Malaya Tabloid Tomo V, Bilang I

Ang Opisyal na Pahayagan ng mga Mag-aaral ng University of Nueva Caceres Senior High School sa Filipino Tomo V, Bilang I Hunyo 2020 - Pebrero 2021

‘No Fail Policy’, ‘Acad Ease’ aprubado BALITA | 2

Dobol Trobol OPINYON | 10

HINDI NA NATUTO EDITORYAL | 10

Sa Pagkasa ng Baril

Pagyakap at Pagtanggap

LATHALAIN | 17

LATHALAIN | 19

Pag-aangkop ng mga UNCeano sa New Normal LATHALAIN | 15

02 B A L I T A

M AL AYA • HULYO 2020 - PEBRERO 2021 DIBISYON NG N AGA, REHIYONG BICOL

BAKAS NG SAKUNA. Hindi nakaligtas ang kampus ng University of Nueva Caceres sa pananalasa ng sunod-sunod na mga bagyon (Quinta, Rolly at Ulysses) mula Oktubre hanggang Nobyembre 2020. LARAWAN NI JUVIN DURANTE AT MGA SALITA NI PAULINE VELASCO

Panawagan ng Sangkaestudyantehan

‘No Fail Policy’, ‘Acad Ease’ aprubado FRANCINE IVANNA GABAY

Matapos ang aktibong panawagan ng mga mag-aaral ng University of Caceres (UNC) ay ipinatupad na ng naturang pamantasan ang ‘No Fail Policy’, alinsunod sa Administrative Memo 14 s. 2020 o ang ‘Revised Implementing Rules and Guidelines In-Progress (IP Mark) at the End of a Course’ noong Disyembre 7.

Ayon sa inilabas na talaan, pinapayuhan ang mga guro na bigyan ang mga mag-aaral ng pagkakataon upang maipasa ang mga gawain at hindi dapat bigyan kaagad ng bagsak na marka kapag hindi ito nakapagpasa sa ibinigay na takdang petsa.

Nauna na ring nagpahayag si Vice-President for Academic Affairs (VPAA) Romeo Sumayo, Jr. noong Nobyembre 25 sa isang tagubilin na inaanyayahan ang bawat dekano at guro na sumunod sa mga naturang pamantayan para sa aktibong pagpapatupad ng ‘academic ease’.

“All deans and faculty members in all levels are hereby advised to ease the academic interactions in all levels, from Basic Education to Higher Education, including School of Graduate Studies and School of Law,” saad ni Sumayo.

Matatandaang hiniling ito ng University Student Government (USG), The DEMOCRAT, UNC Law School Board (LSB) at SHS Supreme Student Government (SSG) na magkaroon ng sapat na konsiderasyon upang maisakatuparan ang ‘brand promise’ na “everyone makes it”.

Ito ay matapos ilabas ang Memorandum No. 42 ng Office of the University President noong Nobyembre 14 kung saan nakasaad na muling magbabalik ang klase sa pamamagitan ng asynchronous sessions sa Nobyembre 16 matapos lamang ang pananalasa ng bagyong Ulysses.

Ayon sa USG, “The severity of workloads, struggle of self-studying, and pressure of complying to requirements eventually burn out the students to the point where learning efficiently becomes difficult, particularly in this time of pandemic... Considering the dilemmas we are facing lately, students will be left behind if we continue to press forward with the

resumption of classes.”

Isa rin sa mga nagbigay ng pahayag upang manawagan sa parehong hangarin ang The DEMOCRAT, opisyal na pahayagan ng mga magaaral sa UNC Higher Education Department, na nagsabing isang “excess burden” para sa mga estudyante ang agarang pagbabalik ng klase.

Ang naturang pag-apruba ng academic ease ng UNC ay labis na ikinatuwa ng mga mag-aaral, tulad ni Giyan Calabia, mag-aaral mula STEM D. Ayon sa kanya, nakahinga siya nang maluwag dahil naging mahirap umano sa kanila ang mga nagdaang kalamidad.

“May kanya-kanya rin kaming inaatupag, gaya ng pagtulong sa magulang... Naging pahirapan din ang paghanap ng signal dahil wala pang internet at kuryente nang halos isang

#Kurukuro

Nasisiyahan ka ba sa distance learning (modular o online)?

UNIVERSITY STUDENT GOVERNMENT

buwan,” dagdadg niya.

Sumang-ayon din sa pagpapatupad ng patakaran si Lucky Josh Bueza, mag-aaral mula GAS M at isang online learner.

“Ramdam na ramdam ko ‘yong implementation ng policy. They (learning facilitators) are actually very lenient that, sometimes, I forgot about my requirements, that’s why I had to push myself to work on them.”

Ngunit, iba naman ang naging opinyon ng mga modular learner na sina Bernadette Abelinde Buendia ng GAS at Nicole Dianne Ajero ng STEM. Ayon sa kanila, hindi raw nila gaanong naramdaman ang pagkakaroon ng academic ease dahil sa dami ng mga gawain na kailangang ipasa sa itinakdang oras.

“Minsan, sa kagustuhan nilang [learning facilitators] maibigay ang buong sakop ng asignatura ay natatambakan na kaming mga mag-aaral ng mga gawain... Minsan ay hindi pa malinaw ang instructions kaya nahihirapan [akong] matapos ang activities, milestones, and final output,” ani Buendia.

Ang parehong isyu na iyan ay sinangayunan din ni Ajero kung saan sinabi niyang sumusunod naman ang ibang mga guro sa patakaran, ngunit minsan ay mayroon pa ring mga nagbibigay ng instructions kung kailan malapit na ang pasahan.

Ito ay bagay na pinabulaanan naman ng magulang na si Rosela Tenerife na sang-ayon sa pagkakaroon ng academic ease at sa distance learning set-up dahil nagkakaroon ng oras ang kanyang mga anak, tulad ng mag-aaral ng STEM C na si Zoephia Tenerife, sa iba pang mga bagay, tulad ng baking at paggawa ng mga craft.

“Favorable ang academic ease in a sense na they try to use other resources... Mas may time na rin siya on reading and not puro gadgets, tapos mas may bonding na rin siya with us,” saad ni Tenerife .

Naiintindihan niya rin aniya ang paghihirap at “adjustments” na ginagawa ng mga guro dahil ang pangunahing trabaho raw nila ay ang turuan ang mga estudyante ng disiplina sa sarili kaya’t nagpapasalamat siya sa pagiging “considerate” ng mga guro.

Hindi lamang ang mga mag-aaral ng UNC ang nahihirapan sa mga pagbabagong ito kundi

Pagsusulit sa Q1, kanselado; marka, magmumula sa ibang gawain JESKHA TRISHA CRUZAT Manggagaling na sa mga ‘milestone’ at ‘final output’ ang marka ng mga mag-aaral matapos magkansela ang UNC Senior High School ng pagsusulit para sa unang kwarter ng AY 20202021 dulot ng hindi pa ligtas na kalagayan ng lungsod laban sa COVID-19.

Ayon sa aming survey, 41 sa 109 mag-aaral ng UNC Senior High School ang hindi nasisiyahan sa distance learning, samantalang 40 naman ang hindi alam at 28 naman ang nasisisiyahan dito.

pati na rin ang mga gurong gaya ni Oxygen Fordan na nagtuturo sa Grade 11.

Ayon sa kanya, may tatlo siyang pagsasaayos na ginawa, gaya ng pagbibigay ng konsiderasyon sa mga estudyanteng hindi nakakapasa ng mga gawain sa ibinigay na deadline, pagbawas ng ilang mga aktibidad sa kurso at pagiging “considerate” sa kalidad ng mga gawain ng mga mag-aaral.

“Madalas na naipapaabot sa akin ang mga hinaing ng mga mag-aaral sa parehong modalities kaya pabor ako sa acad ease, ngunit sa kabilang banda ay hindi ako kumporme sa ‘No Fail Policy’ dahil nagsasanhi ito ng kawalang interes, pokus at tuon ng ilang mag-aaral dahil kampante silang hindi sila babagsak,” giit ni Fordan.

Matatandaang naging bukas din ang SHS SSG sa paghimok sa mga mag-aaral nito na ipabatid sa kanila ang mga hinaing kontra sa pagpapatupad ng academic ease, gaya ng mga learning facilitator umano na nagbibigay pa rin ng “strict and fixed deadline”.

“We did actually receive a complaint from a student addressing her concern regarding the implementation of academic ease and the no fail policy, who, in turn, revealed her friends’ and classmates’ thoughts about it as well,” saad ni SSG President Anne Chloe Cartujano.

Ayon kay Cartujano, matapos niyang makausap ang mag-aaral ay agad silang gumawa ng liham upang ipabatid ang naturang isyu kay SHS Principal Nelia San Jose at Assistant Principal for Academic Affairs Ernesto Gurnot.

Siniguro rin nilang may mga sapat na ebidensya at importanteng detalyeng nakalakip sa naturang liham.

“The principal responded to the email that we sent. She stated that there might have been a miscommunication along the way. The LFs are highly encouraged to inspire and motivate learners to work on their milestones so that the students can meet the requirements on time,” saad ni Cartujano.

Sinabi rin daw ni San Jose na maaari namang magpaabot ang mga may problema sa “resources” upang mabigyan sila ng karagdagang oras sa paggawa ng mga gawain upang walang bumagsak.

Ito ay pagkatapos ilabas ng Department of Education (DepEd) ang DepEd Order No.31, s.2020, noong Oktubre 2 na nagpapanukalang magsagawa ng makabagong paraan ng mga alternative learning modality na nakapaloob sa nasabing mandato.

“Before the order was released, the SHS Academic Team was already planning not to give quarterly assessments at least for the first semester,” ani Asst. Principal for Academics Ernesto Gurnot, Jr. Binigyang-linaw din ni Gurnot ang magiging sistema sa pagbibigay ng marka kung saan hahatiin sa bahagi ang bigat ng naturang pagsusulit at ilalaan sa iba pang seksyon tulad ng performance tasks at written outputs na hatid ng mga institusyon at naaayon sa nasabing patakaran.

“We understand the struggle and difficulty of everyone.

Everyone is adjusting, not only our learners but also our dedicated learning facilitators and learning supervisors,” dagdag niya.

Bukod dito, nabanggit din ni Gurnot na may posibilidad na magkaroon ng markahang pagsusulit sa susunod na semestre, ngunit hindi pa rin tiyak ang pagtataya ukol dito resulta ng hindi pa ligtas na pagtitipon dala ng pandemya.

“But rest assured that we will base our decisions on the welfare of the UNC community,” garantiya niya.

Umani ito ng samu’t saring opinyon mula sa mga mag-aaral.

Batid nila ang hirap ng sitwasyon kung kaya’t ayon sa ilan, ang kanselasyon ng markahang pagsusulit ay kalamangan para sa kanila.

“The cancellation of examinations last semester was an advantage for me, and I think for most of us students. Due to the cancellation, it gave us more time to finish our backlogs that we haven’t completed due to the outcome of the typhoons that struck our region,” ani Ruvie Mae Parayno, mag-aaral ng STEM O. “Just like the saying of the school, ‘No one is left behind’, the administration managed to help the students not to get left behind by giving us time, adjustments, letting the students shift to different modalities, and more,” dagdag ni Parayno.

Oktubre 13-15 naka-iskedyul ang dapat ay unang markahang pagsusulit para sa mga mag-aaral ng SHS ng pamantasan.

Sa kabila naman ng nasabing patakaran, maaaring baguhin ng mga pribadong institusyon ang ilan sa mga alitununtunin nito alinsunod sa sa kaniya-kaniyang pilosopiya, bisyon at misyon na aprubado ng kanilang DepEd regional office.

B A L I T A 03

/uncpantograph

Matapos ang pananalasa ng mga bagyo

Mga UNCeano, hirap sa distance learning; ilang grupo, naglunsad ng donation drives FRANCINE IVANNA GABAY

Pag-abot ng Tulong

Sa gitna ng laban kontra COVID-19 ay hinagupit ng tatlong magkakasunod na mga bagyo ang lungosd ng Naga na nag-iwan ng matinding epekto at bilyong halaga ng mga pinsala na hindi lamang labis na ikinabahala ng lokal na pamahalaan kundi pati na rin ng mga mag-aaral ng University of Nueva Caceres.

Ayon sa tagapagsalita ng Provincial Disaster Risk Reduction and Management office ng Camarines Sur, Estel Estropia, nang humagupit si Quinta, nasa 17,268 mga pamilya at 71,165 na mga indibidwal ang lumikas at tumungo sa mga evacuation site 5:30 pa lang ng umaga kung saan 183 pamilya at 743 mga indibidwal dito ay mga nakatira sa Naga City.

Hindi pa man muling nakakabangon ang mga Nagueño ay humagupit ang super typhoon na si Rolly na may maximum sustained winds na 225 km/h at pagbugso na umabot ng 280 km/h noong unang araw ng Nobyembre 2020 na naging sanhi ng pagkamatay ng 20 Bikolano. Ito rin ay nagdulot ng malawakang pagkawala ng suplay ng tubig sa buong lungsod ng Naga at pagkasira ng nasa higit P1.1 bilyong halaga ng mga pananim tulad ng palay at mais.

“This adds to nearly P2 billion in agricultural losses from Typhoon Quinta... Rolly destroyed some 20,000 hectares of crops, affecting around 20,000 farmers,” saad ng Kalihim sa Agrikultura na si William Dar. Hindi man kasing lakas ni Rolly ay mas nadama naman ng mga Nagueño ang hagupit ni bagyong Ulysses na nagpakawala ng napakaraming ulan na nagdulot ng malawakang pagbaha noong ika-11 ng parehong buwan. Ayon sa ulat ng Manila Bulletin noong kasagsagan mismo ng bagyo, nasa 47,316 pamilya o 171,159 mga indibidwal ang lumikas sa buong Bicol kung saan 162,753 sa mga indibidwal na ito ay noon pang bagyong Rolly nanahan dito.

Pagsubok sa Pag-aaral

Ang sunod-sunod na hagupit ng mga bagyo ay labis na nakaapekto sa pamumuhay ng mga Bikolano, pati na rin sa pag-aaral ng mga magaaral sa parehong online at modular modalities, tulad na lamang ni Ricci Nathaniel Vaughn ng STEM A na nakatira sa Minalabac, Camarines Sur. Ayon kay Vaughn, nanatili lamang umano

MALASAKIT. Matapos ang pananalasa ng mga bagyo sa Bicol, inilunsad ng SHS Supreme Student Government at Institutionalized Community Extension Service ang ‘Project Handog’ para sa mga piling komunidad ng Barangay Balatas at Triangulo noong Disyembre 21. LARAWAN NG SHS SUPREME

STUDENT GOVERNMENT AT MGA SALITA NI SHARLINE BERJUEGA

siya sa kanilang tahanan noong bagyong Rolly nang mapansin niyang wala na ang kanilang bubong sa banyo at sala at basag-basag na ang ilan sa kanilang mga bintana.

“Nilipad yung pedicab namin nang mga 50 meters, pero nakuha naman agad ni papa nung nakita niyang wala na yung padyak sa labas,” kwento pa niya.

Nahirapan din umano siyang balansehin ang kanyang pag-aaral at mga gawain sa bahay kaya’t nababahala siya sa makukuha niyang marka lalo na’t hindi pa rin niya natatapos ang mga gawain sa kabila ng nalalapit na pagtatapos ng unang semestre.

“Medyo na-stress ako kasi wala akong magawa para matapos ang mga requirement kasi nga under those circumstances na nangyari after bagyo, nawalan na rin ako ng gana mag-aral kasi natambakan na ako ng mga gawain na laging rush tapos puro pa problema sa bahay,” saad ni Vaughn.

Labis na trauma rin ang inabot ni John Klingler Baldoza na kamag-aral ni Vaughn at nakatira sa Sipocot nang makita niyang lubog na

‘Imulat ang sarili’

2020 Valedictorian, Salutatorian nagpaalala na harapin ang mga isyu ng lipunan

NICA DEANNISE BERLON Valedictorian, UNC SHS Class of 2020

COLEN THERESE AGSAO Salutatorian, UNC SHS Class of 2020

sa baha ang mga katabi nilang bahay pati na rin ang kanilang maliit na tindahan nang humagupit ang bagyong Ulysses.

“Nabigla ako kasi hindi ko naman inaasahan na ganoon kalalim yung baha tapos naawa ako kasi back to zero ‘yong mga kapitbahay namin, tapos hindi na rin ako nakatulog noong mga 12 AM kasi naririnig ko ‘yong mga sumisigaw ng saklolo sa amin tapos wala man lang akong magawa,” saad ni Baldoza.

Pinalipas niya muna umano ang isang buwan bago magsimulang gumawa ng mga requirement upang maka-recover sa malagim na epekto ng bagyo.

May ilang mga poste rin ang natumba sa Sta. Cruz, Naga City kung saan nakatira si Babylen Belen, mag-aaral ng STEM B, kaya naman natagalan ang panunumbalik ng suplay ng kuryente at internet sa kanila kahit pa nasa lungsod na mismo sila nakatira.

“Hindi ako agad nakagawa ng mga aking mga aktibidad dahil walang internet... Nawalan na rin ako ng interes na gumawa dahil sa mga nangyari,” pagpapatuloy pa niya.

CURT JAIRUS PEREZ Isang paalala ang laman ng mga mensahe nina SHS Valedictorian Nica Deannise Berlon at SHS Salutatorian Coleen Therese Agsao sa ginanap na ikatlong Commencement Exercises ng Senior High School Department noong Disyembre 25.

“The more that we integrate ourselves into the community, the more people are going to be affected by regrettable ideologies and constructs that we might have long believed in.

This is why it’s important that as early as now, we should educate ourselves to be the better person,” panghihikayat ni Berlon.

Dagdag pa niya, “Regret if you are homophobic, transphobic, a sexist and a racist.

Regret if you contribute to the normalization of rape culture and women objectification. Most importantly, regret if you’re still a fanatic who blindly idolizes tyrannical figures and human right abusers. You don’t have to wait for the ‘next something’ to do so and change,” paguudyok ni Berlon.

Ipinarating naman ni Agsao ang kanyang paghanga sa mga kapwa mag-aaral na kanyang tumindig at lumabas sa kanilang “comfort zone” upang ihayag ang kanilang opinyon.

“To those who are still apolitical, to those who are still apathetic, I respect your decision, but let me remind you that you are not a student forever inside that privileged bubble.”

Hindi naman itinanggi ni Learning Supervisor Aldrin Alcantara, punong-abala, na kakaiba ang mga talumpati ng dalawa dahil sa antas ng kanilang kamulatan.

“This year’s valediction and salutation are quite different from the past couple of years, because it reveals the level of social awareness our top learners have. The current national and global events impressed a greater level of social

Sa kabila ng takot na dinanas at matagal na panahon ng pagpapahinga ay hindi pa rin nakalimutan ng mga mag-aaral sa grade 12 na sina Jillian Tarrobago, Erika Jenn Coronel, Joshua Andrey Doce, Franshen Rochelle Estrella at Bernadette Abainza na tumulong sa mga labis na nasalanta ng bagyo.

“Dahil modular learner ako, hindi ko naman kailangan pumasok talaga pero may mga aktibidad akong isinantabi ko muna gaya ng research paper kasi wala pang internet,” saad ni Tarrobago.

Ang ilang araw na pagpapahinga ay ginamit ni Tarrobago upang tumulong sa pagaasikaso ng mga donation drive na siya ring ginawa ng Supreme Student Government (SSG) officers.

Ayon kay Doce, “Naisipan namin magconduct ng donation drive dahil alam namin na may mas nangangailangan pa sa amin... Nais namin magbahagi ng kaunting tulong upang mapasaya at may matulungan kami sa panahon ng pandemya at kalamidad.”

Ang Pamaskong Handog ay isang donation drive na naglalayong magbigay ng noche buena packages sa mga pamilyang nakatira sa Barangay Balatas at Triangulo sa tulong ng UNC Institutionalized Community Extension Services (ICES) sa pangunguna ni Francisca Sabdao, ICES director.

“Naibahagi rin namin ang mga natirang nalikom na pera para sa piling mga bata sa Masbate upang magsilbing pamasko... Marami man kaming natambak na gawain dahil sa bagyo pero hindi ito hadlang para tumulong sa simpleng paraan,” saad ni Estrella.

Sa pangunguna naman ng kanilang mga guro na sina Raychelle May Tolentino at Mae Roselle Clemente ay namahagi rin ng mga relief goods sa Barangay Ilawod, Camalig, Albay ang ilang mag-aaral ng GAS L kasama ang iba pang mga strand sa Grade 12.

“We can’t conduct our own donation drive kasi we lack some money kaya pinasabay na lang namin sa LF namin,” saad ng prime minister ng GAS L na si Bernadette Abainza.

Pagpapatuloy pa ni Abainza, ang naturang donation drive na isinagawa noong Disyembre 14 ay pinamagatang ‘Rugop Bicolandia: Lending a hand for the Bicolandia, a call for Bayanihan’ na naglalayong magdala ng mga donasyon sa mga biktima ng mga nagdaang bagyo.

awareness, especially to millennials who have quick and easy access to information,” wika ni Alcantara “The role of any educational institution, like UNC, is not just to educate but to prepare learners to be future-ready, future being their careers and their integration into Philippine citizenry, to be a responsible Filipino, using education as an instrument of socio-political awareness and change. Exposing learners to societal realities and political issues gave them a chance to participate in responsible citizenship at an early age,” dagdag ni Alcantara.

Bagamat matagumpay ang naturang pagtatapos, may mga mag-aaral pa rin na malungkot at dismayado sapagkat hindi naranasang magmartsa at tumanggap man lang ng diploma gaya ng mga nakagawiang seremonya.

“Syempre, mas gusto namin ‘yong pumasok kami tapos hawak namin ang aming diploma habang nakatingin sa schoolmates namin,” wika ni Drei, hindi tunay na pangalan, mula sa STEM G. Ang Class of 2020 ay mayroong 704 graduates. Bukod dito, sila ang kaunaunahang batch ng senior high school, na nakaranas ng isang virtual ceremony.

Ayon kay Alcantara, nakadepende sa sitwasyon kung virtual din ba ang commencement exercises ng Class of 2021.

“With the current developments in national health, and the continuing clear and present danger of the pandemic, a public social event, such as commencement exercises, is still very dangerous. But I do not wish to speak with finality. However, the committee is ready either for a virtual or a live commencement exercise, whichever the University administration recommends. Let us continue to monitor health developments and hope for the best,” ayon kay Alcantara.

04 B A L I T A

M AL AYA • HULYO 2020 - PEBRERO 2021 DIBISYON NG N AGA, REHIYONG BICOL

‘Pabaya’:

6/10 UNCeano, dismayado sa pagtugon ng pamahalaan sa pandemya

SARAH CARINAN Sa kabila ng 91% na ‘approval rating’ ni Pangulong Rodrigo Duterte noong Oktubre 2020, hindi pa rin nakaligtas ang kanyang pamahalaan sa kritisismo mula sa mga magaaral ng University of Nueva Caceres (UNC) Senior High School (SHS) tungkol sa pagtugon nito sa COVID-19 pandemic sa Pilipinas.

Ayon sa aming survey, 74 sa 109 mag-aaral ng UNC Senior High School ang hindi nasisiyahan sa pagtugon ng pamahalaan sa pandemya, samantalang 21 naman ang hindi alam at 14 naman ang nasisisiyahan dito.

Base sa isinagawang sarbey ng Malaya sa 109 katao, 67.9% o 74 mag-aaral ang nagsabing hindi sila nasisiyahan sa isinigawang kilos at kasalukuyang aksyon ng gobyerno sa pagresulba sa naturang suliranin ng bansa. Samantala, 12.8% o 14 naman ang kuntento at 19.3% o 21 naman ang nagsabing hindi nila alam.

Tinuligsa ni Alyzza Punzalan, mag-aaral sa Grade 12, ang hindi agarang pagpatupad ng travel ban ng gobyerno sa kabila ng banta ng nakakahawang sakit at ang hindi nito pagkakaroon ng mass testing.

“Sa una pa lang ay dapat nagtatag na sila ng travel ban nang sa gayon ay maiwasan ang pagkalat ng COVID-19. Hindi rin nagkaroon ng mass testing at na-realize lamang ng presidente na importante pala ito makalipas ang ilang buwan,” pahayag ni Punzalan.

Ganito rin ang pahayag ni Sean Jodi Cosepe, mag-aaral sa Grade 11, sa kanyang pagkadismaya sa kawalang konkretong plano ng gobyerno at “pabayang” pagpapatupad ng

mga ito.

“Noong una ay nagpatupad sila ng mandatory protocol, noong nakaraang Abril hanggang Hunyo, subalit kalaunan ay kumalat din ang COVID-19 nang tanggalin ito. Katanggap-tanggap ang dahilan ng gobyerno kung bakit nila ito inalis, pero naging mahigpit pa rin sana sila sa tuwing lalabas ang mga tao mula sa kani-kanilang bahay,” ani Cosepe.

Binigyang-diin din ni Cosepe ang pagiging “iresponsable” ng mga itinuturing na pinuno ng bansa sa hindi nito pagiging magandang halimbawa sa mga Pilipino at ang hindi paggawa nang tama sa kanilang mga tungkulin.

“Kahit ang administrasyon ng gobyerno ay hindi nagsisilbing modelo sa tamang pagsuot ng mask. Dahil sa kapabayaan ng gobyerno, hindi nakakuha ng Pfizer vaccine ang Pilipinas,” dagdag pa niya.

Kinundena naman ni Christian Lawrence Endrano, mag-aaral sa Grade 11, ang hindi pagprayoridad ng gobyerno sa pagsugpo sa COVID-19. Ayon sa kanya, sa ganitong panahon mas kailangan ang gobyernong may malasakit sa bawat Pilipino.

Iginiit naman ni Jude Ogarte, chancellor ng Debate Circle, ang kanyang pagkabahala sa mga aksyon at plano ng pamahalaan.

Aniya, ang pangunahing kailangang gawin ng gobyerno ay ang matakot at respetuhin ang pananaig ng batas.

“In the recent news, the Presidential Security Group (PSG) was called out because

of having themselves inoculated with the smuggled vaccines. Consequently, the Senate would want to summon them before the court to participate in the probe.

Unfortunately, the President expressed his support to the PSG by not allowing the Senate to proceed with the probe,” giit ni Ogarte.

Nilinaw rin ni Ogarte na nararapat lamang na maging pantay ang Pangulo at ang pamahalaan sa lahat ng mamamayan.

Pahayag pa niya, malulutas lamang ang suliranin sa nakakahawang sakit na ito kung magkakaroon sila ng takot at respeto sa batas.

“Isn’t it unfair that the law frightens us while it protects them? For once, if these politicians will fear the law, then they will not commit any form of delinquency in combating the pandemic. They also need to recognize the fact that they are just government officials and not the government itself,” dagdag ni Ogarte.

Matatandaang naitala ang pinakaunang kaso ng COVID-19 sa bansa noong ika-30 ng Enero at ang virus na ito ay patuloy pa ring lumalaganap sa buong bansa.

Ayon sa datos mula sa Department of Health noong Pebrero 28, umabot na sa kabuuang bilang na 576,352 ang kumpirmadong kaso ng COVID-19 sa Pilipinas. Mula sa kabuuang bilang ng mga naitalang kaso, 29,763 ang aktibong kaso, 534,271 na ang gumaling at 12,318 ang namatay.

Kaso ng COVID-19 sa Naga, tumaas; mga bagong alituntunin, ipinatupad CURT JOHN PEREZ Sa unang buwan pa lamang ng 2021,ang lungsod ng Naga ay humaharap sa isang malaking problema bunsod ng COVID-19: ang patuloy na paglobo ng bilang ng kaso ng mga nagkakasakit sa lungsod.

Dahil sa malaking problema na hinaharap ng siyudad, naglabas ng bagong memorandum na tinatawag bilang Health Emergency Response Task Force (HERTF) Memorandum no.11 si Alkalde Nelson Legacion.

Sa loob ng memorandum na ito, ang mga batang nasa edad 15 pababa ay pinagbawalan pumasok sa mga establisyemento at lumabas sa buhay. Subalit kung may holiday na ipinagdiriwang o weekend, ang mga batang nasa

edad 15 pababa ay pinapayagan pumasok sa mga establisyemento simula ika-8 ng umaga hanggang ika-6 ng gabi na may gabay ng magulang o nakatatanda.

Habang ang mga hotel na may accreditation lamang ng Department of Tourism ay ang tanging pinayagang magpaunlak ng mga bisita na mula sa labas ng siyudad.

Nagtalaga rin ng curfew ang lungsod para sa mga residente nito. Ang curfew para sa mga matatanda ay magsisimula ng ika12 ng hatinggabi hanggang ika-4 ng umaga. Habang ang curfew naman ng mga menor de edad ay mag-uumpisa ng ika-10 ng gabi hanggang ika-5 ng umaga Hindi rin pinahuli ng memorandum ang mga lehitimong sabungan sa loob ng siyudad. Pinagbawalan nito ang pagkakaroon ng manonood sa sabanguan ngunit pinapayagan kung gawin online o live. Ang bilang ng tao na pwedeng pumasok sa loob ng

sabungan ay 10 katao lamang, tatlo sa loob ng ring, apat na may ari ng manok at isang handler sa bawat isang may ari ng manok.

Sa ngayon, ang Malacañang ay nag-anunsyo na mananatili pa rin na modified general community quarantine (MGCQ) ang siyudad kahit na may pagtaas ng kaso.

Ang 14 araw na quarantine ay magiging exempted kung ang mamamayan ay kayang magpakita: negative RTPCR test sa loob ng 72 na oras, health certificate, letter of acceptance at endorsement mula sa City Health Officer ng siyudad o ng pinanggalingan.

Inanunsyo naman ng Malacañang at ng lungsod na mananantili pa rin sa ilalim ng MGCQ ang Naga kahit na may pag-usbong sa mga kaso na may kinalaman sa COVID-19.

UNC, nakiisa sa ‘BAHAYanihan Project’ ng OVP sa Lupi SARAH CARINAN KAISA ang University of Nueva Caceres (UNC) sa BAHAYanihan Project na pinangungunahan ni Bise-Presidente Leni Robredo sa Lupi, Camarines Sur, na naglalayong maghatid ng tulong at magpatayo ng bahay sa 110 pamilyang nasalanta ng mga nagdaang bagyo sa rehiyon.

Katuwang ng UNC sa joint initiative na ito ang Angat Buhay at Local Government Unit (LGU) of Lupi. Ang UNC, partikular na ang College of Engineering and Architecture, ay naghatid ng tulong sa nasabing bayan sa pamamagitan ng pagbahagi ng kanilang pagkadalubhasa sa pagdisenyo ng mga bahay, pamamahala sa konstruksyon at paghasa ng mga residente na nagtulong-tulong sa pagtayo ng mga bahay. Naglatag din ang UNC ng livelihood trainings bilang dagdag-suporta sa muling pagbangon ng mga pamilyang naapektuhan ng bagyo.

Ayon kay Kenjie Jimenea, dekano ng UNC College of Arts and Sciences at punong-abala ng programa, naging matagumpay ang proyekto dahil na rin sa pagtutulungtulongan ng mga stakeholder ng BAHAYanihan Project.

“It was already my second time to host the event in connection with the BAHAYanihan Project. The event was very successful because all the

stakeholders of the BAHAYanihan Project were present, especially VP Leni,” wika ni Jimenea.

Dagdag niya, konektado rin ang naturang inisyatibo sa core values ng UNC kung saan ang ginawang pagtulong ng unibersidad kasama ang bise-presidente at LGU Lupi ay bahagi ng university core value na ‘we nurture dreams’ at ang ginawang pagtutulungan ng mga stakeholder ay bahagi naman ng ‘we respect each other and work as a team’.

“The project we are working with VP Leni, LGU Lupi promotes nurturing the dreams of the benificiaries to have their home away from danger.

Moreover, the convergence of UNC, OVP, and LGU Lupi for this project underscores the value of ‘we respect each other and work as a team. We are now working together to fulfill the aspiration of the beneficiaries to have their own home that’s decent, comfortable and safe,” ani Jimenea.

Ang site na pinagtayuan ng mga housing units na matatagpuan sa Angat Buhay Village - Lupi ay itinalaga ng lokal na pamahalaan para sa relokasyon ng mga residenteng nakatira sa danger zone malapit sa Poblacion Riverbanks, na makailang beses nang na-displace dahil sa pananalasa ng mga bagyo nitong nagdaang taon.

Ang pagpapatayo ng mga tahanang ito ay bahagi ng suportang natanggap mula sa mga mamamayang nakibahagi sa fundraising drive ng Kaya Natin! Movement for Good

Governance and Ethical Leadership para sa mga komunidad na nasalanta.

Ayon sa Facebook post ng bisepresidente, malugod at madamdamin ang naging pagtanggap ng mga opisyal ng LGU at mga residente ng Lupi kay Bise-Presidente Robredo at sa Office of the Vice President team.

“Emosyonal ang pagsalubong ng LGU officials, sa pangunguna ni Mayor Lilian Matamorosa at ng mga residente kay VP Leni at sa OVP team. Ngunit, hindi tulad ng nauna nating pagbisita, bakas na ang pagpapasalamat at pag-asa sa mga pamilya dahil sa inaasahang mas ligtas na tahanan,” sabi sa naturang post.

Binisita muli ng bise-presidente ang mga housing unit noong Pebrero kung saan 60 bahay na ang naitayo mula nang simulan ang proyekto noong Enero.

“110 houses po ito. Nagstart tayo, January na at ngayon po 60 na ang nakatayo. Ang sabi samin, next week magbububong na,” wika ni Robredo.

Ipinabatid din niya ang kanyang pasasalamat sa lahat ng tumulong sa proyekto.

“Kaya namin pinakita ito sainyo kasi gusto namin kayong pasalamatan sa lahat ng tulong niyo.

110 families po yung babaguhin niyo yung buhay. Talagang magandang example po ‘to kung ano yung nagiging resulta ng bayanihan,” ani bise-presidente.

TULONG-KAMAY. Nakiisa ang College of Engineering and Architecture ng University of Nueva Caceres sa pagdisenyo at pamamahala ng konstruksyon para sa proyektong BAHAYanihan sa ilalim ng Tanggapan ng Pangalawang Pangulo. LARAWAN NG

OFFICE OF THE VICE PRESIDENT AT MGA SALITA NI KYLA RENTORIA

B A L I T A 05

/uncpantograph

ESTU-DISKARTE: Ilang UNCeano, nakahanap ng pagkakakitaan sa gitna ng pandemya FRANCINE IVANNA GABAY Ika nga sa isang kasabihan, “Kung gusto ay may paraan, kung ayaw ay may dahilan.” Pinatunayan ng tatlong mga mag-aaral mula UNC Senior High School na sina Sunshine Corre Ledesma, Fiona Belle Abanes at Alan Prime Ledesma na hindi hadlang ang kasalukuyang pandemya upang tumigil sa pag-aaral at sa pag-abot ng kanilang mga pangarap.

Labis na naapektuhan ang lahat dahil sa pandemyang ito na nagdulot ng pagkawala ng mga kabuhayan ng mga Pilipino at paghinto sa pag-aaral ng mga mag-aaral, ngunit, para kay Sunshine Ledesma, 18, ng GAS L, ang pandemyang ito ang nagbukas ng panibagong oportunidad at pagkakakitaan niya.

“Naisipan kong mag-working student para makatulong sa aking single mother at para makadagdag sa aking enrollment at personal na gastusin,” saad ni Ledesma.

