowo-badawczych, ważkich środowiskowych przedsięwzięć wydawniczych oraz nieporównywalnych z innymi uczelniami sukcesów dydaktycznych, zwłaszcza na polu kształcenia wysoko wykwalifikowanych kadr naukowych. W zachodniogalicyjskim multi-kulti krystalizowały się wyraziste osobowości uczonych, jakie miały w przyszłości zdecydować w Polsce o kształcie tej dyscypliny. Na interesujący nas temat napisano trzy rozprawy doktorskie: Ochwat (2007), Граб (2009), Piekarski (2017) – każda lepsza od poprzedniej, a czwarta (Sieradz 2015) ukazuje środowisko lwowskich muzykologów przez pryzmat historii „Kwartalnika Muzycznego” –pierwszego w pełni fachowego periodyku muzykologicznego w Polsce. Małgorzata Sieradz zapoczątkowała także inicjatywy wydawniczo-źródłowe, wydając korespondencję Adolfa Chybińskiego z Józefem Chomińskim (Sieradz, oprac., 2016) i Ludwikiem Bronarskim (Sieradz, oprac., 2020) oraz Bronisławy Wójcik-Keuprulian (Wójcikówna) z Henrykiem

Opieńskim i Ludwikiem Bronarskim (Wójcik-Keuprulian 2018). Przed laty ukazały się wspomnienia samego twórcy szkoły (Chybiński 1959), znacznie później także ks. Hieronima Feichta (Feicht 2008). Wyżej podpisany poświęcił monografię najwybitniejszemu uczniowi Chybińskiego – Józefowi Chomińskiemu (Gołąb 2008), a znaczny korpus artykułów traktujących o specjalistycznych zagadnieniach związanych ze szkołą lwowską dopełnił źródłową i przedmiotową bibliografię, której najważniejszą część znajdzie czytelnik na końcu tej pracy. Historia muzykologii lwowskiej jest zatem dobrze opisana i nie przynosi kontrowersji w podstawowej kwestii: lwowska szkoła muzykologiczna była u początków muzykologii polskiej najbardziej płodną intelektualnie i wpływową grupą uczonych, z której wywodziły się kolejne generacje, stabilizujące tę dyscyplinę na polskich uniwersytetach. Przypomnijmy zatem, jak doszło do jej powstania.

Muzykologia na Uniwersytecie Jana Kazimierza (UJK) powstała dzięki zabiegom niewielkiej grupy profesorów Wydziału Filozoficznego tej uczelni, na którego czele stał dziekan, literaturoznawca Wilhelm Bruchnalski (1859–1938)1. Źródła historyczne wśród tej grupy uczonych szczególnie wyróżniają historyka sztuki Jana Bołoz Antoniewicza (1858–1922)2, który „pierwszy poddał wydziałowi filozoficznemu myśl utworzenia na uniwersytecie lwowskim katedry muzykologii” (Chybiński 1959: 146). Wspierali ten zamiar także Kazimierz Twardowski (1866–1938)3 i Jan Kasprowicz (1860–1926)4, a zwłaszcza hr. Leon Piniński (1857–1938)5 – profesor Wydziału Prawa i zapalony meloman. Publikacja Adolfa

Chybińskiego z 1907 r. o Bogurodzicy pod względem historyczno-muzycznym6 zwróciła uwagę środowiska lwowskich humanistów na młodego uczonego jako potencjalnego kandydata na planowaną katedrę. Pierwszy oficjalny list w tej sprawie otrzymał A. Chybiński od W. Bruchnalskiego już w grudniu 1907 r., a więc rok przed swoim doktoratem, który obronił cum laude w grudniu następnego roku na Uniwersytecie w Monachium.

Powód tych zabiegów był oczywisty. Uniwersytet Lwowski, w monarchii austro-węgierskiej drugi co do wielkości (po Uniwersytecie Wiedeńskim), pragnął podobnych katedr wedle tego kanonu nauk, jaki obowiązywał nie tylko w najważniejszej uczelni chylącego się ku upadkowi imperium, ale i w dużych uniwersytetach europejskich. Warto wspomnieć, że w Wiedniu już od 1870 r. ordynariuszem uniwersyteckim w zakresie nauki o muzyce był krytyk i estetyk muzyki Eduard Hanslick (1825–1904). Co więcej, w 1898 r. powołano pierwszy instytut muzykologii, na którego czele stanął Guido Adler (1855–1941), jeden z ojców muzykologii jako dyscypliny uniwersyteckiej, autor rozprawy-manifestu nowej dyscypliny Umfang, Methode und Ziel der Musikwissenschaft (Adler 1885). Na powstanie placówki złożyło się więc promieniowanie idei z akademickiego centrum monarchii i lokalne ambicje lwowskich uczonych.

Jednakże w pierwszej dekadzie XX stulecia utworzenie katedry muzykologii nie było z powodów kadrowych rzeczą łatwą. Postanowiono zatem ściągnąć do Lwowa –odbywającego w Monachium od 1904 r. studia muzykologiczne pod kierunkiem Adolfa Sandbergera i Theodora Kroyera – krakowianina Adolfa Chybińskiego (1880–1952)7.

1 DALO, z. 26, op. 5, spr. 164, AUWR_UA_000_26_0_5_164_51674.

2 DALO, z. 26, op. 5, spr. 25, AUWR_UA_000_26_0_5_25_49162

3 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1860, AUWR_UA_000_26_0_5_1860_56655. DALO, z. 26, op. 5, spr. 1861, AUWR_UA_000_26_0_5_1861_56654.

4 DALO, z. 26, op. 5, spr. 812, AUWR_UA_000_26_0_5_812_56849. DALO, z. 26, op. 5, spr. 813, AUWR_UA_000_26_0_5_813_56848.

5 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1515, AUWR_UA_000_26_0_5_1515_64926.

6 „Przegląd Powszechny”1907, 94, s. 373–392; 95, s. 65–87, 213–225 i 370–386 [https://rcin.org.pl/dlibra/publication/275856/edition/240162?language=pl] [dostęp online: 15.05.2024].

7 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2014, AUWR_UA_000_26_0_5_2014_56617 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2015, AUWR_UA_000_26_0_5_2015_56616. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 421, AUWR_UA_001_P_119_0_1_421_53799.

Ten zaś się wahał, gdyż nie chciał opuszczać Monachium, a Lwowa nie znał. Jednocześnie w bliższym mu Uniwersytecie Jagiellońskim (z racji nie tylko urodzenia, lecz także podjętych na nim wcześniej studiów germanistycznych) nawiązano współpracę z lwowianinem Zdzisławem Jachimeckim (1882–1953), który był uczniem Adlera. Chybiński, zdobywszy już pewien rozgłos swoim pokaźnym dorobkiem krytyczno-muzycznym i w ysuwając się na czoło estetycznych rzeczników Młodej Polski w muzyce (Mieczysław Karłowicz, Karol Szymanowski, Ludomir Różycki i in.), nie był w z upełności pewien swojej przyszłej drogi, o czym świadczy potwierdzony autobiografią ekstensywny tryb monachijskich studiów, „słaby” – wedle opinii samego autora – doktorat (Chybiński 1912) i dość krytyczna opinia, jaką wystawili mu jego monachijscy preceptorzy.

Il. 1. Adolf Chybiński, lata 30. XX w. Il. 2. Odpis dyplomu Adolfa Chybińskiego (1908)

Twórca muzykologii lwowskiej nie był i nie jest do dziś łączony ze szkołą monachijską Sandbergera w t aki sposób, w jaki na przykład Roman Ingarden (1893–1970)8 powiązany jest ze szkołą Edmunda Husserla. Jednak na galicyjskim muzykologicznym bezrybiu doktor stosunkowo młodej dyscypliny był na tyle atrakcyjny dla lwowskich akademików, że w czerwcu 1912 r. przeprowadzono jego habilitację na Wydziale Filozoficznym UJK na podstawie rozprawy Teoria menzuralna w polskiej literaturze muzycznej pierwszej połowy XVI wieku 9

8 DALO, z. 26, op. 5, spr. 768, AUWR_UA_000_26_0_5_768_51598 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 73, AUWR_UA_001_P_119_0_1_73_53863.

9 „Rozprawy Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności” 1911, 48 (4).

Il. 3. Prośba Adolfa Chybińskiego o dopuszczenie do obrony habilitacyjnej na C.K. Uniwersytecie Lwowskim

Przy tej okazji habilitant wygłosił wykład „Uniwersytet a muzyka”10. W kolokwium uczestniczył sam Guido Adler z I nstytutu Muzykologii Uniwersytetu Wiedeńskiego, co nadało przewodowi odpowiednią rangę. Jesienią 1912 r. nastąpiło zatwierdzenie docentury (Lehrauftrag).

Przydzielono [mi] – wspominał Chybiński – w domu przy ulicy Długosza 27 (parter na lewo) lokal złożony z przedpokoju, dwóch małych pokoików i – kuchni, w której urządziłem pracownię dla palących. […] W lecie 1913 roku było wszystko na miejscu. Tak powstał pierwszy w Polsce zakład muzykologiczny. (Chybiński 1959: 159)

Lwowski uczony kierował Zakładem Muzykologii na UJK od 1913 do końca 1939 r W 1917 r. został profesorem nadzwyczajnym, a w 1925 r. – zwyczajnym11. O profilu naukowym Zakładu Muzykologii UJK decydował niepodzielnie jego kierownik, Magnus Papa musicologorum Poloniae, jak go potem określano. Teodor Zalewski tak go po latach wspominał: „[…] erudyta, mól książkowy, badacz pedantyczny i d robiazgowy […], [nadto] zamknięty w sobie, nieco tajemniczy, mało udzielający się na zewnątrz, zawsze gdzieś ukryty […], miał w swojej postawie coś z m nicha benedyktyna” (Zalewski 1977: 104).

10 [Streszczenie wykładu inauguracyjnego na Uniwersytecie Lwowskim], „Przegląd Muzyczny” (Warszawa) 1913, 2 , s. 1–5.

11 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2014, k. 217, AUWR_UA_000_26_0_5_2014_56617&view=single&p=200.

Chybiński był uczonym ukształtowanym przez dziewiętnastowieczną pozytywistyczną historiografię muzyczną. Wprawdzie podkreślał konieczność współistnienia w intelektualnej formacji muzykologa teorii muzyki (rozumianej jako harmonia, kontrapunkt i analiza), jednak punkt ciężkości spoczywał na zobiektywizowanych, idiograficznie pojętych dziejach muzyki12. Kluczowe kategorie historiografii Chybińskiego to pojęcia „ścisłości” i „rozwoju”. To drugie pojęcie miało jedynie ideowe znaczenie. Zdaniem uczonego należy wpierw spiętrzyć przyczynki, by – opanowawszy materiał od strony źródłowej – pokusić się w odległej perspektywie o większe syntezy. W okresie międzywojennym jego uwagę przyciągały zagadnienia muzyki staropolskiej. Były białymi plamami wynikającymi z k ulturowych zapóźnień po latach zaborów. Nieprzypadkowo rozprawa o Bogurodzicy stanowiła punkt wyjścia jego badań. Kwerendy w krakowskich archiwach (na Wawelu i Miejskim) przyniosły prace o Mikołaju Gomółce i Jacku Różyckim, a wydanie inwentarzy z XVI i XVII wieku stworzyło podwaliny pod późniejsze studia z tego zakresu, jak na przykład pionierskie badania Tabulatury Jana z Lublina, które odkryły jeden z najważniejszych zabytków muzyki staropolskiej. Wprawdzie inspirowany przez Jana Bołoz Antoniewicza uczony podejmował badania nad zabytkami muzycznymi także ziemi lwowskiej, lecz nie przyniosły one aż tak znaczących rezultatów jak badania nad źródłami krakowskimi, choć prace o Sebastianie z Felsztyna (1480/1490–1543), Grzegorzu z Sanoka (ok. 1407–1477) czy Marcinie Leopolicie (ok. 1540–1589) stanowiły ważne wyjątki (Szweykowski 1984: 197–199).

Drugim nurtem zainteresowań badawczych Chybińskiego była etnografia muzyczna. Był w t ym zakresie autodydaktą, gdyż w Monachium nie odebrał żadnego wykształcenia w tym zakresie. Żywo interesował się jednak tą subdyscypliną muzykologii, pozostając w kontakcie z t ak wybitnymi znawcami folkloru muzycznego, jak Erich von Hornbostel (Berlin), Béla Bartók (Budapeszt) czy Łucjan Kamieński (Poznań). Jako pierwszy wprowadził do polskiej praktyki badawczej fonograf, a osobiste tatrzańskie pasje sprawiły, że folklor podhalański stał w centrum jego uwagi (zwłaszcza pieśni ludowe i instrumenty). Etnograficzno-muzyczne prace Chybińskiego bez wątpienia odegrały „istotną rolę w zapoczątkowaniu i rozwoju badań etnomuzykologicznych w Polsce” (Piekarski 2017: 161). Etnomuzykolodzy podkreślają nadto, że jakkolwiek Chybiński zaczął wprowadzać do polskiej etnografii muzycznej odpowiednie metody, to jednak był przede wszystkim historykiem, toteż „źródła folklorystyczne czy etnograficzne traktował podobnie jak historyczne i historyczną metodą opracowywał” (Przerembski 2012: 43).

12 Bibliografia prac muzykologicznych A. Chybińskiego z lat 1902–1936. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 421, k. 6 –11 verso, AUWR_UA_001_P_119_0_1_421_53799&view=single&p=10.

Na ogół wyodrębnia się również trzeci nurt zainteresowań badawczych Chybińskiego, związany z ówczesną muzyką współczesną (a więc młodopolską), choć z dzisiejszej perspektywy artykuły z tego zakresu stanowią już raczej materiał źródłowy do badań nad recepcją kompozytorów Młodej Polski u progu XX stulecia niż chronologicznie późny odpowiednik jego muzykologicznych studiów nad polską tradycją muzyczną. Opracowania naukowe integralnie wiązały się w d ziałalności Chybińskiego z w ydawnictwami nutowymi. W zapoczątkowanej przez niego serii Wydawnictwo Dawnej Muzyki Polskiej ukazało się do 1939 r. 17 edycji źródłowych, w większości w jego opracowaniu, a czasopisma „Kwartalnik Muzyczny”, „Muzyka Polska” czy „Polski Rocznik Muzykologiczny” to pierwsze polskie fachowe periodyki muzykologiczne, których Chybiński był redaktorem lub współredaktorem i w których swoje prace ogłaszali muzykolodzy polscy, głównie ze szkoły lwowskiej, ponieważ to oni wyraźnie zdominowali życie naukowe w dwudziestoleciu międzywojennym.

Zakład Muzykologii UJK, który z czasem przeniósł się z ul. Długosza 27 do nowej siedziby przy ówczesnej ul. Mickiewicza 5, był pod względem zatrudnienia pracowników pomocniczych całkowicie samowystarczalny.

Il. 4. Widok współczesny na drugą siedzibę Zakładu Muzykologii UJK przy dawnej ul. Mickiewicza 5 (obecnie ul. Czynu Listopadowego) w byłym gmachu Sejmu Krajowego Galicji

na Uniwersytecie Lwowskim w latach 1912–1939

Wachlarz pięciu różnych stanowisk (od demonstratora do asystenta starszego) zajmowali wyłącznie wychowankowie lwowskiej muzykologii (Piekarski (2017: 246). Jedynie tzw. lektoraty obejmowali w ramach zajęć zleconych pracownicy spoza uniwersytetu (dotyczyły one zajęć o charakterze teoretyczno-praktycznym: harmonii i kontrapunktu). Jako lektorów prowadzących zajęcia z harmonii i kontrapunktu Chybiński zatrudniał zawodowych muzyków – wykładowców Konserwatorium Polskiego Towarzystwa Muzycznego we Lwowie. Byli to: w latach 1921–1923 Witold Friemann (1889–1977)13, w latach 1922–1928 Adam Sołtys (1890–1968)14 i w latach 1928–1929 Adam Mitscha (1892–1992)15. W ostatnim dziesięcioleciu istnienia Zakładu zajęcia te prowadziła już jego etatowa pracowniczka – Maria Szczepańska (1902–1962)16. Pierwszą współpracowniczką Chybińskiego była Bronisława Wójcik (później Wójcik-Keuprulian) (1890–1938)17, która w Zakładzie Muzykologii pracowała od 1915 do 1924 r.18 Była z Chybińskim od początku formowania się muzykologii lwowskiej, podjąwszy studia w nowo utworzonej placówce już w 1912 r Doktoryzowała się pięć lat później na podstawie pracy o Johannie Fischerze jako kompozytorze suit. Publikacja jej doktoratu w jednym z najważniejszych niemieckich periodyków dowodzi ambicji lwowskiego środowiska wpisania się w międzynarodowy obieg badań naukowych. Zainteresowania badawcze Wójcik miała wśród etatowych współpracowników Zakładu Muzykologii Chybińskiego najwszechstronniejsze: od zagadnień teoretyczno-analitycznych i metodologii badań muzykologicznych aż po historię muzyki, etnografię muzyczną (tradycyjna muzyka ormiańska) i chopinologię. Jej Melodyka Chopina (1930) stanowi jedno z największych osiągnięć chopinologii polskiej dwudziestolecia międzywojennego. Istotna rola Bronisławy Wójcik w powołaniu do życia fundamentalnej edycji Dzieł wszystkich Fryderyka Chopina pod redakcją Ignacego Paderewskiego została niedawno wyczerpująco naświetlona (Wójcik-Keuprulian 2018: 23–24). Niezależność intelektualna i bezkompromisowość ostatecznie obróciły się przeciw niej, a manifestacyjna nieobecność Chybińskiego jako promotora jej doktoratu na publicznej obronie oraz późniejsza habilitacja na Uniwersytecie Jagiellońskim dzięki zaangażowaniu adwersarza Chybińskiego Zdzisława Jachimeckiego sprawiły, że znalazła się z woli swego mistrza poza kręgiem szkoły lwowskiej (Muszkalska 2012: 66–69). Przedwczesna śmierć uczonej była mocnym ciosem dla dopiero powstającego środowiska muzykologicznego w P olsce.

13 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1970, AUWR_UA_000_26_0_5_1970_56624

14 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1781, AUWR_UA_000_26_0_5_1781_56677.

15 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1264, AUWR_UA_000_26_0_5_1264_56761

16 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2188, AUWR_UA_000_26_0_5_2188_62752. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 424, AUWR_UA_001_P_119_0_1_424_66596.

17 DALO, z. 26, op. 5, spr. 320, AUWR_UA_000_26_0_5_320_51641.

18 W teczce osobowej B. Wójcik znajdują się liczne poświadczenia mianowania jej na stanowisko demonstratora i asystenta.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 320, k. 6, 10, 12, 15, 18, 20, 21, 36, AUWR_UA_000_26_0_5_320_51641&view=single&p=8.

Il. 5. Nagrobek Bronisławy Wójcik-Keuprulian i jej męża Garabeda. Cmentarz Łyczakowski (pole 50, grób nr 438)

Drugą znaczącą postacią pośród współpracowników Adolfa Chybińskiego był ks. Hieronim Feicht (1894–1967)19 ze Zgromadzenia Księży Misjonarzy. Choć studia muzykologiczne na UJK rozpoczął w 1921 r., już w 1925 je zakończył, przedstawiając doktorat poświęcony utworom religijnym Bartłomieja Pękiela, którego kompozycje wydawał w serii Wydawnictwo Dawnej Muzyki Polskiej. W przeciwieństwie do Wójcik pozostawał pod silnym naukowym wpływem Chybińskiego, koncentrując swoje badania w lwowskim okresie na historii muzyki staropolskiej od średniowiecza aż do XVII w. Mając świetne przygotowanie muzyczne i teologiczne, wypracował nowoczesny warsztat naukowy, łączący aspekty źródłowe i historyczne z muzyczno-analitycznymi. Wraz ze swoim preceptorem uczestniczył w licznych i obfitujących w odkrycia kwerendach w archiwum Katedry Wawelskiej. Jego kariera naukowa na UJK została przerwana przez władze zakonu, które zaraz po doktoracie skierowały go – mimo protestów Chybińskiego – do pracy duszpasterskiej. Ta nagła personalna luka w Zakładzie Muzykologii od 1926 r. spowodowała zatrudnienie – zaraz po doktoracie poświęconym Mikołajowi z Radomia – Marii Szczepańskiej, córki lwowskiego archeologa i filologa Jana Szczepańskiego.

19 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1946, AUWR_UA_000_26_0_5_1946_49381.

6. Maria Szczepańska (1931) Il. 7. Odpis dyplomu doktorskiego M. Szczepańskiej (1926)

Wykształcona także pianistycznie w konserwatorium Polskiego Towarzystwa Muzycznego we Lwowie, w okresie międzywojennym wydawała w serii Wydawnictwo Dawnej Muzyki Polskiej utwory polskich kompozytorów XVI i X VII w.: Wojciecha Długoraja, Jakuba Polaka, Diomedesa Catona, Bartłomieja Pękiela, Wacława z Szamotuł i Mikołaja Zieleńskiego, a publikowane przez nią artykuły dotyczyły głównie kompozycji wielogłosowych z X V i X VI w., „które w większości podsuwał jej Chybiński” (Muszkalska 2005: 133). Była bez wątpienia najdłużej związaną z Chybińskim jego współpracowniczką. Jako ostatnia opuściła Zakład Muzykologii przeniesiony przez Sowietów z UJK do zorganizowanego na nowo we Lwowie Konserwatorium. Ostatecznie dołączyła po wojnie do Chybińskiego na Uniwersytecie Poznańskim (UP), gdzie w opinii ówczesnych władz rektorskich postrzegana była jako „mocno klerykalna” i stopniowo usuwana na margines życia akademickiego (Muszkalska 2005: 136).

Ostatnim asystentem Adolfa Chybińskiego w latach 1932–1939 był Jan Dunicz (1910–1945)20. Na UJK studiował równolegle muzykologię i filologię polską, ostatecznie wybrawszy tę pierwszą za teren swoich badań. Po magisterium poświęconym etnografii muzycznej swój doktorat dedykował autorowi Gościńca – Adamowi Jarzębskiemu i jego Canzoni e concerti21 z 1627 r. W czasie okupacji niemieckiej uczestniczył w t ajnym nauczaniu. Aresztowany w Warszawie w 1944 r., zginął w obozie koncentracyjnym Dora-Nordhausen 3 k wietnia 1945 r. (Walczak 1995: 93). Wojna doprowadziła nie tylko do wyrugowania muzykologii z murów UJK, wtłaczając ją wedle sowieckiego modelu do muzycznego szkolnictwa zawodowego, lecz także do przerwania ciągłości tradycji szkoły lwowskiej. Chybiński dbał o to, by szkoła ta miała jednolity charakter, z silnie

20 DALO, z. 26, op. 5, spr. 624, AUWR_UA_000_26_0_5_624_52181

21 [https://fbc.pionier.net.pl/details/nnh7tdz] [dostęp online: 15.08.2023].

Il.

wyeksponowaną historią muzyki i pomocniczymi rolami muzykologii porównawczej (etnomuzykologii) i systematycznej (teoria muzyki, estetyka i socjologia muzyczna).

Jednak najlepsi doktorzy Chybińskiego z generacji Dunicza rozpoznali zachowawczy charakter metodologii badań swojego profesora, próbując wykroczyć poza idiograficzną historiografię i decydując ostatecznie o nowych nurtach badawczych w muzykologii polskiej po 1945 r. Choć niejednokrotnie dramatyczne w swym przebiegu, dyskusje naukowe między autorytarnym Chybińskim a jego wybitnymi uczniami, zwłaszcza Wójcik-Keuprulian, Zofią Lissą (1908–1980), Stefanią Łobaczewską (1888–1963) czy

Sewerynem Barbagiem (1891–1944), są dziś dowodem żywotności tej dyscypliny na Uniwersytecie Jana Kazimierza.

Od lewej: Adolf Chybiński, Maria Szczepańska, Bronisława Wójcik i ks. Hieronim Feicht, lata 20. XX w.

Nasuwa się do dyskusji problem, czy możemy mówić o „lwowskiej szkole muzykologicznej” jako jednolitym kierunku naukowo-badawczym w sensie ścisłym (Ochwat 2007: 161 i n.)? Wydaje się, że część autorów akceptujących taką formację ma na myśli nie tyle przedmiotowo-metodologiczną formację intelektualną czy ogólnie – poznawczą reprezentantów tej szkoły, lecz porządkującą historyczno-topograficznie ich działalność na UJK w międzywojennym Lwowie. Kwestia ta wywołuje jednak zasadnicze pytania. Kogo mianowicie i w jakim czasie uznajemy za reprezentantów szkoły? O jednolitym kierunku naukowo-badawczym w sensie przedmiotowo-metodologicznym możemy

Il. 8. Zakład Muzykologii UJK

mówić jedynie w początkowym okresie działalności Zakładu, gdy Bronisława Wójcik pozostawała jeszcze pod wpływem pozytywistycznej historiografii Chybińskiego. Gdy jednak rozszerzymy skład osobowy tej szkoły o a ktywnych badawczo, choć etatowo z Zakładem niezwiązanych uczniów Chybińskiego z generacji Dunicza (tj. urodzonych w pierwszej dekadzie XX stulecia), to się okaże, że paradygmat pozytywistycznej idiograficznie rozumianej historiografii zostaje przez grupę najbardziej twórczych uczniów Chybińskiego zakwestionowany lub nawet odrzucony. Nie mam tu na myśli sfery deklaratywnej, choć miały miejsce również manifestacyjne odwroty od obowiązującej we Lwowie metodologii (Zofia Lissa, Stefania Łobaczewska), lecz pojawiające się jeszcze przed wojną prace Wójcik-Keuprulian, Lissy, Łobaczewskiej i, w m niejszym stopniu, Chomińskiego, które co najmniej ustanawiały równorzędnie wobec muzykologii historycznej niektóre subdyscypliny muzykologii systematycznej (estetyka muzyki, socjologia muzyki, analiza dzieła) (Piekarski 2017: 317 i n.). A zatem o jednolitej metodologicznie szkole lwowskiej Chybińskiego możemy mówić jedynie w czasie ograniczonym do pierwszej dekady istnienia zespołu Zakładu.

Tematyka piętnastu obronionych na UJK w latach 1917–1937 rozpraw doktorskich w zakresie muzykologii dowodzi różnorodności prowadzonych pod okiem Chybińskiego badań na jego seminarium (podaję chronologicznie):

1. Bronisława Wójcik, Johann Fischer z Augsburga (1646–1721) jako kompozytor suit (1917),

2. Hieronim Feicht, Bartłomiej Pękiel jako kompozytor dzieł religijnych (1925),

3. Maria Szczepańska, Rękopis Nr 52 Biblioteki Ordynacji hrabiów Krasińskich w Warszawie i jego znaczenie dla historii muzyki średniowiecznej w Polsce (1926),

4. Zofia Lissa, O harmonice Aleksandra Skriabina (1929),

5. Stefania Łobaczewska, O harmonice Klaudiusza Achillesa Debussy’ego w pierwszym okresie jego twórczości (1929),

6. I rena Spiegel-Hüss, O sdrucciolach Ruggiera Giovanellego. Przyczynek do historii madrygału we Włoszech (1930),

7. Jerzy Freiheiter, O harmonice Edwarda Griega (1843–1907) (1931),

8. Erazm Ludwik Łańcucki, Koncert i k antata polska na prze łomie XVII i X VIII wieku (1931),

9. Maria Ramert, Pieśń solowa Edwarda Griega (1932),

10. Z bigniew Liebhart, Rozwój progresji w muzyce wczesnego średniowiecza (1932),

11. A nna Hornung, Pieśni solowe Césara Francka, Henriego Duparca i Ernesta Chaussona (1932),

12. Helena Kasparek, Polska msza a cappella 1670–1734 (1932),

13. Borys Kudryk, Historia muzyki ukraińskiej w Galicji w latach 1829–1873 od założenia chóru katedry grecko-katolickiej w Przemyślu do śmierci Ławrowskiego (1932),

14. Józef Michał Chomiński, Zagadnienia konstruktywne w pi e ś niach solowych Edwarda Griega (1936),

15. Jan Józef Dunicz, Adam Jarzębski i jego „Canzoni e concerti” z 1627 roku (1937). Rzut oka na tytuły rozpraw dowodzi, że o żadnym jednolitym programie badawczym nie było mowy. Prace odnoszą się tematycznie do całej historii muzyki: od średniowiecza do współczesności, od polskiej tradycji muzycznej do historii muzyki powszechnej. Są prace stricte historyczne, ale i radykalnie teoretyczne, co pośrednio ujawnia postawę kierownika placówki, który pozwalał swoim wychowankom realizować ich indywidualne pasje poznawcze, zamiast przykrawać je do własnych zainteresowań naukowych. Niemal połowa ukazała się w form ie artykułów w fa chowych periodykach polskich, a dwie spośród nich – w prestiżowych muzykologicznych periodykach niemieckich (w 1922 r. praca Bronisławy Wójcik Johann Fischer aus Augsburg (1646–1721) als Suitenkomponist, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” 5, s. 129–156; w 1935 r. Zofii Lissy Geschichtliche Vorform der Zwölftontechnik, „Acta Musicologica” 1, s. 15–21).

Doktoraty to, jak wiadomo, crème de la crème każdej akademickiej placówki i efekt końcowy procesu kształcenia. Przyjrzymy się programom studiów, które miały przygotować adeptów do podjęcia tematów prac dyplomowych: magisterskich i doktorskich. Adresatami programu Chybińskiego, całkowicie odmiennymi od późniejszych z Uniwersytetu Poznańskiego, było wielonarodowe audytorium studenckie. Ma rację Piekarski, gdy twierdzi:

[...] od samego początku w Zakładzie Muzykologii edukację zdobywali przedstawiciele różnych, zamieszkałych we Lwowie narodowości. Dzięki temu Zakład stał się miejscem ożywionych kontaktów między Polakami, Żydami (zazwyczaj silnie zasymilowanymi) i Ukraińcami. (Piekarski 2010: 104)

Napięcia na tle narodowościowym, jakie towarzyszyły słuchaczom innych placówek UJK, zwłaszcza od połowy lat 30., ominęły – jak się wydaje – Zakład Muzykologii, a p rzynajmniej nie zostały udokumentowane (Bukowska-Marczak 2019). Jednak sam Chybiński w korespondencji do zaufanych współpracowników wielokrotnie dawał upust frustracji, że jego najzdolniejsi i najbardziej pracowici uczniowie to „nie Polacy”. „Postaram się wychować inną, bardziej »endecką« generację muzykologów. Czy mi się to uda?” – marzył w l iście do Ludwika Bronarskiego z 8 pa ździernika 1930 r. (Sieradz, oprac., 2020: 87). Dwa lata później, 3 pa ździernika, do tego samego adresata pisał:

Boję się, że najlepszym z moich historyków nie będzie Polak, lecz Rusin, mgr [Józef M. –M.G.] Chomiński, który napisał wspaniałą pracę [magisterską – M.G.] o technice imitacyjnej w XIII i XIV wieku, bijącą rezultaty dotychczasowej o tym literatury. Czyż mam nie dopuszczać do studiów Żydów i Rusinów tylko dlatego, że z Polakami mam kram wieczny? (cyt. za: Sieradz, oprac., 2020: 162).

Wprawdzie etatowe zatrudnienie Ukraińca (Chomińskiego) czy Żydówki (Lissy) w Zakładzie Muzykologii nie wchodziło w rachubę ze względów narodowościowych, lecz Chybiński potrafił bezstronnie patronować ich naukowym ambicjom, wspomagać w badaniach i obiektywnie ocenić osiągnięcia. Liczne na to dowody przynosi jego korespondencja z Chomińskim (Sieradz, oprac., 2016). Przez Zakład Muzykologii UJK przewinęła się w całej jego historii około setka studiujących (przewagę liczebną miały studentki), lecz studia formalnie ukończyła zaledwie czwarta część adeptów. Piekarski obliczył, że dyplomowanie objęło dwadzieścia troje absolwentów (w t ym pięcioro narodowości ukraińskiej) (Piekarski 2017: 217 i n.). Lissa zaś wspominała, że z siedmiorga osób, które rozpoczynały z n ią studia, jedynie ona sama dotarła do ich końca (Lissa 1949: 216). Z licznych źródeł epistolograficznych wydanych przez Małgorzatę Sieradz wynika, że egzaminy ciągnęły się długo, pytania były szczegółowe, a poziom oczekiwań egzaminatora – wysoki. „Będzie mniej muzykologów, ale więcej muzykologii” – pisał Chybiński do Feichta 27 w rześnia 1928 r. (Piekarski 2017: 218) i tą dewizą kierował się niezmiennie w procesie akademickiego kształcenia lwowskich adeptów dyscypliny. Programy wykładów i ćwiczeń Zakładu Muzykologii UJK w latach 1912–1940 ukazują stopniowe rozszerzanie programu i włączanie do procesu dydaktycznego kolejnych pracowników katedry. Przez pierwsze dziesięć lat zajęcia prowadził sam Chybiński. Rok 1915 przynosi przerwę w zajęciach spowodowaną działaniami wojennymi. Od roku

akademickiego 1922/23 Chybiński powierzył ćwiczenia Bronisławie Wójcik. W roku akademickim 1925/26 kursy pomocnicze prowadził ks. Hieronim Feicht, a od roku 1927/28 do 1931/32 – Maria Szczepańska. Czy to znaczy, że brak po 1932 r. dokumentacji dotyczącej sił pomocniczych wskazuje, iż wszystkie zajęcia objął Chybiński? Oczywiście –nie. Z i nnych źródeł wiemy, że Szczepańska wyręczała go w prowadzeniu ćwiczeń, a część zajęć „konserwatoryjnych” (harmonia, kontrapunkt) w wykazach się nie zachowała, choć teczki osobowe prowadzących zajęcia zlecone je potwierdzają. Szczegółową dokumentację programów wykładów i ćwiczeń zawierają przywoływane już rozprawy Elżbiety Ochwat i U lany Hrab (Граб 2009). Program, podobnie jak na innych uniwersytetach europejskich, był ruchomy i „niezatwierdzalny”. Kierownik katedry ogłaszał obowiązujące w danym roku zajęcia bez akceptacji wyższych komórek akademickich czy ministerialnych. Skoncentrujmy się zatem na syntetycznym zdefiniowaniu rodzajów zajęć i ich tematyki.

Trudno przedstawić twardą statystykę rodzaju i tematyki zajęć z oczywistego powodu – liczenie zależy bowiem od precyzyjnego rozgraniczenia zajęć z historii muzyki od tych z zakresu teorii muzyki (wykładów i ćwiczeń z etnomuzykologii we Lwowie nie było). Tymczasem większość zajęć, choć odnosiły się na przykład do teorii muzyki czy form muzycznych, przedstawiały swoje przedmioty w optyce historycznej. Innymi słowy, gdyby teorię muzyki rozumieć wąsko, tj. jako wypreparowaną z kontekstu historycznego harmonię czy kontrapunkt, otrzymalibyśmy inne dane, niż gdy na przykład historię teorii muzyki czy historię form muzycznych włączymy do obszaru muzykologii historycznej. Nim zatem przedstawię swoje wnioski z analizy programów studiów, zaznaczam, że historię muzyki rozumiem jako zarówno omówienia okresów historycznych, stylów muzycznych (czasy dominacji paradygmatu stylokrytyki!) (Adler 1911), jak i twórczości poszczególnych kompozytorów. Teorię muzyki rozumiem szeroko: zarówno w sensie ścisłym (zasady muzyki, harmonia, kontrapunkt), jak i swobodnym (historia teorii, analiza muzyczna, akustyka i psychologia, paleografia, źródłoznawstwo i teoria edycji). Podobnie szeroko rozumiem zajęcia z form muzycznych – – zarówno w sensie ścisłym (teoria gatunku), jak i u historycznionym (historia form i gatunków, formy w twórczości określonych kompozytorów).

