ANNEMARIE MEIJER INSTITUUT BIOLOGIE LEIDEN
DOORZICHTIG EMBRYO GEEFT IMMUUNGEHEIMEN PRIJS
Annemarie Meijer van het Instituut Biologie Leiden onderzoekt de werking van het aangeboren immuunsysteem. Ze ontdekte nieuwe genen in de immuuncellen van zebravisembryo’s, die een belangrijke rol spelen bij infecties. Die kennis levert wellicht medicijnen op tegen koppige ziekteverwekkers zoals tuberculose bacteriën. Mens, kikker, roodborst en zebravis: ze lijken meer op elkaar dan je zou denken. Ze hebben bijvoorbeeld een zeer vergelijkbaar immuunsysteem. “Dit immuunsysteem is zo’n 400 miljoen jaar geleden ontstaan bij een gemeenschappelijke, gewervelde voorouder”, vertelt Annemarie Meijer, universitair docent bij het Instituut Biologie Leiden (IBL). “Sindsdien zijn de basale onderdelen niet veel meer veranderd.” Veel aspecten van het immuunsysteem kunnen wetenschappers daarom goed bestuderen bij vissen. Het IBL werkt bijvoorbeeld met zebravissen. “Die zijn ideaal”, aldus Meijer, die haar werkplek heeft in het Cell Observatory. “Ze zijn gemakkelijk te houden en leggen veel eitjes. Bovendien zijn zowel de eitjes als de embryo’s doorzichtig. Daardoor kun je allerlei processen in het levende embryo precies volgen, bijvoorbeeld door bepaalde cellen te labellen met een fluorescerende marker.” Het immuunsysteem, zo vertelt Meijer, heeft twee verschillende componenten. De eerste is de aangeboren afweer. “Dat is de eerste
verdedigingslinie tegen ziekteverwekkers”, legt ze uit. “Cellen van het immuunsysteem, bijvoorbeeld bepaalde witte bloedcellen, zoeken de ziekteverwekker op om die onschadelijk te maken.” Een voorbeeld van zulke cellen zijn macrofagen. Die schakelen ziekteverwekkers uit door ze als het ware ‘op te eten’. Ten tweede is er de verworven afweer. Dat is de specifiekere afweer, waarbij onder meer antistoffen een rol spelen. Die zorgen voor blijvende immuniteit: het immuunsysteem ontwikkelt ook een ‘herinnering’ aan de infectie. Een volgende keer kan de immuunreactie dan nog sneller op gang komen. “Zebravisembryo’s ontwikkelen zich razendsnel”, vertelt Meijer. “Al na twee dagen komen de eitjes uit. Het aangeboren immuunsysteem werkt dan al volledig. Pas een paar weken later treedt het verworven immuunsysteem in werking.” Tijdens die eerste periode heeft het embryo alleen de basale, aangeboren afweer op basis van macrofagen. Meijer kan daardoor onderzoeken hoe dat systeem precies werkt zonder dat er ook effecten van de verworven afweer doorheen spelen. “Later zijn die niet altijd meer van elkaar te onderscheiden.” De macrofagen nemen ziekteverwekkers in zich op en proberen die onschadelijk te maken met bepaalde enzymen. Maar sommige bacteriën, bijvoorbeeld tuberculose- en salmonellabacteriën, zijn de macrofagen te slim af. Zij gaan in de macrofagen een eigen leven leiden. Wetenschappers willen graag weten hoe dat kan. Met haar
25