Dahil mahigpit pang ipinagbabawal ang paglabas ng bahay noong mga nakaraang buwan, ginamit ni Ledesma ang kanyang personal na Facebook at Instagram accounts upang mapalawak o i-promote ang mga binebenta niyang mga damit, panghimgas at street food. “‘Yong mother ko ang nakapaginspire sa akin kaya ako nag-online business at alam ko sa sarili ko na kaya ko mag-business dahil wala naman sa edad ang pagsisimula ng isang business basta’t pursigido ka at gusto mo talaga ang ginagawa mo,” pagpapatuloy pa niya.

Sa loob daw ng isang buwan ay kumikita si Ledesma ng P5,000 na siya ring ginamit niya sa pag-enroll noong Agosto, ngunit hindi rin daw laging malaki ang kanyang kinikita dahil may mga panahong matumal ang kanyang pagbenta.

“Hindi madaling kumita ng pera at ‘yong ibang nakakakita ng posts ko ay wala ring pambili kasi mostly na customers ko ay mga students... ‘Yong iba naman ay malalayo ang lugar kaso walang magde-deliver para sa kanila,” kwento ni Ledesma tungkol sa mga balakid na kinakaharap niya sa pagnenegosyo.

Sa ngayon ay inihinto muna ni Ledesma ang kanyang online business upang makapagpokus sa pagsagot ng mga module, ngunit kumikita pa rin siya ng P1,500 bawat buwan dahil sa pagbabantay niya ng kanilang family pharmacy.

“Gusto kong sabihin na magtiwala kayo sa sarili niyo, mahalin ang ginagawa niyo at siyempre, dapat maging masipag kung gusto mong maging successful ang iyong business,” payo ni Ledesma sa ibang mga mag-aaral na gusto rin magsimula ng negosyo.

Nagamit naman ni Alan Prime Ledesma, 18, ng GAS K, ang talento niya sa paggawa ng mga disenyo upang simulan ang kanyang sariling clothing brand na PRIMO Clothing na patok ngayon sa ilang kabataan.

“Na-motivate ako gumawa ng mga sarili kong T-shirt dahil nahihirapan ako maghanap ng mga gusto kong damit, kaya ako na lang mismo ang gumawa at naisipan kong pwede ko na rin itong pagkakitaan,” bunyag ni Ledesma.

UNC, ibang iPeople schools, namahagi ng ‘Spark of Hope’ ngayong Kapaskuhan SARAH CARINAN Upang magbigay ng liwanag at pag-asa sa kapaskuhan, sabay-sabay na pinailaw ng University of Nueva Caceres (UNC) at ng mga paaralan ng iPeople Incorporated ang kanikanilang mga Christmas tree. Ito ay bahagi ng Spark of Hope na may temang “Igniting a Spark of Hope”.

Ayon kay Chiqui Reyes, punong-abala ng aktibidad, mainam lamang na maging ‘ilaw ng biyaya’ ang lahat ngayong kapaskuhan.

“We are better when we do things together. Greater things can happen from combined simple acts of generosity and with kindness for our fellowmen in need,” pahayag ni Reyes, na kilala rin bilang isang beteranong komentarista sa telebisyon at radyong pampalakasan.

Bahagi nito ang ‘We love you 3000’ kung saan bawat paaralan ay kailangang makalikom ng 3000 ‘likes’ o ‘heart’ react sa kanilang virtual christmas tree, kung saan sa bawat react ay magbibigay ang paaralan ng P10. Kapag umabot na sa nasabing bilang ay awtomatikong gagamitin ang P30,000 upang gawing ‘Christmas tokens,’ na ibibigay sa mga manggagawang nagtataguyod sa paaralan o ang mga tinatawag na ‘manong’ at ‘manang’ ng kanilang paaralan.

Nagsimula ito noong Disyembre 2-10, kung saan nakalikom ng 14,163 reaksyon ang pitong virtual Christmas trees ng mga paaralan.

Kasunod nito ang ‘Spark of Hope Raffle Promo’ kung saan 26 katao ang maswerteng nanalo ng iba’t ibang papremyo. Dalawampu’t isa o tatlo bawat paaralan ang

nanalo ng GCash na nagkakahalagang P1000, dalawa ang nanalo ng GCash na nagkakahalagang 2500, isa ang nanalo ng GCash na nagkakahalagang 5000, isa ang nanalo ng iPad 8Gen 128GB, at isa ang nanalo ng iPhone 11.

Mula sa UNC, ang tatlong nanalo ng GCash na nagkakahalagang 1000 ay sina Nicole Piamonte, Armen Christine Paligar Redota, at Lance Emil Semitara Aboga. Nagmula naman sa NTC at APEC School ang nakasungkit ng ibang papremyo sa nasabing raffle promo.

Ipinahayag ni John Murphy Bustamante, mag-aaral ng UNC Senior High School, ang kanyang naging karanasan sa naturang aktibidad. Ayon sa kanya, maganda at napakasaya ang naging pagdiriwang sa kabila ng pandemyang kinakaharap ng ating bansa.

“Maraming natuwa lalo na dun sa mga performances ng iba’t ibang APEC Schools at siyempre, sa mga performances na din ng mga local bands na this band at spongecola.

Maayos din nilang na-facilitate yung onting pa-games nila at siyempre ang pinakainabangan ng lahat na paraffle,” ani Bustamante.

Hiling din ni Bustamante na maulit muli ang ganitong klaseng aktibidad kapag natapos na ang krisis na kinakaharap ng bansa.

“Sana mangyari ito ulit pag nakabalik na ang lahat sa normal,” dagdag ni Bustamante.

Kasama ng UNC ang Mapua University, Malayan Colleges Laguna (MCL), Malayan Colleges Manila (MCM), Malayan High School of Science (MHSS), APEC Schools, at ang National Teachers College (NTC) na bumubuo sa iPeople, Inc.

SUNSHINE LEDESMA

ALAN PRIME LEDESMA

FIONA BELLE ABANES

Tulad ni Sunshine, ginamit din ni Prime ang Facebook at Instagram upang i-promote ang kanyang clothing brand na nagbibigay sa kanya ng tatlo hanggang apat na libong dagdag na kita bawat buwan.

“Ang perang kinikita ko ay tinitipon ko muna at gagamitin ko ito upang mas mapalaki ang aking negosyo,” dagdag pa niya.

Hindi rin nakaligtas ang negosyo ni Ledesma sa mga problemang dulot ng pandemya, kaya naman, mas nahirapan siyang makahanap ng mga ‘resources’.

“Medyo hindi pa maayos at stable ang negosyo ko ngayon dahil merong pandemya at kakatapos pa lamang ng mga bagyo.”

Mahirap din umano ang pagsisimula ng isang negosyo, kaya naman, payo ni Ledesma sa mga gusto rin mag-working student na siguraduhin munang kayang pagsabayin ang pagnenegosyo at pag-aaral.

Pinakabatang negosyanten nakapanayam naman ng MALAYA si Fiona Belle Abanes, 16, ng GAS A, na may-ari ng Belle’s Closet na para sa mga ‘Fashionista’ na ayaw gumastos ng malaking halaga.

“Gumawa ako ng page sa Facebook at in-invite ang mga friend ko na i-like ‘yong page para maging updated sila dahil doon ko pino-post ang mga binebenta kong pre-loved at ukay-ukay clothes,” saad ni Abanes.

Kumikita na rin buwan-buwan ng P1,000-P1,300 si Abanes na binibigay niya sa kanyang magulang upang ipandagdag sa pang-arawaraw na mga gastusin at ang sobra’y pinambibili niya rin ng mga personal

na pangangailangan niya.

“Naging customer ako dati ng schoolmate ko, tapos naisip ko na mag-online business na rin tulad niya para may patunguhan naman ‘yong paggastos ko ng pera at hindi ko na kailangan pang humingi ng pera sa aking mga magulang,” dagdag pa niya.

Tulad ng mga naunang working student, naging mahirap din ang pagnenegosyo kay Abanes.

“Noong nagsisimula pa lang ako mag-online business, wala akong benta for one week at naiiyak na ako noon, pero inisip ko na lang na nagsisimula pa lang naman ako kaya, push pa rin.”

Pinaalalahanan naman ni Abanes ang iba pang mga nagbabalak na magnegosyo na may mga panahon talagang matumal ang bentahan dahil hindi pasko araw-araw, ngunit kung alam mong mabuti at magiging masaya ka naman sa balak mong gawin ay ipagpatuloy mo lamang ito, maging matiyaga at habaan ang pasensya.

Matatandaang nabatid ng Kagawaran ng Edukasyon (DepEd) na nasa 24.7 milyong estudyante sa pribado at pampublikong paaralan ang nagbalik-eskwela ngayong school year na ito o 89% lamang ng enrollment noong S/Y 2019-2020.

Nasa halos tatlong milyong estudyante ang hindi pa rin nakakapagtala at mayroon ding 398,000 estudyante mula sa pribadong paaralan ang lumipat sa mga pampublikong paaralan, ayon sa ulat ng Pilipino Star Ngayon.

G11, ‘handa na sa SHS’ matapos ang Ibayo 2021 JIBRIL ALLEEN LORENTE INIHAYAG ng ilang mag-aaral sa Grade 11 ang kanilang pagkahanda sa senior high school ng University of Nueva Caceres matapos ang kanilang karanasan sa unang Online Ibayo noong Agosto 10-21 sa pamamagita ng Discord.

“And for the upcoming years of my Senior High School life in UNC, beware. I am ready for you,” bulalas ni Ian Jess Caceres, mag-aaral sa General Academic Strand.

Subalit, may iba pa rin na nag-aalala, dahil sa mga karagdagang mga pagsubok bunsod ng ‘new normal’.

Sa kabila nito, sila ay handa pa ring harapin ang mga ito.

“I am kind of nervous. Things will surely be uncertain and challenging, but I know that school will guide us to the right path,” wika ni Danielle Frances Favor, mag-aaral sa Science, Technology, Engineering, and Mathematics (STEM) strand.

Ayon naman sa kapwa mag-aaral sa STEM na si James Nathan Silos, marami siyang natutunan sa Ibayo.

“The activities teach us to be independent because it is said that in UNC we learn by doing. It reflects ourselves growing up. The way the UNC SHS teaches the students, they give information and the students do it themselves. They prepare students for the future,” dagdag pa niya.

Sumasang-ayon din si Chloe Cartujano, pangulo ng SHS Supreme Student Government (SSG), at ibinahagi niya kung papaano ang SSG at ibang facilitators naghanda para rito.

JESS CACERES Mag-aaral sa GAS 11

“For almost two weeks, we have virtually interacted with the students. We prepared them and practiced them in a [technological] environment where patience, communication, and understanding are the main key points that they will need at school and at home,” wika niya.

Mula Agosto 10-1 at 21, ginanap ang Interactive Sessions, na itinuring ni Cartujano na ‘highlight’ ng buong OrSem. “It’s where we got to know the students interacted with them and become close to them. It is where Ibayo really happened,” ani Cartujano.

Samantala, noong Agosto 17-21 ginanap ang Online Jambayan, kung saan maaaring mag-stream ng pelikula, tugtog, magsagawa ng raffles, maglaro online, maging talent shows. Ngunit, ayon kay Cartujano, hindi ito bahagi ng planong ginawa nila noong Hunyo.

“Ibayo Jambayan was not included in our plan, the event was sudden. We decided to pause the Interactive Session so that we could accommodate late enrollees,” ibinunyag niya.

Pagkatapos ng Ibayo, sinabi ni Cartujano na inaabangan niya ang mga susunod na pagkakataon kung saan maaari silang makipaghalubilo sa mga magaaral.

“SSG will make sure that we can all be together again,” pagsisiguro niya.

Matapos ang halalan noong Pebrero, binanggit ni Cartujano na nais niyang maging mas malapit sa mga mag-aaral. Ayon sa kaniya, nagawa ito ng SSG sa Ibayo.

“Since we are now learning in the new normal, it is essential for us to be active in our social platforms whether they are learning offline or online,” wika niya.

06 B A L I T A

M AL AYA • HULYO 2020 - PEBRERO 2021 DIBISYON NG N AGA, REHIYONG BICOL

‘Napag-iiwanan na ako’:

Pandemya, pinahinto ang pag-aaral ng ilang mag-aaral sa UNC SHS FRANCINE IVANNA GABAY AT MARK ALLYSON FEDERIO bumaba ng 299 ang bilang ng mga magaaral sa UNC Senior High School (SHS) ngayong academic year 2020-2021 kumpara sa bilang na 1,328 noong nakaraang taon, ayon kay SHS Principal Nelia San Jose, bunsod ng paglaganap ng kasalukuyang pandemya.

Ilan sa mga mag-aaral na huminto ngayong taon ay sina Bryan Jay C. Iruguin at Rochelle M. Nelmida na pareho na sanang papasok sa G12.

Ayon sa naging panayam ng Malaya kay Iriguin, suportado naman umano siya ng kanyang mga magulang sa naging desisyon niyang paghinto sa pag-aaral dahil na rin sa epekto ng COVID-19.

“I also consulted my parents to help me decide, and they agreed to my decision, they just said that if I think it’s good for me they’ll just support me,” saad ni Iruguin.

Naging rason din umano para sa kanya ang hirap sa pag-aaral habang may pandemya.

“I’m just expressing my thoughts but we have modalities like modular and online classes [which] I don’t think is [sic] enough. Are they still learning or just complying? I’m not against those modalities because it’s [sic] just a way for DepEd to continue education during these hard times,”

paliwanag pa niya.

Sa ngayon, naghahanap siya ng trabaho upang makatulong sa kanyang pamilya sa mga Business Process Outsourcing (BPO) company, ngunit, dahil sa pandemya, nahihirapan siyang makapasok dito at hindi na lang muli nag-apply.

“Looking for a job and applying for a job was not that easy, but still I tried, unluckily I didn’t get the job. Maybe, it’s not meant for me,” pagpapatuloy pa ni Iruguin.

Dahil hindi siya pinalad sa paghahanap ng trabaho sa mga BPO companiey, sa pagbebenta ng kanyang likhang mga obra kumikita ngayon si Iruguin.

“I taught myself to draw then I started to accept commissions for portraits to earn money...

I’m still happy that in my simple way, using my talent and hard work I can help my family,” saad ni Iriguin.

Nang tanungin kung kailan niya balak bumalik sa pag-aaral, sinabi ni Iriguin na sa susunod na taong pampaaralan ay babalik siya sa senior high school upang makapagkolehiyo na rin.

“I don’t regret anything, because regrets are for those who made bad decisions. I found something within myself and this pandemic gives me a long time to improve and mold my talent and now I am sharing it to other people,” pagpapatuloy ni Iruguin.

Kakulangan naman sa pera ang problemang

bryan jay c. iruguin Mag-aaral ng UNC SHS

kinakaharap ni Nelmida na tulad ni Iriguion ay huminto rin muna sa pag-aaral ngayong taon.

“I decided to stop because I know we can’t afford to pay my tuition fee and my sister is the only one who has a regular job right now,” saad ni Nelmida sa aming panayam.

Upang magkaroon ng dagdag na kita ngayong panahon ng pandemya, nagtatrabaho si Nelmida bilang isang kahera sa isang spa malapit sa kanilang tirahan.

Kahit gustuhin niya umanong bumalik agad sa pag-aaral ngayon ay mahihirapan pa rin siya.

“Of course, I am ashamed knowing that I am left behind in our batch or section. I was supposed to be studying with my classmates last year but I can’t because my family is struggling financially right now.”

Ayon naman kay Punong-Guro Nelia San Jose, ang pagbaba ng enrolment sa SHS ay dulot ng paglipat ng paaralan o pansamantalang pagtigil dulot ng kasalukuyang pandemya.

“It’s sad when a parent who supports a family loses [their] job, [and] it’s worse when both parents lose their means of support,” dagdag pa niya.

Ilan lamang sina Iruguin at Nelmida sa mahigit apat na milyong mag-aaral na tumigil sa pag-aaral ngayong taon dahil sa hirap na dinaranas ngayong panahon ng pandemya, ayon na inilabas ng Department of Education noong Agosto 2020.

‘UNC, handa para sa remote learning bago pa ang pandemya’ —San Jose JIBRIL ALLEEN LORENTE Sa kabila ng pagbabago ng sistema ng pagaaral bunsod ng COVID-19 pandemic, ibinunyag ni Senior High School Principal Nelia San Jose na lumilikha na ang University Nueva Caceres ng mga hakbang upang ihanda ang mga mag-aaral sa remote learning bago pa man ang pandemya.

Ayon sa kanya, mas pinaigting ng community quarantine mula noong Marso ang pagpaplano ng Pamantasan.

“Faculty development went in full swing with teaching and non-teaching [personnel] required to attend several webinars in module-making.

Hand in hand, [the school administration] did surveys on connectivity and resources available for the students. The survey was a great help for students with consistent connectivity, not stable connectivity and without connectivity in the choice of what modality to offer,” dagdag pa niya.

Sa paggawa ng mga module, sinabi rin ng punong-guro na sumailalim ang mga learning facilitator at supervisor sa mga webinar, upang matulungan ng mga dalubhasa sa outcomebased education at module preparation mula sa Unibersidad ng Pilipinas at Mapua University.

“Tablets, as a requirement for basic education [Elementary, Junior High School, at SHS], was decided on after a thorough discussion as to cost and preparation,” dagdag niya.

Sa likod ng mga paghahandang isinagawa ng paaralan, inilahad ni San Jose na ang pinakamalaking hamon na hinarap nila ay ang isyu sa mga maaaring bayarin.

“Survey was conducted, online consultation done, orientations to parents were done, and communication lines opened and attended to.

All units in the university worked as a team to address issues that arise along the way,” wika ni San Jose.

Sa pagsisimula ng 2020-2021, 397 na mag-

aaral sa Grade 11 at 12 ang pumili ng ‘flexi-kit modality’, samantalang 628 naman ang nasa ‘flexi-tech modality’. Sa kabuuan, nakapagtala ang departamento ng 1,029 mag-aaral.

Kabilang sa 628 na mag-aaral sa flexi-tech modality si Maycel Alsol, mag-aaral sa Grade 12.

Ayon sa kanya, ito ang mabisang paggamit ng kanyang internet connection upang makapagaral pa rin sa kasagsagan ng pandemya, nang matulungan pa rin siya ng mga learning facilitator dahil sa hirap ng pagpasa ng mga gawain sa oras.

“Having a learning facilitator who guides and teaches the student is a musthave for a student like me,” dagdag pa ni Alsol.

Samantala, si Charls Imperial naman ay isa sa 397 na mag-aaral sa flexi-kit modality.

Naniniwala si Imperial na ito ang mas mainam para sa kanya dahil sa kawalan ng maayos na koneksyon sa internet sa kanilang komunidad.

“In my opinion, for us students who don’t have stable internet connection, modular modality is the effective way of learning this time of pandemic, because you won’t be bothered everytime there’s a class online and your internet connection is not stable, you will just do the outputs from the module that your LFs give,” ani Imperial.

Subalit, iminumungkahi rin niya sa mga mag-aaral na may maayos na koneksyon sa

HANDA BAGO ANG DIGMA. Matiyagang tinatapos ni Joalex Nillo, English learning facilitator, ang module para sa kursong Personal Development na gagamitin ng mga mag-aaral sa pagbubukas ng klase sa gitna ng pandemya. LARAWAN NI JOALEX NILLO AT MGA SALITA NI JUDY DE JESUS

internet na mag-enrol sa online modality dahil may LF na gagabay at tutulong.

Ayon naman sa LF at faculty president na si Joalex Nillo, magkaibang-magkaiba ang dalawang modality.

“With online modality, learners can be together in the virtual classroom with the facilitator while working through their digital lessons and virtual discussions. Also, the learners receive immediate feedback on their activity through plenary sessions. In modular learning, learners work independently on their modules at home.

The learning facilitator assigns work and activities then provides consultations with the learners via Messenger or SMS every week,” paliwanag ni Nillo.

Dagdag pa niya, mas marami ang interaksyon ng mga mag-aaral at LFs sa online modality sa regular na oras, habang mas kaunti naman sa modular.

Sa kabila ng sinasabing kahandaan ng UNC sa paglipat sa distance learning hatid ng pandemya, 25.7% o 28/109 na mag-aaral lamang ang nagpahayag ng kanilang pagkakuntento sa bagong sistema. Apatnapu’t isa o 37.6% ang nagsabing hindi at 40 o 36.7% ang hindi sigurado.

Kahit nakapaghanda ang pamantasan ng mga gagamiting modules at iba pang learning materials, naniniwala si Imperial na ang mga mag-aaral ay hindi gaanong handa.

“Not all students are prepared in this new learning system, because we, students, are accustomed in the old learning system which is the face-to-face classes, not all students are mentally prepared,” giit niya.

Ganito rin ang saloobin ni Nillo na naobserbahan na maraming mag-aaral pa rin ang nahihirapan sa distance learning, na nakapagdudulot din ng mga suliranin sa bahagi ng mga LF. “Online modality relies on the learners having access to the LMS or internet on a regular basis.

If they don’t have regular access to the internet due to poor internet connectivity, it will be tough to truly implement online learning. As for modular modality, it is difficult to keep tabs on whether the learners are actually working on the given schedule. Other students are nowhere to be found and will only contact the learning facilitators before the end of a quarter or so,” pag-aalala ni Nillo.

Nakikita rin ni Nillo ang isyu ng pandaraya sa mga gawain dulot ng teknolohiyang nagpapadali sa pagkopya ng mga sagot.

“While some learners can cope with the new set up, others still don’t or they just won’t,” dagdag pa niya.

Nagsimula ang pasukan sa SHS noong ika-24 ng Agosto 2020, higit isang buwan ang nakalipas bago magsimula ang pasukan sa mga pampublikong paralan.

SHS SSG, namahagi ng pamasko sa mga nasalanta ng bagyo FRANCISCO CLAY, JR. “This is to still help and attend to the needs of our fellow Bicolanos through tough situations. It is also to give hope to the people who are mostly affected by the unfortunate disasters and to still stand up despite the crisis,” ani Chloe Cartujano, pangulo ng SHS Supreme Student Government (SSG) matapos ilunsad ang Project Handog.

Sila ay namahagi ng noche buena packages sa piling komunidad sa mga barangay ng Triangulo at Balatas sa lungsod ng Naga na sinalanta ng mga bagyong sina Quinta, Rolly at Ulysses mula Oktubre hanggang Nobyembre 2020.

Subalit, bago pa sila naghandog ng mga nasabing noche buena packages, nangalap muna sila ng pondo mula Disyembre 8-20, kung saan nakalikom sila ng mahigit P6,200 mula sa anim na katao.

“To raise funds to be able to reach out and give a helping hand to the chosen beneficiaries this upcoming Christmas,” paliwanag ni Cartujano kung bakit nila inilunsad ang proyekto.

Dagdag pa niya, nais din nila na makapagbigay saya sa mga nasalanta nang makapagdiwang sila ng pasko na may ngiti sa kanilang mga mukha.

Tatlumpung pamilya ang nabigyan ng noche buena packages, kung saan 15 mula sa Balatas at 15 naman sa Triangulo.

Isinagawa nila ang pagbigay ng mga ito noong Disyembre 21.

Kasama rin ng SSG ang Institutionalized Community Extension Services (ICES) sa pagsasakatuparan ng nasabing proyekto.

B A L I T A 07

/uncpantograph

‘Habang may nangangailangan, tutulong kami’:

KUMAKANDILI. Nag-abot ng tulong Institutionalized Community Extension Services (ICES) ng University of Nueva Caceres para sa mga pamilya ng Tamban, Buhi, Camarines Sur noong Disyembre 19. LARAWAN

MULA SA ICES AT MGA SALITA NI KYLA RENTORIA

UNC ICES, patuloy ang pagtulong sa gitna ng pandemya JAYVEE FORTUNO “Mayong oras, mayong aldaw, mayong pandemya na makakahadlang basta [may] nangangaipo, matabang [kami],” wika ng UNC Institutionalized Community Services (ICES) matapos maglunsad ng mga proyekto upang makatulong sa mga komunidad sa gitna ng pandemya.

Noong Pebrero 13, nanguna ang ICES sa pag-oorganisa ng seminar tungkol sa ‘community involvement and social formation orientation’ na ginanap sa Lupi, Camarines Sur, sa pangunguna nina ICES Director Francisca Sabdao, Guidance

Director Angelica Cadag, Jonnalyn Alinday at Kevin Morillo.

Kasama rin nila sa nasabing proyekto ang Community Extension Services coordinators ng College of Engineering and Architecture na si Diane Quinones, ng Junior High School Department na si Shirley Genio at ng Elementary Department na si Jeno Guinoo, pati ang mga guro at student volunteers mula sa pamantasan.

Kabilang din sa kanila ang UNC High School Alumni Batch 2000.

Bahagi rin ng mga plano ng ICES ay ang mga typhoon relief operation and Gift Giving sa tulong ng alumni mula sa UNC at mga lokal na pamahalaan Samantala, patuloy pa rin nilang isinusulong

UNC, tinaguriang ‘home of centuryold trees’

ang mga sumusunod na proyekto: Crafted to Protect: A Woman’s Touch; Mushroom Production; Urban Gardening; Oplan Sagip UNCeans na naging daan upang masiguro ang kaligtasan ng mga estudyante at empleyado noong nagsimula ang ipinapatupad na quarantine; Volunteer Teaching; Brigada Eskuwela; Literacy Project na saklaw ang mga asignatura tulad ng Math at Science; ICES Online Selling for a Cause; at Greening the Earth Program.

Ang mga naturang proyekto ay nakatulong sa adopted communities o beneficiaries ng UNC, tulad ng Liberty Village Cararayan, Gawad Kalinga Balatas, Gawad Kalinga Triangulo, Gawad Kalinga Carolina, Gawad Kalinga Pamukid

San Fernando, at mga komunidad sa Lupi, Iriga, Buhi, Mayaopayawan, Milaor, Tarosanan, Malbong Gainza, at Sua. Ang patuloy na paglunsad ng mga nabanggit ay pinangungunahan ng ICES coordinator at analyst na si Francisco Parra at ICES officers na pinangungunahan ni April Joy Falabi, katuwang ang mga kasapi at student volunteers na hanggang ngayon ay ginagampanan ang kanilang tungkulin sa organisasyon, at sa paglilingkod sa kapwa.

“Dati, dakol resources and volunteers na yaon every extension service unlike ngonyan very limited gabos both resources and volunteers pero padagos man giraray matabang. Kung may nagsarado may mabukas man na opportunity,” dagdag ng ICES.

Ikalawang ‘Student Life Fair’, naisakatuparan kahit may pandemya

JESKHA TRISHA CRUZAT Isa nang ‘Home of Century-Old Trees’ ang University of Nueva Caceres matapos itong gawaran ng Department of Environment and Natural Resources (DENR) noong Enero 19.

Ito ay kasabay sa pagdiriwang na ika-73 anibersaryo ng pagkakatatag ng pamantasan, na may paksang gawaing, “Sustaining 73 Years of UNCean Education and Transitioning to the University of the Future.”

“This day, UNC will memorialize the historical significance of these heritage trees. UNC will institutionalize the promotion and preservation of these historic gems. Today, we are making history, we are marking history,” panimula ni Fay Tablizo, tagapagpasinaya ng programa.

Unang inihain ng UNC School of Graduate Studies at ng Office of Student Affairs and Services ang makasaysayang seremonya na pinaunlakan naman ng mga UNC official and mga academic head.

Ipinahayag ni University Asst. Vice-President for Student Affairs and Services Armin Fullante na pinangangalagaan ng pamantasan ang mga puno katulad ng pangangalaga nito sa mga mag-aaral.

“Thankfully, the University nurtured these trees just as it nurtures its students to live better lives,” pagtukoy ni Fullante sa higit isang daang taong puno sa loob ng pamantasan.

Ayon naman kay Vice President for Research, Extension, and Linkages Nora Elizabeth F. Maniquez, “Taking full advantage of this trans to educate our students by this partnership with the DENR Provincial of building century old trees that will not only serve our University’s ecological purposes but will also go down as one of the historic environmental occasion in the city emphasizing on the importance of trees, we also hoped inculcate in them a life-long love for our environment.”

Umaasa naman si University President Dr. Fay Lea Patria Lauraya sa mga susunod na proyekto ng UNC at DENR. “We look upon the DENR for continuous support and partnership to move these projects forward. We shall green Camarines Sur and Naga City. One tree at a time. Thank you and welcome to UNC, home of the century old trees,” pahayag ni Lauraya.

Isinagawa ang seremonya bilang pagpupugay sa puno ng Narra na nananahan sa loob ng campus higit dalawang siglo na bago pa man mailipat ang pamantasan sa kasalukuyang pinamamahalaan nito.

IBA’T IBANG KLASE SA ‘IBANG KLASE’. Maging ang pandemya ay hindi nagawang pigilan ang ‘Ibang Klase’ noong Enero 20. Ito ay bahagi ng ‘Student Life Fair’ na isinagawa para sa bigyan ng pahinga ang mga mag-aaral mula sa mga gawain sa paaralan. LARAWAN NINA BABYLEN BELEN, ADRIAN LEJARDE, CHARISSE ALLIAH JAMISOLA AT JOALEX NILLO AT MGA SALITA NI PAULINE VELASCO

SARAH CARINAN Hindi naging hadlang ang distansya upang magsaya at matuto ang mga magaaral ng University of Nueva Caceres (UNC) Senior High School (SHS) Department sa isinagawang Student Life Fair (SLF) noong Enero 30 sa pamamagitan ng Google Meet.

Nahahati sa dalawang bahagi ang nasabing gawain, ang Gifted to Give Session at Game Hour.

Sa unang bahagi ng aktibidad, na tinagurian ding ‘mini-Ibang Klase’, ay nagbahagi ng kaalaman ang bawat learning facilitator (LF) sa kanilang advisory class tungkol sa kanilang kasanayan o talento.

Nakibahagi sa gawaing ito ang mga mag-aaral at LFs ng iba’t ibang kurso at baitang.

Ang mga lumahok mula sa ABM ay ang ABM A na pinag-usapan at natuto ng Nihonggo at kulturang Nihonjin, ang ABM B na gumawa naman ng terrarium at natuto ng ilang tips sa pangangalaga ng succulent at cactus, ang ABM K na natuto ng study tips, tricks, and hacks, ang ABM L na natuto kung paano maglaro ng chess at ang ABM M na natuto naman tungkol sa smartphone photography.

Samantala, kasama rin sa nasabing gawain ang STEM A na pinag-usapan ang

photojournalism, ang STEM B na natuto kung paano gumawa ng origami, ang STEM C na gumawa ng ice cream at natuto ng basic sketching, ang STEM D na nagkaroon ng acting workshop, ang STEM E na natuto kung paano mag-vlog at STEM F na gumawa ng coffee facial mask at Do It Yourself (DIY) face mask, ang STEM K na natuto ng math tricks, ang STEM L na natuto kung paano gumawa ng DIY cards for Valentines, ang STEM M na pinag-usapan ang tungkol sa minimalism, ang STEM N na natuto ng ilang ideya at mga tip sa online business, ang STEM O na natuto ng candle recycling and design, ang STEM P na pinag-usapan ang basic knot tying at natutong gumawa ng ‘no bake chocolate cake’, ang STEM Q na gumawa ng pixel art gamit ang Spreadsheet at natuto ng soap carving at ang STEM R na pinag-usapan ang angkop na pangangatawan at tamang pagdiet at ehersisyo.

Nakiisa rin sa Gifted to Give Session ang GAS A at B na gumawa ng DIY pen organizer, ang GAS K na gumawa ng DIY tie dye, ang GAS L na gumawa ng jelly flan, GAS M na natuto ng basic sketching, ang FBS 11 na gumawa rin ng ‘no bake cake’, FBS 12 na gumawa ng surprise pop-up paper folding at ICT CP 12 na natuto ng money and budgeting skills.

Sinundan naman ang bahaging ito ng Game Hour kung saan naglaro ang mga lumahok ng ‘Bring Me’.

Batay sa pahayag ni Tishana Maria Bertiz, mag-aaral mula sa STEM A at isa sa mga lumahok sa unang bahagi ng SLF, nakatulong ang ginawang aktibidad upang mas mapabuti ang kanyang kasanayan sa pagkuha ng litrato.

“Overall it was fun and informative. Kahit may basic knowledge na ako sa photography, may mga natutunan pa rin ako, mga deeper Techniques sa photography. Even though ‘di ako looking into professional photography, helpful pa rin siya kase I like to take photos for social media and it could help me improve my pictures in the future,” ani Bertiz.

Gayundin ang pahayag ni Jayvee Fortuno, mag-aaral mula sa STEM F. Ayon sa kanya, maganda at napakasaya ng kanyang karanasan lalo pa’t sabay-sabay nilang ginawa ang nakaatang na gawain sa para sa kanilang klase.

“The experience was great and fun kasi bare faced talaga kaming lahat tapos sabaysabay kaming gumawa and apply ng coffee mask,” wika ni Fortuno.

Layunin ng isinagawang aktibidad na makapagpahinga mula sa mga gawaing pang-akademiko ang mga mag-aaral at magsaya kahit sa maikling panahon at kahit sa ganitong sitwasyon.

“The purpose is to take a break from acads and have fun,” pahayag ni Melinda Susana Dy, assistant principal for student affairs and services.

08 B A L I T A

M AL AYA • HULYO 2020 - PEBRERO 2021 DIBISYON NG N AGA, REHIYONG BICOL

‘Project USWAG’, hinikayat ang dinamikong pamumuno FRANCINE IVANNA GABAY BITBIT ANG PAKSANG gawaing, “A Dynamic Student Governance in a Developing and Diverse Community,” pinasinayaan ng SHS Supreme Student Government (SSG) ang ‘Project USWAG’ na dinaluhan ng iba’t ibang liderestudyante mula sa departamento.

PASAN ANG DAIGDIG. Matiyagang nagtatrabaho si Manolito Ordanza, 50, bilang isang sapatero sa may Sta. Cruz, Naga City. Sa pamamagitan ng kanyang munting trabaho, natutustusan niya ang mga pang araw-araw na pangangailangan ng kanyang pamilya.

LARAWAN AT MGA SALITA NI PAULINE VELASCO

“We want to address this obstacle by allowing the student leaders to hone their leadership and flexibility skills in this time of developing and diversified community,” saad ng SSG sa kanilang Facebook Page.

Ang proyektong ito ay nakatuon sa paghahasa ng mga kakailanganing mga kakayahan ng mga mag-aaral sa pamumuno sa mga kinabibilangan nilang organisasyon ngayong distance learning setup.

“USWAG means development. This is a platform that creates growth and progress to uplift the level and quality of life,” ayon pa sa naturang Facebook post.

Ang naturang proyekto ay nahahati sa apat na talakayan: ‘The Leadership That We Need More Than Ever’, ‘Financial Transparency Accountability Amidst The New Normal’, ‘Basic Layouting and Social Media Management’, at ‘Student Leaders: Soldiers of Tomorrow’ na dinaluhan ng apat na mga panauhing inimbitahan ng SSG. Inumpisahan ang naturang webinar, sa pamamagitan ng Zoom at Facebook Live, Oktubre 10 kasama ang tagapagasalita na si Jean Claude B. Misa sa paksang ‘Student Leaders: Soldiers of Tomorrow’.

“Being a student leader is a choice.

If you want to make a difference, a change, do it... It’s a choice,” isa sa mga tumatak na pahayag ni Misa kay Babylen Belen, mag-aaral sa Grade 11 at Association Community Extension Volunteers (ACEV) auditor.

“Nagustuhan ko yung sinabi ni Mr.