Analiza programów nauczania obfituje w zaskakujące spostrzeżenia. Przede wszystkim: historia muzyki polskiej pojawia się w tematach zajęć incydentalnie, podobnie jak polscy twórcy, którzy do treści zajęć wniknęli jakby przypadkiem (np. Sebastian z Felsztyna przy okazji zajęć źródłoznawczych czy Fryderyk Chopin przy okazji analizy harmonicznej). Dominuje niepodzielnie powszechna historia muzyki z jej gigantami (Jan Sebastian Bach, Wolfgang Amadeusz Mozart, Ludwig van Beethoven), jakby późny odprysk romantycznej Heroengeschichte. Charakterystyczne są kursy z ulubionym przez szefa katedry Edwardem Griegiem i historią muzyki norweskiej. Takie zajęcia mogły równie dobrze pojawić się na seminariach w Wiedniu, Lipsku czy Wrocławiu (ówczesnym Breslau) (Drożdżewska 2012). Nie powinno jednak nas to zmylić, gdyż praca nad źródłowymi materiałami proweniencji polskiej miała oczywiście miejsce na seminariach. Zajęcia poświęcone historii muzyki to nie więcej niż jedna piąta całości kursów (nie licząc seminariów). Ponad połowę wszystkich zajęć stanowiły kursy poświęcone muzykologii systematycznej wraz z przedmiotami pomocniczymi historii muzyki. Istotne znaczenie miały w tej grupie zajęć ćwiczenia z analizy dzieła muzycznego, a analizy harmonicznej w szczególności. Resztę zajęć koncentrowano na zagadnieniach genologiczno-muzycznych, zarówno na kursach ściśle teoretycznych (np. teoria fugi) przekrojowych (np. historia formy sonatowej), jak i analitycznych (np. sonaty Beethovena).

Nie należy wyciągać zbyt daleko idących wniosków co do znaczenia nauczania historii muzyki, gdyż zajęcia z gatunków i form muzycznych w zdecydowanej większości

miały za zadanie wspomaganie kursów historycznych. Jakkolwiek więc czysta statystyka mogłaby sugerować „mniejszościowy” korpus zajęć z historii muzyki (od Guillaume’a Dufaya do Ryszarda Straussa i Maxa Regera), to jednak zarówno szeroko rozumiana teoria muzyki i formy muzyczne zajęcia te wspierały i uzupełniały o odmienną (analityczno-systematyczną) optykę. Chybiński utrzymywał te proporcje od początku istnienia Zakładu, choć widać wyraźnie zmniejszającą się rolę historii muzyki dawnej na rzecz muzyki

XIX wieku w drugiej i trzeciej dekadzie historii placówki. Analiza programów nauczania przynosi jeszcze jedną ważną konstatację: miały one w pełni akademicki charakter, a większość z nich miała ugruntować u adeptów dyscypliny podstawy metodologii badań muzykologicznych. Innymi słowy – zajęcia lwowskie uczyły w większej mierze warsztatu naukowego, niż przynosiły studenckiemu audytorium „gotowe” panoramy dziejów muzyki. Słuchacz muzykologii lwowskiej w mniejszym stopniu mnemotechnicznie opanowywał faktografię historii muzyki, w większym – wiedział, jak się tę ostatnią uprawia. I to jest, jak się wydaje, najważniejszy rys metodyki nauczania historii muzyki, jaką – na niemieckich wzorach – wprowadził Chybiński w mury UJK.

Il. 9. Kamienica, w której mieszkał przed wybuchem wojny Adolf Chybiński. Lwów, ul. K. Ujejskiego 12 (grudzień 1939) (obecnie ul. M. Ustianowycza 10)

Na koniec wypada odpowiedzieć na pytanie, jaka jest współczesna scheda po lwowskiej muzykologii? Zwróciliśmy już uwagę na szczególne miejsce, jakie zajmowała ona

wśród trzech ośrodków w okresie międzywojennym. Wojna najmniejsze szkody wyrządziła w ośrodku krakowskim. Mimo aresztowania przez Gestapo Zdzisława Jachimeckiego (Sonderaktion Krakau) i w ywiezienia go do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen (Zaborowski, Poznański 1964: 66), przetrwał wojnę i w rócił do swojej katedry. Poza poznańską katedrą uniwersytecką znalazł się natomiast Łucjan Kamieński (1885–1964), który nie przeszedł pomyślnie denazyfikacji (w 1941 r. podpisał volkslistę), w 1946 r został skazany na trzy lata więzienia i przepadek mienia. Mimo że jeszcze w t ym samym roku został uniewinniony, a w 1960 sąd zarządził zatarcie skazania, nie wrócił już na uniwersytecką katedrę (Bielawski 1997: 18). Z d niem 1 stycznia 1940 r. zarządzeniem władz sowieckich przeniesiono muzykologię do nowo utworzonego Lwowskiego Państwowego Konserwatorium Muzycznego, będącego fuzją różnych – polskich i ukraińskich – przedwojennych placówek muzycznoedukacyjnych. Oderwana od swych uniwersyteckich korzeni i w warunkach sowieckiego szkolnictwa zawodowo-artystycznego – mogła co najwyżej funkcjonować kadłubowo, realizując cele naukowo-dydaktyczne, jakie nie były Chybińskiemu nigdy bliskie (etap ten szczegółowo opisuje Piekarski 2017: 230–239).

W marcu 1944 r. Chybiński podjął ostateczną decyzję o w yjeździe do Polski. Władze Uniwersytetu Poznańskiego o k ilka miesięcy ubiegły równoległą propozycję z Uniwersytetu Wrocławskiego oddania mu katedry. Chybiński zajął zatem katedrę muzykologii na UP już w 1945 r., rok później sprowadził Marię Szczepańską i – z właściwą sobie skutecznością – zorganizował nowy byt placówki, na której wyhabilitował swoich najlepszych lwowskich doktorów.

Wspierał ks. Feichta w ustabilizowaniu muzykologii we Wrocławiu, gdzie ten wraz z innym lwowskim doktorem Chybińskiego – Zbigniewem Liebhartem, dźwigali z gruzów dobrze zorganizowany przez muzykologów niemieckich instytut. Chybiński nie bardzo wierzył w powodzenie tego przedsięwzięcia. 2 sierpnia 1945 r. pisał z Poznania do ks. Feichta do Wrocławia: „To miasto nad Odrą –jest podobno nieaktualne na przyszłość, nieaktualne w ogóle, nie tylko względem sprawy wiadomej [utworzenia muzykologii – M.G.], tak że rejterada stamtąd nieunikniona” (cyt. za: Ugrewicz 2005: 77).

Rozgoryczony, umarł w 1952 r., widząc, jak jego lwowska wychowanka Zofia Lissa, która przybyła do Polski wraz ze Związkiem Patriotów Polskich, zajmowała eksponowane stanowiska w komunistycznej nomenklaturze nauki i konsekwentnie doprowadzała do likwidacji oba ośrodki: poznański i w rocławski, by Il. 10. Hieronim Feicht

utworzyć muzykologię na Uniwersytecie Warszawskim, który przed wojną takiej placówki nie miał.

Dla uczestników tamtych wydarzeń były do dramatyczne zwroty akcji, które niekiedy jeszcze i d ziś wywołują emocje. Jest jednak pozytywny aspekt powojennej roszady kadrowej i organizacyjnej, taki mianowicie, że gdy prześledzimy historię muzykologii po 1945 r. łatwo zauważymy, iż szkoła lwowska obsadziła wszystkie placówki uniwersyteckie i zdecydowała o stabilizacji dyscypliny na przyszłość. Wprawdzie Bronisława Wójcik-Keuprulian zmarła jeszcze przed wojną i była to niepowetowana strata dla niewielkiego środowiska, ale Stefania Łobaczewska (habilitacja na UP w 1949 r.) wzmocniła kadrowo ośrodek krakowski. Zofia Lissa (habilitacja na UP w 1947 r.), Józef M. Chomiński (tamże w 1949 r.) i k s. Hieronim Feicht (tamże w 1946 r.) od 1948 r współpracowali w t worzeniu od podstaw muzykologii na stołecznym uniwersytecie. Ksiądz Feicht w 1956 r. objął również, obok warszawskiej, katedrę muzykologii na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. A zatem cztery z pięciu dzisiejszych uniwersyteckich instytutów muzykologii swój pomyślny rozwój zawdzięczają przede wszystkim lwowskim uczniom Chybińskiego.

Historia muzykologii na UJK to zatem w pewnym sensie historia nadal żywa, w której przekazywane z pokolenia na pokolenie idee nauki o muzyce odradzają się wciąż na nowo na przekór ruchomym piaskom historii i niekiedy dramatycznym losom uczonych. Warto pamiętać, że bez wprawdzie niewielkiej, lecz twórczej i ekspansywnej szkoły lwowskiej Adolfa Chybińskiego muzykologia w Polsce byłaby w swym dzisiejszym kształcie trudna do wyobrażenia.

Bibliografia

Źródła archiwalne

ALNUIF – Archiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki (ukr. Архiв Львiвcькoгo нaціoнaльнoгo унівepcитeту iмeнi Івaнa Фpaнкa)

Zespół P-119, opis 1: Sprawy osobowe pracowników

z. P-119, op. 1, spr. 421 – Chybiński Adolf

z. P-119, op. 1, spr. 73 – Ingarden Roman

z. P-119, op. 1, spr. 424 – Szczepańska Maria

DALO – Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego (ukr. Дepжaвний apxiв Львiвcькoї oблacтi)

Zespół 26, opis 5: Sprawy personalne grona profesorskiego i urzędników

z. 26, op. 5, spr. 24 – Antoniewicz Bołoz Jan

z. 26, op. 5, spr. 164 – Bruchnalski Wilhelm

z. 26, op. 5, spr. 2014, 2015 – Chybiński Adolf

z. 26, op. 5, spr. 624 – Dunicz Jan

z. 26, op. 5, spr. 1946 – Feicht Hieronim

z. 26, op. 5, spr. 1970 – Friemann Witold

z. 26, op. 5, spr. 768 – Ingarden Roman

z. 26, op. 5, spr. 812, 813 – Kasprowicz Jan

z. 26, op. 5, spr. 1264 – Mitscha Adam

z. 26, op. 5, spr. 1781 – Sołtys Adam

z. 26, op. 5, spr. 2188 – Szczepańska Maria

z. 26, op. 5, spr. 1860, 1861 – Twardowski Kazimierz

z. 26, op. 5, spr. 320 – Wójcik Bronisława

Opracowania. Źródła drukowane i internetowe

Adler Guido (1911): Der Stil in der Musik, Leipzig.

Bielawski Ludwik (1997): Kamieński Łucjan, [w:] Encyklopedia Muzyczna PWM, t. 5, red.

E. Dziębowska, Kraków, 18.

Bukowska-Marczak Ewa (2019): Przyjaciele, koledzy, wrogowie. Relacje pomiędzy polskimi, żydowskimi i ukraińskimi studentami Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie w okresie międzywojennym (1918–1939), Warszawa.

Chybiński Adolf (1912): Beiträge zur Geschichte des Taktschlagens, [praca doktorska, Uniwersytet w Monachium, 1908], Kraków.

Chybiński Adolf (1959): W czasach Straussa i Tetmajera Wspomnienia, Kraków.

Drożdżewska Agnieszka (2012): Życie muzyczne na Uniwersytecie Wrocławskim w XIX i I połowie XX wieku. Edukacja muzyczna – działalność naukowa – ruch koncertowy, Wrocław.

Feicht Hieronim (2008): Wspomnienia, oprac. W. Kałamarz, Kraków.

Gołąb Maciej (2008): Józef Michał Chomiński. Biografia i rekonstrukcja metodologii, Wrocław. Lissa Zofia (1949): Organizacja twórczości muzycznej, „Kwartalnik Muzyczny” 25, 212–221.

Muszkalska Bożena (2005): Postać Marii Szczepańskiej w świetle materiałów archiwalnych, [w:] Muzykologia we Wrocławiu. Ludzie – historia – perspektywy, red. M. Gołąb, Wrocław, 131–139.

Muszkalska Bożena (2012): Bronisława Wójcik-Keuprulian – niepokorna uczennica Profesora, „Muzyka” 57 (4), 47–70.

Ochwat Elżbieta (2007): Zakład Muzykologii na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie w latach 1912–1939, praca doktorska, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa (maszynopis).

Piekarski Michał (2010): Działalność polskich i ukraińskich wychowanków lwowskiej szkoły muzykologicznej (do 1939 roku), „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 37, 73–108

Lwowskim w latach 1912–1939

[ https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Rozprawy_z_Dziejow_Oswiaty/ Rozprawy_z_ Dziejow_Oswiaty–r2010–t47/Rozprawy_z_Dziejow_Oswiaty–r2010–t47–s73–108/Rozprawy_z_Dziejow_Oswiaty–r2010–t47–s73–108.pdf] [dostęp online: 15.05.2024].

Piekarski Michał (2017): Przerwany kontrapunkt. Adolf Chybiński i początki polskiej muzykologii we Lwowie 1912–1944, Warszawa.

Przerembski Zbigniew Jerzy (2012): Adolf Chybiński a muzyka ludowa Podhala, „Muzyka” 57 (4), 17–45.

Sieradz Małgorzata (2015): Kwartalnik Muzyczny (1928–1950) a początki muzykologii polskiej, Warszawa.

Sieradz Małgorzata, oprac., (2016): Adolf Chybiński – Józef M. Chomiński. Korespondencja 1945–1952, Warszawa.

Sieradz Małgorzata, oprac., (2020): Adolf Chybiński – Ludwik Bronarski. Korespondencja 1922–1952, t. 1: 1922–1939, cz. 1: 1922–1933, Warszawa.

Szweykowski Zygmunt M. (1984): Chybiński Adolf Eustachy, [w:] Encyklopedia muzyczna PWM, t. 2, red. E. Dziębowska, Kraków, 197–199.

Ugrewicz Adam (2005): Hieronim Feicht i działalność Zakładu Muzykologii Uniwersytetu Wrocławskiego, [w:] Muzykologia we Wrocławiu. Ludzie – historia – perspektywy, red. M. Gołąb, Wrocław, 71–90.

Walczak Marian (1995): Ludzie nauki i nauczyciele polscy podczas II wojny światowej. Księga strat osobowych, Warszawa.

Wójcik-Keuprulian Bronisława (2018): Korespondencja do Szwajcarii. Listy do Henryka Opieńskiego (1925–37) i Ludwika Bronarskiego (1929–38), oprac. M. Sieradz, Warszawa.

Zaborowski Jan, Poznański Stanisław (1964): Sonderaktion Krakau. W dwudziestą piątą rocznicę 6 listopada 1939, Warszawa.

Zalewski Teodor (1977): Pół wieku wśród muzyków 1920–1970. Przyczynki do dziejów polskiej kultury muzycznej, Kraków.

Граб Уляна (2009): Музикологія

Spis

ilustracji

1. Adolf Chybiński, lata 30. XX w. (Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu. Oddział Zbiorów Specjalnych. Pracownia Rękopisów, sygn. 802/2, fot. 27 verso – Adolf Chybiński) 179

2. Odpis dyplomu Adolfa Chybińskiego (1908) ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 421, k. 3.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_001_P_119_0_1_421_53799& view=single&p=6&browser=seadragon

3. Prośba Adolfa Chybińskiego o dopuszczenie do obrony habilitacyjnej na C.K. Uniwersytecie Lwowskim

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2014, k. 68.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_2014_56617& view=single&p=58&browser=seadragon

4. Widok współczesny na drugą siedzibę Zakładu Muzykologii UJK przy dawnej ul. Mickiewicza 5 (obecnie ul. Czynu Listopadowego) w byłym gmachu Sejmu Krajowego Galicji (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024)

179

180

182

5. Nagrobek Bronisławy Wójcik-Keuprulian i jej męża Garabeda. Cmentarz Łyczakowski (pole 50, grób nr 438) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) ........... 184

6. Maria Szczepańska (1931)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 2188, k. 5.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_2188_62752& view=single&p=7&browser=seadragon .................................................................. 185

7. Odpis dyplomu doktorskiego M. Szczepańskiej (1926)

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 424, k. 1.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_001_P_119_0_1_424_66596& view=single&p=2&browser=seadragon ................................................................. 185

8. Zakład Muzykologii UJK

Od lewej: Adolf Chybiński, Maria Szczepańska, Bronisława Wójcik i k s. Hieronim Feicht, lata 20. XX w. (Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu. Odział Zbiorów Specjalnych. Pracownia Rękopisów, sygn. 802/2, fot. 20 verso – Adolf Chybiński)

9. Kamienica, w której mieszkał przed wybuchem wojny Adolf Chybiński. Lwów, ul. K. Ujejskiego 12 (grudzień 1939) (obecnie ul. M. Ustianowycza 10) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) ..........................................................................

10. Hieronim Feicht (Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego. Album Dwudziestolecia Uniwersytetu Wrocławskiego imienia Bolesława Bieruta we Wrocławiu 1945–1965. Fotografie: sygn. 6/4, poz. 12, s. 14) .....................................................

186

191

192

DOI: 10.34616/151548

Rafał Eysymontt

Uniwersytet Wrocławski

ORCID 0000-0002-6308-5182

Roksolana Holovata

Centrum Historii Miejskiej we Lwowie

ORCID 0000-0003-4731-7710

Historia sztuki na Uniwersytecie Lwowskim

Wstęp

W Polsce, w jej granicach sprzed 1945 r., historia sztuki jako kierunek uniwersytecki zaczęła funkcjonować w dwóch ostatnich dziesięcioleciach XIX w. Początek nauczania historii sztuki w Krakowie to rok 1882, a we Lwowie – 1893 (Małkiewicz 2001: 83).

Utworzenie Katedry Historii Sztuki Nowożytnej na Uniwersytecie Lwowskim (UL) dało podstawę do pojawienia się pojęcia lwowskiej historii sztuki, które wprowadził Ksawery Piwocki, absolwent tejże uczelni. Od 1893 do 1939 r. wykładali tu wybitni profesorowie i badacze zasłużeni dla rozwoju tej dyscypliny, m.in. Jan Bołoz Antoniewicz (1858–1922)1, Władysław Podlacha (1875–1951)2 , Władysław Kozicki (1879–1936)3, Mieczysław Gębarowicz (1893–1984)4 czy Karolina Lanckorońska (1898–2002)5.

Od samego założenia katedra była miejscem kształcenia ludzi nauki i praktyków historii sztuki. Seminaria najpierw w Z akładzie Jana Bołoz Antoniewicza, a n astępnie Władysława Podlachy były pierwszym miejscem zapoznawania się tajnikami tej dyscypliny.

1 DALO, z. 26, op. 5, spr. 25, AUWR_UA_000_26_0_5_25_49162

2 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1527, AUWR_UA_000_26_0_5_1527_56732. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 239, AUWR_UA_001_P_119_0_1_239_66610.

3 DALO, z. 26, op. 5, spr. 885, AUWR_UA_000_26_0_5_885_56836.

4 DALO, z. 26, op. 5, spr. 394, AUWR_UA_000_26_0_5_394_51621

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 42, AUWR_UA_001_P_119_0_1_42_53875.

5 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1140, AUWR_UA_000_26_0_5_1140_56780

ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 415, AUWR_UA_001_P_119_0_1_415_53800.

Artykuł podzielono na kilka części. Po krótkim omówieniu historii muzeów lwowskich przedstawiamy początki i organizację Katedry Historii Sztuki Nowożytnej na Uniwersytecie Lwowskim, następnie lwowskie środowisko akademickie i jego związki ze sztuką europejską. W kolejnej części charakteryzujemy działalność konserwatorską lwowskich historyków sztuki. Celem tych czterech pierwszych części jest ukazanie lwowskich historyków w szerszej perspektywie: w kontekście spraw dotyczących ich działalności także pozauniwersyteckiej. W części piątej prezentujemy kilka biogramów wybitnych historyków sztuki i ich uczniów, zwracając uwagę na ich osiągnięcia naukowe oraz zainteresowania badawcze. Część szósta poświęcona jest dydaktyce i badaniom naukowym z zakresu historii sztuki na C.K. Uniwersytecie im. Cesarza Franciszka I, na Uniwersytecie Jana Kazimierza (UJK) i w bardzo ograniczonym stopniu na Lwowskim Państwowym

Uniwersytecie im. Iwana Franki (LNUIF). Część przedostatnia zawiera informacje o działalności uczonych w czasie okupacji sowieckiej i niemieckiej. Nasze rozważania kończymy uwagami dotyczącymi powojennych losów lwowskich historyków sztuki.

I. Historia muzealnictwa we Lwowie. Zbiory sztuki i wystawy

Niezwykle ważną rolę w kształtowaniu się środowiska humanistycznego we Lwowie odegrał Zakład Narodowy im. Ossolińskich (Ossolineum) – fundacja Józefa Maksymiliana Ossolińskiego z roku 1817, której działalność rozpoczęła się dziesięć lat później. W dobie sprzed autonomii galicyjskiej była to jedyna polska instytucja naukowa w t ym mieście. Oprócz ogromnego księgozbioru fundacja gromadziła również zbiory sztuki, z największym wśród nich zbiorem Muzeum Lubomirskich6

We Lwowie funkcjonowały także inne prywatne zbiory sztuki. W 1857 r. bibliofil i tłumacz Wiktor Baworowski (1825/1826–1894) utworzył fundację biblioteki obejmującą także kolekcję sztuki, którą zapisał „na własność kraju Galicji i Lodomerii” (Małkiewicz 2001: 86). Jak pisze Adam Małkiewicz, szczególnie czynne na polu wystawienniczym było ziemiaństwo gromadzące własne kolekcje sztuki, m.in. Karol Lanckoroński (1848–1933) i A ndrzej Lubomirski (1862–1953). Wymienić też należy prywatną galerię Włodzimierza Dzieduszyckiego i jego żony Alfonsyny (z d. Miączyńska). Na rzecz zabezpieczania zabytków przeszłości działali również duchowni: Eustachy Skrochowski (1843–1895)7, Antoni Petruszewicz (ukr. Антоній Петрушевич) (1821–1913), oraz historycy: Tadeusz Wojciechowski (1838–1919)8 i Aleksander Czołowski (1865–1944).

6 Muzeum Lubomirskich przeniesiono z Przeworska do Lwowa w 1827 r., udostępniono publiczności w 1830 r., choć status prawny otrzymało ono dopiero w 1870 r.

7 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1737, AUWR_UA_000_26_0_5_1737_49395

8 DALO, z. 26, op. 5, spr. 288, AUWR_UA_000_26_0_5_288_51646.

Rafał Eysymontt, Roksolana Holovata

Jednocześnie z muzeami prywatnymi otwierano również muzea publiczne i kościelne. Zbiory rzemiosła artystycznego gromadziło otwarte w 1874 r. Muzeum Przemysłowe, a zbiory artystyczne Muzeum Historycznego Miasta Lwowa stały się w 1908 r. częścią Muzeum Narodowego im. Króla Jana III. Były też muzea poświęcone sztuce ruskiej, jak otwarte w 1889 r. Muzeum Stauropigialne czy założone w 1892 r., lecz otwarte dopiero w 1921 r. Muzeum Naukowego Towarzystwa im. Tarasa Szewczenki. W roku 1905 powstało Muzeum Cerkiewne, przekształcone w 1911 r. w U kraińskie Muzeum Narodowe pod patronatem Andrzeja Szeptyckiego (obecnie Narodowe Muzeum we Lwowie im. Andrzeja Szeptyckiego; ukr. Національний музей у Львові ім. Андрeя Шептицького). Od 1916 r. działało też rzymskokatolickie Muzeum Archidiecezjalne, od 1931 Muzeum Greckokatolickiej Akademii Teologicznej, od 1932 Ormiańskie Muzeum Archidiecezjalne oraz tworzone już od 1912, a otwarte w 1934 r. Muzeum Żydowskiej Gminy Wyznaniowej.

Znaczenie miały też wystawy starożytności. Pierwsza została zorganizowana w 1861 r. przez Ossolineum i d ruga w 1885 r. przez Krajowe Towarzystwo Archeologiczne. Duże znaczenie miała również Wystawa Starożytności zorganizowana przez Władysława Łozińskiego przy udziale Władysława Łuszczkiewicza i Jerzego Mycielskiego oraz zorganizowana przez Jana Bołoz Antoniewicza Wystawa Sztuki Polskiej z lat 1764–1886, a t akże Wystawa Sztuki Współczesnej w ramach Powszechnej Wystawy Krajowej z 1894 r. W z wiązku z nią powstała zresztą jedna z największych prac Jerzego Mycielskiego Sto lat dziejów Malarstwa w Polsce 1760–1860 (Kraków 1897)9.

Od 1867 r. funkcjonowało też we Lwowie Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP), które zrzeszało artystów i miłośników sztuki. Zajmowało się organizacją wystaw, sprzedażą dzieł sztuki i wsparciem materialnym artystów. W roku 1890 i w latach 1895–1899 jego prezesem był Władysław Łoziński (1843–1919), później w latach 1901–1903 Bołoz Antoniewicz (Holovata 2020).

Szybki rozwój muzealnictwa i jednocześnie nauk historycznych we Lwowie po roku 1870 doprowadził do powołania w 1875 r. Krajowego Towarzystwa Archeologicznego, którego organem był „Przegląd Archeologiczny”. W 1886 r. Ksawery Liske (1838–1891)10 założył Towarzystwo Historyczne we Lwowie wydające od 1887 r. „Kwartalnik Historyczny”. W obu tych periodykach ukazywały się prace z zakresu „starożytnictwa artystycznego”. W 1873 r. w ramach istniejącej już od roku 1872 Akademii Umiejętności (AU) w K rakowie z udziałem lwowskich uczonych rozpoczęła działalność Komisja Historii Sztuki (Walanus 2023: 5).

9 [https://fbc.pionier.net.pl/details/oai:kpbc.umk.pl:46132] [dostęp online: 12.05.2024].

10 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1111, AUWR_UA_000_26_0_5_1111_56790.

II. Początki i organizacja Katedry Historii Sztuki Nowożytnej

W końcu lat 80. XIX w. zrodził się pomysł powołania we Lwowie katedry historii sztuki. Był on zgodny z panującą w monarchii austro-węgierskiej tendencją do organizowania niezależnych katedr tej dziedziny nauki jako elementu niezbędnego w strukturze uczelni uniwersyteckiej (Dilly 1979: 33–35). Takie katedry powstawały przeważnie na wydziałach filozoficznych.

Lwów w t ym wypadku nie był wyjątkiem. W listopadzie 1889 r. profesorowie Uniwersytetu Lwowskiego filolog klasyczny Ludwik Ćwikliński (1853–1942)11 i historyk Tadeusz Wojciechowski zaproponowali Władysławowi Łozińskiemu objęcie katedry (Majkowska 1974: 134). Łoziński, pisarz i publicysta, organizator życia naukowego we Lwowie, wiceprzewodniczący Towarzystwa Historycznego we Lwowie i przewodniczący Grona c.k. Konserwatorów Galicji Wschodniej zajmował wyjątkową pozycję w kształtowaniu lwowskiej historii sztuki12. Sam, odmawiając wówczas objęcia tego stanowiska, zasugerował przebywającemu w Monachium młodemu germaniście i historykowi literatury Janowi Bołoz Antoniewiczowi zgłoszenie na nie swojej kandydatury (Majkowska 1974: 134). Antoniewicz natomiast starał się przekonać Łozińskiego, żeby wycofał swoją odmowę; sam nie przyjął propozycji, uzasadniając to swoją dotychczasową działalnością w innych dziedzinach nauki, w t ym czasie bowiem udzielał się na polu historii literatury niemieckiej i angielskiej oraz historii estetyki. Uważał także, że z tego powodu zgłoszenie jego kandydatury mogłoby się spotkać ze zdziwieniem lub nawet z podejrzliwością na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego13.

Dalsza dyskusja o z ałożeniu we Lwowie uniwersyteckiej historii sztuki była przedmiotem obrad na II Zjeździe Polskich Historyków we Lwowie w lipcu 1890 r., a referat „Jakie mogłyby być środki zwiększenia liczby pracowników dla zadań historii sztuki w k raju, a tem samem obudzenia żywszego interesu dla zajęć Komisji akademickiej?” Władysława Łuszczkiewicza – kierownika Komisji Historii Sztuki Akademii Umiejętności w K rakowie – stał się podstawą instytucjonalizacji lwowskiej historii sztuki. Na podstawie wniosków Łuszczkiewicza możemy stwierdzić, że powstanie uniwersyteckiej katedry historii sztuki we Lwowie było ściśle związane z otwarciem

11 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2019, AUWR_UA_000_26_0_5_2019_62802

12 Władysław Łoziński był autorem licznych publikacji ukazujących się na łamach „Kwartalnika Historycznego” i „Sprawozdań Historii Sztuki” oraz dwóch książek: Złotnictwo lwowskie w dawnych wiekach (1889) i Sztuka Lwowska w XVI i XVII wieku (1898). Jego prace, jak pisze A. Małkiewicz, oparte na solidnych kwerendach historycznych pozbawione były jednak typowego warsztatu naukowego historii sztuki. Łoziński uważał bowiem, że sztuka jest jedynie jednym z elementów historii kultury i nie dostrzegał jej odrębności. Program badań archiwalnych Łozińskiego kontynuowali z powodzeniem Franciszek Jaworski, Aleksander Czołowski, a w zakresie zbierania materiałów do dziejów sztuki lwowskiej już w okresie międzywojennym Tadeusz Mańkowski, Zbigniew Hornung, Czesław Thulie, ks. Władysław Żyła (Małkiewicz 2001).

13 BJ, rps 10046 III, k. 42–44.

lwowskiej filii Komisji Historii Sztuki AU. Zjazd historyków jednomyślnie uznał Komisję Historii Sztuki za „ciało naukowe” i większością głosów przyjął „potrzebę utworzenia filii komisji akademickiej we Lwowie, stojącej w ścisłym związku z swą matką w K rakowie i uważającej jej »Sprawozdania« za organ wspólny” (Pamiętnik 1891: 87).

Usamodzielnienie lwowskiego środowiska nastąpiło wraz z u konstytuowaniem się na wniosek Łuszczkiewicza w 1891 r. lwowskiego oddziału Komisji Historii Sztuki AU14

Przewodniczącym został W. Łoziński jako czynny członek AU we Lwowie, a w 1892 r. lwowska filia odbyła pierwsze posiedzenie.

Kwestia katedry wywołała żywą dyskusję, w k tórej zabierali głos lwowski architekt Julian Zachariewicz (1837–1898), wspomniany wcześniej Ludwik Ćwikliński i krakowski historyk sztuki Marian Sokołowski (1839–1911).

Łuszczkiewicz uzasadniał potrzebę powołania katedry jako miejsca kształtowania kadr czy profesjonalistów do działań na polu kultury oraz historii sztuki „dopóki nie będzie wykładów tudzież seminariów uniwersyteckich, które by prowadziły uczniów w nauce historii sztuki, będziemy mieli zawsze tylko dyletantyzm” (Pamiętnik 1891: 88).

Marian Sokołowski, który w t ym czasie kierował Katedrę Historii Sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim (UJ), dowodził natomiast ważności prowadzenia seminariów z historii sztuki na obu uczelniach. Jego zdaniem ćwiczenia, które dotychczas odbywały się w K rakowie, były raczej dowolne i polegały „jedynie na zapale profesora, jeśli ten potrafi wzbudzić u ucznia interes dla sztuki; ten interes trwa jednak krótko, przerywa się i nie wydaje żadnych istotnie fachowych rezultatów”. Natomiast seminarium mogłoby kształcić „słuchacza obowiązkowo, systematycznie i metodycznie” (Pamiętnik 1891: 90).

Na tym samym zjeździe Ludwik Ćwikliński zadał pytanie, kto mógłby objąć katedrę we Lwowie? Uważał, że „trudność leży w tem, że przez długi czas nie było żadnej katedry uniwersyteckiej, która by przygotowała młode siły; krakowska istnieje dopiero od niedawna” (Pamiętnik 1891: 90). Z jego słów wynika, że kandydatura Bołoz Antoniewicza jeszcze nie była uwzględniana, chociaż był on obecny na zjeździe. Wynikało to być może z faktu, że Bołoz Antoniewicz nie był z w ykształcenia historykiem sztuki, lecz filologiem germańskim i nie był znany w środowisku lwowskim (Bryl 2011: 12).

W rezultacie zgromadzeni na zjeździe wyrazili

potrzebę zaprowadzenia stałej katedry historii sztuki przy Uniwersytecie Lwowskim i katedry dziejów architektury przy Szkole Politechnicznej (o co zabiegał [Julian] Zachariewicz) oraz potrzebę, żeby kandydaci na profesorów gimnazjalnych wykazali przy egzaminach pewien zasób wiadomości z dziedziny sztuki. (Pamiętnik 1891: 91)

14 ZNiO, rps sygn. 14401, k. 111–113.

Rafał Eysymontt, Roksolana Holovata

Właśnie na tę decyzję zjazdu powoływano się w liście do Ministerstwa Wyznań i Oświaty w Wiedniu15 w sprawie założenia katedry16.

Niejednokrotnie sprawa obsadzenia katedry historii sztuki była poruszana w korespondencji Łozińskiego i A ntoniewicza. Z listów tych dowiadujemy się, że kwestię powołania katedry podjęto na komisji budżetowej Rady Państwa w czerwcu 1891 r.; wynika z nich też, że ze strony Wydziału Filozoficznego sprawą tą nadal zajmowali się Ćwikliński i Wojciechowski, rzadko powiadamiając Antoniewicza o postępach. W jednym z listów z g rudnia 1891 r. Antoniewicz prosił nawet Łozińskiego, by ten dowiedział się prywatnie u Wojciechowskiego „czy sprawa mej katedry postępuje, czy się cofa”17.

Ostatecznie lwowska Katedra Historii Sztuki powstała w 1893 r., a jej kierownictwo objął w k wietniu Jan Bołoz Antoniewicz, tytułowany profesorem nadzwyczajnym nowszej historii sztuki18. Nadanie tej katedrze nazwy Katedra Historii Sztuki Nowożytnej wiązało się z badaniami prowadzonymi przez lokalne środowisko artystyczne. Miało również związek z zainteresowaniami badawczymi Łozińskiego, pierwszego kandydata na jej kierownika (Piwocki 1967: 117–125).

Od roku 1898 działał przy tej Katedrze Zakład Historii Sztuki Nowożytnej, który w 1910 r. dysponował zbiorem ponad 9000 fotografii, 1142 diapozytywów, 12 odlewów i 27 obrazów19. Zakład zajmował trzy sale na drugim piętrze w g machu głównym uniwersytetu przy ul. św. Mikołaja (obecnie ul. M. Hruszewskiego).

W 1919 r. Bołoz Antoniewicz podsumował dotychczasowe swoje działania w piśmie do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP):

[…] stworzyłem tu skromnymi środkami „Zakład historii sztuki nowożytnej” liczący przeszło czternaście tysięcy dzieł i okazów i to w dwóch działach co najmniej, t.j. dziale sztuki włoskiego odrodzenia i – głównie dzięki darowi p. prof. Tadeusza Wojciechowskiego oraz zapisowi śp. Wł. Łozińskiego – w dziale polskiej sztuki średniowiecznej dość zupełny; zdołałem pokonać mnogie trudności, na jakie każda nauka przedtem w tym Uniwersytecie nie reprezentowana, a planem szkoły średniej nie objęta z konieczności napotyka; a choć z tego powodu musiałem nieraz z katedry Uniwersytetu podawać wiadomości jak najbardziej rudymentarne, było mem najusilniejszym pragnieniem, wprost koniecznością wewnętrzną, wyłożyć materiał naukowy tej wiedzy nie tylko w obiektywnem oświetleniu stanu badań, ale przedstawić go poniekąd przeduchowiony jako wynik osobistego mego stosunku do jego przedmiotu i tak wprowadzić słuchaczy w zasadnicze zagadnienie istoty twórczości artystycznej; wreszcie, co najważniejsze, dane mi było z pośród koła słuchaczy z biegiem lat pokaźnie rosnącego pozyskać dla tej nauki szereg zapalonych pracowników

15 Szkic listu z 22 grudnia 1891 r. zawiera uzasadnienie potrzeby otwarcia katedry historii sztuki na Uniwersytecie Lwowskim oraz życiorys i wybrane prace J. Bołoz Antoniewicza.

16 DALO, z. 26, op. 5, spr. 25, k. 1 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_25_49162&view=single&p=3

17 BJ, rps 10046 III, k. 77.

18 DALO, z. 26, op. 5, spr. 25, k. 15, AUWR_UA_000_26_0_5_25_49162&view=single&p=17.

19 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1527, k. 102, AUWR_UA_000_26_0_5_1527_56732&view=single&p=101

oraz wykształcić z pośród nich kilku badaczy zajmujących dziś wybitne stanowisko w świecie naukowym20

W 1919 r. powołano II katedrę, którą prowadził Władysław Podlacha, uczeń Bołoz Antoniewicza. Przy katedrze tej funkcjonował Zakład Historii Sztuki Polskiej i Wschodnioeuropejskiej. Po śmierci Bołoz Antoniewicza w 1922 r. I K atedra Historii Sztuki Nowożytnej nie była obsadzona do 1926 r., kiedy objął ją Władysław Kozicki, także uczeń Antoniewicza. Do 1933 r. na Wydziale Humanistycznym UJK działały dwie katedry historii sztuki nowożytnej – I i I I. Obie miały własne biblioteki oraz kolekcje zbiorów ikonograficznych. We wrześniu 1933 r. dekretem MWRiOP pierwsza katedra została zamknięta, a Kozickiego przeniesiono w stan spoczynku 21 . Na początku października 1933 r. na specjalnym posiedzeniu Komisji Historii

Sztuki na Wydziale Humanistycznym UJK zdecydowano się na połączenie Zakładu

Historii Sztuki Nowożytnej z Zakładem Historii Sztuki Polskiej i Wschodnioeuropejskiej, a opiekę nad zbiorami obu jednostek powierzono Władysławowi Podlasze22

III. Charakterystyka lwowskiego środowiska badawczego historii sztuki

Środowisko lwowskie już od samego początku włączyło się w badania sztuki europejskiej. Szczególnie ważne były tu nawiązane już za czasów Bołoz Antoniewicza kontakty z badaczami niemieckimi. Antoniewicz studiował w K rakowie i Monachium, a jeden semestr od 15 listopada 1880 do 30 k wietnia 1881 r. we Wrocławiu (Bryl 2011: 8), z kolei Władysław Podlacha brał udział w seminariach historii sztuki w Berlinie (m.in. w seminarium niemieckiego historyka sztuki Augusta Schmarsowa). Szerokie zainteresowania sztuką obcą, zwłaszcza włoskim renesansem, przejawiało się głównie w pracach badaczy okresu międzywojennego, m.in. Karoliny Lanckorońskiej. Fascynacja sztuką włoską nie była jednak jedyną. Zainteresowania sztuką ruską Podlachy sprawiły, że utworzony specjalnie dla niego zakład przy II Katedrze Historii Sztuki Nowożytnej otrzymał nazwę Zakład Historii Sztuki Polskiej i Wschodnioeuropejskiej.

Metodologia ukształtowana w szkole lwowskiej opierała się często na głębokiej znajomości innych dziedzin nauki: prawa, filologii romańskiej i niemieckiej u Jana Bołoz Antoniewicza23, filozofii i filologii u Wojciecha Dzieduszyckiego (1848–1909)24, historii

20 DALO, z. 26, op. 5, spr. 25, k. 152 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_25_49162&view=single&p=159

21 DALO, z. 26, op. 5, spr. 885, k. 97 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_885_56836&view=single&p=105

22 DALO, z. 26, op. 5, spr. 885, k. 82, AUWR_UA_000_26_0_5_885_56836&view=single&p=89

23 Jak zauważył K. Piwocki, przeświadczenie o znaczeniu dla utworu literackiego jego formy i niesionej przez nią informacji o wiedzy tworzącego go autora i podobnie oczywiste dziś przeświadczenie o roli formy w ocenie dzieła sztuki wyrażone zostało w rozprawie J. Bołoz Antoniewicza Historia, filozofia i historia sztuki („Eos” 1896, 3, s. 129–161). Zob. Piwocki (1967: 119).

24 DALO, z. 26, op. 5, spr. 570, AUWR_UA_000_26_0_5_570_52188

i filozofii u Władysława Podlachy, a także miłości do teatru i literatury u Władysława Kozickiego. Jednak już Antoniewicz zauważał pewną niezależność dzieła sztuki od jego społecznych i historycznych korzeni, a co za tym idzie autonomiczność dzieła sztuki jako przekazu artystycznego. Tu niezwykle znamienny jest przytoczony przez Ksawerego Piwockiego fragment pracy Bołoz Antoniewicza: „Dzieło sztuki […] jest dojrzałym owocem, odpadającym od drzewa życia i posiadającym swe dalsze własne już dzieje, niezależne od współczesnych uwarunkowań czasu jego powstania” (cyt. za: Piwocki 1967: 119).

Antoniewicz zaliczał zresztą historię sztuki do nauk filologicznych, a swoją teorię opierał również mocno na teorii filologii Augusta Böckha, teorii psychologii Wilhelma Wundta i teorii kultury Wilhelma Diltheya z jego koncepcją „rozumienia” (Piwocki 1967: 119; Małkiewicz 2001: 102). Dla niektórych z ojców założycieli lwowskiej historii sztuki podstawowymi tematami pozostawały zawsze zagadnienia historyczno-estetyczne (np. dla Wojciecha Dzieduszyckiego, który w 1896 r. objął Katedrę Filozofii i Estetyki na Uniwersytecie Lwowskim)25. Z tego być może wynikał fakt, że lwowska historia sztuki często podejmowała podstawowe pytania badawcze i doskonaliła teoretyczną aparaturę badawczą. Z d rugiej strony, to tu właśnie w roku 1904 Antoniewicz miał napisać zdanie, być może najważniejsze dla każdego historyka sztuki do dziś: „Dokumentem pierwszym i poniekąd jedynym jest i pozostanie zawsze samo dzieło sztuki” (cyt. za: Piwocki 1967: 120). To przekonanie sprawiało, że dla niego dzieło było warte uwagi niezależnie od epoki, w k tórej powstało. Sam dzielił swoje zainteresowanie pomiędzy sztukę odrodzenia (prace o Leonardzie da Vinci) i sztukę niemal i zupełnie mu współczesną (Artur Grottger, Ferdinand Hodler, kubizm)26. Być może zresztą to właśnie pojawiające się w tym czasie w sztuce współczesnej egzemplifikacje „czystej formy” stały się powodem jego fenomenologicznego i formalnego, niezależnego od treści i kontekstów historycznych spojrzenia na dzieło sztuki. O t ym, że metoda ta nie wykluczała innych sposobów badania sztuki, świadczy dorobek innego ucznia Antoniewicza – profesora odrodzonej w 1917 r. uczelni warszawskiej – Zygmunta Batowskiego (1876–1944)27. Jego działalność naukowa opierała się na tradycyjnych szczegółowych badaniach archiwalnych i bibliotecznych. Wspomnieć też należy skuteczność oddziaływania Antoniewicza na inne środowiska. Jednym z dowodów jest działalność kolejnego jego ucznia – ks. W ładysława Żyły (1877–1925)28. Prowadził on Katedrę Sztuki Kościelnej na Wydziale Teologicznym UJK

25 O dokonaniach Wojciecha Dzieduszyckiego w zakresie filozofii pisze Anna Brożek w niniejszym tomie.

26 Uwagę na ten fakt zwrócił Adam Małkiewicz. Zob. Małkiewicz 2001: 95.

27 Zygmunt Batowski – brat znanego lwowskiego artysty malarza Stanisława Kaczora Batowskiego. Był pierwszym doktoryzowanym historykiem sztuki na uniwersytecie Franciszka Józefa – tytuł doktora filozofii uzyskał w 1900 r. Zob. Z Uniwersytetu, „Kurier Lwowski” 1900, 203.

28 DALO, z. 26, op. 5, spr. 669, AUWR_UA_000_26_0_5_669_49463.

Rafał Eysymontt, Roksolana Holovata

w latach 1919–1925 (Siwek, Kałużny 2016: 151–161; Małkiewicz 2001: 99)29. Katedra ta została „uzwyczajniona” z uwzględnieniem archeologii chrześcijańskiej i była otwarta nie tylko dla studentów teologii, ale „również dla studentów świeckich” (Kronika UJK: 1924/25).

Innym przykładem wpływu uniwersyteckiej dyscypliny na środowisko kulturalne Lwowa może być działalność prawnika z w ykształcenia Tadeusza Mańkowskiego (1878–1956), specjalizującego się w sztuce Lwowa i Rusi Czerwonej, przejawiającego zainteresowania zjawiskiem wielokulturowości w sztuce ziem polskich, mecenatem Jana III Sobieskiego i Stanisława Augusta Poniatowskiego, a także rzemiosłem artystycznym (Tatarkiewicz 1956: 517–519; Gębarowicz 1967: 31–34; Małkiewicz 2001: 99).

Kontynuatorem metody Jana Bołoz Antoniewicza był Władysław Podlacha, który w z nacznym stopniu poświęcił się teorii naukowego opisu dzieła sztuki. Podlacha, podobnie jak jego nauczyciel, budował szerokie podstawy swojej metody badawczej. Jako absolwent lwowskiej historii sztuki pozostawał pod wpływem wykładów z psychologii oraz filozofii prowadzonych m.in. przez Kazimierza Twardowskiego (1866–1938)30. Publikowane już po wojnie na Uniwersytecie Wrocławskim (UWr) rozprawy Podlachy, dotyczące m.in. szwajcarskiego historyka sztuki Heinricha Wölfflina, dowodzą jego dążenia do fenomenologicznego opisu struktury dzieła sztuki, wykraczającego poza analizę faktów i ikonografii (zob. Piwocki 1967: 123).

Inny pogląd na badania historii sztuki niż Bołoz Antoniewicz miał kolejny jego uczeń – Mieczysław Gębarowicz. Jak pisze Maciej Matwijów, Gębarowicz widział badanie nad sztuką „w ścisłym powiązaniu z procesami historycznymi i w ykorzystaniem źródeł pisanych, z dostrzeganiem wartości ikonograficznych dzieła sztuki, a nie wyłącznie wartości artystyczno-duchowych” (Matwijów 2013: 27).

Jednak to sztuka włoskiego odrodzenia stała się główną specjalizacją środowiska lwowskiego w pracach W. Kozickiego, K. Lanckorońskiej i działającej poza uczelnią Heleny Goldfinger-Schorr (1881–?), autorki pracy o projektach fasady florenckiego kościoła San Lorenzo. Renesans i barok był głównym obiektem zainteresowań Zbigniewa Hornunga (1903–1981)31 i Antoniny Better (1901–?). Te specjalizacje nie wyłączały jednak, podobnie jak u realizującego szeroką chronologicznie gamę zainteresowań Antoniewicza, następnych pokoleń badaczy z podejmowania tematów z innych okresów sztuki. Wymienić tu można prace m.in. Władysława Podlachy o malarstwie i miniatorstwie średniowiecznym, Mieczysława Gębarowicza o architekturze średniowiecznej, a także Władysława Terleckiego (1891–1958)32 o średniowiecznym miniatorstwie, Władysława Kozickiego

29 Por. artykuł Marka Miławickiego dotyczący historii teologii w niniejszym tomie.

30 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1860, AUWR_UA_000_26_0_5_1860_56655 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1861, AUWR_UA_000_26_0_5_1861_56654.

31 DALO, z. 26, op. 5, spr. 472, AUWR_UA_000_26_0_5_472_51605

32 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1872, AUWR_UA_000_26_0_5_1872_56651.

o rzeźbiarzu Edwardzie Wittigu i portreciście Henryku Rodakowskim, a także Olgi Reichenstein-Mehler (1904–?) o drzeworycie polskim XIX w., Heleny Blum (1904–1989)

o Edwardzie Wittigu czy Aleksandry Majerskiej (1896–1950)33 o impresjonizmie polskim. Wyżej wspominani historycy sztuki byli aktywni także poza uniwersytetem. Działali – od 1921 r. w Towarzystwie Naukowym (TN) we Lwowie w Sekcji Historii Sztuki i Kultury, do której weszli wszyscy członkowie lwowskiej filii Komisji Historii Sztuki AU (Sprawozdania TN 1921: 182).

Tak wspominał to uczeń Antoniewicza – Kazimierz Michałowski przed uroczystą promocją doktorską: „Zgodnie z panującym w lwowskim środowisku naukowym zwyczajem, dostąpiłem zaszczytu przedstawienia osobiście na posiedzeniu Lwowskiego Towarzystwa Naukowego fragmentu mojej doktorskiej dysertacji” (Michałowski 1986: 58).

Na posiedzeniach sekcji wygłaszali referaty z zakresu historii sztuki profesorowie oraz absolwenci Katedry Historii Sztuki na UJK: Władysław Podlacha, Władysław Kozicki, Adam Better, Zbigniew Hornung, Mieczysław Gębarowicz, Aleksandra Majerska, Józef Piotrowski (1873–1939), Karolina Lanckorońska, Jerzy Güttler (1904–1952)34 i i nni. Część referatów była wydawana w nowo powstałych „Pracach Sekcji Historii Sztuki i Kultury Towarzystwa Naukowego we Lwowie” (1924–1935). W 1935 r. sekcja podjęła uchwałę, aby „powołać do życia nowe wydawnictwo »Monografie z d ziejów sztuki nowszej«” , której redaktorem został Podlacha. Pierwszy zeszyt tego wydawnictwa zawiera pracę Lanckorońskiej Dekoracja kościoła Il Gesù na tle rozwoju baroku w R zymie (Sprawozdania TN 1935: 242).

Lwowskie środowiska historyków sztuki wyróżniało się ponadlokalnymi zainteresowaniami, co pozwoliło mu zaistnieć na arenie międzynarodowej. Wyrazem jego europejskich aspiracji było chociażby publikowanie artykułów w językach obcych (np. Karolina Lanckorońska) w czasopiśmie „Dawna Sztuka”35 (oprócz krakowianina Stanisława Gąsiorowskiego czasopismo redagowali dwaj przedstawicieli środowiska lwowskiego: Tadeusz Mańkowski i Mieczysław Gębarowicz). Uczeń Edmunda Bulandy (1882–1959)36 i Władysława Podlachy – Iwan Starczuk (ukr. Iвaн Cтapчук, w DALO jako Jan Starczuk) (1894–1950)37 publikował swoje artykuły po francusku i po angielsku m.in. w czasopiśmie „Eos” wydawanym przez Polskie Towarzystwo Filologiczne we Lwowie, co pomagało

33 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1158, AUWR_UA_000_26_0_5_1158_56778. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 524, AUWR_UA_001_P_119_0_1_524_66511.

34 DALO, z. 26, op. 5, spr. 537, AUWR_UA_000_26_0_5_537_52196.

35 Maciej Matwijów podaje szczegółową analizę dyskusji toczącej się wokół założenia czasopisma „Dawna Sztuka” (Matwijów 2013: 110–119). Historię czasopisma i analizę jego zawartości opisuje Aleksandra Lubczyńska w artykule „Dawna Sztuka” (1938–1939) – lwowskie czasopismo w służbie archeologii i historii sztuki, „Rocznik Historii Prasy Polskiej” 2020, 23 (1), s. 85–97.

36 DALO, z. 26, op. 5, spr. 174, AUWR_UA_000_26_0_5_174_51671

37 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1802, AUWR_UA_000_26_0_5_1802_56674.

Eysymontt, Roksolana Holovata

mu uzyskać recenzje swoich prac nie tylko wśród historyków sztuki i archeologów europejskich, lecz też amerykańskich (Купчинський 1998: 557–560).

IV. Działalność konserwatorska lwowskich historyków sztuki

Wiek XIX był czasem krystalizowania się pojęć w dziedzinie ochrony dziedzictwa kulturowego. Zainteresowanie w całej Europie zabytkami przeszłości wywodziło się z różnorodnych środowisk. Przedstawiciele ówczesnych elit – arystokracji, szlachty, burżuazji, nie mając wykształcenia w dziedzinie sztuki, realizowali w różnoraki sposób swoją fascynację przeszłością. Wśród zainteresowanych sztuką przedstawicieli ośrodków uniwersyteckich byli specjaliści innych dziedzinach nauki – historii, archeologii, filologii, filozofii.

Zmiana nastąpiła pod koniec XIX w. wraz z powstaniem katedr historii sztuki oraz wprowadzeniem wykładów z h istorii architektury w szkołach technicznych czy politechnikach. W przypadku Lwowa z początkiem XX w. nowe pokolenie historyków sztuki i architektów pojawiło się w organizacjach zajmujących się opieką nad zabytkami. Zarówno Władysław Łoziński, jak i Jan Bołoz Antoniewicz należeli do tego pokolenia historyków sztuki, którzy nie mając naukowego zaplecza uniwersyteckiego z historii sztuki, lecz dysponując bardzo szeroką wiedzą, zajmowali się pracą badawczą, w tym także w zakresie ochrony zabytków i konserwatorstwa. W roku 1887 Łoziński został powołany przez Zentral-Kommission zur Erforschung und Erhaltung der Kunst und Historischen Denkmale na stanowisko konserwatora miasta Lwowa oraz lwowskiego powiatu 38. Już w 1889 r. konserwatorzy galicyjscy utworzyli dwa stowarzyszenia ochrony zabytków: Grono c.k. Konserwatorów Galicji Zachodniej oraz Grono c.k. Konserwatorów Galicji Wschodniej (por. Саламаха 2015), którego prezesem został Władysław Łoziński. Zaczęło ono wydawać czasopismo „Teka Konserwatorska. Rocznik koła c.k. Konserwatorów Starożytnych Pomników Galicji Wschodniej”. Antoniewicz w latach 1894–1904, jednocześnie z prowadzeniem Katedry Historii Sztuki i prezesurą w lwowskim TPSP w latach 1900–1903, pełnił obowiązki konserwatora z zakresem działania na powiaty: Brody, Brzeżany, Buczacz, Czortków, Husiatyn, Podhajce, Przemyślany, Skałat, Tarnopol, Trembowla, Zbaraż i Złoczów, a po odejściu Łozińskiego także konserwatora dla Lwowa i okolicy. W 1906 r. został odznaczony Orderem Żelaznej Korony III klasy za zasługi w konserwatorstwie (Hahn 1912: 511). Związek lwowskiej Katedry Historii Sztuki z działalnością konserwatorską jest niezaprzeczalny. Jednym z argumentów za powołaniem tej katedry była właśnie konieczność wykształcenia teologów, często potem księży w zakresie znajomości sztuki39. Uczestnicy

38 ZNiO, rps sygn. 14401, 158–159.

39 DALO, z. 26, op. 5, spr. 25, k. 2 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_25_49162&view=single&p=5.

Rafał Eysymontt, Roksolana Holovata

ćwiczeń i członkowie seminarium Antoniewicza odbywali z nim wycieczki po Lwowie i okolicy „celem badania i interpretacji zabytków sztuki” (Hahn 1912: 512).

Antoniewicz miał stałe kontakty z wiedeńskim środowiskiem konserwatorskim. Przykładem może być jego wyjazd w 1908 r. do Wiednia, podczas którego oprócz prowadzenia wykładów o nowożytnej sztuce polskiej omawiał też z h istorykiem sztuki i generalnym konserwatorem Maxem Dvořákiem (1874–1921) prace konserwatorskie prowadzone w tym czasie na Wawelu40.

W sprawy konserwatorskie zaangażowani byli także uczniowie Antoniewicza.

Józef Piotrowski41 był referentem na posiedzeniach Grona, a od 1914 do 1917 r. pracownikiem Zentral-Kommission w Wiedniu. Mieczysław Treter42 (1883–1943)43 od jesieni 1915 r. brał czynny udział w „pracy zabytkowej” w Rosji jako korespondent i delegat Petersburskiego Koła Warszawskiego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, następnie jako delegat i korespondent podobnej organizacji do spraw zabytków w Moskwie. W 1917 r. został sekretarzem Zarządu Polskiego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości i Sekcji Informacyjnej dla Komisji Likwidacyjnej do Spraw Królestwa Polskiego w Petersburgu. Po powrocie do Lwowa w 1918 r. był członkiem krajowego Grona Konserwatorów Galicji Wschodniej. Podlacha 17 stycznia 1917 r. został mianowany członkiem krajowego Grona Konserwatorów na okres sześcioletni (1917–1922), w k tórym objął funkcję redaktora „Teki Konserwatorskiej” i „ Sprawozdań Grona Konserwatorów Galicji Wschodniej”. Z ramienia tego stowarzyszenia od 1918 r. przystąpiono według planu Podlachy do inwentaryzacji zabytków sztuki44.

Lwowska Katedra Historii Sztuki wykształciła również dwóch międzywojennych konserwatorów zabytków we Lwowie – wspomnianych wcześniej Józefa Piotrowskiego oraz Zbigniewa Hornunga (ucznia i d ługoletniego asystenta Władysława Podlachy). W 1920 r. Piotrowskiego mianowano na stanowisko okręgowego konserwatora zabytków

40 DALO, z. 26, op. 5, spr. 25, k. 53, AUWR_UA_000_26_0_5_25_49162&view=single&p=57

41 J. Piotrowski od 1907 r. pisywał do „Teki Konserwatorskiej”.

42 Mieczysław Treter w 1910 r. obronił doktorat z historii sztuki na podstawie rozprawy „Franciszek Tepa, jego życie i twórczość” napisanej pod kierunkiem Antoniewicza. W roku 1918 Treter wrócił do Lwowa, gdzie został kustoszem i kierownikiem Muzeum Lubomirskich; obowiązki te pełnił do 1 lutego 1922 r W marcu 1920 r. na podstawie uchwały Wydziału Architektury i decyzji MWRiOP z 9 kwietnia 1920 r. powierzono mu docenturę, czyli zastępcze prowadzenie wykładów z „Dziejów sztuk plastycznych” na Politechnice Lwowskiej, gdzie wykładał do lutego 1922 r., tj. do chwili przeniesienia się do Warszawy. W listopadzie 1924 r. Treter zwrócił się do Wydziału Humanistycznego UJK o nadanie mu venia docendi z historii sztuki nowszej i teorii sztuk plastycznych. 28 marca 1925 r. nadano mu tytuł docenta w tej dziedzinie i zaproszono do wygłoszenia wykładu „Pierwiastki ekspresyjne w sztuce Tintoretta”. Zapowiadanych w roku akademickim 1925/26 wykładów na UJK nie rozpoczął, uzasadniając to zbyt wysokimi kosztami podróży z Warszawy do Lwowa.

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1898, k. 2, 4–10, AUWR_UA_000_26_0_5_1898_56648&view=single&p=3.

43 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1898, AUWR_UA_000_26_0_5_1898_56648

44 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1527, k. 62, AUWR_UA_000_26_0_5_1527_56732&view=single&p=62.

trzech województw: lwowskiego, stanisławowskiego i t arnopolskiego (pełnił obowiązki do 1929 r.), a Hornung pełnił obowiązki konserwatora tegoż okręgu w latach 1930–1939.

Profesorowie UJK Podlacha i Kozicki byli czynnymi członkami Komisji Konserwatorskiej przy Urzędzie Wojewódzkim we Lwowie. W 1922 r. Podlacha w referacie dotyczącym dopuszczenia Kozickiego do kolokwium habilitacyjnego zwrócił szczególną uwagę na jego działalność konserwatorską45

Kozicki od 1901 r. angażował się w d ziałalność Grona c.k. Konserwatorów Galicji Wschodniej we Lwowie, był redaktorem (1902–1910) ich wydawnictwa „Sprawozdania”. Po rozwiązaniu Grona w 1922 r. został wybrany na członka utworzonej w 1925 r. Komisji Konserwatorskiej przy Wojewódzkim Urzędzie Konserwatorskim we Lwowie. Na wniosek Grona jeszcze przed I wojną światową pracował nad projektem Krajowej Ustawy Konserwatorskiej, „która miała stać się podstawą dalszego stosunku Grona do Wydziału Krajowego i Rządu austriackiego”46. Sprawą istotną był tu status autonomiczny galicyjskich konserwatorów. To doświadczenie Kozickiego mogło też mieć wpływ na decyzje konserwatora Piotrowskiego o w ykorzystaniu jego opinii na temat projektu nowej polskiej ustawy konserwatorskiej z 1925 r.47 W roku 1934 na specjalnym posiedzeniu Sekcji Historii Sztuki i Kultury Towarzystwa Naukowego Leon Piniński (1857–1938)48 (profesor prawa rzymskiego, mecenas i kolekcjoner sztuki) omawiał szczegóły prac konserwatorskich w kościele oo. Jezuitów we Lwowie49. W dyskusji zabierali głos Hornung i Gębarowicz (Sprawozdania TN 1934: 2–3). W t ym czasie wszyscy trzej wymienieni wyżej byli członkami komisji konserwatorskiej przy urzędzie konserwatorskim.

Warto w t ym miejscu ustosunkować się do pojawiającego się w literaturze rozróżnienia lwowskiej i k rakowskiej szkoły historii sztuki. Jak zauważa Adam Małkiewicz, we Lwowie widoczny był odróżniający ją zasadniczo od szkoły krakowskiej rozdział akademickiej historii sztuki od działań praktycznych związanych na przykład z konserwatorstwem. Małkiewicz pisze:

Konserwatorstwo długo było we Lwowie domeną starożytników i wykształconych dyletantów, a autorytetem w tym zakresie był Łoziński. Dopiero w latach 30. XX w. posady w urzędach konserwatorskich i w muzeach zaczęli obejmować uczniowie Władysława Podlachy. (Małkiewicz 2001: 103)

Taka charakterystyka szkoły lwowskiej jest jednak nie do końca prawdziwa. Należy bowiem podkreślić poparty recenzjami dorobku naukowego profesorów lwowskich

45 DALO, z. 26, op. 5, spr. 885, k. 9–9a. AUWR_UA_000_26_0_5_885_56836&view=single&p=11

46 DALO, z. 26, op. 5, spr. 885, k. 9, AUWR_UA_000_26_0_5_885_56836&view=single&p=11.

47 BNANU, rps, z. 26, spr. 59, k. 148–167.

48 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1515, AUWR_UA_000_26_0_5_1515_64926.

49 T. Mańkowski scharakteryzował L. Pinińskiego jako przedstawiciela pierwszego pokolenia „historyków sztuki, którzy z amatorów stawali się fachowcami” (Mańkowski 1942: 26).

ich udział najpierw w G ronie c.k. Konserwatorów Galicji Wschodniej, a od 1925 r. w pracach Komisji Konserwatorskiej. Lwowska Katedra Historii Sztuki była miejscem, z k tórego wywodzili się wykształceni historycy sztuki – zawodowi konserwatorzy. Zmiana ta, pojawienie się w sferze zabytkoznawstwa historyków sztuki, nastąpiła przede wszystkim w wyniku utworzenia Katedry Historii Sztuki na UL.

V. Sylwetki uczonych

Jan Bołoz Antoniewicz

Katedra Historii Sztuki Nowożytnej I (Zakład Historii Sztuki Nowożytnej)

Il. 1. Odpis świadectwa urodzenia i chrztu

Jana Bołoz Antoniewicza (data sporządzenia aktu: 1922)

Jan Bołoz Antoniewicz urodził się 13 maja

1858 r. w Skomorochach koło Buczacza w ormiańskiej rodzinie szlacheckiej. Uczył się kolejno w bernardyńskich gimnazjach w Merano, Bolzano i K rakowie. W 1876 r. podjął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie jednocześnie odbywał najpierw studia w zakresie prawa, później literatury i h istorii sztuki. Po uzyskaniu absolutorium z prawa w 1880 r. zdecydował się na kontynuowanie nauki w zupełnie innej dziedzinie – filozofii i l iteraturze. W t ym samym roku uzyskał tytuł doktora filozofii na podstawie rozprawy z zakresu literatury poświęconej twórczości Friedricha Schillera „Über die Entstehung des Schillerschen Demetrius”. W k wietniu i maju 1880 r. uczestniczył we Wrocławiu w seminarium germanisty Karla Weinholda i w ykładach Alvina Schultza z historii architektury 50. W latach 1880–1881 studiował w Monachium przez trzy semestry germanistykę i romanistykę u Konrada Hoffmanna i Michaela Bernaysa (Bryl 2011: 8). Po przerwie w nauce spowodowanej sprawami rodzinnymi – ciężką chorobą i śmiercią ojca, od semestru zimowego 1883/84 kontynuował

50 Antoniewicz studiował we Wrocławiu tylko jeden semestr – od 15 listopada 1880 r. do 30 kwietnia 1881 r. (Bryl 2011: 8).

sztuki na Uniwersytecie Lwowskim

studia w Monachium51. W 1885 r. opublikował pracę, która stanowiła wstęp do jego działalności naukowej w dziedzinie historii sztuki i dotyczyła ikonografii rzeźbionej szkatułki z kości słoniowej ze skarbca wawelskiego. W 1888 r. podjął współpracę z lwowskim „Kwartalnikiem Historycznym”. W latach 1889–1891 odbył podróże do Włoch, Siedmiogrodu i Bukowiny, aby zebrać materiały do historii bizantyjskiego malarstwa ściennego XII–XVII w. Od roku 1891 Antoniewicz był przewodniczącym w radzie powiatowej w Buczaczu oraz wiceprezesem Towarzystwa Czerwonego Krzyża, Towarzystwa Pedagogicznego i prezesem tamtejszego kółka naukowego. 1 października 1893 r. objął stanowisko profesora nadzwyczajnego w nowo powołanej Katedrze Historii Sztuki Nowożytnej, następnie Instytucie Historii Sztuki na Wydziale Filozoficznym UL, którego dziekanem był w roku akademickim 1902/03. W 1899 r. otrzymał nominację na stanowisko profesora zwyczajnego. Działał również w lwowskim Ordynariacie, gdzie wykładał historię sztuki. Antoniewicz był także animatorem kształtującego się wówczas środowiska historii sztuki. Od 1895 r. działał w lwowskim oddziale Komisji Historii Sztuki krakowskiej AU jako korespondent, a od 1914 jako jej członek. Był także jednym z założycieli Towarzystwa Naukowego we Lwowie w 1920 r., a w t ym samym roku został także prezesem Polskiego Związku Historyków Sztuki. W latach 1901–1903 pełnił funkcję prezesa TPSP we Lwowie. W latach 1894–1905 sprawował urząd konserwatora, mając przydzielone najpierw osiem powiatów Galicji Wschodniej, a po śmierci Władysława Łozińskiego –okręg miasta Lwowa i powiatu lwowskiego. Antoniewicz angażował się w upowszechnianie sztuki, organizując wystawy sztuki polskiej z lat 1764–1886 oraz jako autor jej polsko-niemieckiego katalogu, wydanego w związku z Powszechną Wystawą Krajową we Lwowie w 1894 r. W latach 1905–1908 kilkakrotnie odbywał wyjazdy naukowe na studia poświęcone sztuce włoskiej do Mantui, Ferrary i Florencji, a także do Wiednia, gdzie prowadził badania źródłowe dotyczące XVI-wiecznych włoskich budowniczych Wawelu. W roku 1908 w Wiedniu, gdzie miał wykłady o nowożytnej sztuce polskiej, zdawał też relację generalnemu konserwatorowi Maxowi Dvořákowi o postępie prowadzonych na Wawelu prac konserwatorskich. Mimo szerokich międzynarodowych kontaktów Antoniewicz nadal pracował we Lwowie, prowadząc zajęcia ze studentami nawet w czasie polsko-ukraińskich walk o miasto w 1918 r. W 1919 r otrzymał propozycję objęcia Katedry Historii Sztuki na Uniwersytecie Warszawskim po Zygmuncie Batowskim, lecz odmówił. Po utworzeniu w sierpniu 1919 r. drugiej katedry historii sztuki pod kierunkiem Podlachy 30 sierpnia 1919 r. Antoniewicz poprosił o przeniesienie w stan spoczynku52, z czego jednak wkrótce się wycofał. Drugie półrocze 1919

51 W tym czasie publikuje w „Przeglądzie Polskim” obszerną recenzję z wydanego w Chicago angielskiego przekładu polskiej poezji (Bryl 2011: 8).

52 DALO, z. 26, op. 5, spr. 25, k. 152 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_25_49162&view=single&p=158.

i początek 1920 r. to okres zabiegów Antoniewicza o odnowę zrujnowanych majątków rodzinnych. W 1920 r. celebrowano 25-lecie profesury Bołoz Antoniewicza na UL. Intensywna praca dydaktyczna i nasilające się problemy zdrowotne nie pozwalały mu na realizację jego własnych ambitnych projektów naukowych dotyczących twórczości Rafaela Santi i Giovanniego Padovana. 17 sierpnia 1920 r. ministerstwo zwalnia Antoniewicza z w ykładów, ale nie z obowiązku prowadzenia dwugodzinnych ćwiczeń i k ierowania dwugodzinnym seminarium. W połowie roku 1922 został przeniesiony w stan spoczynku. (Bryl 2011: 15). Zmarł 13 grudnia 1922 r. w Bad Elstern (Niemcy). Praca naukowa. Pierwsza praca Jana Bołoz Antoniewicza z dziedziny historii sztuki wydana w 1885 r. dotyczyła szkatułki z kości słoniowej znajdującej się w skarbcu wawelskim. Była ona wnikliwym studium ikonograficznym opartym na znajomości literatury starofrancuskiej i staroniemieckiej wyniesionej z seminarium filologicznego w Monachium53. W 1888 r. Antoniewicz podjął współpracę z lwowskim „Kwartalnikiem Historycznym”. W roku następnym zaproponowano mu (już po powrocie do Lwowa) objęcie nowo tworzonej Katedry Historii Sztuki. Antoniewicz początkowo propozycji tej nie przyjął, uważając się za filologa54, czego dowodem był wygłoszony na II zjeździe Historyków Polskich referat na temat Zygmunta Krasińskiego (Bryl 2011: 11). W 1893 r. przyjął stanowisko profesora nadzwyczajnego nowożytnej historii sztuki. Głównym przedmiotem jego zainteresowań naukowych z zakresu historii sztuki był okres renesansu w sztuce włoskiej, zajmował się m.in. postaciami Tycjana, Rafaela, Padovana. Temu ostatniemu artyście poświęcił referat, który wygłosił na X Międzynarodowym Kongresie Historii Sztuki w R zymie w 1912 r. (Bryl 2011: 13). Znajomość sztuki nowożytnej pozwoliła mu w 1895 r. przygotować ekspertyzę przypisywanych Rafaelowi obrazów z Muzeum Książąt Czartoryskich w K rakowie. Antoniewicz interesował się też sztuką nowszą, przygotował Katalog Wystawy Sztuki Polskiej 1764–1886. W katalogu uwzględniono 335 artystów w porządku chronologicznym; szczególnie ważne były nowo opracowane sylwetki Aleksandra Orłowskiego i A rtura Grottgera. W lwowskim oddziale TPSP zorganizował wystawy Jana Tooropa, Ferdinanda Hodlera i A rnolda Böcklina (Holovata 2020), wiosną 1917 r. przygotował w pawilonie berlińskiej secesji wystawę dotyczącą sztuki polskiej po 1890 r. Ukoronowaniem jego pasji naukowej miała być książka o twórczości Padovana i Rafaela, której nie udało mu się ukończyć55. Ostatni, wygłoszony 25 lipcu 1922 r. referat Antoniewicza dotyczył odnalezionego we Lwowie ołtarzyka autorstwa Simone Martiniego (Bryl 2011: 17).

53 Na temat działalności naukowej Antoniewicza najpełniej pisał M. Bryl. Zob. Bryl (2011: 7–20). Szczególnie interesująca wydaje się tu interpretacja informacji zamieszczonych w listach zgromadzonych we wrocławskim Ossolineum (ZNiO, sygn. 7699 II).

54 W zgłoszonym do Rady Wydziału Filozoficznego UL spisie bibliografii liczącym 21 pozycji większość dotyczy historii literatury. Prace na temat literatury publikuje on jeszcze w roku 1891 i 1892.

55 Pisze o tym w liście z 20 lipca 1922 r. Zob. Bryl 2011: 15.

Rafał Eysymontt, Roksolana Holovata

Historia sztuki na Uniwersytecie Lwowskim

Antoniewicz wywarł duży wpływ na lwowskie środowisko naukowe, z k tórego grona wywodzili się wybitni historycy sztuki: Władysław Kozicki, Zygmunt Batowski, Mieczysław Gębarowicz, Mieczysław Treter, Henryk Schorr, ks. Władysław Żyła, Władysław Podlacha. Specyfika uformowanej za jego czasów szkoły lwowskiej polegała na wprowadzeniu nowoczesnego refleksyjnego modelu badania zjawisk sztuki w szerokim kontekście kulturowym, w którym ogromną rolę odgrywa autorefleksja oraz analiza komparatystyczna potwierdzająca lub nie atrybucję dzieła i etap rozwoju w twórczości jego autora. Antoniewicz przyczynił się do ugruntowania pozycji historii sztuki jako osobnej dziedziny nauki, niezależnie od jej związków z innymi naukami humanistycznymi.