Jean Claude na mauna ka man o mahuli, make sure the journey is worth it by influencing and empowering people,” pagpapatuloy pa ni Belen.

Oktubre 17 naman nang si Daniella Bianca N. Bona ang nagbahagi ng kanyang mga kaalaman sa accounting at tamang paghawak ng pera na naglalayong tulungan at turuan ang mga student leader, lalong-lalo na ang mga auditor at mga treasurer ng kahalagahan ng ‘transparency’ upang makuha ang tiwala ng kanilang mga kamag-aral.

“We need to make sure our money is spent well effectively and efficiently,” saad ni Bona, bagay na sinang-ayunan

JOHN MURPHY BUSTAMANTE Auditor, University Film Society

2 kawani ng Malaya, pasok sa finals ng DSJC CURT JAIRUS PEREZ Dalawang MANUNULAT ng MALAYA na sina Jibril Alleen Lorente, punong-patnugot, at Charles Lara, patnugot sa lathalain, ang parehong nakapasok sa finals ng Ditto Sarmiento Journalism Cup (DSJC) na ginanap noong Oktubre 1-24.

Pareho silang nanalo sa kategoryang tinuturing nilang ‘kahinaan’ nila: si Lorente ay ika-8 sa pagsulat ng lathalain habang si Lara naman ay ika-10 sa pagsulat ng balita. Ngunit, ayon din sa kanila, hindi ito ‘swerte’ lamang.

“Sa totoo lang, di ko talaga inaasahan na makakapasok ako kahit sa finals, kasi maraming mga campus journalist galing sa mga school na may reputasiyon na mahuhusay sa competitions.

Kaya nakakabigla siya, pero masaya naman kasi

‘di talaga inaasahan ‘yon,” wika ni Lorente.

Naniniwala naman si Lara na nagamit niya nang maayos ang mga naituro sa kanya.

“I do not consider myself as ‘swerte’ kasi palagi akong talo, pero this time, feeling ko hindi siya about sa swerte. Feeling ko, kaya nagamit ko nang maayos ang mga tinuro sakin sa publications for the past 4-5 years. And ayun very thankful ako kina Sir Jason and Sir Juvin (mga tagapagsanay) for that,” ani Lari.

Ang DSJC ay inorganisa ng Alphi Beta Phi ng University of The Philippines-Diliman.

Ito ay ipinangalan sa mamahayag noong Martial Law na si Abraham “Ditto” Sarmiento na isa ring miyembro ng grupo.

Ito ay sinalihan ng mahigit 600 mamamahayag pangkampus mula sa buong bansa, kung saan sinukat ang kakayahan nila sa apat na kategorya: pagsulat ng balita, lathalain, isports at pangulong tudling.

HINDI INAKALANG PANALO. Hindi inaasahan nina Jibril Alleen Lorente (kaliwa) at Charles Kryxian Lara (kanan) ang pagpasok sa finals ng Ditto Sarmiento Journalism Cup dahil nagwagi sila mga kategoryang hindi nila kinasanayan. MGA SALITA NI CHLOE CARTUJANO

‘#PisoParaSaPangarap’: SHS alumni, nangalap ng pondo para sa pag-aaral JIBRIL ALLEEN LORENTE Gamit ang #PisoParaSaPangarap, natulungan ng online community na matuloy ang edukasyon ng dalawang Senior High School alumni ng University of Nueva Caceres, sina Lester Atacador at John Michael Deris, noong Agosto.

Si Atacador ay kasalukuyang nag-aaral sa kursong BS - Hospitality Management sa Universidad de Sta. Isabel. Ayon sa kaniya, pinapaaral siya ng kaniyang kapatid na nagtatrabaho sa Cebu, ngunit dahil sa ‘No Work, No Pay’ na patakaran ng pinagtatrabahuhan niya ay mas naging mahirap ang pagpapatuloy ng kaniyang pag-aaral.

Kahit may sari-sari store naman ang kaniyang mga magulang ay sapat lang sa pang araw-araw na gastusin ang nakukuha nilang pera.

“I decided to do this not just because of my perseverance to continue my studies despite all the hard blows that the pandemic gave us, but also because of the vision that UNC has planted in me which is its brand promise that ‘everyone makes it’,” pahayag ni Atacador.

Sinimulan niya ang kaniyang #PisoParaSaPangarap noong Agosto11. Sa loob lang ng limang araw ay nakalikom siya ng P6,883.

Samantala, si Deris naman ay dating pangalawang pangulo ng SHS Supreme Student Government, na kasalukuyang nag-aaral ng Secondary Education Major in English sa Bicol University. Paniniwala niya, ang pagtuturo at pagtutulong sa kapwa mag-aaral ay ang mga papel na nais niyang gampanan.

“I believe teaching is where I belong. I am a student leader since elementary, I like serving my fellow students, showing compassion to them in their time of needs. I still am a student leader and will

always be but I have to resign from my position in council this year as an interim to focus on studying and helping my siblings in their studies too,” wika ni Deris.

Gaya ni Atacador, natamaan din ng pandemya ang trabaho ng kaniyang ama na isang bus driver.

Dagdag pa niya, ang kaniyang lola ay may iniinda pang diabetes at umiinom pa ng mga gamot.

“We don’t have any source of income now, if not from the help of my titas and titos,” sabi ni Deris.

Maliban din sa #PisoParaSaPangarap ay nagtuturo rin si Deris ng Reading and English sa mga bata, at tumutulong din sa paggawa ng mga essay, papel pananaliksik at pag-proofread.

Kabilang sina Atacador at Deris sa mga netizens na gumamit ng #PisoParaSaPangarap upang makakalap ng mga donasyon mula sa kapwa nila netizens nang maipagpatuloy ang kanilang pag-aaral ngayong panahon ng pandemya.

ni University Film Society Auditor John Murphy Bustamante.

“Natutunan ko kung paano mamuno, sumunod at unawain ang mga taong nakapaligid sa akin...

Magagamit ko ang mga natutunan ko sa pamamagitan ng tama at tapat na paglilingkod sa mga kapwa ko kamagaral,” pagpapatuloy pa ni Bustamante.

Sa kasamaang palad, ang ‘weekly series’ ng webinar ay naudlot at itinuloy na lamang muli noong Enero 15 matapos ang magkakasunod na pananalasa ng mga bagyo sa Bicol na nagdulot ng malawakang pagkawala ng suplay ng kuryente at internet connection.

Ang ikalawang bahagi ng programa ay nahahati sa webinar session 3 at 4 at ang closing ceremony kung saan muling inumpisahan ng learning facilitator at adviser ng The Pantograph x Malaya na si Juvin Durante ang naturang ikatlong sesyong pinamagatang ‘Basic Layouting and Social Media Management’.

Ibinahagi ni Durante ang kahalagahan ng pagkakaroon ng magandang layout o pagsasaayos ng mga impormasyon kung saan pangunahing ginagamit ng mga organisasyon ngayon ang iba’t ibang uri ng mga online platform, tulad ng Facebook at Twitter.

“The fact that some of you can keep your clothes organized and color coded, it’s a sign that there’s really a layout artist in you,” saad ni Durante.

Ayon kay Random Acts of Kindness (ARK) Club President Zena Ticiamae Chavez, “Natutunan ko kay Sir Juvin kung gaano kaimportante ang paghandle ng mga social media pages ng bawat organisasyon...Nagre-reflect din sa bawat post kung anong klaseng student leaders ang nagpapatakbo sa organisasyon kaya nararapat lamang ang pagiging wasto, timely at relevant ng mga pino-post.”

Ayon kay Chavez, hindi umano hadlang ang pandemya at bagong setup upang huminto siya sa paglilingkod sa mga kapwa niya UNCeano kaya naman upang mapagsilbihan nang maayos ang mga mag-aaral ay importante umanong matutunan ang basic layouting lalo na’t halos halat ng mga gawain ay ginaganap na online.

Ang naturang proyekto ay natapos noong Enero 16 kasama si Magello Rainer B. Fenis kung saan ang kanyang sesyon ay pinamagatang ‘The Leadership That We Need More Than Ever’. Binigyang-diin niya na serbisyo sa publiko o sa mga kamag-aral pa rin ang dapat na pangunahing layunin ng mga student leader dahil mas kailangan nila ng isang mapagkakatiwalaan na lider sa panahon ng pandemya.

“The pandemic has exposed our colonial, commercialized, and antidemocratic education,” saad ni Fenis.

“My experience in Project USWAG as a student leader was really inspiring and fun at the same time. Listening to the speakers talk about their journey and also how they achieved what they are right now made the webinars more exciting and knowledgeable,” saad ni Arts and Culture Club Vice-President Franshen Rochelle Estrella.

Naisip din umano ni Estrella ang hirap na dinaranas ng mga student leader dahil umano sa hirap ng pagbabalanse ng mga responsibilidad makatulong lamang sa ibang mga tao.

Ang Project USWAG ang kaunaunahang proyekto ng SSG kung saan inabot sila ng dalawang linggo bago maisakatuparan ang proyekto.

“The preparation was easy, but we experienced problems when we were about to launch the event. We also came across fund problems, so we had to stop the project halfway, but we are happy that we got to finish the rest of USWAG last January,” saad ni SSG President Chloe Cartujano.

Ang naturang proyekto ay bukas sa lahat ng mga student leader at officer ng UNC SHS kaya’t upang mas magkaroon pa ng maraming mga lider ang naturang paaralan ay hiniling ni Cartujano na ipagpatuloy ng susunod na mga SSG officer ang naturang programa.

B A L I T A 09

/uncpantograph

‘LINGKAYOD’:

STEM L, namahagi mga ‘safety kit’ sa mga pedicab driver ng Sta. Cruz JAYVEE FORTUNO pinangunahan ng stem l ang ‘Project Lingkayod’, isang donation drive na naglalayong makapagbigay ng mga COVID-19 safety kit sa mga pedicab driver na nakapwesto sa second gate sa labas ng UNC, noong Nobyembre 25.

Ayon kay John Dominic Franzuela, prime minister ng STEM L, Agosto nang nasaksihan niya ang kalagayan ng mga pedicab drivers, kung saan bakas ang takot sa kanilang mga mata na suungin ang panganib ng virus, subalit kinakailangan pa rin nilang kumayod para may maibigay sa kanilang pamilya.

Ayon sa kanya, “My grandmother and I went to campus in the first week of August to enroll. Alongside the UNC’s second gate, I saw in the pedicab drivers’ eyes that they were scared of

PAMAMAHAGI NG KALIGTASAN. Namahagi ng mga “safety kit” ang mga magaaral mula sa STEM L na binubuo ng mga face mask, face shield, alcohol at tarpaulin ng mga health protocol sa 60 pedicab driver ng Barangay Sta. Cruz upang makaiwas sa COVID-19. LARAWAN NI LORENZO NARVAEZ AT MGA SALITA NI JUDY DE JESUS

the virus, but were left with no other choice but to earn a living.

During that time, they only wore hanky, serving as their alternative mask, along with a paper-and-pen-made safety signage.

It’s sad that they have to spend their income between buying their primary needs and purchasing COVID-19 safety kits for protection. Hence, we pursued the Project Lingkayod to, at least, lessen the burden they’re currently struggling with.”

Ang mga naibahaging COVID-19 safety kit na natanggap ng mga naturang benepisyaryo ay tatlong face masks, 100 ml alcohol, face shield at tarpaulin na nakalagay ang mga safety protocols bilang paalala sa mga pasahero.

Naging posible ang naturang pamamahagi sa tulong ng mga cash donations na pinangunahan ng 13 donors, maging ng mga inkind donation na pinangunahan naman ng walong donors. Naging bahagi rin ng naturang proyekto si Paulo Panergayo, na siyang nanguna sa paggawa ng mga infographics na humikayat sa mga

donor na makatulong sa malaki o maliit man na pamamaraan.

Sa tanong kung ano ang kanyang mensahe sa kanyang kapwa kabataan ukol sa maaaring gawin ng isang tulad niya para sa mga mamamayan, nanindigan siya na, “We have to concede that the status quo is not normally okay. Blame who are responsible, and help if you can—that is what a servant does. We are all servants of our motherland. It is our duty to lift everything for this country.

Note that this is technically unconditional, but morally healthy for our countrymen. Just always keep in mind that you can’t give what you don’t have. #ParaSaBayan #PaRehistroNa!” Lubos din ang pagpapasalamat ni Franzuela sa lahat ng mga tumulong dahil ang simpleng inisyatibo na makapagbigay ng safety kits sa 50 na pedicab drivers, ay naging 60 sa tulong ng mga nagbahagi ng kanilang donasyon at sa kooperasyon ng mga magaaral ng STEM L, maging ng ibang naging bahagi rin ng naturang proyekto.

4 guro, kinilalang ‘model teachers 2020’

HUWARAN. Kinilala bilang ‘model teachers’ sina (mula kaliwa pakanan) Joalex Nillo, May Ann Serano, Patrick Jay Angeles at Odessa Balmes noong Oktubre 5 bilang bahagi ng pagdiriwang ng World Teacher’s Day ng SHS Supreme Student Government. MGA SALITA NI CHLOE CARTUJANO

SHIARA HOSMILLO Sa pagdiriwang ng ‘Araw ng mga Guro’ noong Oktubre 5, apat sa maraming mga guro ng UNC Senior High School (SHS) ang kinilalang ‘Model Teachers 2020’, na iginawad ng SHS Supreme Student Government (SSG).

Unang dumaan sa nominasyon ng mga mag-aaral kung saan sila’y pipili lamang ng dalawang guro sa SHS na karapatdapat mapabilang sa Top 10.

Pagkatapos ng mahabang proseso at mahigpit na pagsusuri, idineklara sina Joalex Nillo bilang kampeon, si May Ann Serrano at Patrick Jay Angeles bilang pangalawa at si Odessa Balmes bilang ‘Most Popular Teacher’ at pangatlo sa nasabing pagkilala.

Ang ‘Daddy Hotdog’ ng STEM 12

“I want you to know that you are seen and valued. We may not be listed as essential workers but we are essential in this new normal.”

Sa hindi inaasahang pagkilala, hindi alam ni Joalex Nillo, isang guro sa Grade 12 sa Science, Technology, Engineering, and Mathematics (STEM) strand, kung bakit siya binoto ng kanyang mga estudyante upang makapasok sa Top 10 at maging kampeon sa naturang kompetisyon.

“Tuwing nagtuturo si Sir Joalex, parang barkada mo lang siya sa isang sesh at hindi mawawala ‘yong tawanan pero hindi rin naman mawawala ‘yong pagka-strict niya, especially sa grammar and pronunciation. Mabibigla ka na lang din kapag kumakanta o sumasayaw na yan sa harap. Napaka-talented kaya ni Daddy Hotdog,” sabi ng isa sa kanyang mag-aaral.

Gayunpaman, nagpapasalamat si Nillo sa kanyang mga mag-aaral at mga kasamahan sa pagtitiwala sa kanya. Pinapangako niya na hindi niya sila bibiguin habang ginagawa at

nasisiyahan siya sa kanyang trabaho. Sinabi niya rin na ang pagkilalang natanggap ay siguradong mapapabuti ang kanyang paniniwala sa sarili at ang kanyang trabaho bilang guro.

Ngayong kasagsagan ng bagong normal, naniniwala pa rin si Nillo na kakayanin pa rin ng lahat ito, maging guro man o mag-aaral na mga nahihirapan at nagtitiis sa bagong sistema ng pag-aaral.

Ang Magiliw na Teacher-Buddy ng ABM 11

“You are the source of your own growth, rewire your mindset, go back to the basics.

Stay blessed and be grateful and that’s my daily mantra.”

Nang nanalo si May Ann Serrano, guro sa Grade 11 sa Accountancy, Business, and Management (ABM) at STEM strands, halohalo ang kanyang naramdaman at nasorpresa siya nang malaman niyang kasali siya sa mga gurong nanalo.

“Nahiya naman akong tanungin sila isa-isa kung bakit pero kiddin’ aside po, naniniwala ako na may mga naibahagi ako sa kanila na tumatak sa puso at diwa nila kaya naalala nila ako during the nomination,” wika niya.

Kung tatanungin naman ang kanyang mga mag-aaral na si Zena Chavez, binoto raw niya ang kanilang guro dahil sa pagiging mapagunawa, mapagbigay, maaalahanin at mala-inang turing niya sa kanyang mga mag-aaral.

“Naiintindihan niya ang sitwasyon ng mga student niya. Magbibigay siya ng mga gawain pero sisiguraduhin niya na bibigyan niya kami ng sapat na oras para gawin ‘yon. Kaya niya rin makipagsabayan sa biruan ng mga student pero syempre with limitations,” saad ni Chavez.

Payo naman ni Serrano, huwag mawalan ng paniniwala sa Diyos dahil may plano Siya para sa lahat, kahit nahihirapan na.

Ang Poging Kwela sa Eskwela ng GAS 11

“Saludo ako sa bawat gurong kilala ko na patuloy na lumalaban sa hamon ng pagtuturo.”

Hindi rin inaasahan ni Patrick Jay Angeles, dating guro ng ikalabing-isang baitang ng General Academic Strand (GAS), na manalo sa natukoy na kompetisyon.

Ayon sa mag-aaral niyang si Gilbert Laguardia, napili niya ang kanyang guro bilang isang ‘model teacher’ dahil komportable siya tuwing papasok na siya sa kanyang klase.

“Nakita ko sa kanya ang isang ‘model teacher’ dahil para sakin mas maituturing kong isang model teacher ang isang guro kapag tinuturuan ka rin kung pano mabuhay at maging successful in the future gamit ang iyong sipag dahil kahit hindi ka man magaling o katatamtaman lang ang iyong talino, kung madiskarte ka sa buhay ay kayang-kaya mo rin maging successful sa hinaharap,” opinyon ni Gilbert.

Gayundin, nagpapasalamat si Angeles sa lahat na mga mag-aaral na bumoto sa kanya ngunit ikinalulungkot niya raw ang pagtigil niya muna ang kanyang lakbay sa pagtuturo pagkatapos ng dalawang taong pagsisilbi sa UNC bilang guro.

Ang Sikat Kikay ng STEM 12

“Laban lang. Remember, we work as a team. Let’s help and support each other.”

Malaking gulat naman ang naging reaksyon ni Odessa Balmes, guro ng ikalabing-dalawang baitang ng STEM, nang malaman niyang nanalo at siya pa ang idineklarang ‘most popular teacher’.

“I was very shocked. I wasn’t even aware na may ganyang competition and na nakapasok ako sa Top 10. One of my students tagged me on an FB post, dun lang ako naging aware,” saad ni Balmes sa naging karanasan niya.

Gaya ng mga nasabing guro, matapat din niyang inaamin na hindi rin niya alam kung bakit siya ang binoto ng kanyang mga mag-aaral. Subalit, sa mga pananaw ng kanyang mga estudyante siya raw ay isang guro na mabait, matapang, mapagkumbaba at tapat sa kanyang ginagawa, at siya rin daw ang isa sa mga dahilan kung bakit isa sa mga mag-aaral niya’y bumabangon araw-araw.

“Si Bb. Odessa ay magaling magturo.

Hangga maaari gusto niyang maibahagi sa amin ang kanyang mga nalalaman sa kanyang asignatura, tinutulungan niya kaming matuto, at magkaroon ng kaalaman sa bawat tapik na aming tatalakayin,” ayon naman sa mag-aaral niyang si Jiuliani.

Ayon naman kay Balmes, kontrol at balanse ang kailangan para matutong mabuhay sa bagong normal.

Bawat isa sa mga kinalalang guro ay nag-uwi ng parangal mula sa SHS Supreme Student Government.

‘Lobong may damit-tupa’:

Mga UNCeano, kontra sa ATL TRISHA CRUZAT anim sa bawat sampung mag-aaral sa UNC Senior High School (SHS) ang kontra sa pagpapatupad ng kontrobersyal na Anti-Terrorism Law (ATL) noong 2020.

Ito ay ayon sa sarbey na isinagawa ng Malaya sa 109 na mag-aaral sa SHS, kung saan 56.5% o 61 sa kanila ang nais itong ibasura, 30.6% o 33 katao naman ang nagsabing hindi sila sigurado at 13% o 14 mag-aaral ang nagpahayag ng kanilang suporta sa nasabing batas.

Ayon kay John Dominic Franzuela, mag-aaral sa STEM 12, ang ATL ay isang ‘wolf in sheep’s clothing,’ kung saan iginiit niyang naglalaman ito ng mga kuwestyunableng probisyon na maaaring maabuso ng mga nasa kapangyarihan, lalo na ang Anti-Terror Council (ATC) na nag-apruba ng implementing rules and regulations (IRR) nito noong Oktubre 14.

“The ever-contested ATL is, in and of itself, an anti-dissent accessory that can arbitrarily and capriciously violate the rights of the suspected terrorists,” saad ni Franzuela.

Sa inilabas na kumpletong bersyon ng ATL IRR, nakapaloob sa ilalim ng Rule IV: Terrorism and Terrorism-Related Crimes ang iba’t ibang kilos na maituturing na krimeng terorismo.

Ayon sa Rule 4.3 o Elements of the Crime of Terrorism, may terorismo kung mayroong partisipasyon sa kahit na anong paraan ng paglagay sa peligro ng buhay ng isang mamamayan o layuning magdulot ng malawakang pinsala sa pampamahalaan o pampubliko at pribadong pasilidad o imprastraktura.

Ang paggamit ng ‘dangerous substances’ upang magpalaganap ng takot sa publiko ay mariing ipinagbabawal din ng batas sa ilalim ng Republic Act No. 6969 o ang ‘Toxic Substances and Hazardous and Nuclear Wastes Control Act of 1990 at ng Republic Act No.5207 o ang ‘Atomic Energy Regulatory and Liability Act of 1968’ na maaaring magdulot ng peligro sa buhay ng isang mamamayan.

Sa kasunod na bahagi o Rule 4.4 ng batas, isinaad naman ang mga kilos na hindi maituturing na gawa ng terorismo, ito ay ang mga sumusunod: adbokasiya, protesta, hindi pagsang-ayon, pagtigil sa trabaho, kilusang pang-masa, malikhain, masining, at kultural na pagpapahayag at iba pang katulad na pagsasagawa ng sibil at pulitikal na karapatan.

Sa kabila nito, hindi sang-ayon si Franzuela sa pagiging konstitusyunal ng nasabing batas at

ITULOY SA 18

10 B A L I T A

M AL AYA • HULYO 2020 - PEBRERO 2021 DIBISYON NG N AGA, REHIYONG BICOL

Mga organisasyon sa UNC SHS, hinarap ang hamon ng ‘new normal’ JAYVEE FORTUNO Sa kabila ng pagbabago sa paraan ng pagkatuto ngayong taon, sinisikap pa rin ng iba’t ibang organisasyon ng University of Nueva Caceres (UNC) Senior High School (SHS) Department na makamit ang kani-kanilang mga layunin.

Karamihan ng mga organisasyon ng UNC SHS, kabilang na ang UNC Debate Circle, Arts and Culture Club, Teatro Primiero, Lupon ng Makata, Dance Troupe at Paws and Purrs, ay nagkakaroon ng pagpupulong at pagsasanay sa pamamagitan ng online platforms tulad ng Google Meet, Zoom at Discord.

Maliban sa mga pagtitipon at pagsasanay, isinasagawa rin ang mga aktibidad ng bawat organisasyon sa pamamagitan ng social media platforms gaya ng Facebook. Ilan sa mga organisasyon na ito ay ang Glee Club, Fashion and Modelling Club, Acts of Random Kindness (ARK) Club at University Film Society (UFS).

Patuloy sa paglinang ng kakayahan at kaalaman sa pagmomodelo ang mga kasapi ng Fashion and Modelling Club. Ayon sa kanilang pangulo na si Ayumi Tomibayashi, sa halip na sa entablado gawin ang kanilang iba’t ibang aktibidad tulad ng onlinefashion shows ang napagdesisyunan nilang gawin ahil sa pandemya.

“The events/activities that Fashion and Modelling had are the Halloween Costume Competition, in which members showcase their creativity wearing Halloween costumes and talent in makeup. We also had the ‘selling for a cause’ where members model the clothes they were selling online. After that, we used the earned money to buy goods for the pedicab drivers in front of UNC,” wika ni Tomibayashi.

Ayon naman kay Jude Ogarte, chancellor ng Debate Circle, patuloy pa rin ang kanilang pagsasanay at pagsali sa iba’t ibang kompetisyon na naghahasa sa kasanayan ng bawat kasapi ng kanilang pangkat sa gitna ng limitasyong dulot ng pandemya.

KATAS NG ONLINE SELLING. Taos-pusong namahagi ng donasyon ang Fashion and Modelling Club sa mga pedicab driver matapos nitong makalikom ng sapat na pera mula sa pagbebenta ng mga damit online.

LARAWAN NG FASHION AND MODELLING CLUB AT MGA SALITA NI KYLA RENTORIA

“The club sent contenders during the past four debate competitions. At the national level, debaters were sent to participate in Bicol Festival and Bicol Intervarsity. While at the international level, debaters participated in Luzon Intervarsity and Pre-ABP Debate Tournament. Apart from that, the club is planning to launch a Virtual Quiz Night Show. Likewise, the club plans to participate in Xavier’s Cup debate competition,” ani Ogarte.

Dagdag ni Ogarte, labis na naapektuhan ng bagong set-up na ito ang paraan ng kanilang komunikasyon, lalo na ang kanilang pagsasagawa ng mga debate round at tournament.

“Since we can’t hold a face-to-face meeting, which is the normal set-up for debates, we use communication platforms, such as Soom, GMeet,

Telecounseling, journals ng Guidance Office, ‘midyum na makararating sa mga mag-aaral’ JIBRIL ALLEEN LORENTE “We are currently practicing telecounseling [where] we make conversation and do our usual services through various online platforms,” wika ni Guidance Counselor Roda Roadel.

Ito ay bunsod ng COVID-19 pandemic, kung saan kinailangan nilang gumawa ng paraan upang maiabot ang tulong na kinakailangan ng mga magaaral.

“These simply include [social media], text messaging, emails, and even calls.

Using [a] particular medium depends [on which] the students are more comfortable with,” dagdag pa ni Roadel.

Ayon sa kanya, walang pagkakaiba ang serbisyo ng opisina nila, mapa-FlexiTech o Flexi-Kit modality man ang mga mag-aaral.

“We believe that these efforts will aid students in handling difficult situations through making them feel that they are being heard and they’ve got another venue to which they share thoughts and emotions that is difficult to contain and deal with,” sabi niya.

Maaaring makipag-ugnay ang mga mag-aaral sa opisina nila bawat Lunes hanggang Biyernes, mula 8 AM hanggang 5 PM, at pwede ring gumawa ng appointments kapag Sabado at Linggo.

“Our FB page is active and also reachable through our mobile numbers,” wika niya.

Maliban sa telecounseling ay inilunsad din ng Guidance Center ang journals, kung saan maaaring ilahad ng mga mag-aaral ang kanilang mga damdamin, karanasan at iba pa nang sa gayon ay mas makilala pa nila ang kanilang mga sarili sa pamamagitan ng

pagsulat.

“The guidance team would like to continue to help students to understand and accept the positive and negative aspects of his personality, interests, aptitudes and attitudes even without having face to face communication,” dagdag pa ni Kristine Siscar, na isa ring guidance counselor.

Ayon pa sa kanya, hindi lamang sa personal na lebel nakatutulong ng mga journals, pati na rin sa paggawa ng mga desisyon ukol sa buhay ng mga mag-aaral sa labas ng pamantasan.

“The student “saves” in the book journal and builds the experiences towards a career-directed path. Further, the guidance team provides through the journal writing provides a wide choice and opportunities in terms of careers and helps make adjustment in the new life situation,” wika ni Siscar.

Isa sa mga sumasagot sa mga journal ng Guidance Center ay ang mag-aaral mula sa STEM O. Ayon sa kanya, parang pagsagot lang din ito ng mga aktibidad na ibinibigay ng mga learning facilitators.

“It’s like answering a normal activity an LF would give us. Though it’s a bit of a bother at times, due to the conflicting schedules,” sabi niya.

Dahil mayroon na rin siyang plano sa mga kurso sa kolehiyo, hindi gaanong nakatutulong ang journals sa kanya, subalit naniniwala siya na ito’y nakatutulong naman sa iba.

“I can see it slightly helping other students, as it asks what we’re planning to take, what our parents’ reaction, who inspired this and what to do and whatnot,” dagdag pa niya.

Naniniwala sina Roadel, Siscar, at Dante Malanyaon ng SHS Guidance Office ng departamento, na ito may makatutulong sa lahat na kayanin ang bagong normal.

and Siscord. Although this set-up lessens our expenses, it also comes with inconveniences, such as having delayed meetings due to power interruptions and slow internet connections,” pahayag pa ni Ogarte.

Sa gitna ng limitadong opsyon para sa pagsasagawa ng aktibidad, sinisikap din ng Glee Club na maisakatuparan ang kanilang hangarin na malinang pa ang kakayahan sa pagkanta ng bawat miyembro ng klab. Sa kasalukuyan, mayroon nang tatlong aktibidad na nagawa ang naturang organisasyon.

Batay sa pahayag ng pangulo ng Glee Club na si Xenia Mari Nidea, naging hamon sa kanilang organisasyon ang pagsasagawa ng pagsasanay at pagsasabay-sabay sa pagkanta ng mga miyembro.

“As a performing club na nagr-erely talaga as being a group, it’s quite hard since singing, recording, and performing in synch requires amazing editing skills. We couldn’t perform on Zoom calls because may delay sa audio and everything, so we had no choice but to record by ourselves and edit na lang. As a choir, we rely on each other’s voice and ideas. Being separate from each other means that harmonizing is gonna be hard. A choir without harmonization is gonna sound bad, right?” wika ni Nidea.

Naging hamon din para sa UFS ang bagong setup na ito lalo pa’t dahil sa sistemang ito ay naging limitado ang oportunidad ng nasabing pangkat at kinailangang ikansela ang ilan sa kanilang mga aktibidad. Sa kabila nito, ginagawa pa rin ng organisasyon ang lahat upang makamit ang kanilang adhikain nang may kagaanan para sa mga kasapi ng organisasyon.

“We already successfully conducted activities like, Istorya: A Vlog Trailer Contest and Photography Contest and we are still planning to come up with engaging activities that will serve as a platform to improve the skills of our fellow students especially in filming. As much as possible we want our activities to be convenient sa students, like they can produce their film even from the comfort of their home. And when it comes naman sa activities namin within our organization, we make sure that we are strictly following safety protocols,” wika ni Zeus Tenerife, pangulo ng University Film Society.

Base naman sa pahayag ni Bernadette Abainza, pangulo ng Dance Troupe, sinisikap din ng kanilang pangkat na maisagawa ang kanilang hangarin at sinisigurong nalilinang pa rin ang talento ng bawat kasapi ng organisasyon.

“Right now, we are synchronizing our schedules for us to conduct face-to-face practices at least once a week. We are also having some individual and virtual practices whenever we are not allowed by our parents to go outside. Just because there is a pandemic happening in our status-quo doesn’t mean we should stop, it only means that we should be flexible enough to do what we love,” pahayag ni Abainza.

8/10 mag-aaral ng UNC SHS, tutol sa pagpapasara ng ABS-CBN JIBRIL ALLEEN LORENTE Walo sa bawat sampung mag-aaral sa Senior High School ang nagpakita ng kanilang pagtutol sa desisyon ng Kongreso na isara ang ABS-CBN, ayon sa isinagawang Sarbey ng Malaya sa 109 mag-aaral. Samantala, pito o 6.4% ang sumuporta rito at 12 o 11.9% naman ang nagsabing hindi nila alam kung sang-ayon ba sila o hindi.

“I think it was made to be an example of what can happen to these news channels if they are highly critical of Duterte’s regime,” wika ni Diego Peralta, isang mag-aaral sa TVL, matapos ang desisyon ng Kongreso na ipagkait ang prangkisa ng ABS-CBN noong Mayo 2020.

Dagdag pa niya, ang pangyayaring ito ay nagpalaganap ng takot sa ibang istasyon ng balita sa maaaring mangyari sa kanila kung kritikal pa rin ang pag-uulat nila sa administrasyon.

“I do think that the loss of ABS-CBN will lessen the quality of news of other news channel but i don’t think the reason will be because of lack of competition but rather the fear of getting in the administration’s crosshairs for doing their jobs,” pahayag ni Peralta.

Giit din niya, kahit may iba pang istasyon sa bansa ay may ibang mga lugar sa Pilipinas na ABS-CBN lang ang nasasagap ng kanilang mga telebisyon at radyo.

“The shutdown definitely affected the information dissemination a lot as some rural areas rely on ABS-CBN for their news. There are people who argue that ABS-CBN is not the only station but for some rural areas, ABS-CBN is really their only station as its the only station that can reach them,” wika niya.

Ganito rin ang sinabi ni Stephanie Abines, isang mag-aaral sa STEM. Ayon sa kanya, dapat pinagtuunan ng pamahalaan ang pagtugon sa pandemya kaysa sa pagpapasara ng network.

“Their news are reliable. They make sure that the information they give to the people are factual and came from legitimate sources,” ani Abines.

Matatandaan noong Hulyo 10, 2020 ay ibinasura ng Kongreso ang prangkisa ng ABS-CBN matapos 70 kongresista ang bumoto pabor dito.

Samantala, 11 naman ang tumutol, dalawa ang nag-inhibit at isa ang hindi bumoto.

‘MULING BUKSAN.’ Sa ilalim ng mainit na araw, binagtas ng mga nagpoprotesta ang daan patungo sa tanggapan ng ABS-CBN Naga City noong Hunyo 25 upang ipanawagan ang pagbalik ng ipinasarang network. LARAWAN NI JUVIN DURANTE AT MGA SALITA NI SHARLINE BERJUEGA

B A L I T A 11

/uncpantograph

‘Walang press freedom, walang malaya’: Malaya, CEGP nagorganisa ng Martial Law Forum JIBRIL ALLEEN LORENTE Pinangunahan ng Malaya at ng College Editors Guild of the Philippines (CEGP) ang ‘Pagsalingoy: Revisiting the Past and Upholding the Historical Role of the Campus Press during the Martial Law Era’ bilang paggunita sa ika-48 na anibersaryo ng pagdeklara ng Martial Law sa Pilipinas noong Setyembre 21 sa Jitsi Meet.

Ang nasabing forum ay dinaluhan ng mahigit 40 mamamahayag pangkampus mula sa mga pahayagan sa lungsod ng Naga at iba pang bahagi ng Bikol upang pag-usapan ang mga aral mula sa panahon ng Martial law Ayon skay Reynard Magtoto, tagapagsalita, na isa ring mamamahayag at ang kasalukuyang AlterMidya Network Bicol Coordinator, ang hindi pagpapanagot sa mga inosenteng nabiktima ng kontrobersiyal na ‘war on drugs’ ng pamahalaan ay ang dahilan kung bakit may 48 press freedom violations at may 17 mamamahayag na napaslang mula 2016 hanggang Hulyo 2020.

“The Bicol Region is the top five among the regions considered the most dangerous places for media workers,” dagdag pa ni Magtoto.

Ibinahagi niya ang ilang pagpatay sa mga mamamahayag sa Bicol, gaya ng pamamaril kina dating broadcaster ng Balangibog TV na si Jobert Bercasio sa Sorsogon City noong Setyembre 14, at Padaba Bulan DJ na si Ric De Leon noong Agosto 13.

Ipinahayag din ni Magtoto ang kahalagahan ng mga mamamahayag sa pag-unlad ng Pilipinas.

“It is imperative for the Filipino journalists to do and perform their duties as to make the Philippines march through a peaceful and progressive nation,” wika niya.

Ayon naman sa tagapagsalita ng AlterMidya Network na si Luis Teodoro, dapat mapanatili ang kahalagahan ng pamamahayag dahil malaki ang papel na ginagampanan nito sa paghubog ng bansa.

“It has a longer history than is usually thought, and has played the crucial role of providing the accurate information needed at the perennial crisis that defined Philippine reality for over a century,” pahayag ni Teodoro.

Subalit, paalala ni Magtoto, dapat laging sundin ang mga patakaran sa pamamahayag, lalo na sa pagkuha ng tunay na impormasyon.

“You can be reckless in attacking without getting the other side or, in the first place, even bothering to double check or triple check with other sources for authenticity of certain claims or information,” sabi ni Magtoto.

Ayon naman sa CEGP Camarines Sur, kailangan ang press freedom upang malaman ang katotohanan.

“Pag walang press freedom, mawawalan ka rin ng kalayaan para malaman ang katotohanan,” pahayag nila.

AKTIBISMO HINDI TERORISMO. Hawak ang iba’t ibang karatula, tinuligsa ng mga kritiko ng administrasyong Duterte ang pagsasara ng ABS-CBN, ang pagpasa sa AntiTerror Law at iba pang mga isyung pambansa bago ang kanyang taunang State of the Nation Address (SONA) noong Hunyo 25 sa lungsod ng Naga. LARAWAN NI JUVIN

DURANTE AT MGA SALITA NI SHARLINE BERJUEGA

‘Incompetent ang gobyerno’: Sigaw ng mga Bikolanong grupo vs. administrasyong Duterte MARK ALLYSON FEDERIO Ilang oras bago magsalita si Pangulong Rodrigo Duterte para sa kanyang ika-limang State of the Nation Address (SONA), iba’t ibang grupo sa Bicol ang nagprotesta upang manawagan sa isang repormang panlipunan.

Ang naturang pagkilos ay nagdulot din ng pagkapuno ng mga lansangan sa lungsod ng Naga noong Hunyo 25.

Ilan sa mga rason sa likod ng pagwewelga ang kawalang kakayahan ng pamahalaan sa pagbibigay ng pangunahing serbisyong panlipunan at pagpapatibay sa karapatang pantao ng mga Pilipino sa apat na taong pamumuno ng administrasyon.

Ilan sa mga tinuligsa ng mga grupo ang mabagal na pagresolba sa problema sa COVID-19, pagpapatupad ng Anti-Terrorism Act of 2020 at ang pagtanggal ng prangkisa ng ABSCBN na nagdulot ng malawakang pagkawala

ng trabaho ng halos 11,000 manggagawa sa naturang network sa gitna ng pandemya.

“Haluy-haloy na baga kitang tigpaparaloko kan gobyernong iniyo. Sa gabos na piggigibo, igwa kitang pandemya, and tigpaparainot, ano?

Ang Cha-Cha, an Terror Bill, an pagpasara kan ABS-CBN, ano pa man na gibo kontra sa mga mamamayan,” sigaw ni BUNYOG Regional Chairman Elna Antonio na isa rin sa mga nagprotesta.

Ayon kay Antonio, dahan-dahan umanong inaatake ng administrasyong Duterte ang mga kritiko at pinatatahimik lahat ng nagsasalita laban sa kanila.

“Mayo na baga kitang malayang pamamahayag, mayo pa kitang malayang pagkondena sa gobyernong iniyo… An satuyang ginigibo pagkritiko man sarong terorismo. Iyo ‘ni an bagay na dapat ilaag sa puso nindo, kitang mga Pilipino an kaipuhan ng Pilipinas,” dagdag pa ni Antonio.

Isa rin sa mga aktibong nanawagan para sa reporma ang College Editors Guild of

UNC alumna sa panre-red-tag ng NTF-ELCAC:

‘Wala na silang pigil sa panre-red-tag’ JIBRIL ALLEEN LORENTE Kinundena ng mga mag-aaral ang National Task Force to End Local Communist Armed Conflicts (NTF-ELCAC) matapos magpalabas ito ng lista ng 38 paaralan na umano’y ‘recruitment ground’ ng Communist Party of the Philippines New People’s Army - National Democratic Front (CPP-NPA-NDF). Sa 38 na ito, tatlo ay matatagpuan sa Bicol.

Ang nasabing mga paaralan ay ang Ateneo de Naga University (AdNU), Bicol University (BU), at ang Universidad de Sto. Tomas - Legazpi na dating St. Thomas Aquinas University.

“I was genuinely surprised. They’re not holding back red-tagging anyone anymore,” wika ni Dara Sofia Cartujano, alumna ng University of Nueva Caceres (UNC) na nagaaral ngayon sa AdNU. Ganito rin ang reaksiyon ni Cathrynn Joyce Miraña, dating punong-patnugot ng The PANTOGRAPH na ngayon ay nasa BU, at ang kasalukuyang punong patnugot ng The Bicol Universitarian.

“Initially, I was worried because I instantly thought of the welfare of the campus journalists and student activists of our university but later on, I was filled with utmost disbelief and disgust.

This is what the NTF-ELCAC wants, for the students to be scared and to avoid much further conflict by not exercising their right to dissent and voice out,” ayon sa Miraña.

Dagdag pa nila, walang basehan o ebidensiya na ipinalabas ang pamahalaan upang patunayan ang koneksiyon ng kanilang paaralan sa pag-aaklas ng mga komunista.

“What is their basis in the first place?

Have they witnessed students from my school participating in communist groups?

Or they truly believe that criticisms against the government is already considered a terrorist act?” pagdidiin ni Cartujano.

Subalit, ayon naman sa NTF-ELCAC na ang listang kanilang inilabas ay hindi ‘red-tagging’. Iginigiit din nila na walang ‘red-tagging’ dahil hindi ito totoo.

“Redtagging is a myth created by the CPP-NPA-NDF to protect its fronts from being unmasked because those masks perform an important goal for them: they give the terrorist organization the cover it needs as they go about snatching our children from us, destroying our country and installing communism in our country,” pahayag ng NTF-ELCAC. Ito ay itinanggi rin ng dalawa, dahil naniniwala nila na ang lista mismo ay ang halimbawa ng ‘red-tagging’.

“To validate this you just have to read the news about the numerous civilians who are imprisoned or worse killed because they were labeled as communists or enemies of the state by the hands of the people who are supposed to protect us in the first place,” wika ni Cartujano.

Ayon naman kay Miraña, dapat panagutin ang mga opisyal ng pamahalaan na nagpapalabas ng mga pahayag na hindi sinusuportahan ng ebidensiya dahil maaaring ibang mensahe ang makuha ng publiko, na makasasama sa inaakusahan nila.

“They should be held accountable for blatantly releasing statements with no solid evidence to present to the public, just mere accusations,” ayon kay Miraña.

Ang NTF-ELCAC ay binuo alinsunod sa Executive Order No. 70 na nilagdaan ni Pangulong Rodrigo Duterte noong Disyembre 2018 upang wakasan na ang mahigit limang dekada ng labanan sa pagitan ng pamahalaan at ng CPP-NPA-NDF.

the Philippines (CEGP) na nangusap na tapusin na ang panunupil sa mga pahayagan at mga nagpapahayag ng pagtutol sa gobyerno.

“Sa panunupil sa pahayagang pangkampus, lantaran na ang pagpapatahimik ni Duterte sa mga kritikal na media upang pagtakpan ang mga totoong impormasyon na dapat makarating at malaman ng sambayanan,” saad ni CEGP Bicol Spokesperson Abby Bilan.

Dagdag pa ni Bilan, nais din umano nilang palayain ng gobyerno ang mga inarestong human rights defender at pakinggan ang mga panawagan ng mga tao ukol sa isyung medikal at pangekonomiya.

“Kailangan nang tumindig ng mga tao, pati na rin ang mga mamamahayag, upang mapigil natin ang pamamaslang ng ating kalayaan na maging mamamayan sa sarili nating bayan...huwag na tayong maghintay ng dalawang dekada bago matali si Duterte sa pwesto,” pagpapatuloy pa ni Bilan.

Ang ika-anim at huling SONA ni Pangulong Duterte ay gaganapin sa Hulyo ng kasalukuyang taon.

UNC Law School Board sa publiko: ‘Mag-ingat, labanan ang sexual harassment’ JIBRIL ALLEEN LORENTE “This reality that the sexual predator can be anyone and the next victim can be someone close to home nibbles on our sense of safety and security which consequentially curtails our ability to enjoy the life and freedoms we have,” giit ng University Law School Board.

Inilabas ng Board ang nasabing pahayag noong Setyembre 25 matapos pumutok ang balita ng sexual harassment sa isang mag-aaral sa kolehiyo sa social media.

“From a neat-looking classmate who wouldn’t harm a fly to a rowdy neighbor who catcalls you whenever you are walking home late,” pagbabala nila.

Dagdag pa ng nila, kahit sino ay maaaring mabiktima ng mga ito, lalo na kababaihan.

“Victims can be a helpless little girl who got lost on the way home to a strong career woman who can take the bull by the horns,” wika nila.

Pinuri rin nila ang mga biktimang inilahad ang kanilang kuwento, maging ang mga biktimang tiniis ang mga pagsubok na ito nang tahimik.

“After all, the structures in place, especially the criminal justice system pegged to be favorable to the accused, have always made it difficult to speak up, especially for marginalized sectors like women and the LGBTQ,” sabi nila.

Hinimok din nila ang publiko na labanan ang mga nasabing akto.

“Let us not lose hope that we will someday wake up to a world that is truly free and one we all deserve. Until then, let’s resist together,” deklara nila.

Sang-ayon naman dito si Augelle Manila, isang STEM 12 na mag-aaral at ang Auditor

ITULOY SA 18

12 E D I T O R YA L

M AL AYA • HULYO 2020 - PEBRERO 2021 DIBISYON NG N AGA, REHIYONG BICOL

Malaya Hindi na Natuto E D ITO RYA L

LUPONG PATNUGUTAN 2020 - 2 0 2 1

Punong-Patnugot Jibril Alleen Lorente Kapatnugot Marinela Sabordo Tagapamahalang Patnugot Hazel Valdeavilla Patnugot sa Balita Jeskha Trisha Cruzat Patnugot sa Lathalain Charles Kryxian Lara Patnugot sa Grapika Rhynaphine Jabonillo Patnugot sa Larawan Judy De Jesus Mga Debuhista Korina Anne Azutillo Fennielop Robles Mga Tagakuha ng Larawan Ann Chloe Cartujano Sharline Berjuega Kyla Rentoria Pauline Angela Velasco Mga Tagaguhit ng Grapika Julieto Joshua Olithao Kia Mae Boitizon Tagaguhit ng Kartun Rye Exodus Prilles Mga Manunulat Francine Ivanna Gabay Jayvee Fortuno Sarah Carinan Jay Vhie Abunda Danielle Frances Anne Favor Samantha Nicole Imperial Lexine Rust Francisco Clay, Jr. Mark Christian Allyson Federio Curt Jairus Perez Kyle Samuel Bautista Shiara Mae Hosmillo Tagapayong Teknikal Juvin Durante, LPT

Enero 30, 2020, lahat ng Pilipino ay ginulantang ng balita ng unang kaso ng coronavirus disease 2019 (COVID-19) sa bansa. Enero 13, 2021, kinumpirma ng DOH ang unang kaso ng bagong variant ng COVID-19 matapos magpositibo rito ang isang 27 taong gulang na lalaki na bumalik sa bansa galing sa United Arab Emirates. At isang taon matapos kumpirmahin ang unang kaso sa bansa, nakapagtala na ang Pilipinas ng 523,516 kaso.

Higit isang taon na ang nakalipas mula nang maabot tayo ng pandemyang ito, subalit hindi pa rin natututo ang pamahalaan sa mga pagkakamaling nagawa nito sa mga unang buwan ng pandemya.

Labing isang buwan na rin ang nakalilipas matapos ipatupad ang community quarantine, at patuloy pa rin nilang pagbigay prayoridad iba’t ibang bagay maliban na lamang sa mga mamamayan at sa mga medical front liner, na hanggang ngayon ay patuloy pa rin ang paghihirap.

Halimbawa na lamang nito ang pagpapabakuna ng mga piling miyembro ng Presidential Security Group ng hindi pa rehistrado at aprobadong bakuna, na isang malaking sampal sa mukha ng mga doktor na araw-araw na nakikipagbuno sa sakit na patuloy na kumikitil ng buhay ng mga karaniwang mamamayan.

Maging ang mga pangakong pagbabago sa hazard pay at dagdag na sweldo nila ay napapako. Noong Nobyembre 27 ay naglunsad ng protesta ang mga empleyado ng Philippine General Hospital bunsod nito.

At higit sa lahat, sa halip na pasalamatan ang mga bayani ng pandemyang ito ay minsa’y dahas pa ang isinusukli sa kanila nang walang basehan.

Matatandaan noong Disyembre 22, 2020 na pinagbabaril ang tinaguriang “people’s doctor” na si Dr. Mary Rose Sancelan at asawang si Edwin matapos paghinalaang may koneksiyon ang mga ito sa New People’s Army.

Maliban sa pagpapabaya sa mga medical front liner, ipinakita rin ng pamahalaan ang kawalan ng transparency sa usapin sa bakuna. Sa kabila ng pagkakaroon ng kasunduan ng mga local government unit sa bakuna ng AstraZeneca, pinipilit pa rin ng Malacañang ang pagkuha sa Sinovac at Sinopharm, sa kabila ng mabababang efficacy rate ayon sa pag-aaral sa ibang bansa. Hindi rin nila ipinapaalam sa publiko kung magkano ba talaga ang isang dose ng Sinovac, kung saan pera ng bawat mamamayang Pilipino ang gagamitin para rito.

Isang taon na ang dumaan. Alam na natin na hindi lang pag-obserba ng physical distancing at pagsuot ng face masks at shields ang makatutulong sa pagsugpo sa patuloy na paglobo ng kaso sa bansa—ang pagkakaroon ng magandang plano ng pamahalaan ay mahalaga rin, hindi lang sa pandemyang ito, pati na sa pamamalakad sa bansa.

Ngunit, hindi pa rin nila ito natututunan, at sa halip mas nailulugmok pa ang bansa sa higit na kahirapan.

Dobol Trobol Mag-iisang taon na rin ang nakalipas nang magpatupad ang pamahalaan ng lockdown dahil sa mabilis na pagtaas ng kaso ng COVID-19. Kasunod ng pag-usbong ng bilang ng kaso ng COVID-19 ang pag-umpisa ng malawakang mga protestang isinagawa ng mga Pilipino dahil sa kakulangan sa pagkain ngunit ang nakababahala rito ay ang paglabas ng kautusan ni Pangulong Rodrigo Duterte na mas pabor pa sa mga sundalo at pulis. Iniutos niya rin na hulihin ang mga bayolanteng nagpoprotesta at lahat ng mga quarantine violator na nagpapakita ng pag-iral ng bakal na kamay at di-makataong pag-aatas ng katarungan laban sa sarili nitong mga mamamayan. Ngunit, huwag naman nating sabihin na wala talagang tamang nagawa ang ating mga opisyal dahil narito ang ilan sa mga isyung pinag-usapan ng lahat.

‘Quarantine violator turned PNP Chief’

Minsan ay napapatanong ako sa aking sarili, bakit nga ba nais sakupin ng iba’t ibang mga bansa tulad ng Tsina ang Pilipinas? Ngunit nang aking mapanood sa telebisyon ang kuwento ng isang quarantine violator na naging PNP Chief naisip kong maaaring nababalot ng mahika ang Pinas! Si Debold Sinas na sinorpresa lang naman ng kanyang mga katrabaho

Tanglaw sa Karimlan FRANCINE IVANNA GABAY francineivanna.gabay@unc.edu.ph

sa kanyang kaarawan ay inulan ng batikos dahil umano sa paglabag nito sa mga quarantine protocol ngunit hindi ko mawari kung dahil ba ito sa kanyang birthday wish o dahil sa mahikang taglay ng bansa nang biglang itinalaga si Sinas bilang PNP Chief at nawala rin nang parang bula ang mga reklamo sa kanya tulad ng kasong isinampa ng isang retiradong pulis na si Arnel delos Santos dahil sa sapilitang pagpapaalis umano ng PNP chief sa bahay nito dahil ang property ay gagawing quarantine facility para sa mga pulis, bagay na wala na rin umanong patutunguhan.

Ngunit matapos ang ilang buwan ay nagkamali ako dahil wala pa lang mahika ang Pinas dahil 16 na quarantine violators sa Taguig ang inaresto sa parehong rason kung saan nahuling nag-iinuman at hindi sumusunod sa physical distancing noong Setyembre 12 base sa ulat ng Philippine News Agency. Ang simpleng pagdiriwang ng kaarawan ay nauwi sa anim na oras na pagkakakulong, malayong-malayo sa promotion na

nakuha ni Sinas kaya naman ay bukod sa kapit sa gobyerno ay galingan na lamang natin ang pagwi-wish upang sa airconditioned room ka mapunta at hindi sa bilibid.

‘Share your blessings...and virus’

Ayon sa isang kasabihan, ang tunay na nagpapaganda sa isang lugar ay ang mga tao dito. Kilalang matulungin sa kapwa at mapagbigay ang mga Pilipino kaya naman hindi nakalimutan ni Sena-’dad’ Aquilino Pimentel III na mamahagi ng virus sa kapwa niya mga senador pati na rin sa mga front liner at iba pang nagtatrabaho sa Makati Medical Center (MMC). Matatandaang umani ng batikos ang senador matapos samahan ang kanyang asawang nagdadalangtao sa naturang ospital. Hindi natin masisisi si Pimentel sapagkat maaaring ‘excited’ lamang siya sa pagdating ng kanyang anak ngunit hindi ito pinalagpas ni Justice Secretary Menardo Guevarra na sinabing napakairesponsable ng ginawang aksiyon ng senador lalong-lalo na nang itago nito ang resulta ng kanyang COVID-19 test na lumabas na siya’y positibo.

Maaaring hindi maging ninong ng anak ni Pimentel si Guevarra ngunit ang sumunod niyang sinabi ay nagpapakita ng tunay na kalagayan ng hudikatura at pagpapataw ng hustiya sa mga Pilipino. “While the marginalized have faced unjust penalties and human rights violations of the quarantine measures, Senator Pimentel, who is actually positive for

the disease, gets to have an easy pass despite putting hundreds of lives especially frontline health workers and medical personnel--at risk with his recklessness.

Humingi pa rin naman ng tawad sa publiko ang senador pati na rin sa mga healthworker ng MMC at tiniyak ng DOH na nakapagsampa na sila ng kaso laban kay Pimentel sa PNP at National Bureau of Investigation tulad ng ating birthday boy na si Sinas ay wala na muling balita na narinig tungkol sa mga kasong isinampa sa kanya.

‘Biyahe papuntang impyerno’

Hindi tulad ni Sinas na napunta sa airconditioned room, mistulang sa ibang ruta pumasada ang anim na jeepney drayber na kabilang sa transport group na Piston kung saan habang sila’y nagpoprotesta ay bigla na lamang sila pinaghuhuli ng kapulisan dahil umano sa paglabag nito sa physical distancing at pagpupumiglas.

Matapos ang anim na pagkakakulong sa impyerno ay tuluyan nang nakalabas ang apat sa mga drayber matapos magpiyansa ng P3,000. Isa sa mga naiwan sa kulungan si Elmer Cordero na sa kabila ng kanyang edad na 72 ay hindi pa rin pinayagan na makalabas dahil umano sa kasong estafa. Samantala, nasasakdal naman sa kasong carnapping ang isa pang kasamahan ni Cordero na si Wilson Ramilla ngunit

ITULOY SA 14

O P I N Y O N 13

/uncpantograph

“Kababae mo kasing tao, puro lalaki kasama mo.”

“Kababae mo kasing tao, umiinom ka.”

“Kaya ka nababastos dahil diyan sa suot mo.”

“Hindi ka kasi nag-iingat.”

Ilan lamang ito sa mga mapanghusgang salita na namumutawi sa labi ng mga taong akala mo ay alam ang lahat sa tuwing napupunta sa usapang “sexual harassment” o panggagahasa.

Tila mga aso kung tumahol sa mga walang kalaban-laban na biktima. Gaya na lamang ng kasong ‘di naman napatunayang panggagahasa ang naging sanhi ng pagkamatay ni Christine Dacera. Umalingawngaw ang balitang ginahasa raw ang dalaga ngunit imbis na hangaring matapos na ang nasabing kaso, sinisi pa nila si Dacera dahil sa kanyang suot at pakikitungo sa kaniyang mga kaibigan sa kabila ng pagkakaiba ng kanilang kasarian.

Totoo man na ginahasa siya o hindi, mali pa ring ituro ang sisi sa nasabing “biktima”.

Ito ay hindi tungkol sa naging kaso ni Dacera kundi sa pakikitungo ng mga tao sa biktima ng panggagahasa o “sexual harassment”. “Bakit nga ba nagkakaroon ng panggagahasa?” Ito

“Malisyosong pagtatak sa isang indibidwal.”

Ito ang paglalagay ng marka sa isang indibidwal na isinasangkot sa mga grupong komunista o terorista.

Noong 1992, napawalang-bisa ang AntiSubversion Law, batas na kung saan ang sino mang tao na may koneksyon o kasapi ng Communist Party of the Philippines (CPP) ay maituturing na kriminal. Ngunit, habang ang mga reklamo ay dumarami, dumaragdag din ang mga kaso ng mga tao na inaaresto sa maling akusasyon tulad ng iligal na pagmamay-ari ng baril at bomba at pagpaslang. Ang iba naman ay binabantayan, sinasaktan o pinakamalubha ay pinapatay.

Kahit na delikado at nakapang-aabuso ng isang indibidwal, ang red-tagging ay hindi maituturing na ilegal kaya ito ay hindi kinokondena. Mas nagiging matapang ang mga mamamayan na salungat sa CPP na mag-akusa sa isang indibidwal na sila ay kasapi ng partidong komunista.

Makikita ang mga halimbawa nito sa telebisyon, social media, news outlets at kahit sa lansangan.

“Two gunmen killed Dr. Mary Rose Sancelan, health officer of Guihulngan City in Negros Oriental province and front-liner in the city’s fight against the COVID-19 pandemic on Tuesday, a year after she was Red-tagged by a vigilante group.” Ayon kina Carla Gomez at Raffy Cabristante ng Inquirer, namataang walang buhay

Katotohanan o Kapintasan?

Nakabibinging Paninisi ang tanong ng karamihan ngunit iisa lamang ang sagot dito: ang panghahalay ay nangyayari lamang dahil sa mga manggagahasa. Hindi ito tungkol sa damit, pakikitungo sa kapwa o sa kung ano pa man, ito ay dahil lamang sa mga makasalanang tao na walang maggawa kundi manghalay o kaya nama’y mga taong may gustong patunayan sa kanilang sarili, partikular sa kanilang pagkalalake o pagkababae. Mga taong uhaw sa pakikipagtalik, kapangyarihan at kontrol.

Sa panahon ngayon, ang pagiging Maria Clara na ang basehan ng mga tao upang irespeto.

Ginamit ang kahinhinan laban sa mga kababaihan upang mabawasan at mabigyan ng katwiran ang mga kakila-kilabot na kilos ng karahasan kabilang ang panggagahasa. Para sa kanila, ang

Haraya FRANCISCO CLAY, JR. francisco.clay@unc.edu.ph

si Dr. Sancelan matapos barilin ng dalawang kawatan nang akusahan siyang komunista noong 2019.

“Red-tagging upon my person and my party (Kabataan Partylist) are rife with falsehoods, and are malicious and misleading. They are done in bad faith and in direct affront to professionalism and political neutrality,” pahayag ni Kabataan Partylist Representative Sarah Elago bilang sagot sa mga bintang ng anim na opisyal na sina: Southern Luzon Command chief Lieutenant General Antonio Parlade Jr, Presidential Communications Operations Office Undersecretary Lorraine Badoy, National Intelligence Coordinating Agency Director-General Alex Monteagudo, Defense Secretary Delfin Lorenzana, Interior Secretary Eduardo Año, at National Security Adviser Hermogenes Esperon Jr. Hindi man ilegal ang red-tagging hindi maikakaila na inaabuso nito ang karapatang pantao ng mga namarkahan na terorista kahit na hindi aminin ng mga opisyal. Marami sa ating mga kababayan ay kritikal sa mga nangyayari at

Agaw-Dilim HAZEL VALDEAVILLA hazel.valdeavilla@unc.edu.ph

pagsuot ng maiikling damit ay isang simbolo ng pang-aakit kung kaya’t sino man ang gumawa nito ay tiyak na mababastos. Ang ganitong uri ng kaisipan ay kailangan nang mawakasan dahil kung damit lang ang iyong pagbabasehan, tiyak na ikaw ay mapag-iinitan ng mga may mas alam dahil kailan man ay hinding-hindi magiging tama ang isang kamalian.

Marami na rin ang naglakas-loob kabilang ang mga kilalang tao sa midya upang patulan ang mga taong tila hindi makaintindi kung sino ba dapat ang sisihin. Ibinahagi nila ang kanilang personal na karanasan sa sekswal na pag-atake at itinaas ang kamalayan sa mga krimen. Sinabi rin nila na dapat managot ang mga nanghahalay sa kanilang maling pag-uugali at huwag sisihin ito sa paraan ng pananamit ng mga kababaihan tulad na lamang ni Ai Dela Cruz na kilala bilang isang tagapagtanghal sa telebisyon na nagsilbi bilang Myx VJ, isang anchor para sa ANC News at isang reporter sa Philippine Basketball Association.

“Sexy women are raped. Thin women are raped. Fat women are raped. Even BABIES and ANIMALS are raped. Stop thinking it’s about what we wear. It’s not about ‘good’ men being tempted

ginagamit lamang ang kanilang mga karapatan upang maisaayos at mapaganda ang ating bansa.

Maganda man ang hangarin ay binabago ng mga tagasuporta ng administrasyon ang mga kwento at ginagawang komunista ang mga ito.

“Red-tagging practices are in violation of Republic Act No. 6713 or the Code of Conduct and Ethical Standards for Public Officials and Employees.” dagdag pa niya.

Hindi maikakaila na ang aktong red-tagging ay nakapaglalagay sa isang indibidwal sa alanganing sitwasyon. Marapat na patawan ng parusa ang aktong ito, o kaya naman ay ayusin

Pagmulat ng mga Botante nga ba ang naging dahilan upang mawala ang tiwala ng mga tao kay Trump?

Tila ba sa mga nagdaang taon sa ilalim ng pamamahala ni Trump, ang mga mamamayan ng America, maging ang Republicans na kanyang mga naging tagasuporta upang maluklok siya sa puwesto noong 2016 ay namulat na sa katotohanan. Sa paglipas ng mga taong ito, sinasabing nakita ang pamumunong “unpresidential” dahil sa mga akto na kanyang ginagawa, tulad na lamang ng pang-iinsulto sa ibang taong nasa puwesto rin ng kanilang pamahalaan at sa kanyang mga katunggali.

Naging malaking hamon sa kanyang pamumuno ang kasalukuyang COVID-19, dahil sa mataas

ITULOY SA 14

Madugong Marka

JAYVEE FORTUNO jayvee.fortuno@unc.edu.ph

Sa mga kaganapang kinahaharap ng ating bansa maging ng buong mundo sa panahong ito, hindi maiwawaksi ang katotohanang ang lahat ay kumikilos upang mabuhay at patuloy na magampanan ang kanilang mga responsibilidad, mula man sa pagiging isang estudyante hanggang sa mga opisyal ng namumuno sa bansa. Sa kabila ng virus at mga sakunang nagdaan, nararapat lamang na makita at maramdaman ng taumbayan ang mga ipinangako sa kanila, maging ang mga bagay na nararapat lamang na kanilang taglay.

Tayo man ang responsable sa paraan upang tayo ay mabuhay, hindi maitatanggi na may papel na ginagampanan ang mga opisyal na nakaupo sa puwesto upang maisakatuparan ang mga pangangailangang ito.

Kapansin-pansin ang mga kasalukuyang usapin patungkol sa naganap na halalan noong Nobyembre 3 sa United States of America. Naging mainit sa publiko, hindi lamang sa kanilang bansa kundi pati na rin rito sa Pilipinas, ang nangyaring kalamangan ni Joe Biden mula sa Democratic Party na may 306 na electoral votes, kumpara kay Donald Trump mula sa Republican Party na may 232 electoral votes sa pagka-pangulo. Ngunit, ano

by women’s sexy clothing. It’s about those men being rapists. Educate THEM, not us.”

Buksan natin ang ating isipan bago bumigkas ng mga katagang maaaring makasanhi ng lalong pagka-trauma ng mga biktima. Hindi nila kasalanang naggahasa sila at lalong hindi nila kasalanang mamatay. Ang paraan ng pananamit ng kababaihan ay hindi umiiral upang mapahanga ang sino man. Wala itong kinalaman sa pagiging isang taong tanggap ng lipunan. Maaari nilang isuot ano man ang kanilang nais hangga’t sila ay komportable dahil kahit bali-baliktarin man ang ating mundo, ang mga babae ay higit pa sa kanilang mga katawan at kasuotan.

Hindi tela ang panukat sa respeto at hindi damit ang sumasagot ng oo. Ang pagsuot ng mga seksing damit, pagkakaroon ng magandang katawan, pagiging lasing at iba pa ay hindi kailan man magiging isang paanyaya upang samantalahin ang isang tao. Muli, ito ay kasalanan ng mga manggagahasa.

Binigyang diin din ni Sen. Risa Hontiveros, isang aktibista para sa karapatan ng kababaihan

na bilang ng mga taong namatay dahil dito. Ito raw ang pinakanaging dahilan upang magugat ang mga ito sa desisyong tapusin na ang pamumuno ni Trump sa kanilang bansa, dahilan upang manalo si Biden, na ngayon ay bukas sa panibagong administrasyon at sa kanyang sariling pamamaraan sa pagtaguyod ng kanyang plataporma, maging sa paglikha ng mga solusyon para sa pangangailangan ng kanyang nasasakupan.

Sa kabilang dako naman, ang ating bansa ay kinakaharap din ang problemang pang-ekonomiya at pangkalusugan na patuloy na nagiging hamon sa atin ngayon. Sa mga nagdaang bagyo na dahilan para mas mahirapan ang ating mga

ang batas at isailalim ang red-tagging sa mga batas na ayon sa pagbibintang o paninirang puri.

Maraming buhay na ang nasawi at marami pa ang mabibiktima kung ito ay hindi na titigilan.

Ang madugong marka na kumitil ng buhay ay marapat nang bigyan ng pansin at tapusin bago pa gawing armas sa mga inosenteng mamamayan.

Dapat gawing iligal ang red-tagging at patawan ng parusa ang sino mang lalabag dito. Kailangang bigyan ng karapatan ang tao na bigyang ng pagkakataong ipagtanggol ang sarili sa harap ng hukuman kung sila man ay napagbintangan o pinaghihinalaan.

kababayan, aksiyon at tulong mula sa gobyerno ang kanilang pangunahing hinaing. Nang mga oras na iyon, may ilang naghahanap sa ating pangulo, maging sa ibang opisyal ng gobyerno na dapat ay ginagawa ang kanilang tungkulin upang masiguro ang kaligtasan at kalagayan ng kanilang mga nasasakupan. Sa kasamaang palad, tila naging mitsa pa ito upang maghari ang emosyon at iba’t ibang opinyon, tungkol sa mga opisyal ng gobyernong nakapagbigay ng aksiyon bago, habang at pakatapos maganap ang naturang sakuna. Dahil sa mga pangyayaring ito, tila namulat din ang ilan sa ating mga kababayan, tungkol sa kung sino ang tunay na nagagampanan ang kanilang responsibilidad sa mamamayan, maging ang tamang pamamaraan upang gawin ito. Marahil may ilan pa rin sa ating tila sarado ang isip tungo sa katotohanang nakikita na sa kanilang harapan, naniniwala ako na mas mangingibabaw pa rin ang tunay na serbisyo, kumpara sa mga napakong pangako.

Kung iuugnay ang halalang naganap sa America, sa halalang magaganap sa ating bansa sa susunod na mga taon, maaaring hindi magkakalayong mangyari na hindi mula sa panig ng ating pangulo ang susunod na uupo sa kanyang puwesto. Ito ay marahil ang karamihan sa ating mga kababayan ay namulat na sa mga kapansin-pansing kakulangan ng kasalukuyang administrasyon pagdating sa aksiyong kinakailangan ng ating bansa. Tunay na mayroong sariling pamamaraan ang mga opisyal na ito sa kanilang pamumuno, subalit hindi rin dapat natin kalimutan na iisa lamang ang kanilang layunin at

ITULOY SA 14

14 O P I N Y O N

M U L A PA H I N A 1 2

Bawat problema ay may nakatakdang solusyon.

Ngunit, paano kung ang inihaing solusyon ang mismong naging sanhi ng panibagong problema?

Nobyembre 14, sa bisa ng Memorandum 042, ipinatupad ng unibersidad ang ‘academic ease’. Ito ang naging tugon upang mas mapagaan ang pagaaral ng mga mag-aaral matapos ang ilang sakunang dumaan Bicol.

“The academic ease was made in relation to our students’ personal situation. Since we stood firm with the thought: ‘Nobody should be left behind’.

The academic ease was a great way to prove it,” tugon ni Erika Coronel, P.I.R.O ng SHS Supreme Student Government (SSG), tungkol sa kagandahan ng pagpapatupad ng patakaran.

Sa mga pagbabagong naganap dulot ng mga nagdaang bagyo, ang pagsasagawa ng mga gawaing ibinibigay sa bawat linggo ay naisaalang-alang at natambak nang hindi sinasadya, lalo na ang pagkatuto ng mga mag-aaral. Tila tayo ay lumaban sa isang dart game ngunit hindi ang nararapat na target ang inasinta sa kabila ng patakaran ng tamang paglalaro nito.

Kung ating titignan, malaking hamon din ang academic ease para sa mga LF dahil hindi nila napagtanto kung may natutunan ba ang kanilang mga mag-aaral sa ikalawang markahan o wala; kung ang mga ito ba’y nagpatuloy sa pag-aral o gumawa lang ng mga gawain at ipasa nang hindi pinag-aralan.

“Sa aking palagay, bilang isang guro, maaaring may naging epekto ang academic ease sa pagkakaroon ng backlogs ng mga estudyante dahil sa karagdagan o mas mahabang palugit na ibinigay sa mga estudyante. Ang ilan sa kanila ay hindi muna masyadong nagpokus at ipinagpaliban muna ang pagsasagawa pati na ang pagpasa ng kanilang gawain. Dahil diyan, maaaring ang iba ay tinamad na o nawalan nang ganang gumawa o ipagpatuloy ang kanilang gawain o kaya naman ay naging pokus na rin sila sa pagsasagawa ng ibang gawaing walang kinalaman sa kanilang gawain pang-akademiko,” saad ni Mariel Sandoval, guro sa Filipino.

Hindi rin mapagkakailang nagkaroon ng pagbabago sa study habits ng mga mag-aaral. “Yes,

Dobol Trobol

Dumaplish na Bala DANIELLE FRANES ANNE FAVOR JAY VHIE ABUNDA daniellefrancesanne.favor@unc.edu.ph jayvhie.abunda@unc.edu.ph

Problema Mula sa Solusyon it helped me adjust in the situation and be prepared with the things needed to accomplish school works.