Władysław Podlacha

Katedra Historii Sztuki Nowożytnej II (Zakład Historii Sztuki Polskiej i Wschodnioeuropejskiej)

Il. 2. Władysław Podlacha

Władysław Podlacha urodził się 4 grudnia 1875 r. w K rakowie w rodzinie urzędnika i nauczycielki. Jesienią 1890 r. przeniósł się z rodzicami do Lwowa. Tu ukończył Gimnazjum im. Franciszka Józefa i w 1895 r. rozpoczął studia na UL, początkowo z historii pod kierunkiem Ludwika Finkla (1858–1930)56, potem z historii sztuki u Antoniewicza. Studia kontynuował w latach 1898/99 na UJ, gdzie studiował sztukę i nauki polityczne.

Uczęszczał na Wydział Filozoficzny w latach 1895–1898 we Lwowie, w K rakowie 1898–1899 i Berlinie 1912–1913. Studiował historię i h istorię sztuki pod kierunkiem Antoniewicza oraz konserwatora i historyka sztuki Mariana Sokołowskiego (1939–1911).

Uczęszczał na prelekcje i ćw iczenia historyków sztuki Adolfa Goldschmidta i Wernera Weisbacha57 .

Już w czasie studiów Podlacha współpracował z „Przeglądem Literatury Historii Powszechnej” oraz „Kwartalnikiem Historycznym” redagowanym przez L. Finkla, gdzie podawał informacje o nowych publikacjach na temat sztuki i historii kultury (Zlat 2012: 22). W roku 1903 Podlacha złożył we Lwowie egzamin na nauczyciela historii i geografii dla szkól średnich. W latach 1900–1904 pracował jako nauczyciel pomocniczy (suplent) w państwowym gimnazjum w Stryju, w latach 1904–1908 jako nauczyciel w państwowej szkole realnej w Śniatyniu (ukr. Снятин, obecnie obwód iwanofrankiwski, Ukraina), a w roku

56 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1952, AUWR_UA_000_26_0_5_1952_56633. DALO, z. 26, op. 5, spr. 1953, AUWR_UA_000_26_0_5_1953_56631.

57 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1527, k. 25 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1527_56732&view=single&p=25.

1909 w IV Państwowym Gimnazjum we Lwowie. Jeszcze jako nauczyciel w Śniatyniu podejmował pracę badawczą, prowadząc z polecenia Antoniewicza w 1903 i 1904 r. badania nad malarstwem w kościołach klasztornych Bukowiny. Badania te zaowocowały doktoratem z filozofii w zakresie historii sztuki obronionym w 1909 r 58 W latach 1911–1912 Podlacha otrzymał z A kademii Umiejętności roczne stypendium ufundowane przez Wiktora Osławskiego w w ysokości 5000 koron, co pozwoliło mu na kontynuowanie badań naukowych na Bukowinie, w Rumunii i Niemczech. W półroczu zimowym 1912/13 na ówczesnym Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma (niem. Friedrich-Wilhelms-Universität) studiował głównie organizację pracy uniwersyteckiej w zakresie historii sztuki i dydaktyki uniwersyteckiej59.

W latach 1915–1922 Podlacha pracował we Lwowie jako kustosz w Muzeum Przemysłu Artystycznego. 8 listopada 1916 r. uzyskał tytuł doktora habilitowanego na UL na podstawie pracy „Malowidła ścienne w cerkwiach Bukowiny”60

Podlacha starał się o venia docendi z historii sztuki wieków średnich (typu zachodnioeuropejskiego i cerkiewnego) ze szczególnym uwzględnieniem ziem polskich i metodologii historii sztuki. 5 lipca 1916 r. uchwałą Wydziału Filozoficznego został docentem prywatnym historii sztuki średniowiecznej, a 8 lipca 1918 r. rozszerzono jego prawo wykładania o historię sztuki nowożytnej. 29 października 1919 r. został mianowany profesorem nadzwyczajnym historii sztuki nowożytnej na UL61. W t ym samym roku otrzymał od ministra Jana Łukasiewicza propozycję objęcia Katedry Historii Sztuki w nowo utworzonym Uniwersytecie Wileńskim, z czego nie skorzystał.

23 lipca 1923 r. został profesorem zwyczajnym na UL. Od 1936 r. kierował połączonymi Zakładami Historii Sztuki Nowożytnej oraz Stuki Polskiej i Wschodnioeuropejskiej; na tym stanowisku pozostawał także w czasie II wojny światowej. Za działalność naukową otrzymał w 1938 r. Krzyż Komandorski Orderu Polonia Restituta. Od początku XX w. Podlacha wiele podróżował: w 1904 r. do Rumunii, w 1910/11 i w 1913 do Niemiec, w 1913 i 1928 na Śląsk, w 1913 i 1914 do Rosji, w 1914 do Włoch i na Węgry, w 1927 do Niemiec i Francji. Jak pisał w podaniach o stypendium, wyjazdy te miały na celu przestudiowanie zabytków i zbiorów sztuki w związku z przygotowywaną przez niego historią malarstwa polskiego.

W latach pierwszej okupacji sowieckiej 1939–1941 pracował na stanowisku profesora i k ierownika Katedry Historii Sztuki na Wydziale Filologicznym Lwowskiego

58 Jeżeli nie podano inaczej, wszystkie informacje dotyczące Władysława Podlachy w tej części artykułu pochodzą z jego teczki osobowej, która znajduje się w Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego. Zob. AUWr, sygn. 138/Podlacha Władysław.

59 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1527, k. 56, AUWR_UA_000_26_0_5_1527_56732&view=single&p=56

60 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1527, k. 4–5 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_1527_56732&view=single&p=5

61 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1527, k. 57, AUWR_UA_000_26_0_5_1527_56732&view=single&p=57.

Rafał Eysymontt, Roksolana Holovata

Państwowego Uniwersytetu, któremu w styczniu 1940 r. nadano imię Iwana Franki (LNUIF). Podczas niemieckiej okupacji Lwowa, po śmierci Rudolfa Mękickiego w g rudniu 1942 r., Podlacha objął stanowisko dyrektora lwowskiego Muzeum Historycznego62. Pozwoliło mu to na odpowiednie zabezpieczenie miejscowych zbiorów oraz prowadzenie tajnego nauczania w zakresie historii sztuki, co odbywało się niejednokrotnie z narażeniem zdrowia i ż ycia. W lecie 1944 r. zatrudniono go na stanowisku zastępcy profesora na Wydziale Historycznym LNUIF oraz kierownika Gabinetu Sztuk Plastycznych. 14 lipca 1945 r. został powołany przez Wyższą Komisję Atestacyjną przy Radzie Ministrów w Moskwie na stanowisko profesora historii sztuki we Lwowie. Jednak już we wrześniu tego samego roku został zwolniony, podobnie jak inni polscy profesorowie. W maju 1945 r. otrzymał propozycję pracy na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu i na UJ. Nie mogąc podjąć wówczas podróży z powodu choroby żony, dopiero rok później, 30 kwietnia 1946 r. znalazł się we Wrocławiu, gdzie 1 czerwca 1946 r. objął stanowisko profesora zwyczajnego i k ierownika Katedry Historii Sztuki na Wydziale

Humanistycznym UWr. W liście z 30 czerwca 1946 pisał o objęciu przez siebie stanowiska profesora zwyczajnego historii sztuki w zakresie wyznaczonym mu dekretami nominacyjnymi z roku 1919 i 1923, to znaczy w zakresie sztuki nowożytnej „w ówczesnej interpretacji obejmującej historię sztuki wieków średnich i nowszych”63. Już w czerwcu zaczął budowanie katedry i zakładu „na surowym korzeniu”, ponieważ po Kunsthistorisches Institut niemieckiego uniwersytetu zostały jedynie ruiny. 20 grudnia 1949 r. rektor Uniwersytetu i Politechniki Wrocławskiej Stanisław Kulczyński (1895–1975)64 zlecił Podlasze prowadzenie dowolnie wybranego wykładu z historii sztuki. 5 czerwca 1950 r. prezydent Bolesław Bierut wydał dekret mianujący Podlachę profesorem zwyczajnym historii sztuki na ówczesnym Wydziale Humanistycznym UWr. Stanowisko to Podlacha, mimo znacznego przekroczenia wieku emerytalnego, piastował do roku akademickiego 1951/52. Pierwsze powojenne pięciolecie było dla uniwersyteckiej historii sztuki we Wrocławiu okresem, w k tórym Podlacha stworzył ramy organizacyjne dydaktyki i sam prowadził większość zajęć. Sprawnie zrealizował swoje pionierskie zadanie głównie dzięki temu, że towarzyszyli mu koledzy ze Lwowa, m.in. Zbigniew Hornung oraz Janina Orosz (Oroszówna) (1895–1972)65. W pracy badawczej, podobnie jak w dydaktyce,

62 W 1940 r., podczas pierwszej okupacji sowieckiej, Muzeum Miasta Lwowa i Narodowe Muzeum im. Króla Jana III złączono w jedno muzeum – Lwowskie Muzeum Historyczne. Do nowej jednostki muzealnej włączone zostały kolekcje innych lwowskich muzeów, m.in. Muzeum im. Książąt Lubomirskich, Muzeum Towarzystwa Naukowego im. Tarasa Szewczenki oraz Muzeum Stauropigialnego. Podczas okupacji niemieckiej muzeum ponownie zreformowano – podzielono je na dwie jednostki: Muzeum Historyczne i Muzeum Prehistorii.

63 AUWr, sygn. 138/Podlacha Władysław, s. 22.

64 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1005, AUWR_UA_000_26_0_5_1005_68841. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 96, AUWR_UA_001_P_119_0_1_96_66679.

65 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1420, AUWR_UA_000_26_0_5_1420_56746.

nie kwapił się jednak do podejmowania nowych zadań. Chciał bowiem dokończyć przygotowywane od lat prace, a z właszcza swoje opus vitae – pionierski podręcznik metodologii historii sztuki. Niestety, zaostrzona cenzura polityczna sprawiła, że prace Władysława Podlachy nigdy nie doczekały się publikacji.

Zarówno w okresie międzywojennym, jak i powojennym Podlacha działał aktywnie na rzecz organizowania życia naukowego. Od roku 1917 był współpracownikiem Komisji Historii Sztuki Akademii Umiejętności w Krakowie (od 1918 r. – Polska Akademia Umiejętności [PAU]), od 1920 członkiem korespondentem na Wydziale Filologicznym PAU, od 1920 członkiem czynnym na Wydziale Filologicznym Towarzystwa Naukowego we Lwowie, a od 1922 przewodniczącym Sekcji Historii Sztuki w t ym Towarzystwie. W 1947 r. został wybrany na członka zwyczajnego Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego (WTN), a od 1948 na przewodniczącego Komisji Historii Sztuki WTN.

Jak wynika z listu Podlachy, zachowanego w jego teczce personalnej UWr, miał on świadomość rangi społecznej i politycznej podejmowanych we Wrocławiu badań nad sztuką śląską. Uważał, że należy stworzyć na UWr ośrodek studiów poświęconych sztuce śląskiej i zespół młodych specjalistów, którzy by zajęli się jej badaniem, przedstawiając także polski punkt widzenia66.

W 1950 r. postępująca sowietyzacja polskiej nauki i marksistowska indoktrynacja spowodowały kryzys nauczania akademickiego, a d ziałania mające na celu osłabienie znaczenia badań naukowych skierowano – z oczywistych względów – głównie na humanistykę. Chociaż zjawisko to występowało na obszarze całego kraju, to redukcja kadr oraz likwidacja kierunków studiów przybrały skrajnie drastyczne formy właśnie we Wrocławiu, gdzie dynamiczny rozwój nauk humanistycznych zaskoczył władze partyjne. Do likwidacji studiów historii sztuki na UWr przyczyniła się drakońska ustawa o szkolnictwie wyższym uchwalona 15 g rudnia 1951 r. Podlacha pracował mimo przekroczenia wieku 75 lat. Zmarł nagle 20 g rudnia 1951 r. we Wrocławiu, a po jego śmierci Katedra Historii Sztuki została zlikwidowana.

Chociaż na ówczesnym Uniwersytecie im. Bolesława Bieruta we Wrocławiu kierunek historia sztuki otwarto ponownie dopiero w 1957 r., to praca profesora niewątpliwie przyczyniła się do rozwoju tej dyscypliny nauk humanistycznych. Jego uznani uczniowie –Helena Blum, Zbigniew Ciekliński (1905–1982)67, Mieczysław Gębarowicz, Jerzy Güttler, Zbigniew Hornung, Ksawery Piwocki (1901–1974), Marian Minich (1898–1965)68, Maria Rzepińska (1914–1993) czy Mieczysław Zlat (1927–2014) – kontynuowali rozwój historii sztuki oraz rozsławiali szkołę Podlachy w Polsce i za granicą. Podkreślali oni niezwykłe

66 AUWr, sygn. 138/Podlacha Władysław, s. 75–76.

67 DALO, z. 26, op. 5, spr. 2023, AUWR_UA_000_26_0_5_2023_62799. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 595, AUWR_UA_001_P_119_0_1_595_66454.

68 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1257, AUWR_UA_000_26_0_5_1257_56763.

Rafał Eysymontt, Roksolana Holovata

znaczenie jego studiów nad zagadnieniami organizacji nauki, badaniami dziejów historii oraz teorii sztuki. Przypominali także, że podejmował niezmiernie trudną problematykę samodzielności historii sztuki jako nauki, przy czym autonomię tę postrzegał zarówno jako niezależność od innych dyscyplin, jak i jako odrębność jej metody historycznej. Praca naukowa. W początkach działalności naukowej Podlacha zajmował się zwłaszcza sztuką cerkiewną Rusi i Bukowiny, publikując wiele prac z tej dziedziny (zob. Zlat 2012: 21–37). W 1909 r. zmienił jednak swoje zainteresowania naukowe, co wiązało się z otrzymaną z Ossolineum propozycją udziału w przygotowaniu monumentalnej „Historii malarstwa polskiego”. Podlacha podjął się opracowania części dotyczącej średniowiecza i mediewistyki. Szczególnym zainteresowaniem darzył malarstwo miniaturowe od jego początków do połowy XVI w. Szeroko zakrojone prace związane z przygotowaniem pierwszego całościowego ujęcia dziejów polskiego malarstwa trwały do wybuchu I wojny światowej, która unicestwiła szanse na ukończenie ambitnie zamierzonego przedsięwzięcia. Opublikowano trzy pierwsze zeszyty autorstwa Podlachy obejmujące okres do końca XIV w. Intensywna praca nad średniowiecznym malarstwem nie przeszkodziła mu podjąć równocześnie studiów nad kolejną specjalnością, która miała się okazać dla niego najważniejsza: teoretycznymi podstawami historii sztuki i jej metodologią. Pierwszy rękopiśmienny zarys „Zagadnień metody historii sztuki” powstał już w 1912 r. Dzieło to, zatytułowane ostatecznie „Historia sztuki, jej założenia i metody badawcze”, nie zostało do śmierci Podlachy w roku 1951 ukończone69. Interesowała go również sztuka nowsza, na UWr prowadził między innymi wykład „Malarstwo europejskie w latach 1890–1920” (Zlat 2012: 28). Uważał, że tylko współczesna sztuka pozwala ostro widzieć sztukę dawną.

W perspektywie metodologicznej wskazać trzeba na wpływ jego mistrza – Bołoz Antoniewicza. Od niego przejął ideę „humanistyki rozumiejącej”, przekonanie, że przedmiotem badań jest nie tylko sztuka, lecz także wywołane przez nią przeżycie oraz dystans do historii sztuki uprawianej bez szerokich perspektyw (do czego na pewno skłoniły go liczne podróże). Był także pod wpływem takich klasyków historii sztuki jak Alois Riegl, Max Dvořák, Heinrich Wölfflin (metodologii Wölfflina dotyczył jeden z pierwszych wykładów Podlachy we Wrocławiu).

Podlacha korzystał też z osiągnięć lwowskiej szkoły filozofii, lwowskiej szkoły logiki Jana Łukasiewicza czy lwowsko-warszawskiej szkoły filozoficznej Kazimierza Twardowskiego, a także w pewnym stopniu – Leona Chwistka (1884–1944)70, awangardowego malarza i filozofa (Zlat 2012: 35). Pozwoliło mu to wyjść poza schemat „pierwszej

69 Pracę tę Z zagadnień historii sztuki (Społeczna i poznawcza funkcja sztuki) częściowo W. Podlacha zgłosił do druku w kwartalniku „Nauka i Sztuka” 3 grudnia 1947. AUWr, sygn. 138/Podlacha Władysław, s. 77.

70 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1983, AUWR_UA_000_26_0_5_1983_74832.

historii sztuki”, podejmowanej w celu opisu dzieła i zbadania jego historii, w stronę historii sztuki badającej wyobraźnię twórcy i dążącej do odczytania treści emocjonalnej dzieła (zob. Zlat 2012: 32). Podlacha miał też ogromny wpływ na ukształtowanie tej dyscypliny nauki. Jak pisał jego uczeń M. Zlat: „Podlacha opowiada się za tym, aby za przykładem nauki niemieckiej odróżniać historię sztuki w węższym znaczeniu od ogólnej nauki o sztuce, czyli ogólnej teorii sztuki i od systematycznej nauki o sztuce (szczegółowej teorii sztuki)” (Zlat 2012: 34).

Władysław Kozicki

Katedra Historii Sztuki Nowożytnej I (Zakład Historii Sztuki Nowożytnej)

Władysław Kozicki urodził się 29 października 1879 r. w Jackówce na Podolu. Na UL studiował najpierw prawo, potem historię sztuki u Bołoz Antoniewicza. W roku 1905 obronił doktorat „Św. Sebastian w sztuce włoskiej”; praca wyszła drukiem w 1906 r. W 1907 r. był asystentem w Zakładzie Historii Sztuki Nowożytnej (Wiczkowski 1907: 265).

W latach 1912–1931 był redaktorem rubryk artystycznych w lwowskim dzienniku

„Słowo Polskie”, a t akże autorem wielu publikacji dotyczących krytyki artystycznej, analizy wystaw sztuki współczesnej (m.in. w lwowskim TPSP). Tłumaczył także teksty Leonarda da Vinci i utwory poetyckie Michała Anioła. Szczególne miejsce w ż yciu Kozickiego zajmowała działalność konserwatorska. W 1901 r. działał w G ronie c.k. Konserwatorów Galicji Wschodniej, a w okresie międzywojennym był członkiem komisji konserwatorskiej przy Urzędzie Wojewódzkim we Lwowie. W latach 1902–1926 pełnił obowiązki urzędnika w Wydziale Krajowym we Lwowie (w latach 1920–1928 – Tymczasowy Wydział Samorządowy).

W 1922 r. habilitował się na UJK na podstawie pracy o Michale Aniele, po czym został docentem historii sztuki nowożytnej. W 1926 r. objął po Antoniewiczu Katedrę Historii Sztuki Nowożytnej jako profesor nadzwyczajny. W czerwcu 1929 r. Rada Wydziału Humanistycznego UJK przyjęła wniosek o „uzwyczajnieniu I Katedry Historii Sztuki Nowożytnej i mianowaniu prof. dr. Władysława Kozickiego profesorem zwyczajnym” 71. Jednak dokumenty osobowe Kozickiego nie zawierają informacji, czy ten wniosek został przyjęty przez MWRiOP.

W 1933 r. I Katedra Historii Sztuki Nowożytnej padła ofiarą reformy państwowej, a Kozickiego przeniesiono w stan spoczynku. Wydział Humanistyczny kilka razy zwracał się do ministerstwa o pr zywrócenie katedry, lecz bezskutecznie. Jak pisano później w jednym z nekrologów, Kozicki „przeszedł na emeryturę w pełni zapału do pracy”72. Władysław Podlacha próbował przywrócić Kozickiego do pracy na UJK w roku

71 DALO, z. 26, op. 5, spr. 885, k. 67, AUWR_UA_000_26_0_5_885_56836&view=single&p=71

72 Ś.P. Władysław Kozicki, „Kurier Warszawski” 1936, 17.

Rafał Eysymontt, Roksolana Holovata

1935 jako docenta. W I II trymestrze roku akademickiego 1934/35 Kozicki miał prowadzić wykłady „Życie i t wórczość Rafaela”, jednak z p owodu choroby serca musiał zrezygnować, chociaż nie tracił nadziei, że będzie mógł je wygłosić w kolejnym roku akademickim.

Il. 3. Telegram kondolencyjny dziekana Jana Bołoz Antoniewicza w imieniu Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu im. Józefa Piłsudskiego w Warszawie (1936)

Władysław Kozicki zmarł 12 stycznia 1936 r. Zgodnie z jego życzeniem na pogrzebie nie wygłoszono żadnych przemówień.

Praca naukowa. Kozicki należał do szeregu towarzystw naukowych – Komisji Historii Sztuki PAU, Sekcji Historii Sztuki Towarzystwa Naukowego we Lwowie, był też członkiem współpracownikiem Polskiego Instytutu Sztuk Pięknych w Krakowie.

Głównym przedmiotem działalności naukowej Kozickiego były badania dotyczące twórczości Michała Anioła (habilitacja), a w pracy „Michał Anioł a Rodin” zdołał połączyć dwie swoje pasje badawcze – włoski renesans oraz sztukę współczesną.

W opinii Podlachy Kozicki miał „dużo indywidualnej umiejętności w formułowaniu stawianych przez siebie zagadnień” oraz „gruntowną znajomość rozwoju sztuki w okresie nowożytnym, zwłaszcza renesansu włoskiego, malarstwa francuskiego i polskiego XIX w. i sztuki europejskiej nowoczesnej”73. Władysław Podlacha widział działalność Kozickiego w sferze „powszechno-dziejowego rozwoju sztuki”, doceniając również jego badania źródłowe, dające szansę objaśnienia „genezy pewnej koncepcji lub teorii, lub przynoszące informacje o losach pewnego dzieła” 74. Te cechy, według Podlachy, czyniły z Kozickiego postać stanowiącą siłę napędową rozwoju uniwersyteckiej historii sztuki we Lwowie.

73 DALO, z. 26, op. 5, spr. 885, k. 23 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_885_56836&view=single&p=26

74 DALO, z. 26, op. 5, spr. 885, k. 23 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_885_56836&view=single&p=27.

Mieczysław Gębarowicz

Mieczysław Gębarowicz urodził się 17 g rudnia 1893 r. w Jarosławiu. W 1912 r. ukończył gimnazjum w Buczaczu. W t ym samym roku podjął studia na Wydziale Filozoficzny UL. Jako kierunek studiów wybrał historię sztuki u Jana Bołoz Antoniewicza oraz historię u Stanisława Zakrzewskiego (1873–1936)75 i Jana Ptaśnika (1876–1930)76.

Studia, przerwane z powodu wybuchu I wojny światowej, kontynuował od 1919 r.77 Po powrocie na UL Gębarowicz uczęszczał na seminaria Podlachy i ks. Żyły, co pozwoliło mu rozszerzyć pole badawcze.

W latach 1920–1922 Gębarowicz był asystentem w Katedrze Historii Polski Średniowiecznej u Zakrzewskiego, chociaż otrzymał również propozycję asystentury u A ntoniewicza (Matwijów 2013: 34). Mianowanie na asystenta niekwalifikowanego nastąpiło na podstawie pracy o d rzwiach płockich78. W 1921 r. obronił doktorat z h istorii powszechnej i historii sztuki na postawie rozprawy „Aleksander biskup płocki 1129–1152. Szkic monograficzny ze szczególny uwzględnieniem działalności kulturalnej”.

Il. 4. Mieczysław Gębarowicz z grupą

członków Koła Historyków Sztuki UJK na wycieczce do Muzeum Książąt Lubomirskich (Lwów, 31 stycznia 1931)

Il. 5. Podpisy uczestników wycieczki (Lwów, 31 stycznia 1931)

Gębarowicz pełnił obowiązki asystenta na seminarium historii Polski do 1 lutego 1922 r., kiedy złożył rezygnację z powodu wyjazdu za granicę. W latach 1922 i 1923 był dwukrotnie delegowany przez PAU jako stypendysta i członek ekspedycji rzymskiej do Włoch. Przebywając prawie rok w R zymie, pracował w A rchiwum Watykańskim. Odbył wycieczki naukowe do północnych i południowych Włoch oraz na Sycylię.

75 DALO, z. 26, op. 5, spr. 715, AUWR_UA_000_26_0_5_715_52161

76 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1566, AUWR_UA_000_26_0_5_1566_56725.

77 M. Gębarowicz służył w wojsku od listopada 1918 r. do 15 września 1919 r.

78 DALO, z. 26, op. 5, spr. 394, k. 2, AUWR_UA_000_26_0_5_394_51621&view=single&p=4.

Rafał Eysymontt, Roksolana Holovata

W 1922 r. otrzymał stanowisko bibliotekarza w Bibliotece UJK oraz w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich. W 1924 r. objął kierownictwo Muzeum Lubomirskich, a z początkiem 1925 r. został kustoszem muzealnym, jednocześnie kierując Biblioteką Pawlikowskich we Lwowie.

Od 1923 do 1928 r. Gębarowicz wykładał dzieje sztuk plastycznych na wydziale architektonicznym i ogólnym Politechniki Lwowskiej.

W 1925 r. (od sierpnia do listopada) odbył podróż, która objęła Austrię, Niemcy, Francję i Belgię, podczas której poznawał powszechną historię sztuki i s tudiował organizację muzeów. Prowadził też studia nad rzeźbą romańską i gotycką, zwłaszcza francuską, zwiedzając Amiens, Chartres, Senlis, Rouen, Tours, Poitiers, Tuluzę, Arles, Nîmes, Lyon i Dijon, nie licząc mniejszych miejscowości. Pracował również w bibliotekach Paryża i Brukseli, studiował zabytki w Brukseli, Gandawie, Brugii, Antwerpii oraz w Monachium, Norymberdze, Dreźnie, Berlinie. Pozwoliło mu to też zapoznać się z najnowszą literaturą przedmiotu.

Il. 6. Dokument dla Mieczysława Gębarowicza na wyjazd do Francji wystawiony przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych

28 czerwca 1928 r. Rada Wydziału Humanistycznego UJK podjęła decyzję o dopuszczeniu Gębarowicza do habilitacji z z akresu historii sztuki nowożytnej ze szczególnym uwzględnieniem nauk pomocniczych. Po wygłoszeniu przez niego wykładu „Zagadnienia indywidualności w sztuce średniowiecznej” i przyznano mu venia legendi w zakresie historii sztuki nowożytnej (tj. średniowiecznej i nowożytnej w ściślejszym znaczeniu)79. 4 kwietnia 1936 r. prezydent Ignacy Mościcki mianował go profesorem tytularnym UJK80. Gębarowicz czynnie uczestniczył w pracach lokalnego środowiska naukowego. Od 1923 r. był członkiem Sekcji Historii Sztuki i Kultury TN we Lwowie, od roku 1925, po śmierci ks. Żyły, sekretarzem sekcji, od 1925 członkiem przybranym TN. W roku 1928 został członkiem Komisji Historii Sztuki w PAU81. Był też członkiem The Museum Association w Londynie oraz Komisji Ikonograficznej Międzynarodowego Komitetu

79 DALO, z. 26, op. 5, spr. 394, k. 20 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_394_51621&view=single&p=24.

80 DALO, z. 26, op. 5, spr. 394, k. 87, AUWR_UA_000_26_0_5_394_51621&view=single&p=91

81 DALO, z. 26, op. 5, spr. 394, k. 22, AUWR_UA_000_26_0_5_394_51621&view=single&p=26.

Historycznego, korespondentem Okręgowej Komisji Konserwatorskiej we Lwowie, a od 1931 r. członkiem Państwowej Komisji Egzaminacyjnej Wydziału Ogólnego na Politechnice Lwowskiej. Został odznaczony Krzyżem Zasługi i Medalem Niepodległości82.

Podczas pierwszej okupacji sowieckiej Gębarowicz jeszcze pewien czas pracował na LNUIF, lecz na początku stycznia 1940 r. zrezygnował z pracy. W 1946 r. po wyjeździe Podlachy ze Lwowa przedwojenna Katedra Historii Sztuki Nowożytnej została zlikwidowana, w jej miejsce powstała Katedra Historii i Teorii Sztuki (Wydział Historyczny), której kierownictwo objął Gębarowicz. Pozostawał na tym stanowisku do 1949 r., kiedy lwowska uniwersytecka historia sztuki ostatecznie przestała istnieć.

Gębarowicz był jedynym przedstawicielem lwowskiej historii sztuki, który pozostał po wojnie we Lwowie. Przed wojną mieszkał przy ul. I Paderewskiego 9, m 4 (obecnie ul. Stećki 9)83.

Zmarł 2 września 1984 r. we Lwowie.

Il. 7. Dom, w którym mieszkał Mieczysław Gębarowicz. Lwów, ul. I. Paderewskiego 9, m. 4 (obecnie ul. J. Stećki 9)

Il. 8. Grobowiec rodzinny Klamutów, w którym został pochowany Mieczysław Gębarowicz. Cmentarz Łyczakowski (pole 60, grób nr 1089)

82 DALO, z. 26, op. 5, spr. 394, k. 82, AUWR_UA_000_26_0_5_394_51621&view=single&p=86.

83 Ulica, przy której stoi dom, zmieniała swoją nazwę na przestrzeni lat: od 1907 r. nazywała się Senatorska, a od 1933 r. – Paderewskiego. Tę ostatnią nazwę podaje sam Gębarowicz w karcie ewidencyjnej z grudnia 1939 r.

Rafał Eysymontt, Roksolana Holovata

Praca naukowa. Gębarowicz, jak sam deklarował, był historykiem piszącym o sztuce, a „sztukę postrzegał jako wynik ściśle określonych procesów historycznych” (Żuchowski 2011: 57). W tekście poświęconym badaniom nad historią sztuki i k ultury wczesnego średniowiecza Gębarowicz rozwija refleksję metodologiczną dotyczącą konieczności korzystania historii sztuki z warsztatu historycznego, i odwrotnie84. W badaniach naukowych skupiał się głównie na polskiej sztuce średniowiecznej oraz nowożytnej, ale wykładał też sztukę starożytnego Wschodu. Dla scharakteryzowania profilu badawczego Gębarowicza niezwykle ważna jest przedstawiona podczas postępowania habilitacyjnego opinia Podlachy o rozprawie

Gębarowicza na temat ikonografii św. Stanisława. Podlacha chwali habilitanta za wykorzystanie (rozwijanej w t rakcie swoich zagranicznych wojaży) znajomości sztuki francuskiej i belgijskiej, za wskazanie możliwości porównawczej historii sztuki, rozwijanie zarówno nowych metod historycznych, jak i t ych, które dotyczą znajomości psychologii sztuki85.

Najważniejsze dzieło Gębarowicza powstałe przed II wojną światową to podręcznik Sztuka średniowieczna (Lwów 1934). Dla kształtowania się powojennej historii sztuki na Dolnym Śląsku niezwykłe znaczenie miał przygotowany przez niego rozdział tej pracy Architektura i rzeźba na Śląsku do schyłku XIV wieku (w: Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, t. 3, oprac. M. Gębarowicz, Kraków 1936, z 20 tablicami). Tematem sztuki średniowiecznej na Śląsku zajmował się zresztą od końca lat 20., podkreślając jej ogromny związek z i nnymi regionami średniowiecznej Polski86. Jednym z najważniejszych elementów twórczości naukowej Gębarowicza była staranna analiza źródeł historycznych i literackich oraz rekonstrukcja kontekstu kulturowego i społecznego analizowanych dzieł. Podlacha – w przywołanej wcześniej opinii – podkreślał, że Gębarowicz jako najpoważniejszy spośród badaczy wczesnego średniowiecza stał na czele młodszej generacji historyków sztuki. Gębarowicz był naukowo aktywny również po II wojnie światowej. W t ym czasie powstać miały nigdy niepublikowane (napisane po ukraińsku) rozprawy dotyczące sztuki ukraińskiej XVI i X VII w. (Żuchowski 2011: 62). W latach 60. XX w. publikował w Polsce prace na temat późnego renesansu oraz nowożytnej rzeźby i malarstwa lwowskiego. Jego powojenne rozprawy dotyczyły również tematyki ikonografii i symboliki architektury.

84 DALO, z. 26, op. 5, spr. 394, k. 24, AUWR_UA_000_26_0_5_394_51621&view=single&p=28

85 DALO, z. 26, op. 5, spr. 394, k. 26–28, AUWR_UA_000_26_0_5_394_51621&view=single&p=30.

86 „Zabytki sztuki romańskiej na Śląsku” – referat wygłoszony na posiedzeniu Sekcji Historii Sztuki TN we Lwowie 13 czerwca 1929 r. (temat opactwa augustianów w Sobótce i opactwa ołbińskiego, portalu kościoła św. Marii Magdaleny, związek z formami lombardzkimi i francuskimi) Zob. Gębarowicz (1929: 102–105).

Aleksandra Majerska

Katedra Historii Sztuki Nowożytnej II (Zakład Historii Sztuki Polskiej i Wschodnioeuropejskiej)

Il. 9. Aleksandra Majerska (1930)

Aleksandra Majerska (z d. Kallus) urodziła się 20 marca 1896 r. w majątku Monastyrek w guberni podolskiej (Rosja). Ukończyła prywatne Gimnazjum Katolickie św. Piotra i Pawła w Moskwie. Między rokiem 1920 a 1922 przeprowadziła się do Lwowa. W latach 1922–1927 uczęszczała jako wolna słuchaczka na zajęcia z historii sztuki na UJK. W swoim życiorysie pisała, że powodem takiego jej studenckiego statusu był fakt, że jej dokumenty i świadectwo maturalne zaginęły w Rosji w czasie rewolucji 1917 r. Podczas studiów została stypendystką w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, potem w Muzeum Lubomirskich, następnie w Polskim Muzeum Szkolnym we Lwowie. Ponad 12 lat jej życia związane było z Katedrą

Historii Sztuki Nowożytnej u Podlachy. W styczniu 1927 r. Majerska została wolontariuszką w bibliotece w tej katedrze; w 1930 r. mianowano ją demonstratorką, a po uzyskaniu tytułu doktora filozofii w 1931 r. – asystentką starszą.

Il. 10. Odpis dyplomu doktorskiego Aleksandry Majerskiej (1931)

Ostatnia nominacja na stanowisko asystentki starszej w Katedrze Historii Sztuki

Nowożytnej na okres od 1 września 1939 do 30 sierpnia 1940 r. nastąpiła 28 sierpnia 1939. W grudniu 1939 r. Majerska pozostawała jeszcze w katedrze Podlachy, jednak nie wiadomo, kiedy i w jakich okolicznościach została zwolniona. Z korespondencji Gębarowicza dowiadujemy się, że w czerwcu 1945 r. Majerska pracowała w Muzeum Przemysłowym

Rafał Eysymontt, Roksolana Holovata

we Lwowie i uczestniczyła w kompletowaniu danych o zbiorach dóbr kultury przeznaczonych do przeniesienia do Polski w jej nowych granicach. Jednak w sierpniu tego roku została, według Gębarowicza, „w sposób brutalny” zwolniona z Muzeum (Matwijów 1996: 177, 185). Mąż, Tadeusz Majerski, pracował w Konserwatorium Polskiego Towarzystwa Muzycznego.

Praca naukowa. W 1932 r. uzyskała tytuł magistra filozofii z zakresu historii sztuki. Jej praca doktorska „Pierwsi impresjoniści polscy” została określona jako praca magisterska z historii sztuki. W latach 1934–1936 Majerska wygłaszała referaty w Sekcji Historii Sztuki TN we Lwowie, w czerwcu 1935 r. została członkinią Sekcji Historii Sztuki.