My grades aren’t that bad but I think I didn’t did well after acad ease,” pahayag ni Zoephia Tenerife, magaaral ng STEM. Nagkaroon ng biglaang pagbaba ang kaniyang grado sa isang kurso. Mula 98% sa unang markahan ay naging 92% na lamang sa panahon ng academic ease. Ayon sa kanya, tinamad siya matapos ipatupad ang academic ease dahil walang striktong deadline at walang pakikisalamuha sa ibang mag-aaral at kaguruan dahil na rin asynchronous ang mga klase. Nagkaroon ng limitasyon sa pag-aaral sa mga panahong ito. Maliit o malaking gawain man, nakaapekto ang biglaang pagbabago sa learning environment sa motibasyong mag-aral at gumawa ng mga aktibidad at proyekto.

Ang academic ease ay nakatulong sa pagadjust ng mga mag-aaral sa mga nagdaang bagyo, ngunit mas mainam kung napalawig din ang school calendar para nagkaroon ng sapat na oras ang mga kaguruan sa pagpapaintindi ng bawat paksa noong ikalawang markahan. Binawasan dapat, kahit kaunti,

SILID-AKLATAN. Karaniwang pumupunta ang mga magaaral sa E-Lib upang tapusin ang kanilang mga gawain.

Pagpi-print at photocopy ay dalawa sa makukuhang serbisyo sa loob ng silid-aklatan. Sa kasalukuyan, nililimitahan ang pagpasok ng mga mag-aaral sa E-Lib dahil sa paghihigpit ng patakaran sa loob ng paaralan.

MGA SALITA AT LARAWAN NI PAULINE VELASCO

M AL AYA • HULYO 2020 - PEBRERO 2021 DIBISYON NG N AGA, REHIYONG BICOL

ang mga aktibidad sa bawat kurso na nagdulot ng pagmamadali ng mga mag-aaral at nakaapekto sa maganda’t epektibong kalidad ng edukasyon.

Walang silbi ang napakaraming gawain kung minamadali itong gawin dahil sa sunod-sunod na ibinibigay sa bawat linggo.

Sa huli, hindi naman mahalaga ang napakaraming aktibidad para maipakita ang natututunan ng kabataan. Konsiderasyon at pagintindi ang sandata sa kinaharap na problema.

Nararapat din na gawin ng mga mag-aaral ang kanilang parte upang makamit ang tinatamasa nilang kalidad na edukasyon; walang silbi ang pag-aaral kung ito ay inaasa lamang natin sa mga guro. Wala mang angkop na solusyon dito o kaya naman ay hindi man tayo sanay sa paglalaro at pag-asinta, ngunit mas mabuti kung susundin natin ang palatuntunan sa paglalaro nito. Marapatin nating titigan ang target nang mabuti para atin itong matamaan o kahit man lang madaplisan sapagkat sa paraan lamang na ito maaasinta ang kinabukasang ating hinahanggad.

ang mga kasong isinampa sa dalawa ay pareho rin nilang pinabulaanan.

Tulad ng pagsakay sa tsubibo ay pinaikot-ikot ng walang malinaw na kaso ang dalawang drayber kung saan matapos ang isang linggo ay tsaka lamang sila pinayagang makalaya matapos magbayad ng P10,000 danyos.

Kumpara sa ibang bansa ay medyo ayos pa naman ang Pilipinas pagdating sa paglilitis ng mga kaso ano man ang kasarian o edad ngunit mukhang bagsak tayo sa tamang paghukom pagdating sa estado sa buhay ng isang nasasakdal at biktima, bagay na bago pa man magsimula ang pandemya ay umiiral na. Kaya naman mararapat lamang na magkaroon ng reporma sa ating estado subalit mukhang mahihirapan tayo kung sakim ang nakaupo sa pwesto. Kaya sa darating na eleksiyon, nawa’y bumoto tayo ng mga nararapat sa pwesto na siyang magbibigay ng boses sa mga mahihirap at naaapi. Tayo ang unang nakararamdam ng pagpapatupad ng mga batas kaya’t tayo rin ang solusyon upang mapatalsik sa puwesto ang mga kurakot at mga may bakal na kamay.

M U L A PA H I N A 1 3

Nakabibinging...

TAGPUAN. Isa ang GIP sa kadalasang pinupuntahan ng mga SHS upang kumain ng pananghalian dahil sa mura, maraming pagpipilian at sulit na mga bilihin dito.

Kadalasan din itong dinarayo sapagkat malapit lamang ito sa first gate ng UNC. Ito rin ay isa sa paboritong tagpuan ng nakararami bukod sa 7/11 ng mga mag-aaral sa tuwing magkakaroon ng pangkatang proyekto. MGA SALITA AT LARAWAN NI JUDY DE JESUS

PATIMPALAK. Sa Social Hall madalas ginaganap ang mga maliliit na pagpupulong o kung minsa’y lugar kung saan ginaganap ang mga aktibidad ng bawat mag-aaral sa iba’t ibang strand. Isa sa mga halimbawa ng programang isinasagawa dito ng mga mag-aaral ay ang “Variety Show” kung saan ang mga magaaral ay kailangang magpakita ng kani-kanilang sariling ideya at pagiging malikhain. MGA

SALITA AT LARAWAN NI JUDY DE JESUS

na ang kultura ng panggagahasa ay dapat magsimula sa pagbabago ng pang-unawa ng mga kalalakihan tungkol sa panggagahasa. “Instead of teaching women how to dress, we should teach men not to rape. Girls and women do not report sex crimes precisely because of the tendency to victim-blame. Let’s retire this thinking,” dagdag pa niya.

May panghahalay dahil sa mga taong nanghahalay. May nababastos dahil sa mga taong nambabastos.

Tama na ang nakabibinging paninisi. Turuan ang mga may sala, huwag ang biktima. May panggagahasa at pangbabastos dahil na rin sa lipunang nagpapahintulot nito. Huwag mo nang ipilit pa.

Simulan na nating turuan ang ating mga sarili na alisin ang paninisi sa mga biktima dahil sa huli, kung ang bukang-bibig mo pa rin ay ang mga walang kakwenta-kwentang mga kataga ay isa ka na rin sa mga nagkakasala na pumanig sa mga nanggagahasa.

M U L A PA H I N A 1 3

Pagmulat ng...

SIGABO’T HALAKHAK. Isa sa mga kadalasang dinarayo ng mga mag-aaral ng Senior High School sa loob ng UNC ay ang napakalaki nitong gym o Sports Palace, lugar kung saan ginaganap ang malalaking pagdiriwang. Ngayon, ang dating lugar kung saan ang mga mag-aaral ay naghihiyawan at nagsisiksikan upang masaksihan ang pagdiriwang ay nababalaot ng katahimikan. MGA SALITA AT LARAWAN NI SHARLINE BERJUEGA

PANANDALIANG PAGKAWALAY Pagsulyap sa Loob ng University of Nueva Caceres sa Pagkatapos ng Humigit Isang Taong Lockdown

TAMBAYAN. Ang isa sa paboritong tambayan ng mga mag-aaral ng Senior High School ay ang 2nd Gate sapagkat maraming pagpipilian at murang tindahan ang nakahanay rito. Ang mga karinderya rito ay ang madalas na puntahan tuwing tanghalian at meryenda. Kadalasang matatagpuan rin ang mga nakahilerang pedicab upang maghintay ng mga pasaherong mag-aaral at guro upang ihatid sa kanilang pupuntahan. MGA SALITA AT LARAWAN NI KYLA RENTORIA

PINAGMULAN. Ang AMS Building ay ang lugar kung saan kadalasang makikita ang mga masisiglang magaaral ng Senior High School upang pumasok sa kani-kanilang mga klase bago pa lumaganap ang pandemya.

Sa ngayon, ang gusali ay nananatiling walang laman at tahimik maliban sa iilang mga guro na pumapasok at nagpapatuloy sa pagtatrabaho upang gawin ang kanilang mga gawain at tungkulin bilang mga guro.

MGA SALITA AT LARAWAN NI CHLOE CARTUJANO

BUKAS-PALAD. Isa ang Pavillion sa madalas na ganapan ng mga programa at ensayo ng mga mag-aaral ng Senior High, tulad ng palaro tuwing intrams. Isa rin ito sa may maraming mapagpipiliang bilihan ng pagkain ng mga mag-aaral. Sa nakaraang taon, ito ay inayos upang mas mapalawak at mas maraming mag-aaral ang makagamit nito. Matapos magpatupad ng lockdown, ito’y naging matahimik at lahat ng upuan at lamesa ay nakaayos sa bawat sulod ng gusali. MGA SALITA AT LARAWAN NI KYLA RENTORIA

ito ay ang mapagsilbihan ang taong bayan. At dahil nga nalalapit na ang eleksyon, sa mga nagaganap na ito ay may ilang opisyal na maaaring gamitin ang ating sitwasyon upang paburan sila ng ating mga kababayan.

Kinakailangang masiguro natin na may sapat na kaalaman ang ating kapwa mamamayan, tungkol sa tamang pamamaraan ng pagluklok at kung sino nga ba ang tunay na nararapat maupo sa puwesto. Mas makabubuti kung ang masa ay pipili ng tamang taong iboboto na sa tingin nila ay may kakayahang gampanan ang kanilang tungkulin at nakaangkla ang dedikasyon sa pagserbisyo sa mga Pilipino at hindi lamang dahil sa popularidad, o yamang taglay nito. Habang tayo ay nasa gitna ng pandemya at mga hindi inaasahang sakuna, dapat ay matuto tayong buksan ang ating isipan sa mga bagay na nagaganap sa ating bansa. Sa pamamagitan nito, mas mauunawaan at malalaman natin kung sino ang mga taong nararapat na umupo at mamuno.

Kung tayong lahat ay mulat, marahil ay makakamtan natin ang ating inaasam na kalagayan ng bansa. Isang bansang unti-unting bumabangon, at unti-unting uunlad.

L AT H A L A I N 15

/uncpantograph

ALALA’T ABALA CHARLES KRYXIAN LARA Sa kabila ng lahat ng kritisismo, pambabatikos at pagpapatrending ng #AcademicFreeze, milyun-milyong mag-aaral pa rin ang nagsipag-balikan sa eskuwela noong 2020. Ngunit, ngayong may pandemya, iba na ang sistema ng pag-aaral kumpara sa nakasanayan.

Imbis na pupunta pa ang mga bata sa paaralan upang maturuan ng guro, makihalubilo sa ibang mga bata at gumawa ng mga akitibidad sa paaralan, ngayon ay nananatili lamang sila sa kanilang mga bahay at nakababad sa screen ng kanilang mga laptop o cellphone o kaya naman sa kanilang mga module.

Kagaya ng ibang paaralan, mayroon ding dalawang modality na pagpipilian ang mga mag-aaral ng University of Nueva Caceres.

Una ay ang ‘flexi-kit modality’ para sa mga wala o mahinang internet connection. Ang mga pag-aaralan ay nakalagay na sa mga module na nasa tablet. Ang ‘flexi-tech modality’ naman ay para sa may mga stable at malakas na internet connection sapagkat magkakaroon ng virtual na interaksyon sa mga kaklase at guro online.

Samantala, iginiit ni Education Secretary Leonor Briones sa isang panayam niya sa ABS-CBN News, “Ang hirap naman kung tigilan ang learning process samantalang andito ang pandemica dahil ang mga kabtaan kung nasa bahay ay patuloy din ang pag-aaral nila, patuloy din ang pag-acquire nila ng knoweldge.”

Matapos ang ilang buwan ng distance learning at sa bawat pindot sa mouse ng mga mag-aaral, tunay nga bang patuloy pa rin na may natutunan ang kabataan o tila ba naging pahirap pa ito hindi lang sa mga mag-aaral kundi pati mga guro ngayong nasa gitna tayo ng pandaigdigang pandemya.

Naging mahirap para kay Kyla Rentoria, mag-aaral ng UNC sa STEM, ang pumasok ng Google Meet room noon upang dumalo ng klase. Ayon sa kanya, napakahina raw ng internet sa kanyang tinitirahan sa Oas, Albay, at dahil dito, madalas siyang nawawala na lang bigla sa klase. Sa kalagayan ng internet sa kanilang lugar, minsan ay pinipili na lang ni Kyla na magpa-load ng data. Gumagastos siya ng mahigit 50 pesos sa isang araw. “Super consuming lalo na paghina-hotpsot sa laptop,” aniya. Kailangan niya raw ikonekta ito sa kanyag laptop dahil doon siya sumasagot ng mga module.

Huli na rin si Kyla nagigising kapag may online class. Nagigising daw siya minsan sampung minuto bago magsimula ang klase kaya’t minsan hindi na siya nakakapag-almusal. Sa mga unang linggo na eskwela ay may oras pa raw si Kyla para sa kanyang pamilya, ngunit, nang nagbigay na ng mga gawain, doon na raw siya nawalan ng oras para sa kanila. Hindi siya sanay na mag-cramming o ipagpaliban ang mga gawain dahil hindi niya ito kayang kontrolin kaya hangga’t sa makakaya niya ay tinatapos niya na agad ang mga gawain na ibinibigay sa kanila.

Naging mahirap din ang online classes para kay Brent Wzedric Rances, mag-aaral ng parehong pamantasan sa ABM na naninirahan sa Caramoan, Camarines Sur. May ginagamit sana siyang prepaid wi-fi, ngunit, ayon sa kanya, “Dai man stable. May time na mabilis pero dai mo man talaga maaasahan.” 11:00 ng gabi hanggang 6:00 ng umaga raw malakas ang internet sa kanila, ngunit, habang tumtagal ay pahina nang pahina na raw ito na kahit ang oras daw na mabilis ay nagiging mahina na rin.

“Kang [nasa] online [modality], tuminaba ako,” sabi ni Brent nang kanyang ikuwento na halos hindi na raw siya lumabas sa kanilang bahay dahil sabi raw ng iba mataba na siya, dahil hindi na siya nakakapag-papawis dahil palagi na lang siyang nakababad sa gadgets upang mag-aral.

Sa hirap ng pagpasok sa online classes ay nagpasya sina Kyla at Brent na lumipat ng modular or flexi-kit modality. Dahil dito, nagkaroon sila ng sapat na oras para sa kanilang gustong gawin sa kanilang sarili, o kasama ang kanilang pamilya.

Ngunit, ayon kay Kyla, bagamat hindi na masyadong isyu ang internet, ang mahirap pa rin sa modular ay mag-isa niyang gagawin ang mga module, ikaw magaanalisa at uunawain.

Hindi naman

Pagaangkop ng mga UNCeano sa New normal

internet ang naging problema ni Dexter Moises, mag-aaral ng UNC sa GAS, sa bagong set up ng pag-aaral. Ayon sa kanya, tila ba may nawawala sa “process of learning” ng mga mag-aaral.

Para sa kanya, hindi na ang kanyang pangarap ang nag-uudyok sa kanya para bumangon, kundi mga deadline. “Ginigibo ta lang ang mga requirements para sa deadline na nawawara na si process of learning na madali mong nalilingawan si nanunudan mo,” aniya.

Malaking pagsubok din para sa mga guro ang bagong set-up na ito. Kwento ni Sir Jomar Aborquez, math learning facilitator ng UNC Senior High School, mula sa kanilang tahanan sa Minalabac, Camarines Sur, ay pumupunta pa siya ng eskwelahan upang makasagap ng internet para makapasok sa klase. Mayroon siyang prepaid wi-fi na ginagamit sa kanilang training, ngunit hindi naging sapat ang lakas nito nang nagsimula na ang pasukan.

“You don’t have the means to tell if they’re really telling the truth or what,” ani Sir Jomar sa isa pang pagsubok ng bagong setup sa kanila, dahil dito, kailangan daw nilang paniwalaan ang mga sasabihin ng mag-aaral.

Sa usapin naman ng mga module na ginagamit ng mga mag-aaral, “Good thing about UNC is that we are the one creating the modules, unlike DepEd, since they already have the idea and capacity of the learners, the background, it’s easy for us to know what kind of activity we will put in the modules and how hard or how easy.” Sa kabila nito, hindi pa rin maiiwasan ang mga terminolohiya na mahirap ipaliwanag sa modules kaya sinisigurado nila na palagi silang, mga learning facilitator, bukas sa mga katanungan at konsultasyon ng mga mag-aaral. Hindi rin daw siya umaasa na makukuha ng mga mag-aaral ang lahat na nakapaloob sa modules, kahit kaunti lang daw basta may natutunan pa rin sila. “I don’t want to set a very high expectation to my students because I myself know that it is very hard,” dagdag pa niya.

Isang hamon rin para kay Sir Jomar ang pagpapaikli ng oras ng klase sa bawat kurso. Ngayon, ang bawat kurso sa online modality ay mayroon lamang isa at kalahating oras at kulang n kulang daw ito para kay Sir Jomar. “From the way I process things, like in wiki, handling students, it’s very different. It’s really hard to assess the real behaviour and opinion of the students. This time, 1 hour and 30 minutes, we can’t really use that to talk and processing and all, it should be maximized to give instructions,” sambit niya.

May nakalaang dalawang araw para sa isang kurso sa isang linggo, isang synchronous at isang asynchornous. Kapag nagkakaroon daw siya ng problema sa internet o kung ano man ay binabago niya ang iskedyul nito o kaya minsan, wala nang nagaganap na asynchronous sessions.

Sa gitna ng kaliwa’t kanang pag-aalala sanhi ng pandemya at pagiging abala dulot ng mga gawaing pampaaralan at pambahay, aminado silang natututo pa rin sila at unti-unti silang umaangkop sa bagong kalakaran ng edukasyon, mas lalo nga lang pinabagal dahil sa sunod-sunod na bagyong tumama sa Rehiyong Bicol na nagpatagal ng daloy ng kaalaman at pagkatuto sa mga mag-aaral dahil sa malawakang pagkawala ng kuryente at internet. Aminado rin sila na kahit na natututo sila sa bagong set-up na ito, mas pipiliin pa rin nila ang nakasanayang face-to-face classes. “Iba man giraray si binabasa mo lang sa naiiling mo mismo si process,” ani ni Dexter. Subalit, kahit hinahanap-hanap nila ang face-toface classes ay hindi pa rin sila pabor na ibalik ito ngayong taon dahil, ayon sa kanila, delikado pa at nakakatakot pa rin gawa ng COVID-19.

Sa katayuan natin ngayon—may pandemya at marami pang hindi nakakabangon nang tuluyan sa hagupit ng mga bagyong dumaan—totoo ngang mahirap talaga ang pagaangkop sa bagong sistema na pag-aaral. Marami ang nawawalan ng pagganyak sa pag-aaral at ito lang ang masasabi ni Sir Jomar para sa mga mag-aaral, “When it comes to learning, kahit nahihirapan tayo, let’s try to make sure that we still learn even this kind of time that we have right now because if we will stop.

Walang mangyaayre sa atin, magsa-stop din tayo. Don’t let this thing affect you, or your progress, we have to move forward”.

16 L AT H A L A I N

M AL AYA • HULYO 2020 - PEBRERO 2021 DIBISYON NG N AGA, REHIYONG BICOL

sa pamamagitan ng online classes at paggamit ng modules sa mga walang internet connection. Noong Oktubre 19 naman, ibinalita ang pagkakaroon ng 40 milyon na mga taong nagkaroon ng kumakalat na sakit, ang COVID-19.

Ang huling tatlong mga buwan, Oktubre hanggang Disyembre, ang pinakasumubok sa ating mga Bicolano dahil sa sunod-sunod na bagyong tumama sa atin. Noong Oktubre, may lowpressure area (LPA) na pumasok sa Philippine Area of Responsibility (PAR) noong Oktubre 4; Tropical Storm Nangka (kilala bilang Nika) noong Oktubre 11-12; Tropical Depression Saudel (Pepito) noong Oktubre 19-22 at bagyong Molave (Quinta) on noong Oktubre 23-27.

Sunod naman ay ang bagyong Rolly na nanalasa sa Bicol noong Nobyembre 1. Bagamat bahagya itong humina ay kinilala pa rin itong “super typhoon”. Marami ang naapektuhan at mayroon ding namatay.

Tumigil din pansamantala ang pagpasok sa paaralan at pati na rin sa trabaho. May isang bagyo pa na tumama sa Luzon at ito ang bagyong Ulysses. Ito ay nangyari noong Nobyembre 11-12 at ito ang pinakanagdulot ng baha at sira sa mga bahay ng mga mamamayan dahil sa lakas ng hangin at ulan nito.

Sa huling buwan ng 2020 ay nagkaroon ng lindol na naramdaman sa Bicol noong Disyembre 7. Ito ay may lakas na 5.4 at ang sentro ng lindol ay 84 kilometro ng silangan ng timogsilangan sa Legazpi City. Ang panginginig ng lupa ay may lalim na 72 kilometro. Mabuti na lamang at walang nasugatan at naapektuhan na mga gusali sa nasabing lindol. Wala ring namataan na senyales na naging aktibo ang bulkang Mayon. Noong Disyembre 8 naman, nabalita ang isang Pilipinong nurse sa United Kingdom na unang inaprubahan at buong tapang na sumubok sa COVID-19 vaccine. Ito ay inilarawan niya bilang ‘historic day’ na nagpapakita ng ‘light at the end of the tunnel’.

SAMANTHA IMPERIAL Ang Pilipinas ay nagkaroon ng sunod-sunod na mga problema sa taong 2020. Ang taong ito ay mas naging mabigat na pasanin sa atin dahil halos lahat ng buwan ay mayroong mga suliranin na kailangang harapin. Ito ay nagdala ng luha, gulo at pandemya sa atin.

Binago man nito ang ating normal na buhay, nagdala naman ito ng mga aral na mababaon natin sa mga susunod pang taon.

Halina’t magbalik-tanaw sa mga sa nakabibigla, mapagbago at hindi malilimutang pangyayari sa ating bansa noong 2020.

Mga Kaganapan

Umpisahan natin sa unang buwan ng taon, ang Enero. Noong Enero 12, sumabog ang Bulkang Taal at bumagsak ang mga abo na nag-udyo sa mga taga-Batangas na lumikas at pansamantalang itigil ang mga trabaho at klase. Ito rin ay itinaas kaagad sa ‘alert level 4’ dahil pagkatapos nito ay maraming maliliit na lindol ang naranasan sa CALABARZON. Bago matapos ang buwang ito, noong Enero 30, kinumpirma ng gobyerno ang unang kaso ng coronavirus na kalaunan tinawag na COVID-19. Ito ay dala ng isang babaeng turista na galing sa Wuhan City sa Hubei, isang probinsya sa Tsina.

Ang sumunod na buwan ay Pebrero. Unang nangyari ay ang pagkalat ng African Swine Fever sa Mindanao na unang kumalat sa Luzon noong Pebrero 1. Nangyari rin ang lindol na tumama sa Davao Occidental. Ito ay naganap noong Pebrero 20 at may lakas na 5.4.

Ang sentro ng lindol ay may 35 kilometrong timog-silangan ng bayan ng Jose Abad Santos sa Davao Occidental.

Noong Marso 11, ibinalita ng gobyerno ang unang kaso ng pagkamatay ng isang Pilipino sa COVID-19.

Limang araw makalipas, Marso 16, ipinatupad ang ‘enhanced community quarantine’ sa buong Luzon. Ito ay nagresulta sa pansamantalang pagtigil ng mga negosyo at pananatili lamang sa mga bahay.

Nabalitaan din ng lahat na si Senator Koko Pimentel ay nagpositibo sa kumakalat na sakit noong Marso 25 maapos siyang pumunta sa isang ospital sa Makati upang maipanganak ng kaniyang asawa ang kanilang anak.

Noong Mayo 5, nagpaalam sa himpapawid ang ABS-CBN pagkatapos itong patig ng National Telecommunications Comission (NTC). Maraming nagalit sa pagpapasarang ito sapagkat maraming tao ang naapektuhan at sila ang nagbabalita ng mga kaganapan sa buong bansa. Noong Mayo 8 naman, nagkaroon ng Mañanita o pagsalubong sa kaarawan ni Major General Debold Sinas sa Camp Bagong Diwa at ito ay ikinabahala ng marami dahil ang mga pagtitipon ay ipinagbabawal. Nagkaroon naman ng isyu patungkol sa pamimigay ng Social Amelioration Program (SAP) noong Mayo 12 dahil hindi raw ito nakakaabot sa mga mamamayan. Noong Mayo 14, ang bagyong Ambo ay nagdala ng matitinding hangin at malalakas na ulan sa San Policarpo, Eastern Samar. Ito ay saktong lumapag ng 12:15 ng umagaat gumalaw patungo sa hilagang bahagi ng silangan ng Samar.

Noong Hunyo 28, ibinalita naman ang pagdami ng mga kaso ng COVID-19 sa buong mundo na umabot na sa 10 milyon. Sa sunod naman na buwan, Hulyo 3 nang nilagdaan at pinagtibay na ni Pangulong Rodrigo Duterte ang Republic Act No. 11479 o Anti-Terrorism Act of 2020.

Ikinalungkot naman ng lahat ang pagsabog sa Beirut noong Agusto 4 sa Lebanon na umapekto sa 6500 na mga tao.

Sunod naman ay ang paglindol sa Masbate na may lakas na 6.6. Ito ay naganap noong Agosto 18. Mayroon ding mga aftershock na nangyari sa sumunod na araw, Agosto 19.

Nabigla ang mamamayan sa hindi naaasahan na lindol at dahil dito, mayroong mga gusali na nasira. Nagkaroon din ng pagsabog sa Jolo noong Agusto 24. May namatay na 15 na tao at 75 ang sugatan.

Lindol din ang bumigla sa Mindanao nang ito ay tumama sa Philippine’s Mindanao Island noong Setyembre 6. Ito ay may lakas na 6.4 at ang panginginig ng lupa ay may lalim na 127 kilometro.

Mabuti na lamang daw at ito ay malalim at hindi nagsanhi ng tsunami. Binukas na rin sa publiko ang artificial white sand beach sa Manila Bay noong Setyembre 19. Dinagsa ito ng maraming tao sa kadahilanang ito raw ang Manileño’s “Boracay”.

Noong Oktubre 5, nagsimula ang klase sa mga pampublikong paaralan. Ito ay ginagawa

Mga Namaalam

Pagbalik-Tanaw sa mga Hindi Malilimutang Tagpo ng 2020

Noong Enero 23, pumanaw ang sikat na basketball player na si Kobe Bryant sa helicopter crash kasama ang kaniyang 13-taon na anak at 7 iba pa sa Calabasas sa California, United States. Ito ay ikinabigla at ikanalungkot nang marami kung kaya’t kanya-kanyang ginawa ang ilang mga Pilipino upang magbigay-galang kay Bryant.

Pinatay naman ang dating sundalo na si Winston Ragos ng isang pulis noong April 21 sa Barangay Pasong Putik, Quezon City. Nangyari ito pagkatapos nitong lumabas ng bahay at gawin ang laging ginagawa pagkatapos kumain, ito ang pag-inom ng coke at magsigarilyo.

Nagkaroon ng kilos-protesta sa iba’t ibang lugar sa Amerika bilang pagkondena sa pagpatay sa isang African-American na si George Floyd sa kamay ng isang pulis na si Derek Chauvin matapos itong ipinatili sa kaniyang tuhod sa kanang bahagi ng leeg ni Floyd habang siya ay nakaposas, nakahiga sa kalye at habang inaaresto sa Minneapolis, Minnesota.

Noong Agusto 10, nagkaroon ng 15 na saksak ang consultant para sa kapayapaan ng National Democratic Front of the Phiippines (NDFP) na si Randall Echanis. Ito ay pinahirapan muna bago siya tuluyang pinatay ng mga sumalakay sa kaniya, ayon sa Commission on Human Rights (CHR).

Ang anak ng isang nakakulong na aktibista, Reina Mae Nasino, na si Baby River Emmanuel Nasino ay namatay pagkatapos itong tamaan ng sakit na Pneumonia noong Oktubre 9.

Ayon sa Rappler, hindi lamang ang kalunos-lunos na health care system ang dahilan ng pagkamatay ng bata dahil pati na rin ang makupad na sistema ng hustisya.

Noong Disyembre 22, nabalita ang karumal-dumal na pagkamatay ng mag-inang si Sonya at Frank Gregorio. Sila ay binaril ng isang pulis matapos itong maingayan sa boga na ipinaputok ng pamilya Gregorio.

Hindi lamang pandemya ang pumatay sa ibang mga tao at ang iba ay namatay sa kabigla-kabiglang sitwasyon. Ilan lamang ang mga kwento ng mga taong nasa itaas ang nawala noong 2020.

Ang mga tagpong ito ay nagsilbing aral at paalala sa atin na dapat ay laging maging handa dahil anumang oras ay pwedeng manalasa ang mga suliranin na dapat na harapin kagaya ng bagyo, lindol, pandemya at ibang mga problemang hindi inaasahan. Ito rin ay nagbigay aral na bigyan natin ng halaga ang ating mga kapamilya at mga kaibigan dahil hindi natin alam kung kailan tayo mawawala.

/uncpantograph

JAYVEE FORTUNO “Bakit, Pa? Bakit?” paghihinagpis ni Mica.

Disyembre 15, 2020 nang pinanindigan ni Philippine National Police (PNP) Chief General Debold Sinas na walang kaso kung ang mga pulis na ‘off-duty’ ay humahawak pa rin ng kanilang mga baril dahil nanindigan ito sa kanyang paniniwala na ang kapulisan ay disiplinado.

Subalit, limang araw matapos nang kanyang paninindigan ukol dito, Disyembre 200 nang umalingawngaw sa buong kapuluan, maging sa ibang bahagi ng mundo, ang naganap na pagpaslang sa mag-inang sina Sonya Gregorio, edad 52, at ng kanyang 25 taong gulang na anak na si Frank Gregorio ng suspek na si Police Senior Master Sergeant Jonel Nuezca na sinasabing nadala lamang ng kanyang emosyon, na nag-udyok sa kanyang gamitin ang dahas sa dalawang biktima. Ang nasambit na insidente ay nag-ugat mula sa isang boga, isang pampaingay na sinasasabing karaniwang ginagamit tuwing bagong taon.

Ika-27 ng parehong buwan ay nailibing na si Sonya at Frank, at pormal nang namaalam sa mga kaanak ng mga biktima, na nag-iwan ng labis na paghihinagpis at malaking katanungan lalo na sa kapatid at anak ng mga napaslang na Gregorio. “Bakit, Pa? Bakit?” paghihinagpis ni Mica na kasama ang kanyang pamilyang patuloy na naghahanap ng katarungan para sa pagkawala ng kanilang mahal na asawa, ina at kuya.

Sa kasamaang palad, hindi lamang isang Mica na sa murang edad ay mulat na sa katotohanan, ang nabubuhay at patuloy na naghihinagpis.

Katotohanan na ang ilan sa mga taong inaasahan nating “poprotekta at maglilingkod” ang siya pang magiging dahilan ng ating pagdadalamhati. Katotohanang patuloy na natatakpan, na kalaunan ay tuluyan nang nababaon sa limot.

Katotohanang hindi na maiwawaksi, sa puso’t isip ng isang Mica na may pighati. Sa kamay ng mga alagad ng batas, tayo pa ba ay tunay na ligtas?

Unang Putok: Nagmumultong mga labi

#StopTheKillingsPH. #PulisAngTerorista.

Ilan lamang yan sa mga hashtag na patuloy na nakaagaw atensyon ng mga tao, lalong-lalo na sa social media. Dahil sa kasalukuyang mga kaso ng pagpatay na kinasasangkutan ng kapulisan, ang patuloy na pagmumulto ng mga labing patuloy na sumisigaw ng katarungan at ang bahid ng dugo sa kanilang mga uniporme ay umaabot na sa bahid nito sa kanilang mga pangalan, maging sa hanay ng kapulisan bilang isa. Marami mang kurokuro, opinyon, saloobin at mga pagsangayon o pananalungat, hindi maiwawaksi na ang sistema ng ating kapulisan ngayon, ay nababahiran na ng dugo’t dahas na kumikitil sa buhay ng mga kapwa natin Pilipino. Sa katunayan, marami pa ring mga kaso ng pagpatay na iniuugnay sa kapulisan, na hanggang ngayon ay hindi pa rin nabibigyang-linaw, at hindi pa rin makamtan ng mga naulila ang nararapat na katarungang dapat nilang makamtan.

Isa na nga rito ang hindi makatarungang pamamaril at pagpatay kay Winston Ragos, isang dating sundalong sinasabing may Post-traumatic Stress Disorder (PTSD) nang siya ay pinaghinalaang bubunot ng baril mula sa kanyang bag. Ayon sa mga ulat, wala umanong dalang baril ang dating sundalo at maging ang National Bureau of Investigation (NBI) ay nanindigang ang mga pulis na sangkot sa naturang krimen ay napatunayang nagtanim ng ebidensiya upang madiin ang biktima.

Maliban kay Ragos, isa rin sa mga nakitilan ng buhay si Fabel Pineda, edad 15, na pinatay matapos magsampa ng molestation complaint laban sa dalawang pulis na nangmolestya umano sa kanya. Siya ay pinatay ng mga gunman sakay ng motorsiklo habang siya ay pauwi sa kanilang tahanan at magpahanggang ngayon, ay wala pa ring malinaw na kaso o impormasyon mula sa pulisya maging sa iba pang awtoridad na may kaugnayan dito.

Ikalawang Putok: Walang Katiyakan

Ang mga kasong nabanggit at mga biktimang magpahanggang ngayon ay hindi pa rin nakakamtan ang katarungan, ay ilan lamang sa marami pang kaso na kinasasangkutan ng kapulisan. Sa kasalukuyang sistema at administrasyon, tiyak na wala nang katiyakan pagdating sa maayos at masusing imbestigasyon o sa pag-usap ng mga kaso, lalo pa kung ang nasasangkot dito ay ang mismong mga nagpapatupad ng mga batas.

Tulad ni Mica, marami ring naulila ang patuloy na hinahanap ang kasagutan sa tanong na, “Bakit?” Bakit nga ba kailangang kitilan ng buhay ang mga inosente? Bakit kailangang idiin ang mga biktima? Bakit kailangang may naibubuwis na buhay?

Bakit kailangang may dahas, kung mayroon namang maayos na paglilitis at pamamaraan? Sa huli, nararapat lamang na ang lahat ay kayang gampanan ang kanilang tungkulin, maglingkod man at magprotekta. Hindi kailan man makatarungan, kung ang pagiging isang propesyonal ay nagtataglay ng marahas na pagdedesisyon, lalo pa kung malaking bagay at buhay na ang nakataya.

Sa paglipas ng mga araw, linggo, buwan man o taon, ilang pamilya pa kaya ang patuloy na tatangis? Ilan pa kaya ang patuloy na lalaban at maghahangad sa katarungan? Ilan pa kaya ang makararanas ng pangungulila dahil sa pagkitil sa buhay ng kanyang mga minamahal? Ilang pamilya pa nga ba ang matatakot sa hindi makatarungang pananamantala sa sistema? Sistema kung saan buhay ang singil, sa pagkasa ng baril.

L AT H A L A I N 17

18 L AT H A L A I N

M AL AYA • HULYO 2020 - PEBRERO 2021 DIBISYON NG N AGA, REHIYONG BICOL

Ang pagharap sa COVID-19 ay hindi naging madali para sa atin lalo na sa mga taong tunay na nakaranas ng mga sintomas na akala ng iba ay madali. Ngunit, ano nga ba ang naranasan ng mga biktima ng sakit na ito? Halika at alamin natin kung paano sila nagkaroon ng sakit at pano nila ito na labanan.

upang bigyan siya ng swab test. Kaagad namang umaksiyon ang ospital sa sumunod na araw at nalaman niya na siya ay positibo sa COVID-19. Siya ay dinala sa City College of Naga quarantine facility na walang sari-sariling kwarto ngunit may kaniya-kaniyang kama at may partisyon.

Inamin ni Bicol#1887 na ang kanyang naranasan ay ‘depressing’. Ayon sa kanya, “It was depressing. But I got myself busy reading books, internet and rosary (everyday) and novena.”

Isang pamilyang nagkasakit

Napagkamalang may virus

SAMANTHA IMPERIAL AT LEXINE RUST

Si Bicol#1131, 30-taong-gulang na massage therapist, ay nagpositibo sa COVID-19 matapos itong mahawaan ng sakit ng kaniyang inang frontliner na si Bicol#1021, 57 taong gulang. Ang ina, bilang barangay health worker, ay tagahatid ng pasyente sa Jesse M. Robredo (JMR) Coliseum para sa ‘rapid testing’ at ‘di kalaunan ay nakakuha na rin ng sakit.

Ang halos lahat na miyembro ng pamilya ay nagpositibo na rin sa sakit matapos makaramdam ng ilang sintomas pagkatapos umuwi sa kanilang tirahan ang kanilang ina.

Ayon sa kanila, ang ina lamang ang nakaramdam ng mga malalang sintomas at ito raw ay nakakaramdam na ng pagkapraning o hindi na nakakaisip nang tama. Ito rin ay hindi na kumakain sa ilang araw na pamamalagi sa quarantine facility dahil ito ay nanghihina na. Dagdag pa sa kaniyang isipin na siya ang nagdala ng sakit sa pamilya kaya ito ay lalong naging malungkot at naapektuhan na ang kanyang mental health ngunit ito ay lumakas noong inisip niya ang kaniyang pamilya at ang Diyos na gumagabay sa kanya.

Ang ina ay na-confine nang 22 araw sa Bicol Medical Center at dalawa pang araw sa Intensive Care Unit (ICU) habang ang anak naman ay sa City College of Naga. Ang naging quarantine facility nito ay isang silid para sa apat na pasyente. May kani-kanila namang mga kama at partisyon kung kaya’t gumaling na rin ang mga ito.

May mga taong nagpapatingin sa mga COVID-19 testing site dahil sa mga sintomas nilang nararamdaman na akma sa sintomas ng sakit. Ngunit, isang araw, may isang ina ang umano’y nagpatingin lamang sa isang doktor dahil sa nahihirapan itong huminga at mayroon na talagang Pneumonia, ngunit pina-rapid testing siya at nagpositibo kahit na hindi ito lumalabas sa kanilang tirahan. Siya ay si Bicol#1040.

Ayon sa asawa nito, siya at ang kanyang anak ay pinarapid test rin at lumabas na sila’y positibo. Ngunit, dahil sa alam ng mag-ama na hindi talaga sila positibo at walang pagkakataon na mahahawaan sila ay napagdesisyonan nilang sila na lang ang magkasama sa isang quarantine facility room upang hindi na mahawa mula sa ibang kasama na tunay na nag positibo sa sakit.

Pakikipaglaban sa diskriminasyon

Sa kabila ng medikal treatment noong mga nagpositibo, hindi maitatanggi na nakaranas sila ng diskriminasyon mula sa kakilala at ibang tao.

Naranasan nila na katakutan, pagtawanan at layuan ng mga tao dahil sa kanilang sitwasyon. Imbis na damayan sila ng mga kaanak, sila ay naging mag-isang lumaban sa kumakalat na sakit. Sila ay pinanghinaan ng loob na baka sila ay hindi na gumaling at kung gumaling man, baka hindi na sila tanggapin ng kanilang malalapit na kaibigan.

Kahit na ganoon ang nangyari, nakayanan ng mga ito na labanan ang COVID-19 sa kabila ng mapanghusgang mga mata ng kanilang kapitbahay, at ibang tao na nakakakilala sa kanila. Sabi nga ni Bicol #1021, “Huwag mawalan ng pag-asa dahil nandiyan palagi si Lord, nakaantabay sa ‘yo.”

Idinedeklara ang paggaling ng lahat ng pasyente kapag ito ay nakatapos na ng 14 araw ng pamamalagi sa mga quarantine facilities.

Ang pangungulila ng isang apo

Sunod na nakaligtas sa sakit ay si Bicol#1850, isang nars na 27 taong gulang. Nagpositibo rin ang kanyang lola, ngunit, kinalaunan, namatay rin ang matanda matapos nitong alagaan ng kaniyang mga magulang na posibleng nahawaan din ng sakit. Namatay ito nang hindi nalalaman kung ito ay may sakit dahil hindi sila pinayagan ng kanilang lokal na pamahalaan na ipa-post-mortem swab ito.

Dinala siya sa City College of Naga, pero sa ikalawang araw ay linipat siya sa NICC Doctor’s Hospital sa tulong ng ibang mga doktor. Walang sariling mga kwarto ang pasyente at may 6 na kama sa isang kwarto para rito.

Nakaramdam din siya ng lungkot dahil naka-quarantine pa rin ito noong namatay ang kaniyang lola. Kahit na mayroong sakit na lymphoma ang kaniyang lola, sinisisi ni Bicol#1850 ang kaniyang sarili sa kadahilanang baka siya ang naging rason kung bakit ito namatay at posibleng nahawaan ng birus. Mula noong unang araw hanggang sa huling araw ng kanyang pagka-quarantine ay sobrang bumagabag ang kanyang isip tungkol sa kanyang mga kaibigan at pamilya, na mga close contact nito.

Mensahe ng mga nakaligtas

Ang munting mensahe ni Bicol#1850, “To all front liners, salute to them. They are very brave to fight this invisible enemy. Let us all respect and appreciate them for their hard work. To all patients still recovering from COVID-19, just pray and have faith that this disease will end someday, [and] get well soon. And to those people who still don’t experience this kind of disease, please strictly follow all health protocols, you will really don’t like to experience all the symptoms we experienced especially the impact of this virus to your family and to the entire community, the everyday stress and all the crying because of thinking about your family.”

Maging maingat at matutong sumunod upang hindi makakuha ng birus na ito dahil hindi gugustuhin ng mga makakaranas ang mga sintomas na mahirap labanan. Ayon naman kay Bicol #113, sumunod sa mga safety protocol, lakasan ang loob, at magdasal lang palagi.

“We are still in the pandemic times, so please take extra care in all ways always. Follow the protocols,” sabi ni Bicol #1887.

Ang mga kwentong ito ay nagpapakita na tayo ay matatag. Ngayon, sila ay patuloy na nagtatrabaho at lumalaban sa hamon ng buhay. Ano mang pagsubok ang dumating sa buhay, paniguradong malalagpasan ito nang walang humpay. Manalig lamang sa Diyos at ang buhay ay mabibigyan ng magagandang kulay.

Ang handa at may alam

Ang susunod naman ay si Bicol#1887, 30, isang empleyado ng LGU-Naga. Siya ay nakaramdam ng sipon at ubo na akala niya ay isang normal na asthma lamang noong Setyembre 25 matapos itong mahawa sa mula kanyang kaibigang nagpositibo sa sakit. Sa sumunod na araw ay nagkaroon siya ng sakit kaya ay nagpagdesisyunan niyang lumayo muna sa kaniyang pamilya at manatili sa kaniyang silid.

Noong Linggo ng mga araw na iyon ay nawalan na siya ng pang-amoy at tumawag na siya sa Bicol Medical Center

M U L A PA H I N A 1 1

UNC Law School... ng Supreme Student Government ng Senior High School. Dagdag din niya, ang mga insidente ng sexual harassment ay hindi kailanman kasalanan ng biktima.

“It makes me furious that people would resort to blaming the victims because of how they dressed. They are

often held responsible for the crime committed against them. It has to stop, Victim blaming should stop. We don’t know what they have been through.

Sexual harassment is never the victim’s fault. Consent is important, it is more than “no means no”. People should respect that if they can’t then there’s

Ang Pabalat Ito ang kasalukuyang kalagayan ng mga mag-aaral, maging ng mga guro ngayong online classes bunsod ng pandemya: may mabagal na internet, patong-patong na gawain at mga sunod-sunod na mga deadline na nagdudulot ng napakaraming pag-aalala habang sila’y nag-aabala sa paaralan.

Subalit sa kabila ng lahat ng mga ito, patuloy pa rin ang pakikipagsapalaran nila sa panahon ng walang kasiguraduhan, kagaya ng matutunghayan sa cover story na ‘ALALA’T ABALA: Pagaangkop ng mga UNCeano sa New Normal.’

Iginuhit nina: Rhynaphine Jabonillo, Joshua Olithao at Kia Boitizon Mga Salita ni: Jibril Alleen Lorente

something wrong inside their head,” giit ni Manila.

Ayon pa sa kanya, dapat ay laging handa ang lahat sa lahat ng oras upang hindi mabiktima ng mga sexual harassers, at sa halip ay maprotektahan ang sarili.

“How you respond is your decision.

There will be no harassment if there are no harassers. Always put that in mind,” wika niya.

M U L A PA H I N A 7

‘Lobong may damit... direktang pinabulaanan ang pagiging makatarungan nito.

“Amid the persistence of red-tagging, the ATL’s provisions only serve the fascist interest of the government, that is, to silence and eradicate any form of dissents and activism,” giit ni Franzuela.

Idiniin din niya na ito ay maaari pa ring gamitin upang patahimikin ang mga kritiko ng pamahalaan.

“This gives the government an opportunity to legalize all state-perpetrated abuses, with the use of Anti-Terrorism Council as a counter dissent tool,” dagdag pa niya.

Nakapaloob sa nasabing batas sa ilalim ng Rule IX o Detention Without Warrant of Arrest ng IRR nito na maaaring mag-aresto ang kahit na sino na nasa kapangyarihan nang walang isyu ng warrant of arrest galing sa korte.

Inihalintulad din ni Franzuela ang administrasyon

ngayon sa nakaraang administrasyong Marcos kung saan naganap ang makasaysayang Martial Law na pinangibabawan ng diktadura.

“What’s happening now is a de facto martial law, where the dictatorship of the incumbent admin runs a roughshod over our rights. The government, by virtue of ATL, can use their power in the pretense of national security. Just think of the war-on-drugs campaign that can easily tag anyone as ‘nanlaban’. Anyone, therefore, can be labeled as ‘terrorists’ through this draconian law,” saad niya.

Parusang panghabambuhay na pagkakakulong nang walang benepisyo ng parole at Republic Act 10592 o Expanded Good Conduct Time Allowance (GCTA) Law sa kung sinumang mapapatunayang sumalungat at nagsagawa ng kilos labag sa Section 4 ng nasabing batas.

L AT H A L A I N 19

/uncpantograph

Pagsibol ng isang

‘Marhay na Aga’ Mga Pagsubok Pagkatapos ng ABS-CBN Shutdown

CHARLES KRYXIAN LARA Ngayong mayroong pandemya at mahirap makahanap ng mapagkakakitaan, nakakausyosong malaman kung kumusta na nga ba ang kalagayan ng mahigit 11,000 na empleyado ng ABS-CBN na nawalan ng trabaho matapos itong ipasara ng Kongreso noong 2020.

Matatandaang laman ng iba’t ibang pahayagan, mapalokal o ibang bansa man, ang opisyal na pagpapasara tinaguriang ‘Philippines’ largest broadcast network’ na ABS-CBN noong Mayo 5, 2020. Hindi rito nakaligtas ang mga istasyon panrehiyonal ng nasabing kompanya, maparadyo man o telebisyon, na sa kabuuan ay nagtanggal ng trabaho sa kanilang halos 11,000 manggagawa. Isa na rito si Jessa Mylce MellaCompetente o mas kilala sa Bicol sa pangalang “Mylce Mella”.

Si Mylce ay dating isang TV journalist ng ABS-CBN at ang kilalang host ng ‘Marhay Na Aga Kapamilya’ (MAK). “I really cried that day,” sambit ni Mylce nang kinukwento ang mga emosyon na kanyang nadama sa araw ng pagpataw ng cease and desist order sa ABS-CBN. Imbis na mag-alala ay inilihis ni Mylce ang kanyang atensyon sa pamamagitan ng pagkuha ng kursong ASEAN Studies sa University of the Philippines Open University. Ngunit, maliban sa mawawalan sila ng trabaho, ikinabahala rin ni Mylce ang pagkawala ng TV Patrol Bicol.

“The challenge with ABS-CBN is not only political, the challenge of all media organizations is to shift from the broadcast perspective even the print to the social media, and without ABS-CBN, there’s this proliferation of information sa social media, pero may problem pa rin,” ani Mylce habang isinasalaysay kung gaano kahalaga ang ABS-CBN sa mga Bikolano ngayong may pandemya. Ayon sa kanya, ang mga impormasyon na nakakalap sa social media ay hindi naaabot ng lahat at iba rin ang nagiging asal ng tao rito. “Sana, ang mga Bikolano maging mas discerning on how to treat a certain information. Kasi ang problema na natin ngayon is not the lack of information, it’s the noise and misinformation,” dagdag niya.

Sa sampung taon niya sa pamamayagpag sa ere bilang mamamahayag ng ABS-CBN Bicol, hindi niya maitatanggi na hinubog siya ng kompanya. “ABS-CBN gave me the opportunity to grow as an individual, career-wise, financial[ly], because they professionalized our job,” sabi ni Mylce. Dagdag niya rin na dahil sa ABS-CBN napagtapos niya ang kanyang dalawang kapatid sa kolehiyo.

“Maogma ako kapag binabalikan ko ang mga memories,” kwento niya habang nagbabalik-tawan sa pagiging empleyado ng ABS-CBN. Ayon sa kanya, “What I definitely miss, syempre, the people that i worked with, it’s the company with these people.” Isa rin sa nami-miss niya sa pagiging

host ng MAK ay ang pakikipagsalamuha sa iba’t ibang tao araw-araw para sa mga panayam. Inilahad niya rin kung ano ang naging papel niya sa umaga ng mga Bikolano, “It’s also the responsibility to wake up people na kapag in-on nila yung TV, ang narinig nila ‘yung boses ko, ‘yung boses ni LA, kailangan na nilang bumangon, gumalaw para hindi sila malate sa shool or sa work.”

Isa pa sa nami-miss ni Mylce ay ang kanyang katambal sa pagho-host ng Marhay Na Aga Kapamilya na si LA Cu. Ayon kay Mylce, nakitaan niya si LA ng commitment sa trabaho.

Hindi raw siya nahuhuli at napakadaling turuan dahil siya’y nakikinig talaga. Kinakabiliban din ni Mylce ang pagiging matalino ni LA at pagiging madiskarte. “I really love working with her, naggagayon pati ako ‘pag kataid ko siya,” sabi ni Mylce.

Nang araw ng shutdown, pumunta si Mylce sa bahay ng kanyang station area manager upang makidalamhati dahil alam niyang magiging mabigat ito para sa kanya. Pagkatapos ng ilang oras, umiyak na si Mylce dahil sa kawalan ng katiyakan kung saan na siya pupunta; kung ano na ang gagawin niya, ngayong ipinasara na ang ABS-CBN. Inihayag ni Mylce na hindi sila pinabayaan ng kumpanya sapagkat, pagkatapos ng shutdown, nakatanggap sila ng napakaraming emails galing sa mga pribadong ahensya para makatulong sa kanilang makabawi at makapagtrabahong muli. Ikinuwento rin niya na pagkatapos ng shutdown ay

pinagplanuhan nila, kasama ang mga empleyado ng ABSCBN Naga, na bumuo na lamang ng isang media entity para pareho pa rin sila ng trabaho, ngunit habang nasa proseso sila sa planong ito, tila may pintong nagbukas para sa kanya na nagsibol ng bagong oportunidad kay Mylce.

Ang dating host ng Marhay Na Aga Kapamilya ay ngayo’y isa nang information officer ng Bicol Medical Center. Nakacontractual basis ito at siya ang isa sa mga nagpapatakbo ng website at social media ng ospital. “I am in this journey of discovering who BMC is,” aniya.

Maliban sa pagiging information officer at host ng Bicol.

Ph, nagtuturo rin si Mylce ng Ingles online na kanya nang ginagawa kahit nang nasa ABS-CBN pa siya. Isa rin siyang host ng isang security podcast at tinutulungan niya ang kanyang nobyo sa kanyang tinatayong kumpanya.

Hindi naging hadlang ang pandemya para kay Mylce at sa kanyang kasintahan na si Andrew Competente sa kanilang pagmamahalan sapagkat nito lang Oktubre 10, tuluyan na ngang nag-isang-dibdib sina Mylce at Andrew.

Laking pasasalamat ni Mylce noon na walang nagpositibo sa 70 niyang bisita sa kasal, subalit, matapos ang 21 na araw ng kanilang pagiisang-dibdib ay siya ang tinamaan at nagpositibo sa COVID-19. “Garo kami nag-honeymoon kan agom ko ta we need to stay 21 days together,” ani Mylce.

Labis ang pasasalamat niya sa Diyos dahil mild lamang ang symptoms niya at hindi na ito lumala. Para sa kanya, ang pagiging positibo niya ay isang tawag sa kanya para magpahinga muna. Sa kasalukuyan ay maayos na ang pakiramdam ni Mylce.

Malakas ang dalangin ni Mylce na sana maibalik nang muli ang prangkisa ng ABS-CBN, bunsod ito ng pagpasa ng ilang politiko ng panukalang batas upang maibalik sa himpapawid ang naturang istasyon. Maibalik man ang ABSCBN o hindi, isa lang ang nananatiling sigurado. “For now, separated na kami sa ABS-CBN,” ani Mylce. “I am very content with my job; with where I am right now. If I will be with ABSCBN again, that’s God’s will. If I have loyalty, it’s with God that I have faith in. So, kung gusto ni Lord na doon ako mag-work, eh di go. Kung gusto niya digdi ako, digdi ako.”

Ngunit sa kabila ng mga petisyon at protesta para maibalik ang ABS-CBN sa himpapawid ay may mga tao pa ring hindi nakikita ang kahalagahan ng kompanya para sa mga Pilipino. Para kay Mylce, napakahirap nang pakiusapan o kumbinsihin ang taong sarado na ang utak at ang masasabi niya na lang dito ay “God bless you”.

Ayon kay Mylce, “Maging grateful everyday maski dipisil; maski may inaagihan ka.” Ipinakita lang ng kwento ni Mylce kung gaano kahalaga ang pananampalataya sa Diyos lalo na sa panahong ito ng pandemya dahil siya pa rin ang gagabay sa atin tungo sa isang ‘Marhay Na Aga, Kapamilya’.

20 L AT H A L A I N

M AL AYA • HULYO 2020 - PEBRERO 2021 DIBISYON NG N AGA, REHIYONG BICOL

Matatag nga ba Talaga?

SAMANTHA IMPERIAL Nitong mga nakaraang buwan, nakaranas ang Bicol ng sunod-sunod na bagyo, kagaya ng bagyong Rolly, Quinta at Ulysses. Lahat tayo pati na rin ang mga mag-aaral sa University of Nueva Caceres (UNC) na sina Jesmine Co ng STEM D at Melissa Nagrampa ng ICT CP, mga nasa ika-11 na baitang, ay naghanda sa mga dumating na bagyo ngunit sa kasamaang palad, sila ay nasiraan ng bubong at binaha. Nagbigay ng mga relief goods bilang tulong ang mga kinauukulan kina Nagrampa habang nagbigay naman ng yero, bakal, at ibang mga pang-ayos sa mga mahihirap ang mga ito sa lugar nina Co. Nakita natin na ang mga Pilipino ay matibay at hindi papatinag sa kahit anong sakuna man o kalamidad na dumating. Ngunit, angkop pa ba ang mga salitang ‘Filipino resiliency’ kung paulit-ulit nating nararanasan ang mga kalamidad at wala pa ring ginagawa ang kinauukulan upang ayusin ang mga imprastraktura at gawin itong tunay na matibay?

Ayon sa Manila Today, ang salitang ‘resiliency’ ay ginagamit upang ilarawan ang katatagan ng mga Pilipino kahit na nahihirapan.

Halimbawa ay ang linyang, “nakakangiti pa rin sa gitna ng sakuna”. Ito rin ay kalimitang ginagamit bilang biro kahit na ito ay totoo. Halimbawa rin ay ang

LEXINE RUST Walang bagay ang makapipigil sa mga Pilipino na ipagdiwang ang isa sa mga pinakahihintay na araw nang patapos na ang 2020, ang Pasko. Kung dati-rati ay nakakasama ang mga mahal sa buhay sa pagdiriwang, ngayon ay maaari na itong ipagiwang kahit na hindi magkakasama harap-harapan sa pamamagitan ng social media.

Ngayong pasko, maraming mga mahal sa buhay ang umuwi sa kani-kanilang mga tirahan at mayroon ding iba na hindi makauwi bunsod ng pandemiyang ating nararanasan ngayon, ang COVID-19, kung kaya’t nakakapanibago ito sa halos lahat ng tao sa mundo.

Nakababahala man ang nangyari sa mga nakalipas na buwan ay patuloy pa rin ang pagkakaroon ng mga dekorasyon tulad ng naggagandahang mga parol, makukulay na mga pailaw, at Christmas Trees na may kasamang iba’t-ibang mga pasabit at munting bituin sa ibabaw nito. Ang pamimili ng mga tao ng mga regalo para sa mga mahal sa buhay ay isa rin sa mga bagay na ikinagigiliwan gawin ng mga taong nagpapaka-Santa Claus ngayong holidays, at siyempre hindi malilimutan ang mga bibilhing pangsahog para sa masasarap na mga pagkaing iluluto’t ihahain para sa Noche Buena.

Isa sa mga bagay na binago ng mga tao para sa Pasko ay ang pag dadalo sa simbahan para sa simbang gabi. “Ang pagdidistansya nang pisikal at pagsusuot ng face mask at face shield ay kinakailangan upang masiguro ang kaligtasan ng iba ngunit mayroong mga pasaway at ‘di sumusunod sa protocols,” ayon kay Sean Cosepe, mag-aaral sa University of Nueva Caceres, na kinumpleto ang simbang gabi. Ang physical distancing at pagsusuot ng mga facemask ay inaasahan sa loob at labas ng simbahan. Ito rin ay Bahay ng Dioys kung kaya’t tamang paguugali ay inaasahan din.

Ang pangangaroling ng mga mahilig umawit o ‘di kaya’y ilang kabataang kulang sa badyet para sa pasko ay iniiwasan para sa kalusugan ngayong may kinakaharap na pandemiya ngunit ginagawa na nila ito ngayon sa pamamagitan ng social media.

Ang pagdiriwang naman kasama ang buong kamag-anak at mga kaibigan ay nakadepende sa kung ilang bisita lamang ang dapat

pamilya na nakakaranas ng gutom na nagsasabing, “nakakangiti pa rin kahit wala nang makain”. Sa kasong ito, ito ay hindi dapat gawing katatawanan at gawin na lamang na inspirasyon upang mas maging matatag at magtrabaho nang maayos. Ang ideya ng ‘Filipino resiliency’ ay nakaukit na sa ating mga utak, at kasama sa kultura na dapat ay hindi gawing katawa-tawa dahil may mga tunay na nakakaranas ng mga ito. Oo, positibo man itong pakinggan ngunit para sa iba, ito ay negatibong salita na dapat na baguhin.

Ayon kay dating UP Chanchellor Michael Tan, “maraming may gusto sa term na ‘yan, positive nga daw. May mga tutol dito, kasama na ako doon.

Noon pa, naiinis na ako sa term na ‘yan pati yun assertion na Filipinos are the happiest people on Earth”. Ito ay sinabi niya sa isang interbyu sa TeleRadyo na ipinakita raw ng mga Pilipino noong may bagyong Ondoy.

Dinagdag din ni Tan na mahilig ang mga politiko na gumamit ng terminong ito at ang manunulat na si Ninotchka Roska ay salungat din dito dahil ito ay nagpapakita na kulang ang gobyerno sa paggawa at paghanda kapag may kalamidad.

Ginagamit lang nila itong palusot upang hindi gumalaw o magbigay lamang ng konting tulong. Sinabi rin ni Tan sa interbyu na hindi ito tama at ito ay isang ‘insulto’ sa mamamayan.

Nagbibigay lang sila ng ‘bandaid solution’ o pansamantalang pag-ayos ng problema at kapag ito ay tumagal na, hindi na ito bibigyan ng pansin. Isipin natin ang mga biktima ng pagputok ng Bulkang Taal, sa una lamang sila tumulong ngunit ngayon, wala na silang naibigay

imbitahin bunsod ng pagkakaroon ng pangkalusugan na protocols dahil sa pandemya.

Hindi man kasing-saya ng mga nakaraang pasko ang naging pasko ngayong nasa gitna ng pandemya ay nagawa pa ring maging masaya sa kabila ng distansya hatid ng ‘No Social Gatherings’ na pumapagitan sa pamilyang Dumaguin. Si Angela Dumaguin, dating mag-aaral sa UNC, ay masayang pinagdiriwang ang Pasko. Nasa bahay lang sila nang naisipan nilang magkapatid na tumawag sa kanilang kamag-anak upang batiin ng Maligayang Pasko. Nang oras na iyon, naisipan ng kanilang tito na magpalaro at may papremyo sa mananalo. Ang larong iyon ay simpleng paghula kung magkano ang naging ipon niya sa panahong iyon. Kahit na maraming numero ang posibleng maging ipon ng tito ay nagawa pa ring manalo ng tatay ni Angela, na nasa abroad, bilang 3rd placer sa larO. Nang gabi ring iyon, nag-pajama party sila kasabay ng ina.

Hindi man maka pagdiriwang tulad ng dati ay posible pa ring maranasan ang parehong saya o baka nga higit pa roon dahil mas napalapit ang mga tao sa kanilang mga kasama sa bahay o ‘di kaya’y makaka pahinga mula sa lahat na problemang ating hinarap sa taong 2021. Basta’t ligtas at malusog, pasko ay masaya at nakabubusog.

upang matulungan ang mga tao roon.

Ayon sa kilalang aktres na si Nadine Lustre, “the resilience of Filipinos in the face of calamities is something to be proud of, but should not be used to hide the ‘real problems’ besetting the country”.

Sinabi ni Lustre na dapat huwag itago ang tunay na kahulugan ng pagiging matatag sapagkat ito ay dapat na ipinagmamalaki kapag ang usapan ay tungkol sa mga sakuna. Ito ay sinabi niya sa kaniyang Instagram post noong kasagsagan ng bagyong Ulysses.

Ang Pilipinas ay malapit sa Pacific Ring of Fire at ang ating bansa ay madaling kapitan ng mga natural na sakuna kagaya ng bagyo na kalimitang mayroong 20 kada taon, lindol, at pagsabog ng bulkan. Kaya lagi talaga tayong tatamaan ng mga ito at kailangan natin ng permanente at maayos na solusyon.

Halimbawa ng isang bansa na natututo sa sakuna ay ang Japan.

Noong 2011, hindi sila handa sa paparating na mapangwasak na alon na dala ng lindol na may lakas na 9.1 at may namatay na 20, 000 na tao. Kung makikita natin ngayon, ang siyudad na Ishinomaki at Miyagi na nasira dahil sa lindol ay maayos na.

Sila ay gumawa na ng paraan upang hindi na ito maulit pa at ito kailangan ng Pilipinas.

Walang kakayahan ang mga lider na pigilan ang mga sakuna na dumarating sa Pilipinas ngunit ang isang mahusay na lider ay kayang paghandaan ang mga ito at kayang magbigay ng mga permanenteng solusyon na tutulong sa mga mamamayan.

L AT H A L A I N 21

/uncpantograph

CHARLES KRYXIAN LARA Dalgona Coffee, Tiktok, Among Us, Gardening. Ilan lamang ito sa mga bagay na pinagkaabalahan ng mga Pilipino upang labanan ang kabagutan sa higit isang taong quarantine dahil sa lalo pang lumalakas at lumalalang COVID-19.

Sa unang buwan ng quarantine ay naging matunog sa social media ang isang series na pinamagatang ‘2gether The Series’ mula sa bansang Thailand. Naging patok ito hindi lang sa Pilipinas kundi pati na rin sa ibang bahagi ng mundo dahil sa kakaibang konsepto ng pagmamahalan na naiiba sa pangkaraniwan nating napapanood sa telebisyon at maging sa pinilakang tabing sa Pilipinas. Ang nasabing series ay umiikot sa buhay ng isang lalaking nagngangalang Tine na hinikayat ang isang campus heartthrob na si Sarawat upang maging kanyang pekeng kasintahan upang layuan siya ni Green, lalaking nagkakagusto kay Tine. Ngunit, sa huli ay nagkatuluyan sila ni Sarawat na noon pa may tagong pagtingin kay Tine.

Ang mga series na ito ay nakapaloob sa genre na kung tawagin ay Boys Love (BL). Ayon sa Manga Planet Blog, ito ay isang genre na nagpapakita ng pagmamahalan sa pagitan ng dalawang tauhang lalaki. Una itong naging patok sa bansang Japan sa tawag na “Yaoi” na makikita sa mga komiks, libro, anime at ngayon ay pinapalabas na rin ito sa telebisyon.

Noong una ay hindi inakala ni Ashley Danila, mag-aaral ng University of Nueva Caceres sa ABM, na nangyayari sa totoong buhay ang BL, pero ngayon, posible na pala ito.

“Mas nakakakilig pa ngani,” ayon sa kanya kung ikukumpara raw ang BL sa typical na lalaki at babaeng nagmamahalan.

Naging isang bonding din daw sa pamilya ni Ashley ang panonood ng BL. “Si tugang ko nganing straight na lalaki, kinikilig man,” kwento niya.

Para kay Seporah Brittney Sumangid, mag-aaral ng Ateneo De Naga University sa HUMSS, noon ay kapag naririnig niya ang salitang “BL”, ang una niyang naiisip ay ang sikat na anti-fungal cream na BL Cream, ngunit ngayon ay tila naging “savior” daw ito para sa kanya.

“Nagpaparadalan kita nin mga movies and ibang series, pero para sako, cliche na ‘to garo, mayo nang exciting part, and naging savior sako ang BL in a way na for leisure, tapos from overthinking, anxiety and kung ano pa man na bad things,” aniya.

Dahil din daw sa panonood ng BL ay na-inspire siyang gumawa ng kanyang sariling Youtube Channel, Sepora Britney, na iyon daw ang nagiging “outlet” niya ng mga hinaing at emosyon sa pamamagitan ng pagsulat ng kanta. Nakasulat na raw siya ng kanta patungkol sa 2gether The Series.

“Panggadan oras sako ang BL,” ito naman ang pahayag ni Jerilyn Nolasco, mag-aaral ng University of Nueva Caceres sa ABM. “Since kang quarantine, same routine lang everyday, like magibo ka lang ning home chores, makakan, ano nang sunod?

Alangan man magpara-overthink ka lang sa gilid kaya maray man ta libangan talaga siya,” dagdag pa niya.

Dahil din daw sa BL ay nakapag-reconnect si Jerilyn sa kanyang mga kaibigan. “‘Pag pinag-ulayan talaga nindo ang same nindong interest as in, kung sain talaga kamo makakaabot, tapos nagiging strong pa ang friendship nindo lalo na kapag may mga recommendations, updates and chismis,” aniya.

Nakatulong din para kay Jerilyn ang panonood ng BL sa kanyang pag-aaral.“Nakakaapekto positively ang BL, kasi draining ang online class, and may mga ongoing series so, may ilu-look forward ka every Friday and Sunday kaya dadaradali-dalion mo si mga gibuhon magiging productive ka para ‘pag Friday ang full attention mo yaon lang duman, dai ka maisip sa mga milestones and everything,” sabi niya.

P

agyakap & agtanggap

Pag-usbong ng BL sa Larangan ng Media

Kung mabibigyan daw ng pagkakataon ay pangarap din ni Jerilyn na umarte sa isang BL Series. Ang kanyang pangarap ay naging katotohanan para kay Aye Sarunchana Apisamaimongkul, isang aktres sa Thailand sa ilalim ng GMMTV Co., Ltd.. Isa siya sa mga tauhan sa matagumpay na katatapos lamang na BL Series na ‘A Tale of Thousand Stars’, kung saan gumanap siya bilang si Torfun. Bahagi rin siya ng isa pang kilalang intense series ng kumpanya, FriendZone: The Series at sa sequel nito na Friendzone 2: Very Complicated, na nagpakita rin ng Girls Love (GL), kung saan gumanap siya bilang si Am. Sa isang one-on-one na panayam sa aktres, giit niya na sa series na Friendzone, nagtiwala na lamang siya sa kanyang direktor sa kung ano ba ang gusto nitong gawin. Ibinunyag ni Aye na halos lahat daw ng mga bumubuo sa production ay parte ng LGBTQ+ community kaya naging mas komportable raw siya na maging parte nito. “They wanna show that LGBTQ is not a bad thing and needs to be accepted in the whole world, so I was really not hesitating on how my role is gonna come out and I am excited to see how myself portray the role,” dagdag niya Ayon pa kay Aye, bagong-bago raw para sa Thai Community ang ganitong klaseng intense na BL Series. “Most of Thai people are so conservative, not just for intimidating scenes. As for women and men, love scenes tend to be soft, they will not show much of anything it will just fade the camera into something else but nowadays, we want to modernize because international movies portray this kind of scenes a lot and I think it’s a natural human things, so it’s not a wrong thing to do,” sabi ni Aye na may paalala pa rin na kapag may mga batang nanonood na bata, patnubay at gabay ng magulang ang kailangan.

Magandang paraan para kay Aye ang paglikha ng mga series na ito hindi lang upang maitaguyod ang kultura ng bansa sa buong mundo, kundi pati na rin maging instrumento upang matanggap ng mga tao ang LGBTQ+ community.

“Many of the series will teach you about their culture and people from other countries will learn the language and that’s a very smart way to do it for people to accept your country and I think this is also one of the good ways to make other countries accept LGBTQ because if you can portray the series in a way that you will give a good perspective of the LGBTQ community then people who watch the series will feel like it’s not a bad thing at all and we can all accept it.”

Sa pag-usbong ng BL sa larangan ng media, maraming bansa na ang lumikha ng kanya kanya nilang BL Series, at isa na rito ang Pilipinas. Ilan sa mga sikat na BL Series ng Pinas ay angGaya Sa Pelikula, Gameboys at Hello Stranger.

Tunay ngang naging simbolo ito sa tuluyang pagako ng mga tao sa LGBTQ+ community. Subalit, marami pa rin ang tutol sa ideya ng Boys Love at sa kabuuang LGBTQ+ community. Ito lang ang masasabi ni Jerilyn, “Kung dai ta tanggap, dawa para papano i-try ta man kasi masasabi tang lack of education mo naman if sige mo na sanang kontra kaya, kaya mo yan, tanggapon mo dawa padiit-diit, mayo man mawawara.” Para naman kay Aye, “Our job is to keep producing good work until one day they will watch it and they will be like, ‘Whoa it’s not like what I think at all and it’s not bad.’ And focus on giving other people more knowledge and understanding about what LGBTQ is and what gender equality should be. Not trying to change what they think but, just keep improving what we’re doing and one day they will accept it.”