Zbigniew Hornung

Katedra Historii Sztuki Nowożytnej II

Il. 11. Zbigniew Hornung

Zbigniew Hornung urodził się 23 stycznia 1903 r. we Lwowie. Jego ojciec był lekarzem, podobnie jak jego brat Stanisław, po II wojnie światowej profesor

Akademii Medycznej w K rakowie. Siostra Anna Porębowicz po II wojnie wykładała w Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie87. Po zdaniu egzaminu dojrzałości w I V Gimnazjum im. Jana Długosza we Lwowie Hornung podjął studia na Wydziale Humanistycznym U L, za główny przedmiot wybierając historię sztuki. Jako stypendysta w Zakładzie Historii Sztuki Polskiej w 1924 r. został na wniosek jego kierownika W. Podlachy zatrudniony w Zakładzie Historii Sztuki Polskiej i Wschodnioeuropejskiej na stanowisku demonstratora88. 1 czerwca 1927 r. objął stanowisko asystenta młodszego, później asystenta w II Katedrze Historii Sztuki. W 1928 r. na podstawie dysertacji „Stanisław Stroiński 1719–1802. Zarys monograficzny ze szczególnym uwzględnieniem działalności artysty na polu malarstwa ściennego” uzyskał tytuł doktora filozofii (1929). W recenzji jego dysertacji Podlacha określił ją jako poważną i nowatorską, z dołączonymi 152 ilustracjami, w t ym zdjęciami, które były „dokonane przez autora w m iejscowościach prowincjonalnych i dotąd nieznanych” 89 .

87 Jeżeli nie podano inaczej, wszystkie informacje dotyczące Zbigniewa Hornunga w tej części artykułu pochodzą z jego teczki osobowej, która znajduje się w Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego. Zob. AUWr, sygn. 138/3968.

88 DALO, z. 26, op. 5, spr.472, k. 3 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_472_51605&view=single&p=5

89 DALO, z. 26, op. 15, spr. 798, k. 417.

W roku 1929 Hornung został powołany przez MWRiOP na urząd Okręgowego Konserwatora Zabytków we Lwowie dla województw: lwowskiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego. Funkcję tę sprawował do września 1939 r.

W 1929 r. został wybrany na członka sekcji Historii Sztuki i Kultury TN we Lwowie, a w 1946 na współpracownika Komisji Historii Sztuki PAU oraz TN w Warszawie. Był jednym z założycieli powstałego w roku 1938 Towarzystwa Budowy Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa.

W 1939 r., już po zajęciu Lwowa przez Sowietów, Hornung był kierownikiem oddziału malarstwa zachodnioeuropejskiego w Państwowej Galerii Malarstwa we Lwowie. W czasie okupacji niemieckiej w latach 1941–1944 zachował to stanowisko, a po ponownym wejściu wojsk radzieckich do Lwowa w latach 1944–1946 pełnił funkcję wicedyrektora tej placówki. Po wojnie brał udział w akcji wywożenia polskich zabytków i zbiorów sztuki ze Lwowa do Polski. Po wyjeździe ze Lwowa w lipcu 1946 r. został we wrześniu tego samego roku kierownikiem Centralnego Biura Inwentaryzacji Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki, sprawując tę funkcję do roku 1949. W 1948 r. pełnił też funkcję prezesa oddziału warszawskiego Związku Historyków Sztuki i Kultury, a w 1949 r przewodniczącego Komitetu Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku. W czerwcu 1949 r., na podstawie rozprawy „Antoni Osiński. Najwybitniejszy rzeźbiarz lwowski XVIIII stulecia”, obronił habilitację na UWr 90. W roku 1950 z powodu przedłużania się procesu zatwierdzania habilitacji podjął pracę jako kustosz, a od 1952 r. jako dyrektor w Muzeum Śląskim we Wrocławiu. Od czerwca 1952 r. został profesorem nadzwyczajnym UWr w tworzonej Katedrze Historii Sztuki (Wrabec 2002). Zbigniew Hornung z marł 22 lipca 1981 r. we Wrocławiu. Praca naukowa. Obszarem zainteresowań naukowych Zbigniewa Hornunga była sztuka nowożytna – głównie architektura i rzeźba okresu renesansu, baroku i rokoka (Wrabec 2011: 113–124). W pracy badawczej skupiał się na analizie wybitnych dzieł z terenu dawnej Rzeczypospolitej (kaplica Zygmuntowska, twórczość Jana Padovana), a z właszcza kresów wschodnich. Dokonanie analizy tych obiektów w odniesieniu do sztuki europejskiej umożliwiły mu wyjazdy stypendialne do Włoch i Austrii w 1931 i 1933 r. oraz w 1937 do Paryża. Jak niewielu ówczesnych badaczy doceniał wpływ ośrodków środkowoeuropejskich – niemieckich i czeskich – na obiekty architektury i r zeźby powstające w Polsce, jednocześnie nadając im rangę dzieł wybitnych na tle sztuki europejskiej (architekci Bernard Merettini, Jan de Witte, Wojciech Lenartowicz). Dotyczyło to zwłaszcza późnobarokowej rzeźby pierwszej połowy XVIII w. oraz lwowskiej rzeźby rokokowej, dla której stworzył pojęcie szkoły lwowskiej (Jan Pinsel,

90 W swoim biogramie Zbigniew Hornung pisze, że już w roku 1944 na tajnym posiedzeniu Rady Wydziału Humanistycznego UJK we Lwowie został wysunięty przez profesora Podlachę jako „dojrzały do habilitacji z dziedziny historii sztuki”. Zob. AUWr, syg. 138/3968, s. 18.

Rafał Eysymontt, Roksolana Holovata

Antoni Osiński) i w prowadził oraz upowszechnił pojęcie rokoka w r zeźbie polskiej. Dociekliwość w badaniu źródeł i analiza stylowo-porównawcza umożliwiła ustalenie autorstwa anonimowych dotąd dzieł i t a atrybucja została potwierdzona w latach późniejszych. Głębsze studia nad renesansową rzeźbą w Polsce zaowocowały opracowaniem przez niego typologii renesansowych nagrobków, która mimo pewnych późniejszych ustaleń i nowych metod badawczych przyjęła się w terminologii polskiej historii sztuki. W pracy naukowej konsekwentnie stosował metodę genetyczno-porównawczą i typologiczną, opartą na badaniach archiwalnych i analizie stylowo-porównawczej oraz ikonologicznej; obie metody miały na celu określenie wartości i historycznego miejsca dzieła sztuki.

Karolina Lanckorońska

Katedra Historii Sztuki Nowożytnej

Karolina Lanckorońska urodziła się 11 sierpnia 1898 r. w Buchbergu w Dolnej Austrii. Ukończyła gimnazjum Zu den Schotten (das Schottengymnasium) w Wiedniu, a w roku 1920 złożyła egzamin dojrzałości. Jej spóźniona matura spowodowana była zaangażowaniem się jako pielęgniarka w czasie I wojny światowej. Od 1917 r. uczęszczała w charakterze wolnej słuchaczki na wykłady Maxa Dvořáka na Uniwersytecie Wiedeńskim. W 1920 r. została studentką tego uniwersytetu i uczestniczyła w w ykładach oraz seminariach M. Dvořáka, Hansa Tietzego i Juliusa Schlossera. W 1926 r. na podstawie pracy „Studien zu Michelangelos Jüngstem Gericht und seiner künstlerischen Deszendenz” obroniła doktorat z historii sztuki.

Z polecenia PAU Lanckorońska prowadziła w latach 1929–1936 dział historii sztuki przy Stacji Rzymskiej. W latach 30. miała stałe kontakty z lwowskim środowiskiem akademickim, wygłaszała referaty na posiedzeniach Sekcji Historii Sztuki i Kultury TN we Lwowie, a w 1934 r. została wybrana na członkinię tej sekcji.

Po śmierci ojca, Karola Lanckorońskiego, przeprowadziła się do Lwowa (odziedziczyła majątek w Komarnie). W 1936 r. rozpoczęła pracę na UJK, gdzie habilitowała się na Wydziale Humanistycznym na podstawie pracy „Dekoracja kościoła Il Gesù na tle rozwoju baroku w R zymie”. Postępowanie odbyło się nie bez przeszkód, jednak 8 lutego 1936 r w piśmie do Wydziału Humanistycznego UJK we Lwowie MWRiOP oznajmiło, że habilitację można wziąć pod rozwagę dopiero po przeprowadzeniu nostryfikacji uzyskanego przez nią w Wiedniu dyplomu doktorskiego. Lanckorońska zwróciła się do Rady Wydziału Humanistycznego UJK o przeprowadzenie nostryfikacji. Ostatecznie 9 maja 1936 r. otrzymała dekret ministerialny zatwierdzający habilitację z zakresu historii sztuki.

Wkrótce po rozpoczęciu pracy dydaktycznej na UJK wystąpiła o u rlop, który związany był z jej zagranicznymi planami badawczymi. 23 marca 1937 r. złożyła podanie o u rlop na III trymestr 1936/37, aby kontynuować badania naukowe we Włoszech. Odbyła także podróże do Anglii i Holandii.

Il. 12. Prośba Karoliny Lanckorońskiej o przeprowadzenie nostryfikacji dyplomu doktorskiego (1936)

Il. 13. Podanie Karoliny Lanckorońskiej o urlop naukowy na trzeci trymestr roku akademickiego 1936/37 (1937)

W czasie pierwszej okupacji sowieckiej Lanckorońska nadal prowadziła zajęcia. W swoich wspomnieniach pisała: „Na uniwersytecie roboty nie mieliśmy żadnej, wykłady były na takim poziomie (poziom słuchaczy ciągle się obniżał), że ich wprawdzie nie trzeba było przygotowywać, a o pracy naukowej ani marzyć nie było można” (Lanckorońska 2002: 49).

Ostatni wykład wygłosiła 10 k wietnia 1940 r. Następnego dnia została zwolniona z pracy. Władysław Podlacha udał się w tej sprawie do ówczesnego rektora Michajła Marczenki (ukr. Mиxaйлo Мapчeнкo) (1902−1983), który stwierdził „że obowiązkiem jego jest nie ujmować się za takimi jak ja profesorami, tylko szkolić profesorów spośród synów robotników” (Lanckorońska 2002: 51).

W t ym samym dniu, kiedy została zwolniona, nie wróciła już do swojego mieszkania na ul. J. Zimorowicza 19, gdzie czekali na nią agenci NKWD. Po kilku tygodniach ukrywania się 3 maja 1940 r. Lanckorońska ze sfałszowanymi dokumentami wyjechała do okupowanego przez Niemców Krakowa, gdzie kontynuowała rozpoczętą we Lwowie działalność podziemną. W 1942 r. została aresztowana przez Gestapo w Stanisławowie, po czym przeniesiono ją do Lwowa, a następnie internowano w obozie koncentracyjnym w Ravensbrück. Po interwencji szwajcarskiego historyka i dyplomaty Carla Burckhardta została w k wietniu 1945 r. zwolniona. Po wojnie osiadła we Włoszech, gdzie organizowała studia dla zdemobilizowanych polskich żołnierzy, ufundowała też stypendium dla polskich historyków sztuki, które funkcjonuje do dziś. Część rodzinnej kolekcji

sztuki, którą udało jej się po wojnie odzyskać, przekazała polskim muzeom i bibliotekom.

Karolina Lanckorońska zmarła 25 sierpnia 2002 r. w Rzymie. Praca naukowa. Głównym przedmiotem badań Lanckorońskiej było malarstwo włoskie, szczególnie początek „malarstwa barokowego, sięgający czasów Michała Anioła, Jacopa Tintoretta i i nnych, oraz pełny rozwój malarstwa ściennego, który może najsilniejszy wyraz uzyskał w monumentalnej dekoracji kościoła jezuickiego „il Gesu” w Rzymie”91. Podlacha podkreślał wpływ metod badawczych M. D vořáka i J. Schlossera na prace naukowe Lanckorońskiej, które „głównie szły w k ierunku historycznej interpretacji sztuki”92

VI. Dydaktyka

1. Kadra nauczająca

Il. 14. Dom, w którym mieszkała Karolina Lanckorońska. Lwów, ul. Zimorowicza 19 (grudzień 1939) (obecnie ul. Dż. Dudajewa)

Kamieniem milowym rozwoju lwowskiej historii sztuki było objęcie w 1893 r przez Jana Bołoz Antoniewicza Katedry Historii Sztuki Nowożytnej, a następnie wieloletnie nią kierowanie. Zarówno on, jak i jego późniejsi zastępcy – kierownicy obu katedr, wywarli zasadniczy wpływ na kariery naukowe zarówno wybitnych historyków sztuki, jak i t ych mniej znanych. Wielu absolwentów historii sztuki rozpoczynało swoją drogę zawodową jako dodatkowa siła pomocnicza – demonstratorzy oraz asystenci młodsi, a po uzyskaniu stopnia doktora asystenci starsi.

Ilustrujemy to zestawieniem w Tabeli 1 (s. 230–232).

2. Rozprawy doktorskie z zakresu historii sztuki

W omawianym okresie lwowska szkoła historii sztuki wykształciła około 30 historyków sztuki z tytułem doktora. Nawet pobieżne zapoznanie się z tytułami ich rozpraw świadczy o rozległych zainteresowaniach zarówno samych promotorów, jak i doktorantów. Poniżej prezentujemy ich zestawienie, które znajduje się w Tabeli 2 (s. 233–236).

91 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1140, k. 14, AUWR_UA_000_26_0_5_1140_56780&view=single&p=16

92 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1140, k. 19, AUWR_UA_000_26_0_5_1140_56780&view=single&p=21.

Tabela 1. Kadra lwowskiej historii sztuki (profesorowie, docenci, asystenci)

Imię i nazwisko asystenta, lata działalności na UL/ UJK/LNUIF

Lp. Imię i nazwisko profesora Lata działalności na UL/UJK/ LNUIF Nazwa jednostki, stopień naukowy, pełniona funkcja na UL/UJK/LNUIF

Władysław Kozicki –asystent w 1907 r.

Jan Wilusz –asystent (1.10.1913–30.04.1914; 1.10.1914–30.09.1915) 93

Julia Ciesielska –asystentka (1.12.1915–30.08.1916) 94

Aleksandra Dziób –asystentka w Zakładzie Historii

Sztuki Nowożytnej (1.10.1916–30.09.1918)

1.Jan Bołoz Antoniewicz 1893–1922Katedra Historii Sztuki Nowożytnej od 1898 r. przy katedrze funkcjonuje Zakład Historii Sztuki Nowożytnej od 1919 r. jako I Katedra Historii Sztuki Nowożytnej

Henryk Cieśla –asystent (1.10.1918–30.04.1920) 95

Róża Pineles –asystentka (1.05.1920–30.09.1920) 96

Władysław Terlecki –asystent młodszy (1.10.1920–30.09.1923), demonstrator (1.10.1923–30.09.1924)

Zbigniew Hornung –demonstrator (1.05.1924–30.06.1924); demonstrator Zakładu Historii Sztuki Polskiej i Wschodnioeuropejskiej (1.06.1925–31.07.1927); asystent młodszy w II Katedrze Historii Sztuki Nowożytnej (1.10.1927–30.09.1929); asystent starszy (1.10.1929–30.09.1930)

2.Władysław Podlacha 1916–1939, 1939–1941 1916–1918 docent prywatny historii sztuki średniowiecznej 1919 –profesor nadzwyczajny –II Katedra Historii Sztuki Nowożytnej 1923 –profesor zwyczajny –II Katedra Historii Sztuki Nowożytnej Zakład Historii Sztuki Polskiej i Wschodnioeuropejskiej 1940–1941 –kierownik Katedry Historii Sztuki

Jerzy Güttler –asystent młodszy w II Katedrze Historii Sztuki Nowożytnej (1.10.1929–30.09.1931)

93 DALO, z. 26, op. 5, spr . 257, AUWR_UA_000_26_0_5_257_51655 .

94 DALO, z. 26, op. 5, spr . 2028, AUWR_UA_000_26_0_5_2028_62796 .

95 DALO, z. 26, op. 5, spr . 2030, AUWR_UA_000_26_0_5_2030_62795 .

96 DALO, z. 26, op. 5, spr . 1514, AUWR_UA_000_26_0_5_1514_56734 .

Imię i nazwisko asystenta, lata działalności na UL/ UJK/LNUIF

Nazwa jednostki, stopień naukowy, pełniona funkcja na UL/UJK/LNUIF

Lata działalności na UL/UJK/ LNUIF

Imię i nazwisko profesora

Lp.

Marian Minich –w roku akademickim 1928/29 –wolontariusz; zastępca asystenta w II Katedrze Historii Sztuki Nowożytnej (1.04.1930–30.09.1931); asystent młodszy w II Katedrze Historii Sztuki Nowożytnej (1.07.1931–30.09.1932); asystent młodszy w Katedrze Historii Sztuki Nowożytnej (1.10.1932–31.08.1935)

Julia Izierska (Izierska-Hornung) –zastępca asystenta w II Katedrze Historii Sztuki Nowożytnej (1.04.1930–30.09.1931); od 1 lipca 1931 r. zwolniona na własną prośbę z pełnienia obowiązków zastępcy asystenta 97

Aleksandra Majerska –bibliotekarka wolontariuszka w Zakładzie Historii Sztuki Nowożytnej (II) (od stycznia 1927); demonstratorka w II Katedrze Historii Sztuki Nowożytnej (1.10.1930–31.10.1930); asystentka starsza w Katedrze Historii Sztuki Nowożytnej (1.07.1931–31.08.1939)

28 sierpnia 1939 r. Majerska została mianowana asystentką starszą od 1.09.1939 do 31.08.1940

Zbigniew Ciekliński –asystent młodszy (1934–1938), mianowany asystentem starszym (1938 do grudnia 1939); asystent (1939–1940)

Roza Smereczynska-Szul –asystentka młodsza wolontariuszka (17.08.1938–1.01.1940); asystentka starsza (1.01.1940–15.03.1940)

97 DALO, z. 26, op. 5, spr . 766, AUWR_UA_000_26_0_5_766_51599 .

Imię i nazwisko asystenta, lata działalności na UL/ UJK/LNUIF

Nazwa jednostki, stopień naukowy, pełniona funkcja na UL/UJK/LNUIF

Imię i nazwisko profesora Lata działalności na UL/UJK/ LNUIF

Lp.

Władysław Terlecki –asystent młodszy (1.10.1922–30.09.1923), demonstrator Zakładu Historii Sztuki Nowożytnej (1.10.1923–30.09.1925), asystent młodszy (1.10.1925–30.09.1926), asystent starszy (1.10.1926–30.08.1929), asystent młodszy (1.10.1929–30.09.1930)

Jerzy Güttler –asystent w I Katedrze Historii Sztuki Nowożytnej (1.12.1928–31.09.1929)

3.Władysław Kozicki 1922–1933, 1935 1922 –docent prywatny, prawo do wykładania historii sztuki nowożytnej 1926 –profesor nadzwyczajny I Katedra Historii Sztuki Nowożytnej 1935 –docent prywatny

4.Mieczysław Gębarowicz 1928–1939, 1939 do stycznia 1940, 1946–1949 1928 –docent prywatny 1936 –profesor tytularny 1946–1949 –kierownik Katedry Historii i T eorii Sztuki na Wydziale Historycznym LNUIF

5.Karolina Lanckorońska 1936–1939, 1939–1941 1936 –docent prywatny

6.Josyp Pełenski 1940 od stycznia 1940 –starszy wykładowca

kreska (–) –zjawisko nie występuje

Źródło: Opracowanie R. Holovatej na podstawie: DALO, z. 26, op. 5; ALNUIF, z. P-119, op. 1.

Promotor Uwagi

Temat doktoratu

Tabela 2. Doktoraty z historii sztuki na UL/UJK

Lp. Rok obrony doktoratu Imię i nazwisko

Jan

1.1900Zygmunt BatowskiO obrazie Matki Boskiej Domagaliczowskiej w wielkim ołtarzu katedry lwowskiej malowanym przez Józefa Wolfowicza

doktorskie: historia sztuki jako przedmiot specjalny, historia powszechna jako druga specjalność

Bołoz AntoniewiczEgzaminy

Jan

Bołoz Antoniewicz . 2. 1905Władysław Kozicki Św. Sebastian w sztuce włoskiej

Bołoz Antoniewicz . 3. 1908Władysław PodlachaMalowidła ścienne w cerkwiach Bukowiny

Jan

Jan

Bołoz Antoniewicz .

Jan

Architektura zamku w Podhorcach

Bołoz Antoniewicz . 5.. Władysław Bachowski Drzwi katedry gnieźnieńskiej

Bołoz AntoniewiczEgzaminy doktorskie: historia sztuki jako przedmiot główny, archeologia i historia filozofii jako przedmioty poboczne Kronika UL podaje temat rozprawy „Studia nad sztuką lwowską za Zygmunta III” (Hahn 1912: 512)

Jan

4.. Jan Wilusz

6.1910Józef PiotrowskiMateriały i studia do historii sztuk plastycznych dawnego Lwowa. Część I:

Malarstwo i rytownictwo

Bołoz Antoniewicz .

7. 1910 Mieczysław TreterFranciszek Tepa, jego życie i twórczośćJan

Bołoz AntoniewiczEgzaminy doktorskie: historia sztuki, język polski

Jan

8. 1916Aleksandra DzióbStosunek Montequi do sztuki florenckiej

Bołoz AntoniewiczW 1917 r. habilitował się na W ydziale Teologicznym rozprawą „Kościół OO. Dominikanów w T arnopolu (1749–1779)”

Jan

9.1916Władysław ŻyłaKościół oo. Dominikanów w T arnopolu

Promotor Uwagi

Stanisław Zakrzewski, Jan Bołoz Antoniewicz .

Temat doktoratu

Aleksander biskup płocki 1129–1152. Szkic monograficzny ze szczególnym uwzględnieniem działalności kulturalnej

Imię i nazwisko

Lp. Rok obrony doktoratu

10. 1921Mieczysław Gębarowicz

Kościół Jana Lorenzo we Florencji i historia jego fasady Jan Bołoz Antoniewicz .

11. 1922Helena Goldfinger-Schorr

Egzaminy doktorskie: historia sztuki, archeologia klasyczna

Egzaminy doktorskie: historia sztuki nowożytnej, archeologia klasyczna

Egzaminy doktorskie: archeologia klasyczna, historia sztuki

Władysław Podlacha

Władysław Podlacha

12.1925 Antonina BetterPolskie ilustracje książkowe XV-go i XVI-go wieku

Egzaminy doktorskie: filologia polska, historia sztuki nowożytnej

13.1925Władysław TerleckiGraduał króla Jana Olbrachta w Archiwum Kapituły Krakowskiej

Edmund Bulanda

Niobidzi w sztuce starożytnej (z wyłączeniem grupy florenckiej)

14. 1926Kazimierz Michałowski

15.1927Michał KędziorArchitektura, rzeźba, malarstwo i muzyka u Sienkiewicza .

Władysław PodlachaEgzaminy doktorskie: historia sztuki, archeologia klasyczna

Władysław KozickiEgzaminy doktorskie: historia sztuki, archeologia klasyczna

16. 1928Zbigniew Hornung Stanisław Stroiński 1719–1802. Próba monografii ze szczególnym uwzględnieniem działalności artysty na polu malarstwa ściennego

Egzaminy doktorskie: historia sztuki średniowiecznej, archeologia klasyczna

Władysław Podlacha, Edmund Bulanda

Władysław Podlacha .

Aleksander Kotsis

17. 1929Józef Kluss

18. 1930Iwan StarczukRzeźby starożytne z Wilanowa

19.1930Ksawery Piwocki Polski drzeworyt ludowy

Promotor Uwagi

Władysław PodlachaEgzaminy doktorskie: historia sztuki, archeologia klasyczna, filozofia W 1932 r. dyplom magistra filozofii w zakresie historii sztuki na podstawie pracy doktorskiej

Władysław Podlacha .

Władysław Podlacha .

Temat doktoratu

Rok obrony doktoratu Imię i nazwisko

Lp.

20. 1931Aleksandra Majerska Pierwsi impresjoniści polscy

Egzaminy doktorskie: historia sztuki (jako przedmiot główny), archeologia klasyczna i filozofia jako przedmioty poboczne

Władysław Kozicki, Władysław Podlacha

Władysław Podlacha .

Władysław Podlacha

Władysław Podlacha .

Władysław Podlacha .

Drzeworyt polski XIX wieku

21. 1931Olga Reichenstein- Mehler

Ikonostasy wieku XVII-go w granicach dawnych diecezji: przemyskiej, lwowskiej, bełskiej i chełmskiej. Próba charakterystyki

22.1931Jarosław Konstantynowicz

23. 1931Marian MinichAndrzej Grabowski, jego życie i twórczość

24. 1932Mychajło DraganUkraińskie cerkwie drewniane. Geneza i rozwój

25. 1932Helena BlumKierunki o typie konstrukcyjnym w nowoczesnej sztuce polskiej

26. 1932Wanda Ładniewska- Blankenheim Valentina Boltza Illuminierbuch jako źródło Traktatu o malarskich kosztach Jakuba Kazimierza Haura

27. 1932Jerzy GüttlerTwórczość malarska Stanisława Wyspiańskiego do powstania witraży franciszkańskich

Promotor Uwagi

Władysław Podlacha, Władysław Kozicki W 1937 r. dyplom magistra filozofii w zakresie historii na podstawie pracy doktorskiej

Władysław PodlachaW 1934 r. dyplom magistra filozofii w zakresie historii sztuki

Temat doktoratu

Lp. Rok obrony doktoratu Imię i nazwisko

28.1932 Julia Izierska (Izierska-Hornung) Lwowska szkoła rzeźbiarska XVIII w. i jej ekspansja na terenie dzisiejszej Małopolski Wschodniej

29. 1938 Zbigniew CieklińskiŻycie i działalność Wita Stwosza w świetle najważniejszych badań naukowych

Rzeźbione krzyże ręczne XVII–XІX w. (ukr. Різьблені ручні хрести XVII–XX ст.) (Александрович 2012: 470)

30. 1939Wira Swiencicka

Władysław Podlacha . kropka (.) –brak informacji Źródło: Opracowanie R. Holovatej na podstawie: DALO, z. 26, op. 2; DALO, z. 26, op. 5; DALO, z. 26, op. 7; DALO, z. 26, op. 15.

3. Wykłady i ćwiczenia

Wykształcenie nowej generacji historyków sztuki na rzecz polskiej kultury było jednym z głównych zadań nowo powstałej w 1893 r. katedry na Uniwersytecie Lwowskim.

Zajęcia rozpoczęły się w roku akademickim 1893/94. Antoniewicz prowadził wykłady „Rafael, życie i d zieła”, „Historia sztuki niemieckiej w X IX w.” oraz „Historia sztuki polskiej w X IX w.”98. Historię sztuki starożytnej prowadzili także archeolodzy, historycy, a nawet filologowie, np. Ludwik Ćwikliński miał wykład „Topografia i pomniki Aten i Rzymu”99. W roku akademickim 1899/1900 Antoniewicz prowadził wykłady „Sztuka późnego renesansu w X VI w.”, „Historia malarstwa francuskiego od XV w. do r. 1870”, „Główne galerie. Paryż: Louvre i Musée du Luxembourg” oraz ćwiczenia z historii sztuki „Lektura i interpretacja »podróży włoskiej« Goethego”, w ramach których studenci musieli złożyć prace pisemne100

W g rudniu 1908 r. Wydział Filozoficzny wystąpił do Ministerstwa Wyznań i Oświaty w Wiedniu o zgodę na prowadzenie przez J. Bołoz Antoniewicza seminarium ze sztuki nowożytnej, ustaleniu dla tego seminarium stypendium rocznego w w ysokości 500 koron oraz finansowania w w ysokości 600 koron. Na seminarium to regularnie uczęszczało 15–20 słuchaczy; podejmowane tu tematy to m.in. „Farbenwelt bei Dante”, „Lemberger Malergilde im XVII Jhr.”, „Die Sankt Adalbert Tür im Dome zu Gnesen”, „Schlossen Podgorce”101, „Die Kunstakademie Königs Stanislaus Augustus Poniatowski”. Uczestnicy seminarium przygotowywali też materiał w z wiązku z w yprawami badawczymi w semestrze letnim – seminarzyści opracowali na przykład galerie wiedeńskie102. W czerwcu 1908 r. 17 seminarzystów przez dwa tygodni studiowało galerie sztuki w Budapeszcie, a w 1910 studenci zwiedzili galerie w D reźnie, Lipsku, Lütschenie ( Hahn 1912: 512).

O programie zajęć naukowych i seminarium Gębarowicz pisał:

Obejmował on [program naukowy – R.H.] dwa stopnie: ćwiczenia przy ograniczonej ilości uczestników i jeszcze bardziej elitarne seminarium, do którego dostęp uzyskiwało się najwcześniej na drugim roku. Ćwiczenia wprowadzały praktycznie w podstawowe zagadnienia metodologii pracy naukowej. […] Seminarium przeznaczone było zasadniczo do omawiania prac jego uczestników. Posiedzenia odbywały się w lokalu, którego ściany obwieszone były reprodukcjami, a częściowo nawet oryginalnymi rysunkami,

98 DALO, z. 26, op. 7, spr. 359, k. 48 verso. DALO, z. 26, op. 7, spr. 360, k. 8 verso.

99 DALO, z. 26, op. 7, spr. 360, k. 9 verso.

100 DALO, z. 26, op. 7, spr. 437, k. 16. DALO, z. 26, op. 7, spr. 438, k. 29.

101 Prawdopodobnie temat ten dotyczył zamku Rzewuskich-Sanguszków (Zamku Podhoreckiego) w Podhorcach (obecnie obwód lwowski w Ukrainie).

102 DALO, z. 26, op. 5, spr. 25, k. 57–58, AUWR_UA_000_26_0_5_25_49162&view=single&p=61.

akwarelami, a nawet szkicami olejnymi artystów; w kątach stały na piedestałach złocone i polichromowane odlewy gipsowe figur z Nawarii, wzdłuż ścian zaś drabinowe stelaże na fotografie. Te rozmieszczał sam referent jako ilustracje do swej pracy, obowiązkiem zaś obecnych było kontrolować wywody autora, a w razie niezgodności z nim – proponować zmianę ustalonego przezeń porządku. (Gębarowicz 1994)

Po uzyskaniu habilitacji i zatrudnieniu na UJK plan swojej działalności dydaktycznej przedstawił W. Podlacha. Pierwsze wykłady miały być poświęcone głównym kierunkom historii sztuki i nowoczesnym środkom badania i interpretowania zabytków sztuki, szczególnie średniowiecznej, na podstawie materiału ilustracyjnego z I nstytutu Historii Sztuki oraz materiału zabytkowego znajdującego się w lwowskich kościołach, cerkwiach, starszych kamienicach i zbiorach muzealnych. W następnych półroczach planował rozpoczęcie wykładów o ź ródłach sztuki średniowiecznej, zarówno łacińskiej, jak i cerkiewnej, o sztuce środkowoeuropejskiej i o sztuce na ziemiach polskich. Cykl wykładów obejmował między innymi:

I półrocze – „Wstęp do historii sztuki”, część teoretyczna,

II półrocze – „Wstęp do historii sztuki”, część praktyczna,

III półrocze – „Źródła sztuk średniowiecznej”, IV półrocze – „Malarstwo i rzeźba w Polsce do połowy XVI wieku”, V półrocze – „Sztuka cerkiewna na Rusi ze szczególnym uwzględnieniem Ziem Rzeczypospolitej” i osobno 1 godzina – „Zabytki średniowiecznego Krakowa”, VI półrocze – „Sztuka romańska i gotycka w środkowej Europie”103.

Tematy prac naukowych, które proponował Podlacha, wiązały się z d ziejami sztuki na ziemiach polskich, co miało doprowadzić w porozumieniu z A ntoniewiczem do stworzenia osobnego działu bibliotecznego i i konograficznego dotyczącego zabytków sztuki polskiej i ruskiej.

Kazimierz Michałowski o seminariach Władysława Podlachy wspominał: Pisaliśmy referaty z grafiki oparte na oryginalnych materiałach ze zbiorów galerii Lubomirskich, zaczytywaliśmy się w książkach z teorii sztuki, i to z teorii najnowszych, dotyczących modnego podówczas ekspresjonizmu. […] Wykłady Podlachy były nudne, ale doskonale opracowane. […] Władysław Podlacha należał do pedagogów bardzo wymagających. Zdanie u niego colloquium lub egzaminu nie należało do rzeczy łatwych, ale też można się było istotnie wiele nauczyć. Miał zwyczaj pracować nocami, na uniwersytet przychodził po południu, nie wcześniej niż o szóstej na swój wykład, a następnie konsultacje, colloquia, egzaminy i długie rozmowy z gronem zaawansowanych uczniów przeciągały się do późnych godzin nocnych. Posiadał własny klucz od gmachu uniwersyteckiego, skąd często wychodziliśmy po drugiej w nocy. (Michałowski 1986: 38–39)

103 DALO, z. 26, op.5, spr. 1527, k. 5 recto, AUWR_UA_000_26_0_5_1527_56732&view=single&p=6.

Rafał Eysymontt, Roksolana Holovata

Uczennica Podlachy – Wira Swiencicka (ukr. Віра Свєнціцькa), córka Iłariona Swiencickiego (ukr. Іларіон Свєнціцький, w DALO jako Hilarion Święcicki) (1876–1956)104, kustosza Muzeum Ukraińskiego we Lwowie, wspominała, że studenci notowali każde słowo z jego wykładów, a ponieważ wykłady te co parę lat się powtarzały, więc te „skrypty” przekazywali studentom młodszych roczników. Jeden taki „skrypt” zachował się w archiwum osobistym innego ucznia Podlachy – Mychajła Dragana (ukr. Михайло Драґан) (1899–1952) (Свєнціцька 1994: 186).

Kozicki, który po śmierci Antoniewicza objął I Katedrę Sztuki Nowożytnej, poświęcał swoje wykłady, tak jak jego mistrz, sztuce włoskiego renesansu, ale także sztuce współczesnej. Program wykładów dołączony do teczki osobowej Kozickiego, które zamierzał wygłosić w czasie trzech pierwszych półroczy swojej działalności, obejmowały następujące tematy:

I. Sztuka wczesnego renesansu we Włoszech. Cz. I: Pogląd ogólny i architektura,

II. Malarstwo francuskie XIX i XX w. (od Davida do Matisse’a i Picassa),

III. Sztuka wczesnego renesansu we Włoszech. Cz. II: Rzeźba (od Ghibertiego aż do rzeźby weneckiej),

IV. R zeźba francuska w XIX i XX w. aż do Maillola,

V. Sztuka wczesnego renesansu we Włoszech. Cz. III: Malarstwo (od Gentilego da Fabriano do malarstwa weneckiego),

VI. Malarstwo angielskie105.

W 1929 r. na UJK podjął pracę Mieczysław Gębarowicz. Będąc już po habilitacji, przedstawił program wykładów, w którym zaproponował (w ciągu dwóch pierwszych lat) omówienie znaczenia źródeł literackich w historii sztuki, scharakteryzowanie najważniejszych z nich i przystąpienie do lektury wybranych tekstów. Te ostatnie zajęcia miały mieć charakter ćwiczeń praktycznych z czynnym udziałem słuchaczy i dotyczyć zabytków, które można byłoby interpretować w oryginale lub w reprodukcji z pomocą tekstu. Wykłady w następnych półroczach dotyczyły rzeźby romańskiej we Francji, rzeźby romańskiej w Niemczech i we Włoszech, początku renesansu w Polsce, działalności artystycznej Stanisława Augusta oraz twórczości Albrechta Dürera106. 14 listopada 1930 r. dziekan zawiadomił rektorat uniwersytetu, że Gębarowicz zgłosił na cały rok akademicki ćwiczenia „Zasady źródłoznawstwa i k rytyki historii sztuki”107. Podobne ćwiczenia prowadził w następnych latach (Spis UJK: 1936/37; Spis UJK: 1937/38; Spis UJK: 1938/39).

104 DALO, z. 26, op.5, spr. 1692, AUWR_UA_000_26_0_5_1692_56703 ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 246, AUWR_UA_001_P_119_0_1_246_66606.

105 DALO, z. 26, op. 5, spr. 885, k. 117–118, AUWR_UA_000_26_0_5_885_56836&view=single&p=128.

106 DALO, z. 26, op. 5, spr. 394, k. 13 verso, AUWR_UA_000_26_0_5_394_51621&view=single&p=18

107 DALO, z. 26, op. 5, spr. 394, k. 51, AUWR_UA_000_26_0_5_394_51621&view=single&p=55.

Ostatnią osobą, która jeszcze przed II wojną światową dołączyła do składu osobowego uniwersyteckiej historii sztuki we Lwowie, była Karolina Lanckorońska.