22 A G H A M & K A L U S U G A N

M AL AYA • HULYO 2020 - PEBRERO 2021 DIBISYON NG N AGA, REHIYONG BICOL

#COVID19Watch

COVID-19 Cases sa Bicol Region MULA MARCH 2020 - FEBRUARY 2021 SANGGUNIAN: DEPARTMENT OF HEALTH - BICOL

AS OF FEB. 2021

BILANG NG MGA KASO

4793 KABUUANG BILANG NG MGA KASO

4133 KABUUANG BILANG NG MGA GUMALING

206 KABUUANG BILANG NG MGA NAMATAY

JIBRIL ALLEEN LORENTE

A R A W N G PA G TA L A

‘Ubos kung ubos, lahat kung lahat’: Naga, AstraZeneca nagkasundo sa bakuna sa COVID-19

JIBRIL ALLEEN LORENTE “Ubos kun ubos, gabos kun gabos na Nagueños po an satuyang papabakunahan sa oras na an bakuna hale sa AstraZeneca magabot na sa satuyang Ciudad na mawot niatong matapos sa 2022,” pahayag ng Alkalde ng Lungsod ng Naga na si Nelson Legacion sa kanyang Facebook Page noong Enero 24, 2021.

Ito ay matapos makipagkasundo ang lokal na pamahalaan ng lungsod at ng AstraZeneca Pharmaceuticals Co., Inc. sa usapin sa bakuna para sa mga Nagueno. Dagdag pa ni Legacion, maglalaan sila ng pondo mula P50M para sa pagbili nito.

“Alagad, maeenot po an mga frontliners, kaiba an mga healthworkers, asin an gabos na an edad kabali sa populasyon kan mga dakulon na

nagpositibo sa COVID-19 o may nagkagaradan, tanganing mapugulan ini,” pangako ng Alkalde.

Ayon sa kanya, pinili nila ang AstraZeneca dahil ito ay madaling makuha, mura, at pagiging epektibo.

Layon din nina Legacion na mabakunahan ang lahat ng residente ng lungsod bago matapos ang 2022.

Kasama rin ni Legacion ang Bise-Alkalde na si Cecilia de Asis na pinamumunuan din ang Sangguniang Panlungsod at ang pribadong sektor sa paggawa ng nasabing kasunduan sa AstraZeneca.

Ngunit pinapaalalahanan pa rin ang publiko na sundin ang mga patakaran upang masugpo ang patuloy na pagkalat ng virus sa lungsod. Sa tala noong Pebrero 26, mayroon nang 771 kaso ng COVID-19 ang Naga, kung saan 733 dito ay gumaling na, 30 ay nasawi, at 8 ang patuloy pa ring binabantayan.

PATAK NG PAG-ASA. Malugod na nakipag-usap si Alkalde Nelson Legacion (kanan) sa political counselor ng British Embassy na si Ian Cox tungkol sa pamimili ng mga bakuna mula sa AstraZeneca Pharmaceuticals na ipamamahagi sa lahat ng mga Nagueño noong Enero 20. LARAWAN NI MAYOR SON LEGACION AT MGA SALITA NI JUDY DE JESUS

Muling pagbubukas ng Bicol Science Centrum, ‘makapagbibigay ng kasiyahan, inspirasyon’ – Legacion happiness, but the inspiration it

JIBRIL ALLEEN LORENTE will give sa ating mga kabataan Kasiyahan at inspirasyon diumano ang ihahatid ng gagawing pagsasaayos at pagpapaganda ng Bicol Science and Technology Centrum (BSTC) sa Naga City, matapos isagawa ang Perspective Unveiling Ceremony nito noong Pebrero 19.

BAGONG IMAHE. Ibinida ng lokal na pamahalaan ng Naga ang planong pagpapaganda at pagpapaayos sa Bicol Science Centrum noong Pebrebro 19. Inaasahan itong buksan sa ngayong Hulyo 2021. LARAWAN NI MAYOR SON LEGACION AT MGA SALITA NI JUDY DE JESUS

“Liwat na maibabalik ta po an kaugmahan sa lugar na ini. Bako lang po si kaugmahan ta, kundi lalong-lalo na, mas mahalaga, si kaugmahan kan satuyang mga kaakian, si kaugmahan kan satuyang mga jovenes. Kasabay kan pag ugma po ninda si pagkakaigwang mas malawak na perspektibo sa satuya pong kinaban,” wika ni Alkalde Nelson Legacion sa nasabing seremonya.

Dagdag naman ng kinatawan ng Department of Science and Technology (DOST) Region V na si Rommel Serrano, makapagbibigay rin itong inspirasyon sa mga mag-aaral.

“This facility should serve as an inspiration to those generations, aside from

ngayon,” ayon kay Serrano.

Ganito rin ang saloobin ni Frederico Vinluan, ang Acting Administrator ng BSTC, na naniniwalang magkakaroon ng inspirasyon ang mga kabataan sa tulong ng mga gallery at exhibits ng Centrum.

“Ang BSTC, bilang principal center for science education and information, igwang maiinspire na mga aki na maging future scientists, future researchers, future inventors and innovators.

It may be a long process pero by the BSTC galleries, maiinspire sinda na magkainteres sa science,” sabi niya sa isang panayam ng An Naga Ngonian News.

Ayon naman sa Bise Alkalde na si Cecilia De Asis, plano na itong gawin ng lokal na pamahalaan bago pa man mangyari ang pandemya.

Ibinahagi rin niya na noon pa ay dinarayo na ang BSTC ng mga tao sa loob man o labas ng lungsod.

“Ang pagkaaram ko, magpoon pa kaito, open ini maski po bako lang hali sa Naga. Igwang hali sa Bicol, igwa

man pong mga bisita kita kaito hali sa mga kataraid na lugar kan Bicol,” wika ni De Asis sa panayam ng An Naga Ngonian News.

Iginiit din ni Serrano ang kahalagahan ng agham sa bansa, lalo na ngayong kinakailangan ang mga siyentista at mananaliksik para maiwasan na ang mga panahong katulad ng mga pandemya.

“Now, more than ever, we need scientists, we need innovators. Kasi po yun po yung inaasahan namin ngayon na magiging produkto nito, na when they come here, our students, will be inspired to take science-related courses because we’re hoping na sila po yung magiging future scientists natin, future innovators that would somehow help us defeat the situations na kaparahas po ng pinagdadaanan natin ngayon,” giit ni Serrano.

Naglaan ng PHP 3M ang lokal na pamahalaan ng Naga at PHP 5M naman ang mula sa DOST. Nilalayon din nila na matapos ang pagtatrabaho sa Centrum nang mabuksan na ito sa publiko sa Hulyo 2021.

/uncpantograph

A G H A M & T E K N O L O H I YA 23

Pasko sa Gitna ng Kaguluhan SHIARA MAE HOSMILLO

2020. Eto ang taon kung saan dumaan ang maraming mga kaguluhan, mga trahedya, at mga problema na sumubok sa ating katatagan at sa ating mga pananaw sa buhay. Subalit kahit ano pa man ang dumating at kahit kakaiba ang taong ito, makikita pa rin natin ang liwanag sa mga parol, ang pampaskong tugtugin na kumikiliti sa ating mga tenga at ang mga ngiting nagsasabing tuloy pa rin ang pasko.

Sa bawat bansa, may paraan at kultura sila kung paano ipagdiriwang ang pasko. Batay sa artikulong ‘Here’s How People Celebrated Christmas All Over The World’ ni Lizz Schumer ng GoodHousekeeping, may iba-ibang paraan ang ibang mga bansa sa pagdiriwang ng pasko, mapasimple o engrande ay napapanatili pa rin ang tradisyong ito kahit maraming hamon man ang handog ng taong 2020.

Sa Japan, ang kalapit nating bansa kung saan ay bago palang ang pasko sa kanila ay ipinagdiriwang ito sa pagbili o pag-order ng mga pagkain sa mga silid-kainan lalong-lalo na sa KFC. Ang Singapore ay nagpalabas ng kanilang makikinang at kumikislap na mga pamaskong palamuti at mga dekorasyon ganun din ang bansang Greece sa kanilang mga naglalakihang Christmas tree at mga bangka. Ang mga naninirahan sa Poland ay naghanda ng mga maninipis at parisukat na mga wafers; ang mga taga-Slovakia naman ay naghuli ng mga isdang carp para sa kanilang pamaskong hapunan; samantalang sa Australia ay idinaraos ang pasko sa mga kalapit na dalampasigan dahil sa nararanasang tag-init nilang panahon tuwing Disyembre.

Sa ating bansa, kung saan ang pasko ay ipinagdidiriwang ng pinakamatagal sa halos na apat na buwan ay hindi magpapatalo sa mga bansang nabasa. Ngunit, paano kaya natin ipagdiriwang ang pasko sa kabila ng pandemya?

Tugon ni Pangulong Duterte sa artikulong ‘Christmas spirit lives in Philippines despite pandemic’ ng The Star ay “Avoid it [the festivities] because it is for your own good, the good of the community and the good of the country.”

Alinsunod sa nasambit, iniulat sa artikulong ‘Philippines bans big Christmas parties due to COVID-19 pandemic’ ng Crux na itinalaga niya ang Metro Maynila, Batangas, Iloilo City, Tacloban City, Lanao Del Sur, Iligan, at Davao City sa ilalim ng general community quarantine (GCQ) hanggang sa katapusan ng Disyembre habang ang buong bansa naman ay nasa ilalim ng modified community quarantine (MCQ). Iniutos din niya ang pagpapahinto ng mga public gatherings, actual school classes at entertainment businesses, at inuudyok niya rin ang pagsunod sa mga health protocols, gaya ng pagsuot ng face mask at face shield, paghugas ng kamay at ang pag-iwas ng ilang metro sa ibang tao, para na rin makaiwas sa COVID-19 birus ngayong pasko.

Sa kabilang dako, nangangamba ang mga eksperto sa maluwag na implementasyon ng gobyerno at isa na rito si Dr. Joey Hernandez, isang epidemiologist at eksperto sa biostatistics. Ayon sa artikulo ng Al Jazeera na ‘Duterte pledged a COVID-free Christmas. Instead, cases soar’, sinabi ni Hernandez na napansin niya ang pagtaas ng mga kaso sa bansa sa kalagitnaan ng Disyembre at may posibilidad na mas lalo pa itong tumaas kung hindi hihigpitan ang mga protokol at kung hindi susundin ng mga tao ang mga ito.

Sa parehas na artikulo, noong Disyembre 22 raw ay binalaan ng Octa Research, isang grupo ng mga Pilipinong siyentista na nagmomonitor ng mga kaso ng COVID-19, ang pagtaas ng reproduction rate sa Maynila na tumaas sa 1.15 na noong 1.06.

Kinabukasan ay naiulat din na halos 9,000 na ang namatay sa birus, malapit naman sa 430,000 ang bilang ng mga gumaling at sa kabuuan ay may higit pa sa 464,000 na mga kaso sa ating bansa.

Ngunit sa kabila ng mga natukoy, ang mga pagsubok na dala ng 2020 ay ang naging rason kung bakit importanteng idaraos ang pasko. Batay sa nainterbyung mamimili na si Nancy Endano ng The Guardian, “We are still thankful because our family is complete. As long as we are together we’re OK. Our Christmas tree is up.

esalvar:

Maisasalba ka ba?

SHIARA MAE HOSMILLO Isa sa mga paraang ginawa ng gobyerno laban sa nakamamatay na COVID-19 virus ay ang contact tracing.

Subalit dahil sa nakakaubos ito ng oras at pagsisikap ng mga tao sa ilalim nito, nabuo ang isang contact tracing app para sa lungsod ng Naga na nagngangalang eSalvar.

Bakit ito Ginawa?

Sa panayam ng Rappler, nabanggit ni Alkalde Nelson Legacion ng Naga kung paano at bakit nabuo ang proyektong eSalvar. Ito raw ay dahil sa maraming mga negosyante ang nagreklamo sa Metro Naga Chamber of Commerce and Industry (MNCCI) ukol sa mga mahahabang pila at oras na ginugugol ng mga taong pumapasok sa kanilang gusali palibhasa’y pluma’t papel ang ginagamit sa pagtatala ng mga impormasyon para sa contact tracing.

Bukod dito ay nag-aalala rin ang mga negosyante sa mga posibilidad at panganib na dulot nito. Kaya nama’y napag-isip-isipan ng gobyerno ng Naga na maghanap ng isang napapanahon at naaangkop na alternatibo.

“The concept of eSalvar stemmed from the need to dramatically improve the contact tracing capabilities of Naga City’s Epidemiology and Surveillance Unit (CESU).

With eSalvar, people’s movements are automatically made accessible to the CESU,” dagdag pa ni Legacion sa kanyang interbyu sa Rappler.

Buhat dito’y nakipagtulungan ang pamahalaan ng Naga sa MNCCI at sa Nueca Technologies Incorporated para ilunsad ang unang digital na contact tracing app ng lungsod.

Pagkaaraa’y sinimulan nilang buoin ang naturang app sa mga araw ng Hulyo, at nang matapos sa buwan ng Agosto ay maigi nilang sinubukan at sinuri ang app.

Pinangalanan din nila itong eSalvar na pinagmulan sa salitang Bikol na “salvar” o ang ibig sabihin ay “para magligtas”.

Ano ang eSalvar?

Ayon sa website nito, ang eSalvar contact tracing app ay isang inisyatibo ng gobyerno ng Naga na layuning makatulong at mapabilis ang manwal na contact tracing. Ang pagiging epektibo rin daw nito ay nakadepende sa tatlong mga bagay: (1) para sa mga indibidwal na nagparehistro para sa QR Codes; (2) para sa mga establisyementong gagamitin ang app para sa pag-check-in at check-out; (3) at para sa malaking masa ng populasyon lalo sa mga dayuhan upang magrehistro at makipagtulungan.

Ito rin ay ginawa upang protektahan ang mga pribadong impormasyon ng mga nagrehistro sa nasabing app. Kaya’y kung magpaparehistro ang isang indibidwal tapos ay nakatanggap siya ng QR ID, hindi pinapakita sa kanyang QR ID ang kanyang mga pribadong impormasyon gaya ng kanyang petsa ng kaarawan, address, cellphone number atbp. Gayundin kung papasok din siya sa mga naturang establisyemento ay hindi rin ipinapakita ang kanyang mga sensitibong impormasyon. Ang mga pinagkakatiwalaang awtoridad ng Naga Health Emergency Response Task Force (HERTF) lamang ang maaaring makakita at makaalam nito lalo na sa mga panahon ng emerhensiya sa contact tracing ng lungsod.

Paano ito Gumagana?

May tatlong bahagi ang eSalvar sa kung paano ito tumatakbo at gumagana na lantarang binahagi ng website

nito, ito ay ang Check-in, Trace, at Alert.

Check-in. Ang mga establisyemento, mapakomersyal o hindi, ay patuloy na hinihikayat para makiisa sa pagsugpo ng virus sa pamamagitan ng pagrehistro sa eSalvar app.

Halimbawa ay kung papasok ang isang indibidwal na may pangalang Juana sa isang establisyemento o restawran na may pangalang ‘Padaba Taka Kainan’ ay maaari nitong gamitin ang app para i-scan ang kanyang QR Code.

Pagkatapos mag-scan ay itatago ng isang database ng app ang impormasyon ng pagpasok ni Juana roon sa nasabing establisyemento.

Trace. Kung sakaling si Juana na pumasok sa ‘Padaba Taka Kainan’ ay napagalamang positibo pala sa nasabing COVID-19 virus, agad na sisiyasatin ng mga napiling miyembro ng HERTF ang mga naging aktibidad niya at sisiyasatin din nila kung sino-sino ang mga taong pumasok sa nasabing gusali.

Alert. Kung isa ka sa mga pumasok sa ‘Padaba Taka Kainan’ sa araw at oras na pumasok din si Juana, ang HERTF ay aalertuhin ka mismo sa pamamagitan ng pagtawag sa iyong contact number o text na maaaring ikaw ay nakakontak kay Juana. Sa iyong posibleng kooperasyon at pakikipagtulungan, maayos na pangkalusugang payo at alaga ang maibibigay sa’yo at sa iyong pamilya.

May Isyu ba?

Kahit na ito’y isang magandang sandata sa paglaban sa nasabing virus sa lungsod, may ilang pag-aalinlangan din ang ibang tao rito.

Sa isang artikulo rin na isinulat ni Alzel Laguardia ng Rappler, naibahagi ni Mary Rose Lanuzga, isang tindera sa Naga City Public Market, ang isa sa kanyang mga pagaalinlangan niya sa eSalvar app para gamitin sa kanyang establisyemento.

“Convenient siya and safer. Less touch, less risk. No touch, no risk. ‘Yan lang ang fear ng tao, ang identity theft at magamit sa hacking”, wika nito.

Sa kabilang banda ay nagustuhan niya rin ang naturang app dahil maiiwasan nito ang “manual log-in” o ang paggamit ng nasabing pluma at papel sa pagtatala ng impormasyon para sa contact tracing kung saan tinukoy niya na itong “ medyo delikado” at mapanganib sa panahon ngayon.

“Noong manual log-in, medyo delikado talaga ‘yun dahil hindi naman agad nasa-sanitize ang ballpen na nagamit ng ibang tao. Parang hassle din mag-contact tracing dahil ang daming papel na kailangang isa-isahin,” sabi ni Lanuzga.

Bakit Kailangan ang Kooperasyon Natin?

Noong Nobyembre 1, opisyal ng pinapatupad at pinaguutos ng gobyerno ng Naga na magkaroon at magparehistro ang mga establisyemento at ang mga mamamayan nito sa website ng eSalvar para mas mapadali ang contact tracing ng lungsod. Isa itong pahiwatig ng pamahalaan na ito na kinakailangan nila ang iyong kooperasyon para masugpo ang nakakatakot na virus na kumakalat sa ngayon.

Sa iyong kooperasyon, hindi ka lang makakatulong sa gobyerno ng Naga kundi sa iba lalo na sa iyong pamilya, sa mga taong kasama mo sa iyong bahay, at sa mga lugar na dinaanan mo. Pero, mapabilis man ang contact tracing ay hindi pa rin dapat kalimutan na sundin ang mga pangkalusugang protokol upang tuluyang maiwasan nating mahawaan at maipasa ang virus sa ating kapwa.

24 A G H A M & T E K N O L O H I YA SHIARA MAE HOSMILLO Sa pagsisimula ng ‘Distance learning’ at pagtatalaga ng ‘work from home’ sa karamihan ng mga kompanya, mas marami na ang nangangailangan ng Internet sa ating bansa kaysa noon. Pero sadyang kung kailan kailangan natin ito ay mabagal at mahal naman ang Internet. Isa lang masasabi natin: may ibabagal pa ba ito o kaya pa bang mapabilis?

Ang Internet

Ang Internet ay isang computer network na naglalaman ng mga impormasyon at mga pangkomunikasyong pasilidad. Upang makakonekta tayo sa Internet ay kailangan natin ng mga aparato gaya ng mga napapanahong gadgets ngunit ang isa sa mga ito’y nagkakahalaga ng mga ilang libo. Gayundin ang pagbili ng router sa isa sa halos na 700 Internet Service Providers (ISP) na mga kompanya sa bansa, kung saan kailangan mo ring magbayad ng isa o ilan pang libong pera para sa router at sa buwan-buwang bayarin sa kanila upang matamo ang kinakailangang Internet.

Masasabi rin nating mabagal ang natatanggap nating Internet sa kabila ng kamahalan nito sa ating bansa mapa mobile o fixed line broadband man. Ayon sa surbey ng SpeedTest Global Index noong Nobyembre 2020, halos humahantong sa 18 Mbps (megabits per second) hanggang 29 Mbps ang bilis nito kaysa sa ibang bansa na halos umaabot sa 250 Mbps gaya ng bansang Singapore.

Animo’y Pagong Mabagal na koneksyon, mabagal pang solusyon?

ang gobyerno sa pagtulong at pagpaplano ng Telecommunication Infrastructure para sa mabuting koneksyon sa Pilipinas. Sa ipinahayag ni Olandes, imbis na magsariling daan daw ang mga Internet providers sa bansa, maaari ring daw gumawa ng sariling network ang ating gobyerno para roon nalang kumabit ang mga ISPs.

Mga Dahilan sa Mabagal na Internet

Ang dahilan ng mahinang na Internet connection ay maikokonekta sa anim na mga aspeto ayon sa balita ng GMA News: Telecommunication Infrastructure. Sa kasalukuyan ay kulang na kulang ang mga cell site towers ng ating bansa na umiikot sa halos 17 hanggang 20 na libo kaysa sa mga kapitbahay nating mga bansa gaya ng Malaysia na may higit 32 na libong cell sites, ang Thailand ay may 52,000 cell sites, at ang Vietnam ay may 90,000 cell sites. Kaya’y kung marami ang ating cell towers, mas mapapabilis din ang ating koneksyon sa Internet.

Ang dami ng gumagamit ng Internet ay isang problema rin kung kaya’y sa bawat cell site ay dapat may 100-200 households lang ang nakakonekta ngunit sa reyalidad ay may 4,000 na households ang nakakonekta.

Batay kay Abraham Olandes, isang eksperto na founder at EIC ng Yugatech, upang makahabol daw tayo sa mga kalapit nating bansa at mapabilis ang ating koneksyon ay kakailanganin natin ng 50,000 na mga cell sites.

Topography. Hindi maitatanggi ang pisikal na anyo ng ating bansa na ito’y isang arkipelago kung saan binubuo ito ng mga isla. Kaya naman ay mahirap tumayo ng mga cell sites sa iba’t ibang bahagi ng ating bansa.

Return of Investment. Ito ay ang pagbabalik ng pamumuhunan galing sa pagtatayo ng mga cell sites kung saan kailangan masiguro ng mga telecom companies na may sapat silang matatanggap na pera galing sa maintenance ng mga cell towers lalo na kung magtatayo sila sa

mga malalayong lugar ng Pilipinas. “[Halimbawa ay] ‘pag magtayo ako dito [ng cell site], magkano ang gagastusin ko? Limang milyon. Magkano yung monthly ko? Sabihin mo P50,000. ‘Yung P50,000 ba na gagastusin ko to maintain the tower ay kaya bang bayaran ng 200 residents sa island na ‘to?” paliwanag ni Olandes. “So mag-iisip talaga yung mga teleco [telecom companies] noh na ‘ay lugi ako’.”

Appropriate Legislation. Ang pagtatayo ng isang cell tower ay nagkakahalaga na mismo ng P15 milyon subalit isa sa mga hamon ng pagtatayo nito ay ang pangangailangan ng 25-30 na mga permit at ang proseso nito ay umaabot ng walong buwan.

Lack of Competition. Isa raw sa mga rason sa panget na serbisyo ng mga ISPs at sa mabagal na Internet ay ang kulang na kompetisyon sa mga kompanya at ang umiiral na duopoly. Ito ay kung saan may dalawang ISPs ang nangunguna ngunit walang nakikitang kompetisyon sa kanila. Kung mayroon man, ani ni Olandes ay ito ay isang “big factor para masasabi [natin] na mag-push forward ang isang malaking competitor” at ang pagkakaroon daw nito ay maaaring makatulong sa pagbababa ng mga singil sa mga Internet plans sa bansa.

Government support. May malaking papel

KORINA AZUTILLO Dahil sa PANDEMYA na nararanasan natin ngayon, marami ang nagbago at maraming apektado. Isa na dito ang edukasyon. Mula sa pag-aaral sa silid-aralan, ngayon ay nakikipagsapalaran tayo sa online world.

Isa sa mga pagsubok na hinaharap ng mga studyante sa online class ay ang araw-araw na pag tutok sa monitor at headset na tumatagal ng lima hanggang pitong oras bawat araw na maaaring ikasira ng ating mga mata at pandinig. Paano ba natin mapapangalagaan ang ating mga mata sa maghapong nakatutok sa screen at mag hapon naka headset ang ating mga tainga? Ito ang kaalaman upang makatulong kung papano natin mapapangalagaan ang ating mga mata at tenga sa pag aaral online.

Lumayo sa Computer Screen

Ang pamantayang layo ay 18-24 pulgada. Mas malaki ang posibilidad na magkakaroon tayo ng sintomas ng eye strain kung mas malapit ang ating mga mata sa screen.

Pagpahingahin ang mga Mata

Ito ay para mapahinga ang ating mga mata, na kapag nasobrahan sa paggamit ay nagdudulot ng pagkapagod.

Sundin ang 20-20-20 rule sa paggamit ng computer. Sa 2020-20 rule, dapat tumingin sa isang lugar na 20 talampakan mula sa kaniyang kinaroroonan nang 20 segundo, kada 20 minuto. sa pamamagitan nito, makapagpapahinga ang ating mga mata

Kumurap

M AL AYA • HULYO 2020 - PEBRERO 2021 DIBISYON NG N AGA, REHIYONG BICOL

Kumurap nang madalas upang makaiwas sa pagkairita ng ating mata. Yung normal na pagkurap ng ating mata ay 15 beses

Ang Dependensiya Ng Mga Pilipino Sa Internet

Sa isang banda, kahit mabagal ang bilis ng Internet sa Pilipinas ay nangungunahan pa rin ang ating bansa sa paggamit ng social media alinsunod sa artikulong ‘Digital 2020: April Global Statshot’ ng Data Reportal. Kaya naman hindi maipagkakaila na tawagin tayong ‘Social Media Capital of The World’.

Ani rin ng artikulo ay 15% ang ibinaba ng ating Internet speed ng magsimula ang pandemya at malayo sa 11% na itinaas ng bansang HongKong.

Napatunayan din nating mga Pilipino ang pagdedepende natin sa Internet ayon sa surbey ng ‘Digital 2020: July Global Statshot’, kung saan inilarawan nito na karamihan sa atin ay may plano pa ring gumamit ng Internet sa trabaho at sa pag-aaral kahit matapos man ang pandemya.

Sa kabuuan, malaki ang pagdedependensya at pangangailangan nating koneksyon ngunit nakaupo pa rin tayo sa ikatlong posisyon sa ilalim ng may pinakamabagal na Internet sa buong mundo.

Mga Reklamo at Tugon

Ang kahinaan nito ay labis na nararamdaman ng karamihan sa pagtungo ng Internet bilang isa sa mga pangunahing pangangailangan sa trabaho at sa pag-aaral

ngayong nagbabagong ‘digital’ na mundo.

Ayon kay Zoe, mag-aaral ng University of Nueva Caceres, may mga pagkakataon daw na mabagal at mayroon namang oras kung kailan mabilis ang internet.

“Depende na lang talaga sa weather conditions at sa internet provider [ang bilis ng Internet],” dagdag niya.

Ganoon din ang sabi ni Romar, isang senior high school student din sa natukoy na paaralan.

“There are times na biglang nawawala na lang yung connection lalo na kapag Tuesday at Thursday, [kase] nagkakaroon ng fiber break ang Converge,” aniya.

Ayon naman sa nakapanayam ni Ted Failon na si Annabelle Arzadon, nagtatrabaho at nakikipag-transaction online, madalas daw humihina ang kanilang Internet. “Sobrang choppy may oras na talagang nawawala siya, [kaya] nagalit yung client,” aniya.

Palagi na ngayong nakasalalay sa Internet ang trabaho at ang pag-aaral ng ating mga empleyado at mga mag-aaral dahil isa ito sa mga pinakamahalagang kasangkapan sa kasalukuyang panahon upang makakonekta sa mga virtual platforms at applications na karaniwan nilang ginagamit, gaya ng Messenger, Google Search, Google Meet, Zoom at Skype, at kakailanganin nila sa gawaing trabaho at asignatura.

Sa banda naman ng gobyerno, sa kanyang SONA 2020 noong Hulyo, binalaan ni Presidente Rodrigo Duterte ang mga telecom companies lalong-lalo na ang mga kompanyang Smart at Globe. “If you are not ready to improve, I might just as well close all of you as we revert back to telephone,” babala niya sa mga nasabing kompanya. Sinabihan din niya sila na ayusin ang kanilang serbisyo bago dumating ang Disyembre.

Sa kanyang Cabinet meeting din noong Hulyo 30, kinausap niya ang mga telcos at iniutos na paiikliin ang proseso ng mga permit sa 16-20 na araw na lamang kaysa sa 200 na araw noon para makapagpatayo ng mga cell tower.

Sa kabilang dako, sambit ng GMA News ay isinusulong at sinusubukan din ng mga telecom companies ang 5G o fifth generation connection na mas mabilis sa kasalukusyang 4G subalit mararamdaman ito sa mga piling lugar lamang.

Para mas malinaw, ikinumpara naman ni Olandes ang 5G at 4G sa mga kalsada ng EDSA. “Kung ang 4G, dalawang linya [ng daan] lang sa EDSA. Ang 5G, maihahalintulad mo ito sa mga sampung linya ng daan sa EDSA,” paglilinaw niya, “Mas maraming kotse ang makakadaan, mas malaki yung volume ng sabay-sabay na kotse na makakadaan.”

Ngunit, maitatalaga lang daw ito kung magkakaisa ang mga private sectors at kung magtulong ang gobyerno.

Sa ngayon, nahuhuli man tayo sa mga kapitbahay nating bansa para mapabilang sa may pinakamabilis na Internet, unti-unti namang namumulat ang mga mamamayan at ang gobyerno na ang noo’y hindi gaano pinahahalagahan na Internet ay mas kinakailangan na pala ngayon at mas lalong kakailanganin pa ito sa hinaharap. Kung gayon ay dumating sana ang araw kung saan hindi natin maihahambing ang bilis ng ating internet sa pagong.

Kumukurap sa Pandinig sa isang minuto. Pero ‘pag nasa harap tayo ng screen, nagiging 5 beses lang tayo kumukurap sa isang minuto. Kaya, kapag hindi tayo nag kurap, nag-e-evaporate ang luha natin. Pwede tayo magkaroon ng sintomas ng panunuyot ng mata. Sumasakit, humahapdi, kumakati at nagluluha pagkatapos. Kasi, yun ang response ng katawan natin. Kaya importante ang madalas na pagkurap habang tayo ay naka harap sa screen.

Tamang Lakas ng Volume

Para sa atin, ang mas malakas na volume ay mas maganda upang marinig natin nang maayos, ngunit maari ito magkaroon ng kumplikasyon sa ating pandinig. Panatilihin ang volume ng earphones o headphones sa 60% lamang. Mas nirerekumenda na gumamit nalang ng speaker sa halip na gumamit ng headset o earphones. Upang mas lalong ma proteksyonan ang ating pandinig

Linisin ang Earphones

Kung madalas ginagamit ito, ugaliing linisin ang earphones o headphones dahil ang maruming gamit ay maaaring magdulot ng impeksiyon tulad ng fungal infection sa ear canal.

/uncpantograph

A G H A M & K A PA L I G I R A N 25 Dahilan ng Sunod-Sunod na Sama ng Panahon sa Pilipinas

SHIARA MAE HOSMILLO Pamilyar ba ang pangangaliwa nina Quinta at Rolly na naging sanhi ng pagkagalit ng kanilang mga asawang sina Pepito at Siony?

Di maipagkakaila na matandaan ang nag-viral na love story ng mga bagyo sa Facebook na nagsilbing dahilan kung bakit sunod-sunod ang pagdaan ng mga bagyo sa Pilipinas. Subalit, ang pagtama ng mga bagyo ay may siyentipikong interpretasyon at ito’y iisa-isahin natin sa mga sumusunod na rason: Ayon sa artikulong ‘Climate Change and The Vulnerability of The Philippines’ (2019) ng Climate Adaptation Platform, ang lokasyon ng ating bansa ay isa raw sa mga dahilan.

Hindi natin maipagkakaila na ang Pilipinas ay isang kapuluan, ibig sabihin ay napapalibutan ang ating bansa ng mga katubigan at isa na rito ang malawak na karagatang Pasipiko na nasa silangan ng bansa. Ang Pilipinas din ay nasa itaas ng ekwador kung kaya’y palagi nating nararanasan ang mainit na panahon tuwing Marso hanggang Mayo o ‘tag-init’, malamig na panahon tuwing Disyembre hanggang Pebrero o ‘tag-lamig’ at maulan na panahon tuwing Hunyo hanggang Nobyembre o ‘tag-ulan’.

Pagsasapit ang mga panahon ng tag-ulan, dito mas aktibong bumuo ang ating atmospera ng mga bagyo.

Sa ulat ng Philippine Atmospheric, Geophysical and Astronomical Services Administration (PAGASA) ukol sa pagbuo ng mga bagyo o sa Ingles ay ‘Tropical Cyclones’, nagsisimula raw ang pagbuo nito sa mga katubigan. Kapag may natanggap itong mainit na enerhiya na nanggagaling sa sikat ng araw ay magdudulot ito ng singaw o evaporation at pupunta paitaas sa atmospera na dadaan sa prosesong kondensasyon o condensation, kung saan ang mga water vapor na anyong gas o hangin ay magbabago patungong anyong tubig saka’y lilikha ito ng mga ulap. Samantala, ang mga ulap na ito’y maglalabas ng pag-ulan o precipitation.

Ang buong prosesong ito ay tinatawag din nating siklo ng tubig o water cycle. Ngunit, ang sirkulasyong ito ay mas lalong napapabilis tuwing nakakatanggap ng mas malakas na enerhiya ang mga katubigan galing sa matinding sikat ng araw kaya’y nakagagawa ito ng mga bagyo.

Kung tatanungin kung paano napapapunta sa ating bansa ang mga bagyo ay dahil sa Coriolis Effect, sinasabi rito na ang pagikot ng mundo ay nakakaapekto sa direksyon ng mga bagyo na pakaliwa o counterclockwise.

Idagdag din natin sa mga dahilan kung bakit palagi sa ating bansa dumadaan ang mga bagyo ay dahil sa pagkakaroon natin ng penomenang ‘La Niña’ sa may karagatang Pasipiko ngayong taong 2020. Sabi sa ENSO (El Nino/La Nina Southern Oscillation) and Global Seasonal Climate Updates ay masasabing mayroon tayong La Niña sa mga buwan ng Agosto hanggang Setyembre 2020 at mababawasan ito hanggang 90% pagdating ng Nobyembre 2020 hanggang Enero 2021.

Panghuling rason rin ay ang pagkakaroon natin ng climate change sa kasalukuyang siglo, inilalarawan nito ang pagbabago

ng klima ng ating mundo kung saan ang mainit at malamig na panahon ay mas lalong lalala.

Ang pagkakaroon ng penomenang ito na climate change at La Niña ay ang pagkakaroon din ng mainit na katubigan na mas lalong nagpapalakas sa mga bagyo.

Kaya’y hindi natin maitatanggi kung parati nalang sa ating bansa dumadaan ang mga bagyo at kung bakit ang lalakas nila kung tumama. Hindi naman natin ito mauutusang umalis o lumiko palayo sa ating bansa, o isaayos lamang ang ating kinalalagyan sa mundo. Ang mas mainam na solusyon ay ang pagkakaroon ng proteksyon laban sa mga bagyo o natural barriers. Pero, sa mga trahedyang naidulot ng mga bagyo, nasaan ang mga proteksyong iyon?

Mayroon tayong mga puno at mga kagubatan kagaya ng bulubunduking Sierra Madre na matatagpuan sa Luzon, mga punong Mangroves sa may tabing dagat ng Samar at iba pa. Batay sa artikulong ‘Sierra Madre stifles world’s fiercest typhoon this year’ (2018) ng BusinessMirror, pinahina raw ng Sierra Madre ang bagyong Ompong noong 2018 bagaman kung hindi ay mas malala pa ang mga epekto nito. Gayundin ang mga punong Mangroves na pinahahalagahan ng mga residente ng nayong General MacArthur ng Samar. Nabanggit sa artikulong ‘Saved by the Mangroves? A Philippine town dodges Haiyan’s storm surge’ (2013) ni Michael Holtz ng The World na pinasasalamatan ng mga residente ang mga puno sa pagprotekta sa kanila laban sa bagyong Yolanda (may internasyonal na pangalang ‘Haiyan’) noong 2013

KORINA AZUTILLO Ang patuloy na pagtaas ng temperatura ay sanhi ng hindi pangkaraniwang pag-init ng mundo.

Kaya halos 200 na bansa ang sumuporta sa isang kasunduan sa pagbabago ng klima sa pag-uusap ng United Nations sa Paris noong 2015.

Nakababahala ang pagtaas ng lebel ng dagat at ang tuluyang pagkawala ng biodiversity kapag umabot sa 1.5°C ang pag-init ng mundo ayon sa report ng Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). At ang pagkawala ng biodiversity naman ay ganap nang hindi maibabalik kapag umabot sa 2°C o 3°C, dahil sa pagkawala ng mga species ng halaman, hayop at insekto. Gayundin, mas mataas ang temperatura, mas malaki ang epekto sa Arctic permafrost, maraming glacier at yelo ang matutunaw, na nagpapataas ng lebel ng dagat.

Maiiwan ang maraming lugar na hindi matitirhan dahil sa pagiging mas marahas ng mga bagyo na tatama sa bansa.

Maaaring isipin ng mga tao na ang pagtaas ng temperatura ay pangkaraniwan lamang, ngunit dahil dito ay posibleng sa loob ng tatlong dekada ay matatagpuan na natin ang mga baybayin sa Pilipinas, kabilang

pero patuloy pa rin itong nanganganib dahil sa mga banta ng pagpuputol at pagkakalbo ng kagubatan dahil na rin sa pangekonomiyang kahalagahan.

Kung sa gayon, magreklamo man tayo o sa hindi, umasa man tayong liliko ang bagyo o hindi, maraming paraan ang magagawa natin upang manatiling maging ligtas laban sa hagupit ng mga bagyo, kagaya ng pangangalaga sa ating kapaligiran dahil isa ito sa mga pinakamainam na solusyon at armas laban sa mga bagyo. Isali rin natin ang pagkakaroon ng ugaling maging handa at maging maalam sa mga paparating na sakuna dahil isa ito sa mga bagay na maaaring magliligtas sa ating buhay at sa buhay ng iba.

ang Manila Bay, sa ilalim ng tubig.

Ayon sa isang simulation ng Climate Central Website, ang mga bahagi ng Manila, Malabon, Bulacan, Valenzuela at Pasay City ay mas mababa sa antas ng dagat sa pagdating ng panahon na ito. Kasama ring maaapektuhan ang mga bahagi ng lungsod ng Roxas at Iloilo sa Visayas, at Cotabato, Surigao at Butuan sa Mindanao.

Isang masamang balita ang bumungad sa Pilipinas sa pinakabagong ulat mula sa IPCC. Sinasabi dito na nakatakdang tumaas an pagdalas ng El Nino at La Nina sa bansa dahil sa pagtaas ng temperatura. Magiging isang malaking suliranin ito sa Pilipinas na isa na sa mga pinakamahinang bansa pagdating sa mga matinding kaganapan sa panahon.

Ayon naman sa report na “The Ocean and Cryosphere in a Changing Climate” dahil sa pag-init ng mundo o global warming ay inaasahan din na mas tataas ang posibilidad na tumindi rin ang mga umiiral na epekto nito kahit sa mga may mabababang antas ng global warming sa hinaharap.

Napakaraming rehiyon sa mundo ang naaapektuhan dahil sa El Nino at La Nina. Sa ating bansang Pilipinas, nasasabing tanda ng pagsisimula ng El Nino ang pagkaunti ng buhos ng ulan tagtuyot at mas malakas na mga bagyo. Ang La Nina naman ay kadalasang inuugnay sa matitinding

buhos ng ulan.

Sa pagdating ng 2020, isang hindi inaasahang virus ang kumalat sa iba’t-ibang bahagi ng mundo at naging dahilan kung bakit isang-katlo ng populasyon ay nasa lockdown. Isang linggo matapos ideklara ang lockdown sa Pilipinas upang kontrolin ang pagkalat ng COVID-19, ang mga larawan ng “smog-free skyline” ng Manila ay nagsimulang kumalat sa social media.

Sa kabila nito, ang kakulangan ng haze galing sa mga sasakyan at mga pabrika ay nangangahulugan na sa mas kaunting particle at gas, mas makakaabot sa ibabaw ng mundo ang sikat ng araw dahil ang mas payat na layer ng haze ay sumasalamin ng mas kaunting init pabalik sa kalawakan. Ang mga ito ay maaaring maging sanhi ng mas matinding pag-ulan at pagkakaiba sa temperatura sa pagitan ng karagatan at lupa ayon sa pagsisiyasat ni Laura Wilcox sa University of Reading sa England.

Makakatulong kung ang mga karaniwan nating ginagawa ay gagawin sa limitadong paraan upang maiwasan ang maaaring maging sanhi ng paginit ng mundo. Hindi man huminto ang mga pagbabago sa klima dahil sa pagsasailalim sa lockdown ng bansa, malinaw pa rin nating makikita sa ating kapaligiran na ang mga bagay na ginagawa natin ay maaaring makatulong sa pagtukoy ng magiging kalagayan ng ating klima.

26 A G H A M & K A L U S U G A N

M AL AYA • HULYO 2020 - PEBRERO 2021 DIBISYON NG N AGA, REHIYONG BICOL

KORINA AZUTILLO Ang Manila Bay ay kilala bilang isang napakaruming lugar dahil sa mga basurang nagkalat dito mula sa mga dumi na galing sa mga kabahayan na nakapalibot dito. Noong mga nakaraang buwan ay samu’t saring pambabatikos ang natanggap mula sa mga environmentalist nang ang 500 metro na kahabaan ng baybayin nito ay tinambakan ng artipisyal na puting buhangin.

karimlan k n KYLE SAMUEL BAUTISTA

“Ako, pagdating ng bakuna in public, para walang satsat diyan, in public magpa-injection ako.

Ako ‘yong maunang ma-eksperimentuhan,” ani Pangulong Rodrigo Duterte sa isang pampublikong pahayag noong Agosto 10 tungkol sa libreng bakuna galing Russia. Sa mga nakaraang linggo, mahahalata na nagbago ang desisyon ng presidente at planong gawing pribado ang pagbakuna sa kanya gamit ang CoronaVac, tawag sa bakuna ng Sinovac Biotech ng Tsina. (Rappler, Enero 19) “Opo. And his answer was, ‘no problem, I will take the vaccine as soon as it is available’,” ang sabi ng spokesperson ng pangulo na si Harry Roque matapos tanungin kung handa ang pangulo magpabakuna gamit ang vaccine galing Tsina. “Pero ang sabi niya, hindi na kinakailangang ipakita ito sa publiko,” Dagdag pa ni Roque sa kanyang naunang pahayag. Noong Pebrero, wala pang balita na nakukumpirma kung ang pangulo ay nabakunahan na o hindi pa.

Sa kasalukuyan ay mayroon nang dalawampung bakuna na dumadaan sa Phase 3 Clinical Trials, ibig sabihin ang mga ito ay ginagamit na para sa pangmalawakang pagsusuri, at nangunguna dito ang Pfizer-BioNTech na galling sa US at Germany. Ang bakunang ito ay naaprubahan nang gamitin sa US at iba pang bansa, ito rin ang may pinaka mataas na porsyento na itinatalang mayroong 95% efficacy, kumpara sa ibang mga bakuna na nasa 50% - 90% lamang. Samantalang ang iba ngang bakuna ay hindi pa naisusuri kung gaano ba talaga sila kabisa.

(The New York Times. Pebrero 3) Ayon sa Rappler (Pebrero 4), ang gobyerno ay nagpaplano na kukuha ang Pilipinas ng mga bakuna sa pitong kompanya, ito ay sa Pfizer, AstraZeneca, Moderna, Novavax, Sinovac, Gamaleya at Johnson & Johnson. Sa 1st quarter ng taong 2021, inaasahan na darating ang unang 117,000 dosage ng Pfizer sa Pilipinas sa kalagitnaan ng Pebrero. Ang ibang bakuna naman tulad ng AstraZeneca ay inaasahang mahigit kumulang na limang milyon dosage ng bakuna ang matatanggap galing COVAX. Uunahin bakunahan ang mga frontliners at health care workers dahil sila ang pinaka delikado matamaan ng virus, kung kaya naman tinawag itong “mini rollout”.

Sinisiguro din ni president Rodrigo Duterte noong January 22, sa isang military cam sa Jolo, Sulu na ang pamilya ng mga sundalo ay isa sa unang mga mababakunahan at ito ay libre. (Rappler. Enero 25) Sa kabila ng mga pagbabakuna, mayroong patuloy na kumakalap na balita tungkol sa Pfizer. Ani Pangulong Rodrigo Duterte, “Almost everybody that I know (is) scrambling to buy this Pfizer (vaccine). To me I think it’s a good one. If you want to follow the experience of Norway, go ahead. Nobody would stop you.” (Reuters. Enero 19) Tinutukoy ng pangulo ang nangyare sa Norway

na 29 katao ang namatay matapos mabakunahan ng Pfizer. Marami na ang kumalap na iba’t ibang balita tungkol dito na nagsasabi na ito ‘raw’ ay nakakamatay, pero inaangkin ng federal institute ng Germany na ang mga namatay ay yung mga matatanda at may mga malubhang karamdaman lamang. Sinasabi rin na ang mga may taong gulang na 75 pataas ang naapektuhan nito (Business Standard. Enero 17). Patuloy naman na pinanindigan ng presidente ang kanyang sinabi noong January 14 sa isang gabi na pampublikong pahayag na “The Chinese are not lacking in brains, The Chinese are bright. They would not venture (into producing vaccines) if it is not safe, sure and secure.”

Sa ngayon, mayroon nang naitalang P73.2 bilyon ang Pilipinas para sa taong 2021 pang bili ng bakuna laban sa SARS-CoV-2. Inaasahan ng gobyerno na mabakunahan ang 60 to 70 milyong Pilipino sa loob ng 2021 (Rappler. n/d). Ayon kay Roque, ang bilang na ito ay sapat na para maabot ang tunguhin na herd immunity para Pilipinas.

Ang herd immunity o population immunity ay nangyayare kapag ang tiyak na populasyon ng isang bansa ay nabakunahan na at protektado na sa nagkakalat na virus (World Health Organization.

Disyembre 2020). Pag naabot ang kailangang bilang ng isang bansa para sa herd immunity, maituturing nang tagumpay ang laban sa isang nakakhawang sakit o virus.

Kasabay ng pagdami ng produksyon ng mga bakuna, marami rin ang nagangamba dahil sa mga balita tungkol sa panibagong strain ng virus na natagpuan sa UK at South Africa. Maraming eksperto ang nababahala dito dahil baka hindi epektibo ang bakuna laban sa bagong variant na ito. Pero ayon sa CEO ng BioNTech, naniniwala daw sya na ang kanilang bakuna ay mananatiling epektibo laban sa bagong strain na ito. Dagdag pa nya, dahil mRNA ang gamit sa bakuna ng Pfizer at moderna, ay sa loob lamang ng anim na linggo ay kaya nilang baguhin ng konti ang bakuna para magging epektibo ito pati sa UK at South African variant. (CNBC. Enero 11) Hindi dahil isa itong mutation, ay mas malala ang mga sintomas nito at mas nakakamatay, kundi ang variant na ito ay mas mabilis lamang kumalap kaysa sa dating variant ng virus. (Independent. Enero 28) Kaya, hindi dahil may bakuna na, tapos na ang ating mga responsibilidad bilang isang mamamayang Pilipino. Ulat nga ni Anthony Fauci, ang nangunguna sa National Institute of Allergy and Infectious Diseases, upang tuluyan nang matapos ang pandemyang ito, hindi lamang bakuna ang kailangan kundi pati pag iingat, kasama na dito ang pagsunod sa mga pampublikong health protocol tulad nang pagsusuot ng mask, social distancing at pag iiwas sa mga malalaking pagtitipon tipon.

P238 milyong piso ang ginastos ng pamahalaan upang maisagawa ang proyektong ito. Sinasabi na nagkakahalagang P28 milyon lamang umano ang ginastos nila para sa puting buhangin na gawa sa durog na Dolomite na nagmula sa isang minahan sa Cebu at ang natira naman mula sa budget ay ginamit sa pagpapagawa ng white sand beach. Setyembre 19 nang binuksan sa publiko ang Manila Bay White Sand Baywalk at maraming tao agad ang dumagsa.

Ipinagtanggol ni Presidential Spokesperson Harry Roque ang mga bumabatikos sa pagsagawa ng rehabilitasyon dahil di umano’y ito ay magbibigay ng malaking benepisyo sa kausugan ng kaisipan ng mga Pilipino.

Sa kabila nito, hindi maitatanggi na maraming mga kritiko ang bumatikos at nagsabi na ang pagpapaganda o paglalagay ng artipisyal na buhangin ay nakasasama sa mga residenteng nakatira malapit at sa kapaligiran mismo. Ayon kay Lia Mai Torres, executive director ng Center for Environmental Concerns Philippines, isa lamang itong ilusyon at hindi ibig sabihin na kapag puti ay malinis na ang lugar. Karamihan sa mga eksperto ang nagsasabi na ang paggamit ng Dolomite rock sa isang proyekto ay hindi pangkaraniwan dahil ang karamihan sa mga buhangin ng mga dalampasigan sa buong mundo ay binubuo ng quarts at feldspar, habang ang dolomite sand ay karaniwang ginagamit sa paggawa ng kalsada.

Iginiit man ng Department of Environment and Natural Resources (DENR) na may dulot umanong panganib ang Dolomite na buhangin sa kalusugan ng tao at sa kapaligiran nito, patuloy pa rin ang pagtaliwas ng ilang mga institusyon at pambabatikos dito ng ilang mga Pilipino. Sa isang pahayag ng Institute of Biology, sinasabi na ang paggamit ng durog na dolomite ay hindi makakatulong sa pagtugon sa mga yugto ng rehabilitasyon at sa halip ay nakasasama lamang ito sa biodiversity at mga pamayanan sa lugar. Ang Manila bay ay tahanan ng 90 mga species na mga hayop na nabubuhay sa tubig na maaaring maapektuhan sa oras na maging polluted ang tubig na kanilang tinitirahan.

Bukod pa dito, binalaan ng Marine Science Institute na ang matagal na paglanghap ng mga pinong buhangin ng dolomite ay maaaring “maging sanhi ng malalang epekto sa kalusugan,” na humahantong sa kakulangan sa ginhawa sa dibdib, igsi ng paghinga at pag-ubo. Binalaan din nila na mabilis itong mawawasak sa panahon ng bagyo at maaaring matangay sa dagat.

Sa pagbisita ng media sa Manila Bay, mapapansin na halos dalawa hanggang tatlong pulgada ng itim na buhangin ang makikita kasama ng artipisyal na buhangin na sinasabing na-wash out dahli sa kamakailang pag-ulan. Itinanggi naman ito ni DENR Undersecretary Benny Antiporda sa isang pahayag sa publiko sa Laging Handa na ipinalabas sa PTV 4 na pinatatakbo ng estado at sinabi na wala umanong na wash out o nabawasan sa puting dolomite. Ang nangyari daw ay wash in kung saan nadagdagan ang itim na buhangin galing sa ilalim ng dagat at pumaibabaw sa puting buhangin.

Ang sandamakmak na basura na makikita noon sa Manila Bay ay matagal nang pinoproblema ng bansa, lalo na ng mga mamamayan na naaapektuhan dahil dito. Nang magsimula ang rehabilitasyon ng nasabing lugar at unti-unting nawala ang dumi dito ay nagkapag-asa rin ang mga tao na tuluyan na itong malilinis ngunit dahil sa mga naging kaganapang noong nakaraang taon ay tila ba nabura ang lahat ng hakbang na isinagawa upang maisaayos ito.

Ang dapat sanang pagpapaganda sa Manila Bay ay naging sentro ng pambabatikos ng mga mamamayang Pilipino dahil sa mga nakitang masasamang epekto nito sa kalusugan ng mga tao at sa ating kapaligiran, isang bagay na kahit kailan ay hindi natin dapat isaalangalang lalo na sa panahon ng pandemya.

ilusyon Huwad na Puting Buhangin, Tayo’y Pahihinain

I S P O R T S 27

/uncpantograph

Pinay Tennis rising star Alex Eala, patuloy na umaariba sa world rankings CURT JAIRUS PEREZ Ika-763 na ang Pinay tennis rising star na si Alex Eala sa world rankings ng Women’s Tennis Association (WTA) matapos ang kanyang pagkapanalo sa International Tennis Federation (ITF) Women’s 15 na ginanap sa Spain.

Idineklara ito ng WTA noong Pebrero 22.

Tumaas si Eala mula sa dati niyang pwesto na ika-942.

Ito ay matapos talunin ni Eala si Yvonne Cavalle-Reimers sa ITF Women’s 15 Finals sa iskor na 5-7, 6-1, at 6-2. Si Cavalle-Reimers ay ang ika459 sa rankings ng WTA at ika-132 naman sa ITF. Sa kabila ng tagumpay ni Eala, bumaba ang kanyang pwesto sa rankings ng ITF, kung saan nasa sa ika-1702 na siya, kumpara sa ika-1592 noong Setyembre 2020.

Ang kanyang tagumpay sa WTA ay ang unang pagkapanalo ni Eala sa pro-stage, kaya ang ‘King of The Clay’ na si Rafael Nadal ay nagpahayag ng kanyang pagbati. “@alex.eala for this important moment in your career.We are all very happy for you! Keep up the good work and attitude. #vamos”, caption ni Nadal sa litrato ni Eala,” ani Nadal sa kanyang Instagram post.

Naging maganda rin ang laro ni Eala sa ITF

Spain 02A, 03A at ITF France 02A, kung saan nakapasok ito sa quarterfinals.

Ayon kay Eala, balak pa niyang sumali sa mga susunod women’s circuit tournaments “For the next year, I really hope to focus more on my professional career, on women’s [circuit] tournaments, and just get as far as I can,” sabi niya.

Ipinihayag din niya dahil siya ay baguhan ay baguhan sa women’s tour ay palagi siyang nasosorpresa ng mga ito.

“I take it step-bystep, I’m still very new to the women’s tour and don’t really know what to expect from there, but I think that’s part of the journey – that it never stops surprising you,” paniniwala nito.

LARAWAN NI ALEXA EALA

LARAWAN MULA IG.COM/ rafanadalacademy

LARAWAN NI ROLAND GARROS

UNC, sasabak sa virtual PRISAA; training ng varsity sinimulan na CURT JAIRUS PEREZ Sa GITNA ng COVID-19 pandemic, ang pag-asam na makakuha ng mga medalya ng University of Nueva Caceres (UNC) Sports Development Office ay nananatiling buhay.

MAGKALAKIP. Matapos ang matinding laban sa Burmese Ghouls ng Myanmar sa Grand Finals, gumuhit ng kasaysayan ang kuponan ng Pilipinas na BREN Esports bilang World Champions sa Mobile Legends: Bang Bang M2 World Championship kung saan mahigit 3 milyong katao ang nanood.

LARAWAN MULA SA RAPPLER AT MGA SALITA NI CHLOE CARTUJANO

BREN Esports ng Pinas wagi sa M2 World Championship vs Myanmar CURT JAIRUS PEREZ Noon, mga ordinaryong manlalaro lamang na sumasali sa mga tournament, ngayon ay itinanghal nang world champion. Winasak ng all-Filipino esports team na BREN Esports ang Burmese Ghouls sa 7 round games sa M2 World Championship at itinanghal bilang kaunaunahang Filipino Esports team na naging world champion sa laro na Mobile Legends.

Ang BREN ay nagsimula bilang maliit na Esports team sa Pilipinas na itinatag noong 2017 ni Bernard “Bren” Chong, may-ari rin ng mobile application na Lyka.

Sa pagsisimula at pagbuo ng kuponan

ay dala-dala ni Chong ang kanyang hilig sa paglalaro ng video games at ang kanyang natutunan sa business sa kanyang pamilya na may ari ng Filipino shoe company na World Balance.

Ngayon, ang BREN ay mayroong 7 na laro na sinasabakan sa Pilipinas at South East Asia.

Ang 7 na laro ay ang mga ito: Hearthstone, Clash Royale, Overwatch, Arena of Valor, League of Legends, Counter Strike: Global Offensive, PUBG, Tekken 7, Rules of Survival, Valorant at ang hindi mawawala na Mobile Legends: Bang Bang. Bukod dito, ang BREN ay mayroon din 7 na koponan, kung saan ang isang team ay para sa isang laro.

Ang roster na nagpanalo sa BREN sa M2 World Championship ay binuo nila CJ Ribo (Ribo), Karl Gabriel Nepomuceno (Karltzy), Allan Castamayor (Lusty), David Charles Canon (Flaptzy), Mico Sampang (Coco), Efphrahim Sambrano (Ejhay) at ipinakita ng Team Captain Angelo Kyle Arcangel (Pheww).

Sa kasalukuyan, masusubaybayan ang Mobile Legends team ng BREN Esports ay sumasabak sa MPL (Mobile Legends: Bang Bang Professional League), kung saan sila ay dalawa ng pagkatalo laban sa ONIC PH at NXPLAY sa pagbubukas pa lamang ng liga noong Marso 19.

Habang ang mga indibidwal na miyembro ng grupo ay pwede ring subaybayan sa kanilang mga stream minsan Facebook, Twitch at Youtube.

Ayon sa Director ng Sports Development na si Roel “Bing” Rosales, ang UNC ay sasabak sa mga online tournament na inoorganisa ng Private Schools Athletic Association (PRISAA).

“UNC will participate in invitational online competitions, such as chess and taekwondo, PRISAA virtual competitions in Basketball (free throw, ball control, slam dunk, bente uno), Taekwondo (Poomsae), [and] Cultural (vocal solo, duet, Oratorical, PRISAYAWAN),” ayon kay Rosales.

Dagdag pa ni Rosales, maaaring lumahok ang UNC sa iba pang mga laro kung sakaling magbukas pa ng mga bagong kompetisyon ang PRISAA. Ibinahagi rin ni Junior Varsity Table Tennis Team Member Stephanie Abines na kahit maraming kanseladong patimpalak ang sasalihan sana ng mga atleta ng UNC, hindi natigil ang puspusang pageensayo ng mga varsity.

“Ang senior team nagte-training every Monday, Wednesday, Friday. ‘Yong pagkakaalam ko and they are doing the same training despite having this pandemic. The senior team still manages to train well and prepare for the competition,” ayon kay Abines.

Hindi rin pinalampas ni Abines ipahayag ang mga ginagawa ng kanyang mga seniors sa training.

“We have different exercises, may footwork, jogging and shadowing.

Ang coach namin is strict inside the training because she makes sure that mananalo kami sa competition,” ani niya.

Ngunit, kahit tuloy pa rin ang pag-eensayo, patuloy rin ang pagsunod nila sa mga health and safety protocol katulad ng paglilinis ng mga equipment bago at pagkatapos ng training.

“May limit lang sa members to follow the safety protocol. We always have alcohol and we disinfect the equipment before and after the training,” paniniguro ni UNC Table Tennis Coach Jam Bico Cambosa.

Para naman sa mga mag-aaral na hindi bahagi ng varsity, pinag-uusapan pa rin ang posibilidad ng pagkakaroon ng virtual intramurals.

“If allowed, we are recommending virtual intramurals similar to PRISAA events,” sabi ni Rosales.

M U L A PA H I N A 2 5

Pasko sa Gitna...

I’m here to buy additional decorations.”

Si Michelle Rubio na natukoy sa nasabing artikulo ng The Star ay sasalubungin ang pasko sa pamimigay ng mga regalo, pagkain at saya sa kanyang mga estudyante sa Sorsogon habang suot ang pulang bestida at ang ala-Santa niyang sumbrero.

“I am doing this so the children will feel the spirit of Christmas and [recognise that] life goes on despite the pandemic,” paliwanag ni Rubio.

Kahit nasa kalagitnaan tayo ng pandemya, makikita natin na nagawa pa rin nating ituloy at ipagbunyi ang kapanganakan ni Hesukristo. Isa na rito ay ang pagsasabit ng mga parol at mga makikintab na mga palamuti, pagpatugtog ng mga pampaskong mga kanta, pagbibigayan ng mga regalo, pagdadalo sa simbang gabi, pagdiriwang kasama ang pamilya, at ang paghahanda ng Nochebuena. Sa tradisyong ito, kahit hindi man nagawa ang ibang nakagawian gaya ng caroling ay napatunayan pa rin ang pagmamahal natin sa ating mga pamilya, at ang pagkapit natin sa pag-asang mawawala ang mga pagsubok na kinahaharap natin sa tulong ng Diyos. Sa huli, bagaman marami mang nangyari sa taong 2020, may paraan pa rin para ipagdiwang ang pasko sa kalagitnaan ng kaguluhan.

Wala Mang Kasiguruhan MGA KWENTO NG MGA ‘BAGONG BAYANI’ SA PANAHONG MAPAGHAMON JAYVEE FORTUNO Noon pa man, sanay tayo makakita ng mga bayani sa mga libro, komiks, telebisyon at maging sa mga dramang panradyo. Tayo ay namamangha at naaaliw sa mga taglay nilang kapangyarihan, makukulay na kasuotan at mga paraan ng pakikipaglaban para sa tama. Subalit, sa panahon ngayon, hindi maikakaila na ang mga bayaning kailangan natin ay hindi naman kailangang magtaglay ng kapangyarihan, ng makukulay na kasuotan o naiibang mga alyas o pangalan para maituring na isang bayani.

Ngayong panahon na ang ating kalaban ay isang virus na hindi natin nakikita, isa ang mga bagong bayani sa mga makatutulong sa atin upang patuloy na maging ligtas at masugpo ang COVID-19. Totoong iba-iba ang ating paraan ng pakikipagsapalaran sa panahon ng krisis, ngunit hindi natin maitatanggi ang mga sakripisyong ibinibigay ng ating mga frontliner, sa desisyon nilang patuloy na maglingkod at gampanan ang kanilang mga tungkulin. Ilan nga rito ang dalawa sa maraming frontliners dito sa ating lungsod, na may naitatala pa ring mga bagong kaso kaugnay ng naturang virus.

Bagong Bayani: Si Victor

Para kay Victor Raja David Gumabon, 31, sa kanyang siyam na taong pagtatrabaho sa Bicol Medical Center (BMC) at mahigit anim na taong paglilingkod sa Hemodialysis Unit bilang isang nars, ngayong panahon ng pandemya, kapansinpansin ang mga pagbabago at paghihigpit na ipinapatupad para sa kaligtasan ng lahat.

Ayon sa kanya, noon pa man ay mga mga sinusunod na silang safety protocols kaugnay sa imprastraktura, pag-iwas sa mga bagay na maaring pagmulan ng sunog, lindol at iba pa.

Ngunit, sa kasalukuyan, ang pinaka-pinagtutuonan nila ay ang infection control, kung saan sinisigurong sila ay walang taglay na ano mang sintomas ng virus, at ang palagiang pagsusuot ng mga personal protective equipment o PPE, hindi lamang nilang mga nasa medical team, kundi pati na rin ang mga pasyente at kanilang mga kaanak.

Kapansin-pansin din ang malalaking pagbabago sa kanyang trabaho ngayon kumpara sa panahon bago pa magsimula ang pandemya. Kung noon ay regular na mask lamang ang kanilang isinusuot, ngayon ay N95 mask na at dagdag pa rito ang extra PPE, tulad ng bouffant cap, face shield at medical gown. Upang mas mababa ang tyansa na sila ay mahawaan ng virus, sila ay hinati sa dalawang pangkat at naging mas mahaba ang kanilang duty hours na ngayon ay tinatayang 12 na oras na kumpare sa dating walong oras lamang.

Nagkaroon din ng pagkakataon kung saan si Victor, maging ang kanyang mga katrabaho, ay na-expose sa mga taong nagpositibo sa naturang virus. Sa katunayan, nagkaroon ng pagkakataon kung saan siya ay namalagi sa isang isolation room kung saan siya ang nangalaga sa mga pasyenteng may End Stage Renal Disease (ESRD) na nagpostibo sa COVID-19.

Ngunit, ayon sa kanya, hindi naging mahirap ang sitwasyon dahil handa ang kanilang institusyon sa mga protocol at mga kagamitang kinakailangan para rito.

Hinarap man ang mga pagkakataong nakaranas sila ng diskriminasyon dahil sa kanilang propesyon, ayon kay Victor,

kanila itong nauunawaan dahil tulad nila, hangad lamang ng ibang tao ang maging ligtas mula sa naturang virus. Delikado man kung maituturing ang tinatahak niyang propesyon maging ng ibang medical frontliners, mensahe niya para sa mga ito ay ang laging tandaan na sila ay binibigyang-pugay sa kanilang mga sakripisyo upang malabanan at masigurong ligtas ang lahat mula sa COVID-19. Para naman sa mga kababayan nating patuloy pa ring ipinagsasawalang-bahala ang mga protocols para sa kanilang kaligtasan, isang sipi lamang ang kanyang winika, “It only takes only one match to burn a thousand trees.”

Bagong Bayani: Si Janet

Maliban sa ating mga medical frontliner, ilan din sa mga manggagawang patuloy na isinasakripisyo ang kanilang kaligtasan upang maglingkod ay ang mga kawani ng mga paaralan upang patuloy na tumakbo ang operasyon ng mga ito. Isa na rito si Janet Cantor, 42, central applications specialist sa University of Nueva Caceres. Isa siya sa mga emplayadong tumutungo pa rin sa paaralan upang gabayan ang mga mungkahi ng mga magulang at maging ng mga mag-aaral pagdating sa enrolment. Ngayong tayo ay nasa pandemya, importante ang ginagampanang tungkulin ng mga tulad ni Janet lalo pa at hindi lahat ng magulang at mag-aaral ay may kakayahang magsagawa ng mga enrolment processes sa pamamagitan ng online enrolment system.

Kung karagdagang PPE ang para sa mga medical frontline, sa kanilang propesiyon naman ay sinisigurong ang lahat ay nakaayon sa memorandum directive na ipinapatupad sa kanilang institusiyon at sinisigurong nasusunod ang mga safety protocol tulad ng pagsusuot ng face masks, face shields, social distancing at ang palagiang pag-inom ng bitamina upang mas maging malakas ang kanilang resistensya. Wala pa mang pagkakataong nakahalubilo niya ang isang positibo sa COVID-19, hindi pa rin sila nagpapakampante at patuloy na sinusunod ang mga protocol sa loob o labas man ng kanilang tanggapan. Sinisiguro rin ng Pamantasan na ang lahat ng papasok ay hindi makikitaan o nagdadala ng mga sintomas ng naturang virus at nagkakaroon din ng disinfection sa mga pasilidad.

Ayon sa kanya, nagkaroon din ng pagbabago sa kanilang trabaho kumpara sa nakasanayan nila bago pa magkaroon ng pandemya. Noon, madali para sa kanila ang makipag-usap sa mga kliyente, ngunit ngayon ay kinakailangan muna nilang dumaan sa masusing proseso tulad ng pagsiguro sa mga tamang impormasyong nakatala para sa contact tracing, bago sila magpatuloy sa proseso ng enrolment.

Isa mang sakripisyo para kay Janet ang patuloy na pagsuong sa panganib ng virus, dahil sa kanyang pagmamahal sa kanyang trabaho ay patuloy pa rin siyang dedikado upang maglingkod. Mensahe niya naman para sa mga patuloy na lumalabag sa safety protocols ay ang palaging pag-isip sa kaligtasan nila lalong-lalo na ng kanilang mga pamilya.

Bagong Bayani: Si Vanessa

Tulad ni Janet, sumusunod din sa parehong safety protocols tulad ng pagsusuot ng face mask, face shields, at social distancing si Vanessa Lyn Batac, 30, administrative assistant/revenue collection clerk designee sa bayan ng Pamplona, Camarines Sur. Ayon sa kanya, bilang isang finance frontliner, malaking

hamon ang mga naging pagbabago sa kanilang trabaho sapagkat ang naturang work-from-home scheme ay nagiging mitsa ng pagkakaroon ng antala sa mga transaksyon na kumpara noong bago magkaroon ng pandemya, ito ay agad na nabibigyan ng solusyon at naisasaayos sa mas madaling pamamaraan.

Bigay nga ng kanilang trabaho ang responsibilidad na patuloy na pumasok sa kanilang tanggapan kahit pa nasa panganib ng naturang virus, ayon sa kanya, sila rin ang nangunguna sa pamimigay ng Social Amelioration Program o SAP kung kaya’t kinakailangan nilang pumasok nang maaga sa opisina at madalas ay umuuwi na nang hatinggabi dahil sa pag-o-overtime upang maihanda ang mga ayudang ipamimigay sa mga mamamayang nasasakupan ng kanilang munisipalidad.

Tulad din ng ibang frontliners, nagkaroon na ng pagkakataong siya ay nagkaroon ng exposure sa isang positibo sa COVID-19. Sa katunayan, nito lamang Enero ay nagkaroon ng office lockdown sa kanilang tanggapan dahil isa sa kanyang mga katrabaho ang nagpositibo sa naturang virus kung kaya ay nagkaroon din ng swab testing sa kanila bilang mga close contact at sila rin ay sumailalim sa home quarantine. Matapos ang matagal na paghintay sa resulta, malugod niyang ipinagpapasalamat na siya at ang kanyang kapwa mga katrabaho ay nagnegatibo sa naturang virus.

Lubos niyang inaalala ang kanyang kalusugan, lalo na ng kanyang pamilyang inuuwian dahil tulad ng ibang frontliners, isa sa kinakatakot niya ay ang umuwi, dala ang naturang sakit. Kaya naman pagdating mula sa trabaho ay agad siyang nagdi-disinfect ng kanyang kagamitan at sarili upang mas makasiguro sa kaligtasan niya at ng kanyang pamilya.

Isa mang frontliner, ayon sa kanya ay hindi siya nakararanas ng diskriminasyon kumpara sa ibang frontliner na nakararanas nito sa ibang sektor o lugar. Ito ay marahil nauunawaan ng kanyang pamilya, ng mga katrabaho at mga taong kanyang nakakasalamuha ang kanyang pagsasakiripisyo ng kanyang kaligtasan upang maglingkod at maitaguyod ang kanilang mga pangangailangan.

“Your cooperation can save thousands of precious lives,” iyan na lamang ang nais niyang ipaabot sa mga kababayan nating patuloy na hindi sumusunod sa mga safety protocol na nagsasanhi pa ng pagtaas ng mga kaso sa bansa. Isang pagsaludo naman ang kanyang ipinapaabot sa mga kapwa niya frontliners at binigyang-diin na isang karangalan ang maituring na mga bagong bayani na nagkakaisa at nananatiling determinado sa sinumpang tungkulin, na maglingkod sa nasasakupan at sa buong bansa bilang isa.

Wala mang kasiguraduhan ang lahat pagkatapos nilang gampanan ang kanilang mga tungkulin, tunay na kahangahanga ang kanilang pagpupursige at dedikasyon. Nagkaroon man ng mga pagbabago sa kanilang mga napiling propesiyon, at nalalagay man sila sa panganib, hindi ito naging rason upang sila ay bumitiw sa kanilang sinumpaang tungkulin.

Wala man silang kapangyarihang lumipad, kapangyarihang mag-iba ng anyo, magbasa ng mga isipan at iba pang kapangyarihang taglay ng mga bayaning ating kinalakhan, sa kabila ng mapanganib na landas, taglay nila ang naiibang lakas ng loob at dedikasyon, at ito ang ilan sa mga bitbit nila sa bawat araw na haharap sila sa bagong hamon bilang isang bagong bayani.