Lanckorońska prowadziła wykłady: „Michał Anioł, jego życie i d zieła”, „Dzieje malarstwa hiszpańskiego w X VII wieku”, „Rembrandt, jego życie i d zieła”, ćwiczenia i w ykłady w zakresie sztuki włoskiego renesansu (Spis UJK: 1936/37; Spis UJK: 1937/38; Spis UJK: 1938/39).

Po wybuchu II wojny światowej uniwersytet został zamknięty, ale już w g rudniu 1939 r. zajęcia wznowiono. Nowe władze, jak wspominała Lanckorońska, zadecydowały, że „wszyscy mają wykładać normalnie”. Pisała:

Zabraliśmy się więc do roboty, jak gdyby nigdy nic. Wykładałam i ja. Zespół słuchaczy był dość osobliwy. Polskiej młodzieży męskiej nie było ani śladu, ukrywała się, uczniowie przychodzili pojedynczo do naszych mieszkań po książki i po wskazówki do dalszej pracy. Na wykłady chodziły dawne słuchaczki, które twierdziły, że godziny spędzone ze mną ułatwiały im jakoś przetrwanie, oraz słuchacze nowi, narodowości niepolskich, przysłani przez nowe władze. Ponieważ, według dawnego planu, wykładałam najspokojniej w świecie malarstwo sieneńskie XIV wieku, biedni ci przybysze odsiadywali godziny bezradnie, wpatrzeni nie w przezrocza na ekranie, tylko w pustkę gdzieś przez siebie. A przychodzić musieli, bo kontrolowano nas wszystkich ściśle. Nieraz zasypiali i akompaniowali mojemu wykładowi rytmicznym chrapaniem, podczas gdy ja starałam się tłumaczyć, kim był Simone Martini, przyjaciel Petrarki. (Lanckorońska 2002: 24)

4. Studenci

W pierwszej dekadzie XX w. na seminarium Antoniewicza uczęszczało 15–20 studentów108. W latach 20. ta liczba się zwiększyła do 20–30 osób. W roku akademickim 1928/29 seminarium historii sztuki nowożytnej Kozickiego składało się z 29 członków, a seminarium historii sztuki polskiej i wschodnioeuropejskiej Podlachy z 26 (Kronika UJK: 1928/29). Na proseminarium Kozickiego uczęszczało nawet 84 słuchaczy, studenci dyskutowali m.in. o „historii powstania i analizie stylu katedry i cerkwi wołoskiej we Lwowie na podstawie książki Łozińskiego: »Sztuka lwowska XVI i X VII w.«” (Kronika UJK: 1929/30). Od roku 1926 w Zakładzie W. Podlachy zbierało się Koło Historyków Sztuki Studentów UJK (Kronika UJK: 1926/27).

W latach 30. liczba słuchaczy na UJK zmniejszyła się, w tym również historii sztuki, co mogło być związane z trudną sytuacją ekonomiczną młodzieży (por. Bukowska-Marczak 2017). W 1936 r. na historii sztuki studiowało 17 osób, z których 12 stanowiły kobiety109. Przewaga (prawie dwukrotna) kobiet w latach 30. dotyczyła całego Wydziału

108 DALO, z. 26, op. 5, spr. 25, k. 58 recto + verso, AUWR_UA_000_26_0_5_25_49162&view=single&p=62

109 DALO, z. 26, op. 7, spr. 1555, k. 6.

Rafał Eysymontt, Roksolana Holovata

sztuki na Uniwersytecie Lwowskim

Humanistycznego (w 1932 r. studiowało tu ogółem 1070 kobiet i 487 mężczyzn)110. Ze wspomnień K. Michałowskiego także wynika, że w latach 20. studentki stanowiły większość wśród słuchaczy historii sztuki (Michałowski 1986: 36).

Po wojnie polsko-ukraińskiej dostęp do wykształcenia wyższego dla narodowości ukraińskiej był ograniczony, a sami Ukraińcy bojkotowali lwowską wszechnicę. Uczęszczali natomiast na Tajny Uniwersytet Ukraiński (istniał w latach 1921–1925)111 czy też w zakresie sztuki do szkoły Ołeksy Nowakiwskiego (ukr. Олекса Новаківський) (1872–1935). Od połowy lat 20. zaczęli się jednak pojawiać na UJK. Do grona słuchaczy historii sztuki należał m.in. wspomniany już Mychajło Dragan. W 1926 r. podjął on studia na Wydziale Humanistycznym, głównie w d ziedzinie historii sztuki u Podlachy i Kozickiego, oraz archeologii klasycznej u Edmunda Bulandy (1882–1951)112. Studiując na UJK, jednocześnie pracował w Muzeum Ukraińskim, a w roku 1932 obronił doktorat (Свєнціцька 1994: 186). Oprócz Dragana w okresie międzywojennym na historii sztuki UJK studiowali Iwan Starczuk, Wołodymyr Hodys (ukr. Володимир Годис) (1905–1987), Jarosław Nanowski (ukr. Ярослав Нановський) (1908–1992), Wira Swiencicka, Roza Smereczynska-Szul113 (ukr. Роза Смеречинська-Шуль, w DALO jako Róża Smereczyńska-Szul) (1911–1986)114 (Свєнціцька 1994: 187).

Badaniami sztuki żydowskiej zajmowała się absolwentka lwowskiej historii sztuki Olga Reichenstein-Mehler, córka lekarza, kolekcjonera sztuki żydowskiej Marka Reichensteina (por. Кравцов 2015: 19). Reichenstein-Mehler obroniła doktorat z zakresu historii sztuki około 1931 r.

W 1931 r. do magisterium w zakresie historii sztuki przystąpiło osiem osób (w t ym pięć kobiet). Studenci i studentki składali egzaminy ustne z t akich m.in. przedmiotów: wstęp do historii sztuki, historia sztuki starożytnej, prehistoria sztuki, encyklopedia i metodologia historii sztuki. Do egzaminów przystąpili: Zbigniew Ciekliński, Salomon Löwensohn, Tadeusz Cieński, Maria Friedel, Irena Reichl, Stefania Geppert, Antonina Kimmel, Maria Bieńkowska115.

Choć kobiet studiujących historię sztuki było znaczniej więcej, statystyka obronionych doktoratów wykazuje przewagę mężczyzn (zob. Tabela 2). Pierwszy doktorat

110 DALO, z. 26, op. 7, spr. 1555, k. 1e.

111 Zob. artykuł poświęcony działalności Tajnego Uniwersytetu Ukraińskiemu w tomie drugim niniejszej monografii.

112 DALO, z. 26, op. 5, spr. 174, AUWR_UA_000_26_0_5_174_51671.

113 Roza Smereczynska-Szul uzyskała tytuł magistra filozofii w zakresie historii sztuki 28 czerwca 1939 r. na podstawie pracy „Aleksander Nowakowski na tle impresjonizmu polskiego” ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 579, k. 1, AUWR_UA_001_P_119_0_1_579_66467&view=single&p=2.

114 DALO, z. 26, op. 5, spr. 1757, AUWR_UA_000_26_0_5_1757_56685. ALNUIF, z. P_119, op. 1, spr. 579, AUWR_UA_001_P_119_0_1_579_66467.

115 DALO, z. 26, op. 7, spr. 2220.

z historii sztuki kobieta uzyskała w roku 1916 – Aleksandra Dziób (1889–?)116 obroniła pracę „Stosunek Montequi do sztuki florenckiej” i została asystentką w Zakładzie Historii Sztuki Nowożytnej (1916–1918) (Suchmiel 2000: 125).

VII.

Historia sztuki w latach 1939–1944

W korespondencji Mieczysława Gębarowicza znajduje się kwestionariusz z 14 listopada 1940 r. podpisany przez Władysława Podlachę. Dokument ten przedstawia życie Katedry Historii Sztuki i zatrudnionych tam ludzi podczas okupacji sowieckiej117. Dowiadujemy się, że w roku akademickim 1939/40 docentami byli Mieczysław Gębarowicz i Karolina Lanckorońska, asystentami – Aleksandra Majerska i Z bigniew Ciekliński. Od nowego roku akademickiego Władysław Podlacha został kierownikiem katedry, a profesorem Edmund Bulanda „znajdujący się na etacie katedry filologii klasycznej, pracujący przy katedrze historii sztuki”, z kolei funkcję starszego wykładowcy objął Josyp Pełenski (ukr. Йосип Пеленський) (1879–1957) (Ясь 2011), a asystentką została Roza Smereczynska-Szul. Podlacha podał też informacje o seminarium historii sztuki, które liczyło 16 osób, a w roku bieżącym (1940) – 22 osoby. Doktorantów nie było118.

Podczas okupacji niemieckiej utworzono Tajny Uniwersytet Jana Kazimierza (1941–1944), na którym wykłady z historii sztuki prowadzili Władysław Podlacha, Mieczysław Gębarowicz i Zbigniew Hornung (Draus 2007: 150).

Uwagi końcowe

Po II wojnie światowej lwowska kadra historyków sztuki znalazła swoje miejsce w ośrodkach już istniejących lub w nowo powstających. Tadeusz Mańkowski, Helena Blum, Maria Rzepińska rozpoczęli pracę w Krakowie, Ksawery Piwocki – w Warszawie (Kalinowski 1981: 615–617; Porębski 1972: 266–282), Zbigniew Hornung, Władysław Podlacha, Helena Blum (przez pewien czas) pracowali we Wrocławiu (Porębski 1985: 159–161). We Wrocławiu znalazło się też lwowskie Ossolineum. Lwowianin Jerzy Güttler był pierwszym dyrektorem Muzeum Śląskiego we Wrocławiu (obecnie Muzeum Narodowe we Wrocławiu), jego następcą na tym stanowisku od 1952 r. był uczeń Władysława Podlachy – Zbigniew Hornung, specjalista w dziedzinie architektury barokowej i rzeźby rokokowej. Uczeń i asystent Podlachy Marian Minich został zatrudniony w Muzeum Sztuki w Łodzi, Aleksandra Majerska była kustoszem w Muzeum Miejskim w Szczecinie (obecnie Muzeum Narodowe w Szczecinie).

116 DALO, z. 26, op. 5, spr. 573, AUWR_UA_000_26_0_5_573_52187.

117 ZNiO, rps 16401/II, k. 261.

118 Ibid.

Bibliografia

Źródła archiwalne

ALNUIF – Archiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki (ukr. Архiв Львiвcькoгo нaціoнaльнoгo унівepcитeту iмeнi Івaнa Фpaнкa)

Zespół P-119, opis 1: Sprawy osobowe pracowników

P-119, op. 1, spr. 595 – Ciekliński Zbigniew

P-119, op. 1, spr. 42 – Gębarowicz Mieczysław

P-119, op. 1, spr. 96 – Kulczyński Stanisław

P-119, op. 1, spr. 415 – Lanckorońska Karolina

P-119, op. 1, spr. 524 – Majerska Aleksandra

P-119, op. 1, spr. 239 – Podlacha Władysław

P-119, op. 1, spr. 579 – Smereczynska-Szul Roza

P-119, op. 1, spr. 246 – Swiencicki Iłarion

DALO – Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego (ukr. Дepжaвний apxiв Львiвcькoї

oблacтi)

Zespół 26, opis 5: Sprawy personalne grona profesorskiego i urzędników

z. 26, op. 5, spr. 25 – Antoniewicz Bołoz Jan

z. 26, op. 5, spr. 174 – Bulanda Edmund

z. 26, op. 5, spr. 1983 – Chwistek Leon

z. 26, op. 5, spr. 2023 – Ciekliński Zbigniew

z. 26, op. 5, spr. 2028 – Ciesielska Julia

z. 26, op. 5, spr. 2030 – Cieśla Henryk

z. 26, op. 5, spr. 2019 – Ćwikliński Ludwik

z. 26, op. 5, spr. 570 – Dzieduszycki Wojciech

z. 26, op. 5, spr. 573 – Dziób Aleksandra

z. 26, op. 5, spr. 1952, 1953 – Finkel Ludwik

z. 26, op. 5, spr. 394 – Gębarowicz Mieczysław

z. 26, op. 5, spr. 537 – Güttler Jerzy

z. 26, op. 5, spr. 472 – Hornung Zbigniew

z. 26, op. 5, spr. 766 – Izierska Julia

z. 26, op. 5, spr. 885 – Kozicki Władysław

z. 26, op. 5, spr. 888 – Kozłowski Andrzej

z. 26, op. 5, spr. 1005 – Kulczyński Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 1140 – Lanckorońska Karolina

z. 26, op. 5, spr. 1111 – Liske Ksawery

z. 26, op. 5, spr. 1158 – Majerska Aleksandra

z. 26, op. 5, spr. 1257 – Minich Marian

z. 26, op. 5, spr. 1420 – Orosz Janina

z. 26, op. 5, spr. 1514 – Pineles Róża

z. 26, op. 5, spr. 1515 – Piniński Leon

z. 26, op. 5, spr. 1527 – Podlacha Władysław

z. 26, op. 5, spr. 1566 – Ptaśnik Jan

z. 26, op. 5, spr. 1737 – Skrochowski Eustachy

z. 26, op. 5, spr. 1757 – Smereczyńska-Szul Róża

z. 26, op. 5, spr. 1802 – Starczuk Jan

z. 26, op. 5, spr. 1692 – Święcicki Hilarion

z. 26, op. 5, spr. 1872 – Terlecki Władysław

z. 26, op. 5, spr. 1898 – Treter Mieczysław

z. 26, op. 5, spr. 1860, 1861 – Twardowski Kazimierz

z. 26, op. 5, spr. 257 – Wilusz Jan

z. 26, op. 5, spr. 288 – Wojciechowski Tadeusz

z. 26, op. 5, spr. 715 – Zakrzewski Stanisław

z. 26, op. 5, spr. 669 – Żyła Władysław

Opis 2: Sprawy osobowe studentów Wydziału Filozoficznego (Humanistycznego)

z. 26, op. 2, spr. 746, 759, 1857

Opis 7: Wydział Filozoficzny (Humanistyczny)

z. 26, op. 7, spr. 359, 360, 437, 438, 1555, 1755, 1792, 1948, 1951, 2201, 2220

Opis 15: Świadectwa, protokoły egzaminów studentów

z. 26, op. 15, spr. 798, 799, 800

ZNiO – Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu rps sygn. 14401 – dokumenty związane z działalnością Władysława Łozińskiego jako konserwatora zabytków rks sygn.16401/II – Papiery osobiste Mieczysława Gębarowicza

BJ – Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego rks 10046 III – korespondencja Władysława Łozińskiego, t. 1

AUWr – Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego sygn. 138/Podlacha Władysław sygn. 138/3968 – Hornung Zbigniew

BNANU – Biblioteka Narodowa Akademii Nauk Ukrainy im. Wasyla Stefanyka we Lwowie (ukr. Бiблioтeкa Нaцioнaльнoї Aкaдeмї Нaук Укpaїни iм. B. Cтeфaникa у Львoвi) (dawne Ossolineum) rks, z. 26, spr. 59.

Opracowania. Źródła drukowane i internetowe

Bryl Mariusz (2011): Jan Bołoz Antoniewicz (1858–1922), „Rocznik Historii Sztuki” 36. Bukowska-Marczak Ewa (2017): Sytuacja ekonomiczna studiującej młodzieży [https://lia.lvivcenter.org/pl/themes/sytuacia-ekonomichna/] [dostęp online: 29.11.2022].

Holovata

Dilly Heinrich (1979): Kunstgeschichte als Institution. Studien zur Geschichte einer Disziplin, Frankfurt am Main 1979.

Draus Jan (2007): Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie w latach 1918–1946. Portret kresowej uczelni, Kraków 2007.

Gębarowicz Mieczysław (1929): Zabytki Sztuki Romańskiej na Śląsku, „Sprawozdania Towarzystwa Naukowego we Lwowie” 9, 102–105.

Gębarowicz Mieczysław (1967): Tadeusz Mańkowski, „Roczniki Biblioteczne” 1–2.

Gębarowicz Mieczysław (1994): Autobiografia. Jeden żywot w służbie nauki, „Czasopismo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich” 4

[https://www.lwow.com.pl/rocznik/autobiografia.html] [dostęp online: 29.11. 2022].

Hahn Wiktor (1912): Kronika Uniwersytetu Lwowskiego, t. 2 (1898/99–1909/10), zestawił..., Lwów

[https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/469438/edition/381533/content] [dostęp online: 25.03.2023].

Holovata Roksolyana (2020): Between the Artist and the Patron. The Society of Friends of Fine Arts in Lviv (before 1914), tłum. ang. A. Masliukh [DOI: https://doi.org/10.69915/lia008] [dostęp online: 29.11.2022].

Kalinowski Lech (1981): Ksawery Piwocki. 1901–1974, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 26, red. E. Rostworowski, Wrocław, 615–617.

Kronika UJK (1924/25): Kronika Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie za rok szkolny 1924/25, Lwów 1925

[ https://pbc.biaman.pl/dlibra/publication/2581/edition/2471/content] [dostęp online: 14.02.2024].

Kronika UJK (1926/27): Kronika Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie za rok szkolny 1926/27, Lwów 1928

[ https://pbc.biaman.pl/dlibra/publication/2580/edition/2472/content] [dostęp online: 14.02.2024].

Kronika UJK (1928/29): Kronika Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie za rok szkolny 1928−1929, Lwów 1930 [https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/463665/edition/372162/content] [dostęp online: 14.02.2024].

Kronika UJK (1929/30): Kronika Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie za rok szkolny 1928−1929, Lwów 1931 [https://pbc.biaman.pl/dlibra/publication/2579/edition/2473/ content] [dostęp online: 14.02.2024].

Lanckorońska Karolina (2002): Wspomnienia wojenne 22 IX 1939 – 5 IV 1945, Kraków. Majkowska Rita (1974): Związki Władysława Łozińskiego z Akademią Umiejętności w Krakowie, „Rocznik Naukowy Biblioteki Pau i PAN w Krakowie” 20.

Eysymontt, Roksolana Holovata

Małkiewicz Adam (2001): „Szkoła Krakowska” i „Szkoła Lwowska” polskiej historii sztuki, „Folia Historiae Artium. Seria Nowa” 7.

Mańkowski Tadeusz (1942): Pamiętniczek [https://www.lwow.com.pl/mankowski/pamietniczek.pdf] [dostęp online: 29.11.2022].

Matwijów Maciej (1996): Walka o lwowskie dobra kultury w latach 1945–1948, Wrocław.

Matwijów Maciej (2013): Mieczysław Gębarowicz (1893–1984). Uczony i opiekun narodowych dóbr kultury, Warszawa.

Michałowski Kazimierz (1986): Wspomnienia, Warszawa.

Pamiętnik (1891): Pamiętnik Drugiego Zjazdu Historyków Polskich we Lwowie. II. Obrady i uchwały, Lwów.

Piwocki Ksawery (1967): Lwowskie środowisko historyków sztuki, „Folia Historiae Artium” 4.

Porębski Tadeusz (1972): Żywe wartości i nauka. Twórczość naukowa Ksawerego Piwockiego, [w:] Granice sztuki. Z badań nad teorią i historią sztuki, kulturą artystyczną oraz sztuką ludową, Warszawa, 266–282.

Porębski Tadeusz (1985): Helena Blum. 1904–1984, „Folia Historiae Artium” 21, 159–161.

Siwek Agnieszka, Kałużny Józef Cezary (2016): Działalność naukowa ks. Władysława Żyły na uniwersytecie we Lwowie. Zarys zagadnienia, [w:] Starożytność chrześcijańska. Materiały zebrane, t. 4, red. J.C. Kałużny, Kraków, 151–161.

Spis UJK (1936/37): Spis wykładów w roku akademickim 1936–1937. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, Lwów 1936

[https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/42524/edition/59422/content] [dostęp online: 14.03.2024].

Spis UJK (1937/38): Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie. Spis wykładów w roku akademickim 1937−1938. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, Lwów 1937 [https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/42521/edition/59419/content] [dostęp online: 14.03.2024].

Spis UJK (1938/39): Spis wykładów w roku akademickim 1938/1939. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, Lwów 1938 [https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/434918/edition/347907/content] [dostęp online: 14.03.2024].

Sprawozdania TN (1921): „Sprawozdania Towarzystwa Naukowego we Lwowie za r. 1921” 1 (3).

Sprawozdanie TN (1934): „Sprawozdania Towarzystwa Naukowego we Lwowie za r. 1934” 14 (1).

Sprawozdania TN (1935): „Sprawozdania Towarzystwa Naukowego we Lwowie za r. 1935” 15 (3).

Suchmiel Jadwiga (2000): Działalność kobiet w Uniwersytecie we Lwowie do roku 1939, Częstochowa.

Ś.P. Władysław Kozicki, „Kurier Warszawski” 1936, 17.

Tatarkiewicz Władysław (1956): Tadeusz Mańkowski. 1878–1956, „Biuletyn Historii Sztuki” 18, 517–519.

Walanus Wojciech (2023): Powstanie komisji historii sztuki Akademii Umiejętności – karta z dziejów instytucjonalizacji dyscypliny, „Folia Historiae Artium. Seria Nowa” 21, 5–23.

Wiczkowski Józef (1907): Lwów, jego rozwój i stan kulturalny oraz przewodnik po mieście, Lwów.

Wrabec Jan (2002): Zbigniew Hornung (1903–1981), „Roczniki Sztuki Śląskiej” 36, 113–124.

Zlat Mieczysław (2012): Władysław Podlacha, „Rocznik Historii Sztuki” 37, 21–37.

Żuchowski Tadeusz (2011): Mieczysław Gębarowicz (1893–1984), „Rocznik Historii Sztuki” 36, 57–68.

Александрович Володимир (2012): Свєнціцька

, 9, Київ. Кравцов Сергій (2015): Марек

Іларіонівна, [в:] Енцик лопедія

монументального мистецтва Західної України, Записки

Олексій (2011): Пеленський

Spis

ilustracji

1. Odpis świadectwa urodzenia i chrztu Jana Bołoz Antoniewicza (data sporządzenia aktu: 1922)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 25, k. 208. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_25_49162& view=single&p=214&browser=seadragon 210

2. Władysław Podlacha (Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego, sygn. 138/Podlacha Władysław, fot. s. 1) ........................................................................................... 213

3. Telegram kondolencyjny dziekana Jana Bołoz Antoniewicza w imieniu Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu im. Józefa Piłsudskiego w Warszawie (1936)

Rafał Eysymontt, Roksolana Holovata

DALO, z. 26, op. 5, spr. 885, k. 112. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_885_56836& view=single&p=123&browser=seadragon

4. Mieczysław Gębarowicz z grupą członków Koła Historyków Sztuki UJK na wycieczce do Muzeum Książąt Lubomirskich (Lwów, 31 stycznia 1931) (Zakład Narodowy im. Ossolińskich, sygn. 16378/II, s. 203)

219

220

5. Podpisy uczestników wycieczki (Lwów, 31 stycznia 1931) (Zakład Narodowy im. Ossolińskich, sygn. 16378/II, s. 204) ................................................................. 220

6. Dokument dla Mieczysława Gębarowicza na wyjazd do Francji wystawiony przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych (Zakład Narodowy im. Ossolińskich, sygn. 16378/II, s. 11)

221

7. Dom, w którym mieszkał Mieczysław Gębarowicz. Lwów, ul. I. Paderewskiego 9, m. 4 (obecnie ul. J. Stećki 9) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) ............. 222

8. Grobowiec rodzinny Klamutów, w którym został pochowany Mieczysław Gębarowicz. Cmentarz Łyczakowski (pole 60, grób nr 1089) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) ........................................................................................................ 222

9. Aleksandra Majerska (1930)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1158, k. 6.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1158_56778& view=single&p=7&browser=seadragon .................................................................. 224

10. Odpis dyplomu doktorskiego Aleksandry Majerskiej (1931)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1158, k. 12.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1158_56778& view=single&p=14&browser=seadragon ...............................................................

224

11. Zbigniew Hornung (Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego, sygn. 138/3968 –Zbigniew Hornung, fot. s. 186) 225

12. Prośba Karoliny Lanckorońskiej o przeprowadzenie nostryfikacji dyplomu doktorskiego (1936)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1140, k. 35.

https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1140_56780& view=single&p=38&browser=seadragon 228

13. Podanie Karoliny Lanckorońskiej o urlop naukowy na trzeci trymestr roku akademickiego 1936/37 (1937)

DALO, z. 26, op. 5, spr. 1140, k. 41. https://glam.uni.wroc.pl/index.php?s=AUWR_UA_000_26_0_5_1140_56780& view=single&p=43&browser=seadragon ................................................................ 228

14. Dom, w którym mieszkała Karolina Lanckorońska. Lwów, ul. Zimorowicza 19 (grudzień 1939) (obecnie ul. Dż. Dudajewa) (autorka zdjęcia Roksolana Holovata, 2024) 229

DOI: 10.34616/151636

Helena Sojka- Masztalerz

Uniwersytet Wrocławski

ORCID 0000-0001-8225-2735

Aneks 1

Zawartość inwentarzy. Zasady transliteracji i transkrypcji. Pisownia obcych nazw własnych. Odmiana nazwisk i imion obcych

Aneks składa się z czterech części.

W części pierwszej omawiamy zawartość i układ poszczególnych kolumn Inwentarza opisu 5: Sprawy osobowe grona profesorskiego i urzędników Zespołu 26: Lwowskiego Królewskiego Uniwersytetu im. Franciszka I (1817–1918) oraz Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (1919–1939), natomiast w części drugiej układ Inwentarza opisu 1: Sprawy osobowe pracowników Zespołu P-119. Obydwa inwentarze zostały sporządzone na podstawie dokumentów archiwalnych przechowywanych w dwóch lwowskich archiwach. Zespół 26 znajduje się w Państwowym Archiwum Obwodu Lwowskiego (DALO), a Zespół P-119 w A rchiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki (ALNUIF)1. W części trzeciej omawiamy zasady transliteracji, a w części czwartej zasady transkrypcji nazwisk i imion przyjęte zarówno w monografii, jak i w dwóch wymienionych wyżej inwentarzach. Część czwarta dotyczy odmiany nazwisk i imion.

1 Autorami poszczególnych kolumn w Inwentarzu z DALO są: A i B – archiwiści DALO, C i D –Bartosz Juszczak, Helena Sojka-Masztalerz, E, F, G – Helena Sojka-Masztalerz, H – archiwiści z Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego: Łukasz Nakoneczny, Dawid Nyczka, Grzegorz Przybysz, I – Rafał Raczyński. Autorami poszczególnych kolumn w Inwentarzu z ALNUIF są: A, B i E – kierownik ALNUIF Wasyl Herun, C i D – Bartosz Juszczak, Helena Sojka-Masztalerz, kolumn: F, G – Helena Sojka-Masztalerz, H –archiwiści z Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego – Łukasz Nakoneczny, Dawid Nyczka, Grzegorz Przybysz, I – Rafał Raczyński. Weryfikacji całości dokonała Helena Sojka-Masztalerz.

Część I. Sprawy osobowe grona profesorskiego i urzędników Zespołu 26. Charakterystyka inwentarza

Prezentowany inwentarz, nazwany przez nas Inwentarzem DALO 2024, został stworzony na podstawie inwentarza sporządzonego w DALO w 1967 r. i u zupełnionego o nowe teczki osobowe w 1969 r. (dalej jako Inwentarz DALO 1967). Zweryfikowano go pod względem ilościowym zgodnie ze stanem na rok 2024 oraz dodano jednostki archiwalne nieuwzględnione w I nwentarzu 1967. Porównano go z opisem 5 zamieszczonym w tomie 2 Inwentarza akt wydziałów i studiów Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie do roku 19392 (oprac. i podał do druku J. Wołczański, Kraków 2010, dalej jako Inwentarz Wołczańskiego) i pozostawiono wprowadzone w nim oznaczenia literowe, których nie ma w Inwentarzu z 1967 r.

W Inwentarzu DALO 2024, tak jak we wcześniejszych dwóch inwentarzach, tzn. Inwentarzu 1967 i I nwentarzu Wołczańskiego, zrezygnowano z pełnego opisu typu „Лично дело профессора Козловского Леона” (pol. Sprawa osobowa Kozłowskiego Leona) (spr. 891) lub „Лично дело служащего Бабского Яна” (pol. Sprawa osobowa urzędnika Babskiego Jana) (spr. 41), sprowadzając formy występujące w przypadkach zależnych do postaci mianownika. Było to podyktowane po pierwsze względami praktycznymi: możliwością łatwiejszego przeszukiwania. Po drugie wyeliminowało trudności w utworzeniu formy podstawowej zwłaszcza nazwisk, m.in. zakończonych na -o, -e, -a t ypu: Stefko, Bobeło, Dygdała, zakończonych na - ek, np. Akielaszek, zakończonych na -ów typu Adamów. Mieli z t ym problem również archiwiści w DALO, stąd np. warianty nazwisk Stefko // Stefek Zofia (spr. 1816) w opisie na okładce teczki osobowej. Inwentarz DALO 2024 składa się z kolumn A–I.

W kolumnie A podano numer teczki osobowej (sprawy), który zgodny jest z informacją podaną na okładce danej jednostki archiwalnej. Istnieją trzy rodzaje zapisu: sam numer, np. 1, zapis ze znakiem podkreślenia i literą, np. 1_a, oraz zapis numeru z literą bez znaku podkreślenia, np. 304a.

Wyjaśnienia wymagają dwa ostatnie zapisy: np. 1_a oznacza, że pod tym numerem znajduje się teczka osobowa, która została dodana przez archiwistów DALO w t rakcie weryfikacji opisu 5. Z kolei zapis np. 304a oznacza tylko odesłanie do innej teczki. Oznaczenia literowe zostały nadane przez archiwistów DALO w t rakcie porządkowania dokumentów w ramach powiązania nazwiska z jednej teczki z nazwiskiem, np. panieńskim, w teczce innej. W kolumnie A dodano informację tylko o numerze teczki z odsyłaczem: zobacz (skrót: po rosyjsku см., po polsku zob.); tę informację powtórzono przy

2 Opis 5 zamieszczony w Inwentarzu akt wydziałów i studiów Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie do roku 1939 zawiera liczne błędy, m.in. literówki, przestawienia, ruszczenie nazwisk i imion.

251 Zawartość inwentarzy. Zasady transliteracji i transkrypcji. Pisownia obcych nazw własnych…

nazwisku w kolejnych trzech kolumnach. Oznaczenia literowe a oraz b, zapisane łacinką, są w oryginale oddane cyrylicą.

Niektóre numery odsyłają do innej teczki osobowej, mimo że nie ma na nich oznaczenia literowego, np. spr. 404 (Hermansdorfer Julia) zob. 1456 (Paluch-Hermansdorfer) i odwrotnie spr. 1456 (Paluch-Hermansdorfer) zob. 404 (Hermansdorfer). Taka informacja jest podawana po to, aby łatwiej odnaleźć właściwą teczkę (np. gdy jest znane tylko nazwisko panieńskie lub odmężowskie, a dokumenty wystawione są na obydwa nazwiska). Niekiedy są też podane odsyłacze do nazwisk zapisanych na okładce, np. raz błędnie, a za drugim razem poprawnie i odwrotnie, np. spr. 1562 (Prudzianowski) zob. spr. 169 (Budzianowski), spr. 982 (Król ) zob. spr. 973 (Kril ), spr. 283 (Wojtowicz) zob. spr. 318 (Wójtowicz). Niejednokrotnie niepoprawny zapis wynika z nieznajomości języka polskiego i/lub różnych zapisów w samych dokumentach archiwalnych.

W przypadku numerów teczek od 2262 do 2309 (tzw. sprawy emerytalne) dodatkowo sporządzono odsyłacze do numerów teczek (jeżeli takie były), z k tórymi bezpośrednio się łączą, np. teczka numer 2272 (Kalina Maria) ma odesłanie do teczki numer 779 (Antoni Kalina), ponieważ Maria Kalina była żoną Antoniego.

W kolumnie B znajdują się także informacje o odnalezionych teczkach osobowych, które zostały dołączone (aby zachować układ alfabetyczny) do teczek już istniejących. Są to cztery sprawy: Popielski Bolesław: spr. 1539 (+ 1213_a), Porębowicz Edward: spr. 1544 (+ 1200_a), Sierpiński Wacław: spr. 1723 (spr. 1347_a), Stark Marceli: spr. 2158 (+ 774_a).

W kolumnie B podano również informacje o braku (zaginięciu) spraw, których przez cały okres digitalizacji nie udało się odnaleźć mimo usilnych starań pracowników

DALO. Jeżeli się znajdą, zostaną zdigitalizowane i dodane do Inwentarza DALO 2024. Ponadto poprawiono pomyłkę istniejącą w I nwentarzu Wołczańskiego, w k tórym błędnie zapisano oznaczenia literowe 1153a oraz 1153b. Z tego powodu w I nwentarzu

DALO 2024 są przestawione te dwie teczki: najpierw jest litera b, dopiero po niej a (z zachowaniem układu według alfabetu rosyjskiego).

W kolumnie C podano zapis nazwiska i imienia alfabetem rosyjskim lub ukraińskim w takiej wersji, w jakiej figuruje na okładce jednostki archiwalnej, w u kładzie według alfabetu rosyjskiego od spr. 1 do 2261 oraz od spr. 2262 do 2309 (tzw. sprawy emerytalne).

W z wiązku z t ym zapis ten odbiega częściowo od zapisu w Inwentarzu DALO 1967 oraz w Inwentarzu Wołczańskiego, które zostały sporządzone tylko po rosyjsku.

W kolumnie C cyrylicą zapisano większość imion w brzmieniu polskim, np. Юзеф (Józef ), Ян (Jan), Казимеж (Kazimierz) lub z końcówkami rosyjskimi, np. Антоний (pol. Antoni), Зофия (pol. Zofia), ale zdarzają się odstępstwa. Podano na przykład imiona w wersji zniemczonej w zapisie fonetycznym: Фридрих (niem. Friedrich, spr. 73), Франц

(niem. Franz, spr. 443) albo imiona francuskie spolszczone, np. Анджей (franc. André, spr. 1134) lub zapisane fonetycznie Жан Кльод Андре (franc. Jean Claude André, spr. 1968).

Z kolei nazwiska męskie zakończone na -ski, - cki otrzymały rosyjskie końcówki -ский, -цкий, np. Балицкий (pol. Balicki, spr. 51) lub ukraińskie -ський, np. Грушевський (pol. Hruszewski, spr. 510), zaś nazwiska żeńskie -ская, -цкая, np. Глуховская (pol. Głuchowska, spr. 442). Pozostałe nazwiska w kolumnie C zachowały w zapisie właściwości fonetyczne zbliżone do oryginału bez względu na ich pochodzenie, np. Батлер (Butler, spr. 73), Гекк (Heck, spr. 388), Суири (Souyris, spr. 1840).

Okładka teczki osobowej jest wtórna w stosunku do znajdujących się w niej dokumentów, niemniej figurujący na niej opis stanowi podstawę do identyfikacji danej jednostki, dlatego dla dokumentów z DALO przyjęto zasadę, że nazwisko i imię na okładce jest nazwą jednostki archiwalnej. Niektóre opisy zostały sporządzone bardzo dawno (co widać po stanie okładki), nieliczne dokumenty opisano współcześnie już tylko po ukraińsku. Działo się tak wówczas, gdy okazywało się, że dokumenty dotyczące danej osoby znajdują się w kopercie lub teczce papierowej, na której nie było nazwiska i/lub numeru. Cyfrowy katalog z interaktywnymi linkami odzwierciedla tę dwujęzyczność.

W kolumnie C zachowano wcześniej sporządzony zapis (mimo braku konsekwencji w zapisie) na danej okładce, przykładowo: dwa imiona po nazwisku (spr. 92), trzy imiona po nazwisku (spr. 101), trzy nazwiska (spr. 632), przyimek von oznaczający szlachectwo przed nazwiskiem (spr. 221) lub herb, np. Habdank (spr. 622), warianty nazwisk (spr. 543), a t akże dwa nazwiska różnych osób (spr. 195). Czasami stosowano szyk przestawny nazwisk dwuczłonowych, np. najpierw nazwisko odmężowskie, a po nim nazwisko panieńskie (spr. 765), lub nazwisk dotyczących mężczyzn (spr. 246).

W I nwentarzu DALO 2024 t ylko w jednym przypadku zrezygnowano z podawania nazwiska zakończonego na - anka (spr. 919).

W kolumnie D podano transliterację nazwiska (nazwisk) oraz imienia (imion) w takiej wersji, jaka występuje w kolumnie C (zob. cz. IV).

W kolumnie E zapisano nazwiska i imiona, stosując alfabety oparte na piśmie łacińskim. Zapis ten odpowiada zapisom w kolumnie C, tzn. nie dodawano żadnych dodatkowych elementów, np. Sadyk Bej zamiast pełnego brzmienia imienia i nazwiska Agabekzadeh Bej Sadyk Mohammed (spr. 1682) albo Longchamps Roman zamiast Longchamps de Bérier Roman (spr. 1096), ale nie podano w tej kolumnie zapisu wariantów nazwiska (spr. 543), które były w kolumnach wcześniejszych (na warianty przeznaczono kolumnę F).

W celu ujednolicenia zapisu zrezygnowaliśmy jedynie z d rugiego i t rzeciego imienia, które były podawane w kolumnach wcześniejszych. Za wersję podstawową imienia i nazwiska uznaliśmy tę, która widnieje na okładce jednostki archiwalnej, nawet jeżeli w literaturze przedmiotu imiona czy nazwiska tych osób funkcjonują współcześnie

Zawartość inwentarzy. Zasady transliteracji i transkrypcji. Pisownia obcych nazw własnych…

w innej wersji lub jako wariant (warianty), np. Wierczyński-Vrtel Stefan (spr. 246) zamiast Vrtel-Wierczyński Stefan, Bazylów Ludwik (spr. 48) zamiast Bazylow Ludwik, Piechorski

Karol zamiast Piechórski Karol (spr. 1493).

Kolumny: F, G, H, zostały stworzone dodatkowo, aby ułatwić odbiorcy wyszukiwanie pożądanego dokumentu.

W kolumnie F wpisano wariant (warianty) nazwiska występujące w danej jednostce archiwalnej i różniące się od wersji podstawowej (podanej w kolumnie E). Są to niejednokrotnie nazwiska zniemczone, np. Hanusch (spr. 365) lub występujące w połączeniu z t ytułem szlacheckim, np. Ritter von Hlubek (niem. Ritter) albo przyimkiem von, np. von Halban (spr. 365), tytułem graf lub hrabia Dzieduszycki (spr. 570) ewentualnie francuskim rodzajnikiem de, np. Babel de Fronsberg (spr. 40). Mogą to być również nazwiska podwójne, z których jedno było pierwotnie imieniem, lecz tradycyjnie łączono je z nazwiskiem, tak że z czasem stało się nazwiskiem dwuczłonowym, np. Robertson Butler (spr. 73), albo nazwiska panieńskie używane przed zamążpójściem oraz nazwiska po mężu niepisane z łącznikiem, np. Bieńkowska Wrabec w wersji podstawowej (spr. 101), ale jako wariant w postaci dwóch samodzielnych nazwisk (np. Wrabec, Bieńkowska). Podano także błędne realizacje wynikające z niezastosowania polskich liter diakrytyzowanych, np. Gawinska (zamiast Gawińska, spr. 330) lub Zejmo-Zejmis (zamiast Żejmo-Żejmis, spr. 663) albo opuszczenia litery, np. Hisig (zamiast Haisig, spr. 340). Występowanie wariantów nazwisk może wynikać także z chęci polszczenia, np. Waygiel//Wajgiel (spr. 196), Mergel//Mergiel (spr. 1245) lub podawania wersji oryginalnej, np. Hanuš (spr. 365) albo Konìř//Koniř (spr. 911).

W kolumnie G podano nazwę stanowiska piastowanego przez daną osobę na Lwowskim Królewskim Uniwersytecie im. Cesarza Franciszka I (1817–1918) i/lub na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie (1919–1939) i/lub tytuł naukowy i/lub jedną z dziedzin nauki, którą uczony się zajmował. Informacje dotyczące tytułu naukowego i/lub stanowiska pracownika naukowego pochodzą w większości z opisu jednostki archiwalnej znajdującego się na okładce teczki. W opisie jednostek archiwalnych dotyczących kobiet zastosowaliśmy feminatywy (np. asystentka, lektorka, demonstratorka, woźna, dozorczyni), które nie występują na okładce, ale pojawiają się (chociaż niekonsekwentnie) w dokumentach. Jeżeli informacji o tytule, stanowisku itp. nie było, ustalono ją na podstawie dokumentów w danej jednostce archiwalnej. Ponieważ zapisy nie były konsekwentne: np. asystent starszy//asystentka starsza, asystent młodszy//asystentka młodsza (zmieniało się to bowiem na przestrzeni lat i tę zmianę dokumenty odzwierciedlają), zrezygnowaliśmy z tych przymiotników. W kolumnie G po ukośniku znajdują się informacje dotyczące dziedzin nauki pochodzące z teczki osobowej. Ponieważ celem dodania tej kolumny do Inwentarza DALO 2024 było zapewnienie możliwości szybkiego przeszukiwania i wstępnej weryfikacji dziedzin, więc jej nie rozbudowywaliśmy, co nie stoi na przeszkodzie, aby na

podstawie tego Inwentarza poszerzać ją w przyszłości i dopisywać inne dziedziny. Podano nazwy dyscyplin, m.in. nauk prawnych, nauk ścisłych czy nauk medycznych w większości bez szczegółowego podziału na dyscypliny. Szczegółowiej opracowano nauki humanistyczne. Do wyrazu filologia dodano przymiotniki precyzujące, np. polska, romańska, ukraińska zgodnie z tytułami poszczególnych rozdziałów w monografii.

W przypadku pracowników administracji na okładce podawano ogólną nazwę rosyjską служащий (pol. urzędnik, pracownik), którą doprecyzowaliśmy, wskazując zajmowaną posadę (np. woźnego, dozorcy, mechanika, położnej, pielęgniarki itp.) lub miejsce pracy (zwłaszcza w przypadku pracownika kwestury, kancelarii, biblioteki, archiwum itp.).

Jeżeli dana osobna pracowała na uniwersytecie dłużej i zajmowała w t ym czasie różne stanowiska lub nie można było ustalić jakie z powodu małej ilości dokumentów, zazwyczaj podawaliśmy nazwę bardziej ogólną, np. sługa pomocniczy/sługa pomocnicza. W przypadku urzędników podano stanowisko lub miejsce pracy. Czasami były to pojedyncze etaty i nazwa danego stanowiska występowała tylko raz (np. książkowa, spr. 2219) lub dwa (np. posługaczka, spr. 106; spr. 1496) w całym inwentarzu, a niejednokrotnie osoba zmieniała stanowisko pracy, to podawaliśmy nazwę bardziej ogólną, aby łatwiej było przeszukiwać inwentarz, np. kwestura, sekretariat, biblioteka.

W wyjątkowych sytuacjach, jeżeli nie można było ustalić danych, np. z braku teczki osobowej lub niewystarczających danych w teczce osobowej, sygnalizowaliśmy to znakiem zapytania.

Nie podano żadnych nazw stanowiska w przypadku teczek od numeru 2262 do 2309, ponieważ są to tzw. sprawy emerytalne i odnoszą się do małżonków, ale same nie mają bezpośredniego związku z pracą na uniwersytecie.

Kolumna G służy do szybkiego przeszukiwania jednostek archiwalnych ze względu na stanowisko, tytuł naukowy oraz dziedzinę nauki.

Przeszukiwanie dokumentów może odbywać się także ze względu na daty skrajne: kolumna H. Pierwsza data oznacza dokument najwcześniejszy, natomiast data końcowa dokument najpóźniejszy, jaki występuje w danej jednostce archiwalnej. Pozwala to doprecyzować czas zatrudnienia danej osoby na lwowskiej uczelni, a niejednokrotnie także wskazać okres, w której żyła.

Kolumna I zawiera link, za pomocą którego można otworzyć daną jednostkę archiwalną i przeglądać dokumenty. Daje to możliwość dostępu do całego opisu 5 Zespołu 26 bez ograniczenia zasobu tylko do humanistyki. Jest to jedna z możliwości korzystania z zasobu archiwalnego tego opisu, poza dostępem do konkretnych linków podanych w t rzytomowej monografii (przy opisie poszczególnych dziedzin z zakresu humanistyki) oraz dostępem do Archiwum Cyfrowego Uniwersytetu Wrocławskiego przez stronę https://archiw.uwr.edu.pl.

255 Zawartość inwentarzy. Zasady transliteracji i transkrypcji. Pisownia obcych nazw własnych…

Większość zdigitalizowanych dokumentów z DALO to jeden skan, lecz dwie karty (verso i recto), jedynie w przypadku dużych formatów (np. dyplomów doktorskich) lub okładek albo metryczek archiwalnych jest to jedna karta.

Część II. Sprawy osobowe pracowników Zespołu P-119. Charakterystyka inwentarza

Inwentarz ALNUIF 2024 został sporządzony na podstawie dwóch inwentarzy: pierwszego sporządzonego w latach 70. XX w. przez archiwistów w języku rosyjskim oraz drugiego sporządzonego przez kierownika ALNUIF w języku ukraińskim (proces tworzenia całego inwentarza nie jest jeszcze zakończony, dlatego w pierwszej kolumnie podano nowe numery, pod którymi będzie można po zakończeniu prac szukać tych jednostek). Inwentarze te zweryfikowaliśmy z opisem na poszczególnych teczkach osobowych, a następnie przygotowaliśmy Inwentarz ALNUIF 2024 i teczki do cyfryzacji. Tak jak w przypadku Inwentarza DALO 2024 zrezygnowaliśmy z pełnego (łącznie z podaniem np. i mienia odojcowskiego) opisu typu: „Лично дело профессора Рыбки Евгена Владиславовича” (pol. Sprawa osobowa profesora Rybki Eugeniusza Władysławowicza) (spr. 163) lub „Лично дело Харевич

Янович” (pol. Sprawa osobowa Charewicz Łucji Janowicz) (spr. 197). Tak jak napisano powyżej było to podyktowane względami praktycznymi: możliwością łatwiejszego przeszukiwania i w yeliminowało trudności w utworzeniu formy podstawowej nazwiska i imienia.

Inwentarz składa się z dziewięciu kolumn: A–I.

W kolumnie A podano nowy numer archiwalny teczki osobowej. Nie jest on jeszcze używany, ponieważ cały Zespół P-119 jest w t rakcie weryfikacji i do opisu 1 dodawane są teczki osobowe z innych opisów (z tego też wynika brak zachowania kolejności numeracji). W poszukiwaniu pożądanych dokumentów obecnie obowiązuje numer z kolumny B – „dawny numer teczki osobowej” i on też znajduje się na zdigitalizowanych teczkach, które składają się na Inwentarz ALNUIF 2024. Pięć teczek osobowych ma oznaczenia literowe ze znakiem podkreślenia i one znajdują się na końcu kolumny B. Są to: 125_a, 157_a, 189_a, 514_a, 996_a.

Numerom w kolumnie B odpowiadają nazwiska i imiona w kolumnie C zapisane po rosyjsku lub ukraińsku. Nie są one podane w u kładzie alfabetycznym, lecz porządkowane według numerów.

W kolumnie D podano transliterację nazwiska i imienia, które wystąpiły w kolumnie wcześniejszej.

W kolumnie E znajduje się zapis nazwiska i i mienia po ukraińsku, a w kolumnie F odpowiedni po polsku. Jeden i d rugi zapis jest właściwy dla danego języka.

W kolumnie F spolszczono tylko zakończenia nazwisk ukraińskich i rosyjskich, natomiast imiona pozostawiono w wersji oryginalnej, np. Polanski Jurij (ukr. Полянський Юрій ), Werhanowski Wołodymyr (ukr. Вергановський Володимиp). Szczegółowe zasady transkrypcji zostały podane w dalszej części aneksu.

Tak jak w Inwentarzu DALO 2024 w kolumnie G podano nazwę stanowiska piastowanego przez daną osobę przede wszystkim na Lwowskim Państwowym Uniwersytecie im. Iwana Franki w latach 1939–1941, a następnie (jeżeli w dokumentach z lat 1939–1941 nie wskazano) nazwę stanowiska zajmowanego we wcześniejszym okresie pracy na uczelni (jeżeli w teczce zachowały się dokumenty z tego okresu). Po ukośniku podano w przypadku pracowników naukowo-dydaktycznych tytuł naukowy i/lub dziedzinę nauki, którą się zajmowali na uczelni (numery 1–674, 125_a, 157_a, 189_a, 514_a, 996_a), a w przypadku pracowników administracji nazwę stanowiska lub miejsce pracy (numery 839–1436). W razie wątpliwości co do stanowiska zajmowanego przez daną osobę lub przyporządkowania jej do danej dyscypliny nauki zasygnalizowano to znakiem zapytania. Niejednokrotnie wynikało to z braku informacji w jej teczce osobowej.

W kolumnie H podano daty skrajne dokumentów, tzn. od najwcześniejszego do najpóźniej stworzonego (datowanego) dokumentu. Mimo że teczki w Inwentarzu ALNUIF 2024 dotyczą lat 1939–1941, czasami znajdują się w nich dokumenty z lat wcześniejszych, dlatego też – zgodnie z praktyką archiwalną – wykazano to w tym inwentarzu.

Kolumna I zawiera link, za pomocą którego można otworzyć daną jednostkę archiwalną i przeglądać dokumenty. Tak jak w przypadku Inwentarza DALO 2024 również

Inwentarz ALNUIF jest dostępny w A rchiwum Cyfrowym Uniwersytetu Wrocławskiego przez stronę https://archiw.uwr.edu.pl

Część III. Pisownia nazw własnych: transliteracja oraz transkrypcja nazwisk i imion

Pisownia nazwisk i imion obcych jest bardzo skomplikowana, dlatego też pokrótce omówiliśmy zasady przyjęte w monografii oraz w inwentarzach.

1.

Transliteracja słowiańskich

alfabetów cyrylickich

Zasady transliteracji zastosowane w Inwentarzu DALO 2024 oraz w Inwentarzu ALNUIF 2024 oparte są na Polskiej Normie PN-ISO 9 obowiązującej od 1 lutego 2000 r.: Transliteracja znaków cyrylickich na znaki łacińskie. Języki słowiańskie i niesłowiańskie Większość opisu teczek osobowych została sporządzona w języku rosyjskim, tylko pojedyncze teczki osobowe opisu 5 oraz opisu 1 sporządzone zostały w języku ukraińskim (por. opis kolumny C). Transliteracja znaków cyrylickich alfabetów słowiańskich (w t ym

Zawartość inwentarzy. Zasady transliteracji i transkrypcji. Pisownia obcych nazw własnych…

257

dla rosyjskiego i ukraińskiego) na znaki łacińskie jest taka sama, ale uwzględnia specyficzne znaki dla danego języka, np. literze [ì] w alfabecie ukraińskim odpowiada w t ransliteracji litera [i].

2. Transkrypcja słowiańskich alfabetów cyrylickich

Zastosowana w Inwentarzu DALO 2024 oraz w Inwentarzu ALNUIF 2024 transkrypcja jest zgodna z uchwałami Komitetu Językoznawstwa Polskiej Akademii Nauk z 20 stycznia 1956 r., opublikowanymi w Pisowni polskiej (Wrocław 1957) i podanymi w Wielkim słowniku ortograficznym PWN pod red. E. Polańskiego3.

W każdym z inwentarzy zastosowano jednak różne rozwiązania.

W I nwentarzu DALO 2024 nie zmienialiśmy zasady przyjętej wcześniej przez archiwistów przy sporządzaniu Inwentarza 1967, pozostawiając imiona w wersji zapisanej na okładkach poszczególnych teczek (w przeważającej większości w polskim brzmieniu). Tylko jedno imię było zapisane po ukraińsku, ale nie zastąpiliśmy go polskim odpowiednikiem (spr. 510).

Inaczej postąpiliśmy w przypadku Inwentarza ALNUIF 2024. Przyjęliśmy zasadę polszczenia tylko zakończeń nazwisk ukraińskich oraz rosyjskich, np. nazwiska ukraińskie zakończone na: -ський, -цький otrzymują zakończenia -ski, -cki, np. Полянський –Polanski, nazwiska ukraińskie zakończone na -ий (-iй ) otrzymują polskie zakończenie na: -y, np. Мудрий – Mudry, na -ць otrzymują zakończenie na -ć, np. Куровець – Kuroweć. Imiona pozostawiliśmy w wersji oryginalnej, np. u kr. Володимир – Wołodymyr, ukr. Олександр – Ołeksandr

Szczegółowe zasady polszczenia innych zakończeń nazwisk ukraińskich i rosyjskich, a także odmiany tych nazwisk i imion podano w części IV aneksu.

Aby zachować jednolity zapis w monografii oraz w inwentarzach zastosowaliśmy następujące rozwiązanie. We wszystkich artykułach problemowych nazwiska ukraińskie otrzymują polskie zakończenia i odmieniane są tak jak nazwiska polskie. Jednak przy pierwszym przywołaniu danego nazwiska (jeżeli występuje ono tylko w I nwentarzu ALNUIF): zapisujemy wersję spolszczoną, np. Studynski, oraz podajemy zapis oryginalny, ukr. Студинський. Jeżeli nazwisko występuje nie tylko w I nwentarzu ALNUIF 2024, lecz także w I nwentarzu DALO 2024, podajemy dodatkową informację: Kyryło Studynski (ukr. Кирило Студинський, w DALO jako Cyryl Studziński).

3 Zob. [https://sjp.pwn.pl/zasady/Transliteracja-i-transkrypcja-wspolczesnego-alfabetu-ukrainskiego; 629710.html] [dostęp online: 14.05.2023].

W bibliografii każdy inwentarz zachowuje odpowiedni zapis: w A LNUIF Kyryło Studynski, a w DALO Cyryl Studziński. Zależało nam na tym, aby pogodzić te dwa zapisy zgodnie z opisem na teczce osobowej.

3. Zapisywanie słowiańskich nazwisk i imion zawierających swoiste znaki łacińskie

Nazwisk słowiańskich, które zawierałyby swoiste znaki łacińskie, jest w niniejszej monografii niewiele. Nie zastosowaliśmy tych znaków w zapisie nazwisk w formie podstawowej, lecz używamy ich jedynie w zapisie wariantów nazwisk, ponieważ w t akiej postaci występują dokumentach, np.

1) z naki diakrytyczne nad literami à, è, ì (Konìř, spr. 911; Làska, spr. 1142),

2) litery: č, š, ž, ř (Konìř, spr. 911; Žatko spr. 726; Hanuš spr. 365).

4. Zapisywanie niesłowiańskich nazwisk i imion

Nazwiska angielskie, francuskie, włoskie zapisywane są zgodnie z ortografią oryginału, np. Lureau (spr. 1134), Singevin (spr. 1713), Souyris (spr. 1840), Irvine (spr. 771), Butler (spr. 73). Z kolei imiona mogą być zapisane zgodnie z ortografią oryginału, np. Francesco (spr. 23), Charles (spr. 1713), lub w formie spolszczonej, np. Kamil (spr. 1840).

W przypadku nazwisk pochodzenia niemieckiego lub nazwisk Niemców czy Austriaków zastosowaliśmy dwojaki rodzaj zapisu. Nazwiska, których pisownia już dawno została spolszczona, podajemy w postaci tradycyjnej, np. Pollak zamiast Pollack (spr. 1534). Pozostałe zapisaliśmy zgodnie z ortografią oryginału, np. Swibert Schiverek (spr. 2115). Tak samo postąpiliśmy w przypadku imion: podajemy je w wersji spolszczonej lub w oryginale zgodnie z opisem na teczce osobowej.

Część IV. Odmiana nazw osobowych. Nazwiska i imiona ukraińskie

1. Nazwiska mężczyzn

1. Zakończenie nazwisk na -ський typu Бачинський, Пачовський zapisujemy przez -ski i odmieniamy tak jak nazwiska polskie, np.

Бачинський – Baczynski, Baczynskiego, Baczynskiemu, o Baczynskim, Пачовський – Paczowski, Paczowskiego, Paczowskiemu, o Paczowskim.

2. Zakończenie nazwisk na -цький zapisujemy przez -cki i odmieniamy tak jak nazwiska polskie, np.

Слонецький – Słonecki, Słoneckiego, Słoneckiemu, o Słoneckim,

Свєнціцький – Swencicki, Swencickiego, Swencickiemu, o Swencickim.

259 Zawartość inwentarzy. Zasady transliteracji i transkrypcji. Pisownia obcych nazw własnych…

3. Nazwiska zakończone na -ий (-ій ) (ale nie na -ський, -цький ) otrzymują polskie zakończenia i odmieniane są tak jak nazwiska polskie przymiotnikowe, typu Cichy, Zimny, np.

Бережний – Bereżny, Bereżnego, Bereżnemu, o Bereżnym,

Храпливий – Chrapływy, Chrapływego, Chrapływemu, o Chrapływym,

Чорний – Czorny, Czornego, Czornemu, o Czornym, ale w tematach zakończonych na -k, -g, np.

Легкий – Łehki, Łehkiego, Łehkiemu, o Łehkim, ale

Козій – Kozij, Kozija, Kozijowi, z Kozijem, o Koziju,

Шемлей – Szemłej, Szemłeja, Szemłejowi, Szemłejem, o Szemłeju.

4. Nazwiska z przyrostkiem -ич otrzymują polskie zakończenia -ycz, np.

Демкевич – Demkewycz, Demkewycza, Demkewyczowi, Demkewyczem, o Demkewyczu.

5. Nazwiska zakończone na -ць, -cь, -зь, -нь, -ль otrzymują polskie zakończenia -ć, -ś, -ź, -ń, -l: a) zakończone na -ць typu:

Брагінець – Brahineć, Brahincia, Brahinciowi, Brahinciem, o Brahinciu, Горобець – Horobeć, Horobcia, Horobciowi, Horobciem, o Horobciu.

Należy je odróżnić od nazwisk zakończonych na -c, np. Де ц – Dec, Deca, Decowi,

Decem, o Decu.

Ponadto w przypadkach zależnych może dojść do wymiany e: ø, np. Horobeć, Horobcia lub jej braku w nazwiskach jednosylabowych w mianowniku, np. Dec.

W nazwiskach dwusylabowych lub dłuższych, mających formę rzeczowników pospolitych, proponujemy stosowanie tej wymiany samogłoskowej.

b) nazwiska zakończone na -cь typu:

Мapкуcь – Markuś, Markusia, Markusiowi, Markusiem, o Markusiu

Należy je odróżnić od nazwisk zakończonych na -s, np. Вус – Wus, Wusa, Wusowi, Wusem, o Wusie.

c) nazwiska zakończone na -зь typu:

Кармазь – Karmaź, Karmazia, Karmaziowi, Karmaziem, o Karmaziu.

Należy je odróżnić od nazwisk na -z, np. Павуз – Pawuz, Pawuza, Pawuzowi, Pawuzem, o Pawuzie.

d) nazwiska zakończone na -нь typu:

Лень – Łeń, Łenia, Łeniowi, Łeniem, o Łeniu.

Należy je odróżnić od nazwisk zakończonych na -n, np. Бі лкун – Biłkun, Biłkuna, Biłkunowi, Biłkunem, o Biłkunie.

e) nazwiska zakończone na -ль typu:

Кіналь – Kinal, Kinala, Kinalowi, Kinalem, o Kinalu

Należy je odróżnić od nazwisk zakończonych na -ł, np. Чекал – Czekał, Czekała, Czekałowi, Czekałem, o Czekale

6. Nazwiska zakończone na -дь, -ть otrzymują zakończenie -d ´, -t´ (´ znak zmiękczenia)

Zapisujemy i odmieniamy jak:

Кудь – Kud ´, Kudia, Kudiem, o Kudiu,

Лікоть – Likot´, Likotia, Likotiem, o Likotiu, ale

Кость – Kost´, Kostia, Kostiowi, Kostiem, o Kostiu (nazwisko odmienne)

Следзь – Sledź, Sledzia, Sledziowi, Sledziem, o Sledziu.

7. Nazwiska z przyrostkiem -iв typu: Яців, Леськів, Паньків w mianowniku liczby pojedynczej mają postać -iw, a w przypadkach zależnych -ow-, np.

Яцків – Jackiw, Jackowa, Jackowowi, z Jackowem, o Jackowie,

Леськів – Łeśkiw, Łeśkowa, Łeśkowowi, z Łeśkowem, o Łeśkowie,

Паньків – Pańkiw, Pańkowa, Pańkowowi, z Pańkowem, o Pańkowie.

8. Nazwiska na -ов, -eв, typu Ковальов, Малаканов, Зайцев odmieniają się jak rzeczowniki, np.

Ковальов – Kowalow, Kowalowa, Kowalowowi, Kowalowem, o Kowalowie, Малаканов – Małakanow, Małakanowa, Małakanowowi, Małakanowem, o Małakanowie,

Зайцев – Zajcew, Zajcewa, Zajcewowi, Zajcewem, o Zajcewie.

9. Nazwiska zakończone na -енко typu: Іванченко, Куценко otrzymują zakończenie -enko i odmieniamy następująco:

Іванченко – Iwanczenko, Iwanczenki, Iwanczence, Iwanczenkę, Iwanczenką, Куценко – Kucenko, Kucenki, Kucence, Kucenkę, Kucenką, ale

jeżeli temat kończy się na literę л, np. Коваленко, zapisujemy jak Kowałenko i odmieniamy, zachowując ten temat: Kowałenki, Kowałence, Kowałenkę, o Kowałence.

10. Nazwiska zakończono na -o po spółgłosce miękkiej typu Куцьо lub twardej typu

Туркало

odmieniamy: Kucio, Kucia, Kuciowi, Kuciem, Kuciu; Turkało, Turkały, Turkale, Turkałę, Turkałą.

Zawartość inwentarzy. Zasady transliteracji i transkrypcji. Pisownia obcych nazw własnych…

11. Nazwiska jedno- i dwusylabowe mające postać identyczną z rzeczownikami pospolitymi typu: Дуб, Кіт, Когут odmieniamy następująco:

Дуб – Dub, Duba, Dubowi, Dubem, o Dubie,

Кіт – Kit, Kita, Kitowi, Kitem, o Kicie,

Когут – Kohut, Kohuta, Kohutem, Kohucie.

Nie stosujemy wymiany e: ø w nazwiskach jednosylabowych, m.in. ze względu na trudności w wymowie, i odmieniamy: Лев – Łew, Łewa, Łewowi, Łewem, o Łewie.

2. Nazwiska kobiet

1. Nazwiska zakończone na -ськa typu Саганська zapisujemy przez -ska i odmieniamy tak jak nazwiska polskie, np.

Саганська – Sahanska, Sahanskiej, Sahanską.

2. Nazwiska zakończone na -цькa typu Рудницька zapisujemy przez - cka i odmieniamy tak jak nazwisko polskie, np.

Рудницька – Rudnycka, Rudnyckiej, Rudnycką

3. Nazwiska zakończone na -a:

a) (ale nie na -ськa, -цькa) typu Гладка otrzymują polskie zakończenia i odmieniają się tak jak nazwiska polskie pochodzące od przymiotników zakończonych na -a, np. Cicha, Zimna:

Гладка – Hładka, Hładkiej, Hładką,

b) z przyrostkiem -owa typu Бакова odmieniamy przez dodanie końcówek przymiotnikowych, np.

Бакова – Bakowa, Bakowej, Bakową.

4. Nieodmienne pozostają nazwiska żeńskie na:

a) -ич otrzymują zakończenia -ycz, np. Габрусевич – Habrusewycz,

b) -iв, np. Гаврилів – Hawryliw,

c) - enko, np. Костенко – Kostenko,

d) -o po spółgłosce miękkiej, np. Іваньо – Iwanio,

e) -ій, np. Скрипій – Skrypij,

f) jedno- i dwusylabowe mające postać identyczną z rzeczownikami pospolitymi, np. Дуб – Dub, Когут – Kohut,

g) z e ruchomych, np. Бодек – Bodek,

h) - ць otrzymuje polskie zakończenie -ć, np. Біць – Bić. Analogicznie do form męskich należy je odróżnić od nazwisk na -c, np. Мриц –Mr yc.

3. Imiona

Przyjęto zasadę o niestosowaniu polskich odpowiedników dla imion ukraińskich i rosyjskich, jeżeli nawet te odpowiedniki istnieją. Tak jak w przypadku nazwisk zastosowano zasady transkrypcji imion ukraińskich i rosyjskich zgodne z w ytycznymi podanymi w Wielkim słowniku ortograficznym PWN pod red. E. Polańskiego.

3.1. Imiona męskie

1. I miona zakończone na spółgłoskę twardą, np.

Леонід – Łeonid, Łeonida, Łeonidowi, Łeonidem, o Łeonidzie,

Олександр – Ołeksandr, Ołeksandra, Ołeksandrowi, Ołeksandrem, o Ołeksandrze, Степан – Stepan, Stepana, Stepanowi, Stepanem, o Stepanie,

Гліб – Hlib, Hliba, Hlibowi, Hlibem, o H libie, ale

imiona mające w mianowniku liczby pojedynczej postać -i-. W przypadkach zależnych dochodzi do wymiany i : o, np.

Антін – Antin, Antona, Antonowi, Antonem, o Antonie,

Прокіп – Prokip, Prokopa, Prokopowi, Prokopem, o Prokopie,

Федір – Fedir, Fedora, Fedorowi, Fedorem, o Fedorze.

2. Imiona zakończone głoską miękką lub zmiękczoną typu Андрій, Амврозій, Вінкентій, Васілій, Юрій, Василь, Гриць

odmieniamy:

Андрій – Andrij, Andrija, Andrijowi, Andrijem, o Andriju,

Василь – Wasyl, Wasyla, Wasylowi, Wasylem, o Wasylu,

Гриць – Hryć, Hrycia, Hryciowi, Hryciem, o Hryciu, ale

analogicznie do zapisu nazwisk:

Кость – Kost´, Kostia, Kostiowi, Kostiem, o Kostiu.

3. Odmieniamy imiona zakończone na -o:

a) po spółgłosce twardej, np. Михайло, Петро, Дмитро

Михайло – Mychajło, Mychajła, Mychajłowi, Mychajłem, o Mychajle,

Петро – Petro, Petra, Petrowi, Petrem, o Petrze,

b) po spółgłosce twardej -k, np.

Ілько – Ilko, Ilka, Ilkowi, Ilkiem, o Ilce,

Василько – Wasylko, Wasylka, Wasylkowi, Wasylkiem, o Wasylce.

4. Odmieniamy imiona zakończone na -a:

a) po spółgłosce twardej, np. Олекса, Микола, odmieniamy według wzorca rzeczownikowego żeńskiego twardotematowego na -a:

Zasady transliteracji i transkrypcji. Pisownia obcych nazw własnych…

Олекса – Ołeksa, Ołeksy, Ołeksie, Ołeksę, Ołeksą,

Микола – Mykoła, Mykoły, Mykole, Mykołę, Mykołą,

b) po spółgłosce -l odmieniamy według wzorca rzeczownikowego żeńskiego miękkotematowego, np.

Ілля – Illia, Illii, Illię, Illią.

3.2. Imiona żeńskie

1. Odmieniamy imiona zakończone na:

a) -a, np. Мальвина, Катерина, Ірина, Таїса,

Мальвина – Malwyna, Malwyny, Malwynie, Malwynę, Malwyną,

b) -я, np. Марія, Пелагія, Степанія, Надія, Наталія, Ґабріеля

Марія – Marija, Mariji, Mariję, Mariją

2. I miona zakończone na spółgłoskę np. Любов nie odmieniają się.

Indeks osobowy

(zawiera także nazwiska występujące w tytułach publikacji, nie zawiera nazwisk występujących w aneksach)

A

Adamczak Walenty 117

Adler Guido 178, 179, 180, 190, 194

Agabekzadeh Bej Sadyk Mohammed (Sadyk Bej) 16, 252

Ajdukiewicz Bronisław 54

Ajdukiewicz Kazimierz 13, 23, 31, 33, 34, 41, 54–57, 58, 59, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 78, 79, 80, 81, 82, 85, 87, 88, 90, 94, 95, 96, 97, 99, 102, 103, 138

Ajdukiewicz Magdalena 54

Aleksander VII 23

Angełłowicz Antoni 110, 117, 163

Ankwicz Andrzej 117, 163

Antoniewicz Bołoz Jan 12, 13, 178, 181, 193, 197, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 210–213, 214, 217, 218, 219, 220, 229, 230, 233, 234, 237, 238, 239, 240, 243, 244, 247

Arystoteles 38, 50, 64, 81, 84

Auerbach Walter 82, 88, 90, 96, 104

August III Sas 24, 105, 109

B

Babiak Jerzy Kazimierz 105, 165

Bachowski Władysław 233

Baley Stefan (Stepan) 88, 93

Banach Andrzej Kazimierz 109, 165

Banach Stefan 68, 72, 96, 97

Bandrowski Bronisław 53, 80, 88, 92, 94, 103

Barącz Sadok 110, 113, 136, 165, 166

Barbag Seweryn 186

Bartoszewski Iwan (Jan) 112, 115, 116, 117, 144, 163, 174

Bartók Béla 181

Barwińska Regina 49

Barwiński Marcin 115, 117, 163

Batowski Kaczor Stanisław 204

Batowski Zygmunt 204, 211, 213, 233

Baumeister Friedrich 25

Baworowski Wiktor 198

Bazylow (Bazylów) Ludwik 16, 253

Beck Adolf 41, 97

Beck Max von 37

Bednarowska Katarzyna 77

Bednarowski Kajetan 77

Bednarowski Władysław 32, 74, 77–78, 97, 99, 103

Beethoven Ludwig van 190

Bergson Henri 58, 84

Bernays Michael 210

Betański Wacław 13, 110, 117, 163

Better Adam 206

Better Antonina 205, 234

Bielawski Ludwik 192, 194

Bielawski Zygmunt 117, 163

Bielecki Andrzej 117, 163

Bieńkowska Maria 241

Biernacki Edmund 30

Bierut Bolesław 102, 196, 215, 216

Bilczewski Józef 10, 13, 111, 115, 116, 117, 137, 138, 149, 151, 163, 166, 167, 168, 169, 170, 172

Biłat Andrzej 79, 99

Bizuń Stanisław 161, 166

Blaustein Leopold 82, 88, 90, 94, 95, 104

Blažejovskyj Dmytro 105, 166

Blum Helena 206, 216, 235, 242, 246

Błachowski Stefan 30, 81, 88, 97

Bocheński Józef M. 82

Böckh August 204

Böcklin Arnold 212

Bojarski Marek 19

Bombas Ludwik 118, 163

Borkowski Ludwik 32, 78–79, 97, 99, 103

Borowski Marian 80, 92, 103

Brentano Franz 40

Bronarski Ludwik 177, 188, 195

Brożek Anna 9, 12, 21, 40, 45, 59, 73, 80, 99, 101

Bruchnalski Wilhelm 178, 193

Bryl Mariusz 12, 201, 203, 210, 211, 212, 244

Bukowska-Marczak Ewa 188, 194, 240, 244

Bulanda Edmund 118, 138, 163, 166, 206, 234, 241, 242, 243

Burckhardt Carl 228

Burski Adam 23

C

Carnap Rudolf 73, 75, 92

Caton Diomedes 185

Chajko Grzegorz 111, 166

Charewicz Łucja 16

Chomiński Józef 11, 177, 187, 188, 189, 193, 194, 195

Chopin Fryderyk 183, 190

Chwistek Bronisław 51

Chwistek Emilia 51

Chwistek Leon 12, 13, 32, 33, 34, 51–52, 95, 97, 99, 102, 217, 243

Chybiński Adolf 10, 11, 13, 118, 163, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 184, 185, 186, 187, 188, 189, 191, 192, 193, 194, 195, 196

Chyczewski Stanisław 24

Cichowski Henryk 143, 150

Ciekliński Zbigniew 216, 231, 236, 241, 242, 243

Cieński Marcin 19

Cieński Tadeusz 241

Ciepanowski Jakub 118, 163

Ciesielska Julia 230, 243

Cieśla Henryk 230, 243

Csesznak Karol 118, 163

Czajkowski Antoni 118, 163

Czarnecki Jan 145, 166

Czerkawski Euzebiusz 27, 30, 37, 97

Czerlunczakiewicz Józef 115, 116, 119, 163

Czermińska Jadwiga 39

Czeżowska Helena 52

Czeżowski Jan 52

Czeżowski Tadeusz 31, 52–54, 81, 82, 92, 96, 97, 99

Ćwikliński Ludwik 200, 201, 202, 237, 243

D

David Jacques-Louis 239

Dąbrowska Anna 6, 19

Dąbrowski Michał 119, 163

Dąbska Antonina 70

Dąmbska Izydora 31, 33, 59, 70–72, 81, 85, 90, 92, 94, 96, 97, 100, 104

Dąmbski Stanisław 70

Delkiewicz Józef 114, 116, 119, 163

Demitrowski Jakub 108, 119

Deręgowski Jan B. 78, 99

Dichanicz Wincenty 109, 110, 119, 163, 174

Dilly Heinrich 200, 245

Dilthey Wilhelm 204

Długoraj Wojciech 185

Długosz Henryk 119, 163

Długosz Teofil 107, 109, 112, 114, 119, 137, 140, 141, 143, 163, 166, 172

Domosławski Bernard 25, 97, 110, 119, 163, 167, 171, 174

Dóci Viliam Štefan 110, 166

Dragan Mychajło 235, 239, 241

Draus Jan 107, 160, 166, 242, 245

Drewnowski Jan 82

Drożdżewska Agnieszka 190, 194

Dubieńska Helena 94

Dufay Guillaume 191

Dunicz Jan 185, 186, 187, 188, 194

Dürer Albrecht 239

Dvořák Max 208, 211, 217, 227, 229

Dybiec Julian 106, 166

Dzerowycz Julian 144

Dzieduszycka Alfonsyna 198

Dzieduszycka Antonina 36, 68

Dzieduszycka Seweryna 36

Dzieduszycki Władysław 36

Dzieduszycki Włodzimierz 198

Dzieduszycki Wojciech 28, 30, 34, 36–37, 40, 41, 68, 84, 97, 100, 203, 204, 243, 253

Dziób Aleksandra 230, 233, 242, 243

E

Czołowski Aleksander 198, 200 Ć

Elżanowski Tomasz 24

Estreicher Karol 51, 99

Eysymontt Rafał 14, 197

F

Feder Johann 25

Feicht Hieronim 119, 143, 163, 177, 184, 187, 189, 192, 193, 194, 195, 196

Fessler Ignacy 120

Fic Atanazy 134, 163

Fijałek Jan 115, 116, 120, 136, 137, 143

Filarski Albert 28, 97, 111, 114, 116, 120, 163

Finkel Ludwik 29, 32, 99, 101, 106, 107, 109, 166, 171, 243

Finsiger Jan 114, 120, 163

Fischer Johann 183, 187, 188

Frankl Stanisław 10, 120, 143, 161, 163, 169, 171

Freiheiter Jerzy 187

Frenkel Karol 30, 80, 103

Friedel Maria 241

Friemann Witold 183, 194

G

Gabryel Kazimierz 113, 138, 167

Gałuszka Antonina 154

Gan-Krzywoszyńska Katarzyna 56, 99

Garbowski Tadeusz 77

Gąsiorowski Stanisław 206

Geblewicz Eugeniusz 82

Gengell Jerzy 24

Gentille da Fabriano 239

Geppert Stefania 241

Gerstmann Adam 28, 32, 97, 111, 114, 116, 120, 138, 139, 145, 149, 160, 161, 163, 167, 169, 175

Gębarowicz Mieczysław 11, 14, 197, 205, 206, 209, 213, 216, 220–223, 224, 225, 232, 234, 237, 238, 239, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248

Gierowski Jakub 115, 121, 163

Ginsberg-Blaustein (Ginsberg) Eugenia 82, 88, 90, 95, 103

Glower Józef 24

Goldfinger-Schorr Helena 205, 234

Goldschmidt Adolf 213

Gołąb Maciej 10, 11, 13, 177, 194, 195

Gomółka Mikołaj 181

Goydan Dymitr 113, 121, 170

Grabowski Ignacy 112, 121, 163, 174

Grabski Stanisław 150

Gralewski Jan 82

Gretka Wojciech 138, 167

Grieg Edward 187, 188, 190

Gromska Daniela 31, 33, 62–64, 71, 80, 92, 94, 97, 100, 103

Gromski Edmund 63, 80, 103

Grottger Artur 204, 212

Grzebień Ludwik 110, 167, 168, 169, 171, 172

Grzegorz z Sanoka 22, 181

Gumański Leon 92

Gut Przemysław 76, 99

Güttler Jerzy 206, 216, 230, 232, 235, 242, 243

H

Hacki Jan 24

Hahn Wiktor 207, 208, 233, 237, 245

Hałuszczynski Teodozij (Hałuszczyński Teodozy) 108, 144, 163

Hanslick Eduard 178

Hanusz Ignacy 27, 30, 97

Harasewycz Mychajło (Harasiewicz Michał) 121, 163

Herbert Zbigniew 71

Herzberg Jan 51, 96

Hetper Władysław 51

Hilbert David 51, 55, 58

Hirschler Jan 67, 96, 97

Hodler Ferdinand 204, 212

Hodys Wołodymyr 241

Hoffmann Jan 13, 111, 121

Hoffmann Konrad 210

Höfler Alois 63

Holovata Roksolana 14, 101, 175, 196, 197, 199, 212, 232, 236, 245, 248

Horak Marceli 27, 97

Hornbostel Erich von 181

Hornung Anna 187

Hornung Stanisław 225

Hornung Zbigniew 12, 200, 205, 206, 208, 209, 215, 216, 225–227, 230, 234, 242, 243, 244, 247, 248

Hosiasson-Lindenbaum Janina 82

Hozjusz Stanisław 137

Hrab Ulana 10, 11, 177, 189, 195

Hryniewiecki Modest 114, 121, 163

Husl Marian 110

Husserl Edmund 55, 58, 60, 94, 179

Hyperejdes 64

I

Igel Salomon 32, 33, 64, 82

Ingarden Roman 9, 13, 23, 31, 34, 55, 56, 58–60, 64, 68, 70, 71, 72, 74, 77, 78, 85, 90, 94, 95, 96, 97, 99, 100, 102, 103, 138, 162, 163, 179, 193, 194

Ingarden Roman, ojciec 58

Ingarden Witosława 58

Ivanyk Stepan 9, 88, 99

Iwański Sebastian 115, 121, 163

Izierska Julia 231, 236, 243

J

Jachimecki Zdzisław 179, 183, 192

Jachimowicz Grzegorz 121, 163

Jadacki Jacek 9, 10, 45, 48, 51, 59, 99, 101

Jadczak Ryszard 9

Jakubec Tomasz 36, 100

Jan III Sobieski 51, 205

Jan II Kazimierz Waza 14, 23, 24, 105, 109

Janiszewski Zygmunt 89

Jaryna Józef 26, 97, 122, 163

Jarzębińska Fryderyka 71

Jarzębski Adam 185, 188

Jaszowski Błażej 112, 115, 116, 122, 163, 174

Jaśkowski Stanisław 88, 89

Jaworski Franiszek 109, 167, 200

Jezierski Adam 19

Jordan Jan 42, 97

Jordan Zbigniew 82

Jougan Alojzy 116, 122, 164

Józef II Habsburg 106

Juliusz III 23

Juryk Stepan (Stefan) 29, 30, 97

Juzyczyński Antoni 122, 164

K

Kabata Jacek 143, 167

Kallimach Filip 22

Kałamarz Wojciech 194

Kałużny Cezary Józef 10, 111, 138, 139, 167, 170, 205, 246

Kamieński Łucjan 181, 192, 194

Kant Immanuel 45, 47, 55

Karłowicz Mieczysław 179

Kasparek Helena 187

Kasprowicz Jan 62, 97, 178, 194

Keuprulian Garabed 184, 196

Kicki Kajetan 110, 122

Kimmel Antonina 241

Kink Rudolf 106, 167

Klawek Aleksy 115, 116, 122, 135, 143, 146, 147, 153–154, 162, 164, 167, 170, 173, 175

Klawek Anna 153

Klawek Ignacy 153

Kleiner Juliusz 70, 96, 97

Klemens XIII 24, 105, 109

Kloss Ludwik 114, 116, 122, 164

Kokoszyńska-Lutman (Kokoszyńska) Maria 16, 31, 72–74, 90, 94, 98, 99, 103

Kolankiewicz Maurycy 151

Kołodziejska Kazimiera 40

Komarnicki Josyf (Józef) 112, 116, 123, 144, 164, 174

Komornicki Władysław 10, 161, 169

Koprowski Stanisław 24

Kornicka Kornelia 151

Kornicki Ignacy 151

Kostek Franciszek 114, 116, 123, 164

Kotarbińska Janina 82, 93

Kotarbiński Tadeusz 81, 82, 85, 94, 95, 96

Kowalska-Sionko Beata 146, 168

Kowalski Jan 24

Kowalski Kazimierz 123, 164

Kozicki Władysław 197, 203, 204, 205, 206, 209, 213, 218–219, 230, 232, 233, 234, 235, 236, 239, 240, 241, 243, 246

Koziura Florian 123, 164

Kozłowski Andrzej 243

Kozubski Zygmunt 123, 164

Krasicki Ignacy 23

Krasiński Zygmunt 212

Kreutz Maria 60

Kreutz Mieczysław 31, 33, 55, 60–62, 67, 78, 88, 94, 97, 102

Kreutz Wilhelm 60

Kroyer Theodor 178

Król Michał 123, 164

Krynicki Onufry 111, 114, 116, 124, 164

Krzemieniewski Seweryn 67, 97, 103

Krzyżanowski Adam 155, 171

Kucharski Jan 115, 116, 124, 164

Kudryk Borys 188

Kulczyński Stanisław 145, 162, 164, 215, 243

Kuliniak Radosław 85, 100

Kumor Bolesław 107, 168

Kwapich Szymon 24

LLamboy Emil 124

Lanckorońska Karolina 11, 14, 168, 197, 203, 205, 206, 227–229, 232, 240, 242, 243, 245, 248

Lanckoroński Karol 198

Laskowski Józef 29, 97

Lechicki Czesław 155, 168

Legutko Ryszard 63, 100

Lenartowicz Wojciech 226

Leonardo da Vinci 204, 218

Leon XIII 138

Leopolita Marcin 181

Leśniewski Piotr 56, 99

Leśniewski Stanisław 79, 80, 81, 82, 86, 88, 89, 94, 95, 103

Levytskyy Oleksandr 105, 168

Lewicki Benedykt 28, 30, 97, 124, 164

Lewicki Michał 125, 164

Lewicki Rudolf 114, 125, 164

Lichtenfels Johann 26

Liebhart Zbigniew 187, 192

Likawetz Joseph 26

Lindenbaum Adolf 82, 88

Lindenbaum Janina zob. Hosiasson-Lindenbaum Janina

Lipiński Mikołaj 27, 30, 97

Liske Ksawery 199, 243

Lisowski Franciszek 112, 115, 116, 125, 164, 174

Lissa Zofia 186, 187, 188, 189, 192, 193, 194

Lody Piotr zob. Łodij Piotr

Longschamps de Berier Roman 100

Löwensohn Salomon 241

Lubczyńska Aleksandra 206

Lubomirski Andrzej 198

Lutman-Kokoszyńska Maria zob. Kokoszyńska-Lutman Maria

Lutman Roman 73

Lutosławski Wincenty 92

Ł

Łańcucki Erazm Ludwik 187

Ławrowski Jan 25, 26, 98, 125, 164, 188

Łempicki Jan 82

Łempicki Stanisław 32, 40, 66, 98, 100

Łobaczewska Stefania 186, 187, 193

Łodij (Lody) Piotr 25, 98

Łoziński Władysław 199, 200, 201, 202, 207, 209, 211, 240, 244, 245

Łukasiewicz Jan 10, 13, 28, 30, 48–50, 52, 53, 55, 57, 60, 62, 79, 80, 81, 82, 84, 88, 89, 91, 92, 94, 95, 98, 99, 100, 103, 214, 217

Łuszczak Grzegorz 106, 168

Łuszczewska Antonina 68

Łuszczewska-Romahn (Łuszczewska) Seweryna 32, 68–70, 90, 97, 98, 103

Łuszczewski Konrad 68

Łuszczkiewicz Władysław 199, 200, 201

M

Machniak Jan 10, 111, 168

Maciołek Michał M. 38, 100

Mackie John Leslie 78

Mackiewicz Witold 66, 99, 100

Maillol Aristide 239

Majerska Aleksandra 206, 224–225, 231, 235, 242, 243, 248

Majerski Tadeusz 225

Majkowska Rita 200, 245

Malinowski Bronisław 51

Malinowski Ludwik 28, 98, 115, 116, 125, 164

Małecki Antoni 30, 98

Małkiewicz Adam 11, 197, 198, 200, 204, 205, 209, 246

Mandziuk Józef 168

Mańkowski Bolesław 92, 98

Mańkowski Tadeusz 143, 168, 200, 205, 206, 209, 242, 245, 246, 247

Maramorosz Deodat 26, 98, 113, 125, 164

Markin Estera 82

Martini Simone 212, 240

Maryniarczyk Andrzej 66, 100, 167, 169

Matisse Henri 239

Matwijowski Krystyn 158, 168

Matwijów Maciej 6, 11, 205, 206, 220, 225, 246

Mazurkiewicz Jan 115, 116, 125, 164

Mazurkiewicz Stefan 89

Mehlberg Henryk 73, 81, 82, 90, 94, 97, 104

Mehoffer Józef 51

Meinong Alexius von 44, 49

Melnyk Wołodymyr 19

Menger Karl 73

Merettini Bernard 226

Mękicki Rudolf 215

Michał Anioł 218, 219, 229, 240

Michałowski Kazimierz 206, 234, 238, 241, 246

Miciński Bolesław 82

Miklaszewska Justyna 39, 100

Mikołaj z Radomia 184

Milbrandt Mieczysław 82

Miławicki Marek 13, 30, 105, 106, 168, 205

Minich Marian 216, 231, 235, 242, 243

Mitscha Adam 183, 194

Mizera Janusz 39, 100

Młotek Antoni 10, 139, 168

Momidłowski Stefan 138, 167

Monastyrski Antoni 126

Mosdorf Jan 82

Mościcki Ignacy 148, 154, 160, 221

Mozart Wolfgang Amadeusz 190

Muszkalska Bożena 11, 183, 185, 194

Mycielski Jerzy 199

Myszkowski Tyt (Tytus) 112, 126, 135, 144, 146, 164, 174

Mytkowicz Andrzej 116, 126, 146, 147, 154–156, 164, 175

Mytkowicz Marianna 154

Mytkowicz Piotr 154

N

Nadraga Marta 113, 168

Nanowski Jarosław 241

Napadiewicz-Więckowski (Napadiewicz)

Mikołaj 25, 27, 98

Narajewska Aleksandra 156

Narajewski Jan 156

Narajewski Stanisław 29, 30, 32, 98, 112, 115, 116, 126, 139, 147, 156–157, 161, 164, 169, 174, 175

Nikodem Jarosław 158, 168

Nitecki Piotr 113, 169

Noldin Hieronim 157

Nowak Andrzej 113, 138, 169

Nowakiwski Ołeksa 241

Nowicki Andrzej 68, 100

Nowicki Jan 126, 164

Nowowiejski Antoni 159

O

Obertyński Zdzisław 126, 143, 144, 164, 174

Ochorowicz Julian 27, 30, 98

Ochwat Elżbieta 177, 186, 189, 194

Odrowąż-Sypniewska Joanna 99

Olkiewicz Robert 19

Ołeksiuk Stepan 82, 97

Opieński Henryk 177, 195

Orłowski Aleksander 212

Orosz Janina 16, 215, 243

Osadczy Włodzimierz 111, 169

Osiński Antoni 226

Osławski Wiktor 49, 214

Ossowska Maria 59, 82, 93

Ossowski Stanisław 59, 82

Ostrowski Kazimierz 24

PPaderewski Ignacy 49, 81, 183

Padovano Jan Maria 212, 226

Paliwoda Marceli 115, 116, 126, 164

Pál Makó 23

Pandura Mariusz 85, 100

Pankowicz Maciej 154

Panuś Kazimierz 143, 167, 169

Pański Antoni 82

Paulovitz Andrzej 126, 164

Pawlicki Stefan 38, 51

Pawłowicz Andrzej 25

Pawłowiczowa Maria 10, 161, 169

Peltz Franciszek 127

Pełenski Josyp 232, 242

Penka Ignacy 115, 127, 164

Pepis Józef 51, 97

Perzanowski Jerzy 71, 100

Petrarka 240

Petrowicz Grzegorz 113, 169

Petruszewicz Antoni 198

Pękiel Bartłomiej 184, 185, 187

Picasso Pablo 239

Piechórski (Piechorski) Karol 16, 253

Piech Stanisław Ludwik 107, 169, 171

Piekarski Michał 177, 181, 183, 187, 188, 189, 192, 194, 195

Piętka Kazimierz 169

Piłsudski Józef 145, 152, 219, 247

Pineles Róża 230, 243

Piniński Leon 178, 209, 244

Pinsel Jan Jerzy 226

Piotrowski Józef 206, 208, 209, 233

Piramowicz Grzegorz 24

Piwocki Ksawery 11, 197, 202, 203, 204, 205, 216, 234, 242, 245, 246

Platon 48, 81

Podlacha Władysław 12, 197, 203, 204, 205, 206, 208, 209, 211, 213–218, 219, 220, 222, 223, 224, 225, 226, 228, 229, 230, 233, 234, 235, 236, 238, 239, 240, 241, 242, 243, 244, 247

Poincaré Henri 51

Polak Jakub 185

Polak Ryszard 39, 100, 138, 157, 169

Polański Tomasz 127

Pol Maria 58

Poplicha Józef 127, 134, 135, 164

Popowski Henryk 39, 100

Porębowicz Anna 225

Porębski Tadeusz 242, 246

Potoczki Jan 110, 115, 127

Poznański Stanisław 192, 195

Presburger Mojżesz 82

Przeniosło Małgorzata 12, 47, 100, 107, 108, 169

Przeniosło Marek 12, 47, 100, 107, 169

Przerembski Zbigniew Jerzy 181, 195

Ptaśnik Jan 220, 244

Puszet Franciszek 127

Puszka Alicja 136, 169

R

Raciborska Teresa 35

Raciborski Aleksander 27, 30, 34, 34–35, 94, 98

Raciborski Napoleon 34

Radkiewicz Arseniusz 114, 127, 164

Radomski Bolesław 128, 164

Rajgrodzki Jakub 82

Ramert Maria 187

Rechowicz Marian 105, 107, 113, 143, 164, 170, 171

Redzik Adam 10, 109, 112, 170, 172

Reger Max 191

Reichenstein Marek 241

Reichenstein-Mehler Olga 206, 235, 241

Reichl Irena 241

Reinach Adolf 58

Riegl Alois 217

Rodakowski Henryk 206

Roszkowski Gustaw 29, 30, 98

Rotter Józef 115, 128, 164

Różycki Jacek 181

Różycki Ludomir 179

Rubczyńska Maria 38

Rubczyński Witold 28, 30, 34, 38–40, 49, 92, 98, 100

Rubczyński Władysław 38

Rutski Jan 82

Ruziewicz Stanisław 72, 98

Ryńca Michał 138, 170

Rzepa Teresa 66, 100

Rzepińska Maria 216, 242

S

Sadyk Bej zob. Agabekzadeh Bej Sadyk Mohammed

Salamucha Jan 82

Sandberg Adolf 178, 179

Santi Rafael 212

Sapieha Adam 154, 155

Sarnicki Klemens 13, 111, 114, 116, 128, 134, 135, 146, 164

Schiller Friedrich 210

Schletz Alfons 158, 170

Schlick Moritz 70, 73

Schlosser Juliusz 227, 229

Schmarsow August 203

Schmierer Zygmunt 32, 33, 73, 74–75, 76, 98, 103

Scholz Heinrich 50

Schorr Henryk 213

Schultz Alvin 210

Sebastian z Felsztyna 181, 190

Sembratowicz Józef 128, 164

Sembratowicz Sylwester 115, 116, 128, 164

Sembratowicz Teofil 128

Sieniatycki Maciej 115, 116, 128, 164

Sieradz Małgorzata 11, 177, 188, 189, 195

Sierpiński Wacław 55, 89, 98, 251

Sinko Tadeusz 62, 98

Siwecki Jerzy 82

Siwek Agnieszka 10, 138, 170, 205, 246

Skarżeński Jan 51

Skibniewski Stefan 32, 33, 98, 128, 164

Skobera Józef 110, 129, 174

Skorodyński Mikołaj 110, 115, 129, 164

Skórski Aleksander 27, 30, 34, 37–38, 45, 98, 100

Skrochowski Eustachy 115, 116, 129, 165, 198, 244

Słoniewska Helena 31, 65–66, 88, 90, 94, 98, 100, 102, 104

Słoniewska Maria 65

Słoniewski Władysław 65

Słupecki Jerzy 79

Smereczynska-Szul Roza (Smereczyńska-Szul Róża) 231, 241, 242, 243, 244

Smereka Władysław 170

Smirnow Jurij 105, 165

Smolka Franciszek 30, 98

Smolka Stanisław 38

Smoluchowski Marian 32, 55, 98

Sobeski Michał 92

Sobociński Bolesław 82, 88, 89

Sojka-Masztalerz Helena 19, 249

Sokołowski Marian 201, 213

Sokrates 37

Solecki Łukasz 115, 116, 129, 135, 165, 171, 174

Sołtys Adam 183, 194

Sośnicki Kazimierz 32, 33, 97, 98

Souyris Camille (Kamil) 16, 252, 258

Spiegel-Hüss Irena 187

Spinner Józefina 90, 94, 103

Stachowiak Lech 134, 171

Stach Piotr 107, 111, 114, 116, 129, 135, 142, 143, 146, 150, 165, 170

Stadler Friedrich 9, 80, 99

Stanisław August Poniatowski 205, 237

Stapf Joseph 26

Starczuk Iwan (Jan) 206, 234, 241, 244

Starowieyski Marek 111, 170

Starzyński Stanisław 29, 32, 99, 101, 107, 166, 171

Steinhaus Hugo 68, 72, 98

Stepa Jan 32, 33, 98, 116, 138, 143, 145, 165, 167, 169, 170, 171

Steusing Zdzisław 129, 165

Stögbauer Adam 92

Stojałowski Stanisław 144

Stopka Krzysztof 113, 171

Straszewski Maurycy 39

Strauss Ryszard 191

Stroński Franciszek 27, 98

Suchmiel Jadwiga 242, 246

Suchodolski Bogdan 32, 97, 98

Swiencicka Wira 236, 239, 241, 247

Swiencicki Iłarion (Święcicki Hilarion) 239, 243, 244

Swieżawska Maria 75

Swieżawski (Świeżawski) Stefan 32, 73, 75–76, 82, 98, 99, 103

Swieżawski Władysław 75

Symonowicz Jan 113, 129, 165, 171

Szankowski Maciej 115, 130, 165

Szankowski Michał 25

Szaranewycz (Szaraniewicz) Izydor 17

Szczepańska Maria 11, 183, 184, 185, 186, 187, 189, 192, 193, 194, 196

Szczepański Jan 184

Szetelnicki Wacław 161, 171

Szier-Kramarek Barbara 135, 171

Szumowski Władysław 30

Szurek Stanisław 105, 130, 150, 165, 171

Szweykowski Zygmunt M. 181, 195

Szydelski Szczepan 10, 112, 115, 116, 130, 134, 143, 145, 165, 168, 172, 174

Szymanowski Karol 51, 179

Śliwa Tadeusz 135, 138, 171

Śliwińska Wiktoria 61

Ślósarz Jan 115, 130, 165, 172

Śmiałkowicz Stanisław 24

Śmigielski Florian 24

Śmiglecki Marcin 23

Świeżawski Stefan zob. Swieżawski Stefan

Święcicki Hilarion zob. Swiencicki Iłarion

Świętochowski Robert 110, 171 T

Tarnawski Mieczysław 10, 112, 115, 116, 130, 136, 145, 146, 165, 174

Tarnowski Stanisław 38

Tarski Alfred 82, 88, 89

Tatarkiewicz Władysław 59, 81, 82, 205, 247

Taylor Edward 155, 171

Tenner Juliusz 62

Tenner Maria 62

Teofrast 64

Terlecki Władysław 205, 230, 232, 234, 244

Thulie Czesław 200

Tietze Hans 227

Tintoretto Jacopo 208, 229

Tomasz z Akwinu 138, 158

Toorop Jan 212

Trentowski Bronisław 84

Treter Mieczysław 92, 98, 208, 213, 233, 244

Twardowska Malwina 40

Twardowski Bolesław 142, 144, 146, 174

Twardowski Juliusz 40

Twardowski Kazimierz 9, 12, 13, 21, 22, 27, 30, 31, 33, 34, 38, 40–45, 45, 47, 48, 49, 52, 53, 54, 55, 56, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 70, 71, 72, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 98, 99, 100, 103, 138, 149, 165, 178, 194, 205, 217, 101

Twardowski Pius 40

Tycjan 212

Tyczyński Sebastian 115, 130, 165

U

Ugrewicz Adam 192, 195

Uklejska Maria 40, 101

Umiński Józef 116, 130, 137, 143, 146, 147, 158–160, 165, 168, 170, 175

Urban Wincenty 10, 105, 106, 107, 111, 162, 172

V

Voigt Michał 25, 26, 98

Vrecha Wit 25

W

Wacław z Szamotuł 185

Wais Kazimierz 29, 30, 32, 98, 111, 112, 115, 116, 130, 138, 143, 147, 147–149, 165, 167, 171, 172, 174

Wajsberg Mordechaj 82

Walanus Wojciech 199, 247

Walczak Marian 185, 195

Wałęga Leon 29, 98, 131, 165

Wartenberg Jadwiga 45

Wartenberg Jan 45

Wartenberg Mścisław 28, 30, 31, 34, 45–47, 52, 55, 56, 60, 62, 70, 78, 80, 84, 92, 98, 100, 101, 103

Watzka Józef 115, 116, 131, 165

Weigl Rudolf 62, 98

Weinhold Karl 210

Weisbach Werner 213

Weryho Władysław 91, 92

Wicher Władysław 109, 171

Wiczkowski Józef 218, 247

Więcław Mikołaj 131, 165

Wilusz Jan 230, 233, 244

Wimmer Józef 110, 115, 131

Wiśniewski Ryszard 92

Witkiewicz Stanisław 51

Witkowski Stanisław 62, 98

Witte Jan de 226

Wittgenstein Ludwig 72, 75

Wittig Edward 206

Witwicka Euzebia 67

Witwicki Tadeusz 31, 67–68, 81, 98, 100

Witwicki Władysław 23, 28, 30, 44, 47–48, 52, 63, 80, 81, 82, 86, 88, 92, 94, 95, 99, 100, 101, 102

Wojciechowski Stanisław 154

Wojciechowski Tadeusz 198, 200, 202, 244

Woleński Jan 9, 80, 99

Wölfflin Heinrich 205, 217

Wołczański Józef 10, 107, 110, 111, 112, 113, 132, 133, 134, 135, 137, 138, 140, 141, 142, 146, 160, 166, 172, 250, 251

Wójcik (Wójcik-Keuprulian) Bronisława 11, 177, 183, 184, 186, 187, 188, 189, 193, 194, 195, 196

Wrabec Jan 12, 226, 247

Wroniawski Tomasz 24

Wundt Wilhelm 38, 204

Wyczawski Hieronim Eugeniusz 12, 134, 167, 171, 172

Wysocki Stanisław 131, 165

Wyszyński Michał 116, 131, 143, 147, 149–150, 165

Z

Zabłocki Feliks 131, 165

Zaborowski Jan 192, 195

Zachariasiewicz Franciszek 113, 115, 132, 136, 165, 167

Zachariewicz Julian 201

Zagórski Julian 116, 132, 165

Zakrzewski Stanisław 220, 234, 244

Zaleski Tadeusz 113, 172

Zalewski Marcin 24

Zalewski Teodor 180, 195

Załęski Stanisław 109, 173

Zawirski Zygmunt 33, 81, 82, 94, 99

Zeissberg Henryk 17

Zeissl Andrzej 111, 113, 132

Zemantsek Jan 110, 132

Zieleński Mikołaj 185

Zimmerman Robert von 40

Zimny Robert 135, 153, 173

Zlat Mieczysław 12, 213, 216, 217, 218, 247

Zschokke Heinrich 106, 173

Ż

Żegleń Urszula 79, 99

Żmigrodzki Kajetan 26, 28, 132

Żuchowski Tadeusz 223, 247

Żukowska Teresa 151

Żukowski Jan 29, 99, 115, 116, 132, 165

Żukowski Józef 151

Żukowski Stanisław 115, 116, 132, 147, 148, 150, 151–152, 165, 175

Żukowski Tadeusz 11

Żyła Władysław 10, 112, 115, 116, 132, 137, 143, 165, 166, 167, 170, 174, 200, 204, 213, 220, 221, 233, 244, 246

К

Кметь Василь 110, 174

Козицький Андрій 135, 174

Комарницький Йосиф zob. Komarnicki Josyf

Костек Франц zob. Kostek Franciszek

Кравцов Сергій 241, 247

Криницький Онуфрій zob. Krynicki Onufry

Купчинський Олег 207, 247

Л

Лаврівський Іван zob. Ławrowski Jan

Левицький Венедикт zob. Lewicki Benedykt

Левицький Михайло zob. Lewicki Michał

Левицький Рудолф zob. Lewicki Rudolf

Лодій Петро zob. Łodij Piotr

М

Мишковський Тит zob. Myszkowski Tyt

Н

Нановський Ярослав 241

Новаківський Олекса 241

А

Александрович Володимир 236, 247

Ангелoвич Антоній zob. Angełłowicz Antoni

Андрохович Aмврозій 107, 173

Б

Балей Степан zob. Baley Stefan

Барвінський Мартин zob. Barwiński Marcin

Бартошевський Іван zob. Bartoszewski Iwan

Боднар Галина 173

Г

Галущинський Тодозій zob. Hałuszczynski

Teodozij

Гарасевич Михайло zob. Harasewycz Mychajło

Геровський Яків zob. Gierowski Jakub

Годис Володимир zob. Hodys Wołodymyr

Граб Уляна zob. Hrab Ulana

Гриневeцький Модeст zob. Hryniewiecki Modest

Д

Делькевич Йосиф zob. Delkiewicz Józef

Дзерович Юліан zob. Dzerowycz Julian

Драган Михайло zob. Dragan Mychajło

О

Олексюк Степан zob. Ołeksiuk Stepan

П

Пеленський Йосип zob. Pełenski Josyp

Петрушевич Aнтоній zob. Petruszewicz Antoni

Полотнюк Ярема 135, 174

Полянський Tома zob. Polański Tomasz

Пристай Микола 107, 174

Р

Радкевич Арсеній zob. Radkiewicz Arseniusz

С

Саламаха Ігор 207, 247

Сарницький Климент zob. Sarnicki Klemens

Свєнціцька Віра zob. Swiencicka Wira

Свєнціцький Іларіон zob. Swiencicki Iłarion

Сембратович Йосиф zob. Sembratowicz Józef

Сембратович Сильвестр zob. Sembratowicz

Sylwester

Сембратович Теофіль zob. Sembratowicz Teofil

Сіромський Руслан 110, 174

Сковира Мар’ян 135, 173, 174

Скородинський Микола zob. Skorodyński

Mikołaj

Ϲмеречинська-Шуль Роза zob. Smereczynska-Szul Roza

Старчук Іван zob. Starczuk Iwan

Х

Хоркава Ірина 107, 174

Ц

Ціпановський Яків zob. Ciepanowski Jakub

Ч

Чайковський Антон zob. Czajkowski Antoni

Черлюнчакевич Йосиф zob. Czerlunczakiewicz Józef

Чорний Mодест 110, 113, 135, 174

Ш

Шанковський Матвій zob. Szankowski Maciej

Шараневич Ісидор zob. Szaranewycz Izydor

Ю

Юзичинський Антін zob. Juzyczyński Antoni

Юрик Степан zob. Juryk Stepan

Я

Ярина Йосиф zob. Jaryna Józef

Ясь Олексій 242, 247

Яхимoвич Григoрій zob. Jachomowicz Grzegorz

Uważam, że opracowanie Filozofia na Uniwersytecie Lwowskim do roku 1939 jest wzorową rozprawą akademicką spełniającą wszystkie warunki merytoryczne i formalne ujęcia syntetyzującego. W tym sensie stanowi ona ważny przyczynek do jeszcze lepszego zrozumienia fenomenu lwowskiej szkoły filozoficznej. [...] chciałbym zwrócić uwagę na trzy zalety ocenianego opracowania. Po pierwsze, mamy do czynienia z komplementarnym, wieloaspektowym rysem historyczno-filozoficznym i problemowym lwowskiej szkoły filozoficznej. Po drugie, wykorzystanie archiwaliów pozwoliło na to, że przyszły czytelnik będzie miał wgląd w niedostępny dotąd materiał źródłowy. Po trzecie, opracowanie przyczyni się do dalszego poszerzenia badań nad filozofią polską. Nie zdziwiłbym się wcale, gdyby Autor potraktował to opracowanie jako preludium (zarys) szerszych i bardziej wnikliwych studiów zwieńczonych (miejmy nadzieję) obszerną monografią.

Z recenzji wydawniczej dr. hab. Leona Miodońskiego, Uniwersytet Wrocławski

Przedstawione do recenzji dzieło stanowi dobrze skondensowany materiał sine ira et studio, które chce przede wszystkim przedstawić w pozytywnej perspektywie okres kształtowania się polskiego dziedzictwa w zakresie uniwersalnej myśli teologicznej. Przybliża czytelnika do dokładniejszego zrozumienia ewangelizacyjnej misji Kościoła na wschodnich rubieżach dawnej Rzeczypospolitej i to na poziomie głoszenia Ewangelii w ramach kościelnego szkolnictwa. Autor czyni to poprzez przedstawienie historii Wydziału Teologicznego we Lwowie. Lektura pracy skłania mnie do stwierdzenia, że autor bazuje na adekwatnych źródłach i opracowaniach, które stanowiły istotną podstawę materiałową i interpretacyjną do poznania historii Wydziału Teologicznego. Przy tym można dostrzec wielką staranność w operowaniu źródłem, dbałość o dokumentację i swoisty instynkt badawczy. Na uwagę zasługuje komunikatywny język, dzięki któremu odbiór pracy będzie znacznie szerszy niż grono samych historyków.

Z recenzji wydawniczej ks. prof. dr. hab. Mieczysława Koguta, Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu

Recenzowany artykuł dotyczy działalności najważniejszego ośrodka muzykologicznego w międzywojennej Polsce – Zakładu Muzykologii na Uniwersytecie Jana Kazimierza. Znaczenie tej problematyki wynika ze szczególnego miejsca, jakie lwowska placówka, od początku kierowana przez Adolfa Chybińskiego, zajmowała pośród trzech polskich instytutów tego typu (Kraków, Lwów, Poznań). Tekst jest bardzo interesująco skonceptualizowany i wnosi wiele nowych ustaleń do dotychczasowej wiedzy.

Z recenzji wydawniczej prof. dr. hab. Ryszarda Wieczorka, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Autor/autorzy oparli się na solidnie i sumiennie zebranych materiałach archiwalnych i bardzo szeroko uwzględnionej literaturze przedmiotu. Tutaj od razu należy zwrócić uwagę, że przedłożone do recenzji opracowanie jest bodaj pierwszym, które w tak szerokim zakresie uwzględnia materiały archiwalne Uniwersytetu Lwowskiego i inne, dotąd mało wykorzystane. To stanowi jego główną zaletę, oprócz oczywiście uporządkowania wiedzy na temat historii sztuki na UL. Uzupełnia ono więc w znakomitym stopniu naszą wiedzę o lwowskim środowisku naukowym do 1945.

Z recenzji wydawniczej prof. dr. hab. Macieja Matwijowa, Uniwersytet Wrocławski

ISBN 978-83-956474-3-7(całość)

ISBN 978-83-956474-6-8 (t.3)