STORIA HD classic 1 - Leerboek - Voorbeeldhoofdstuk

In de vorige lessen heb je heel wat geleerd over de eerste mensen en hun levenswijze in de prehistorie. Je weet al dat de mens waarschijnlijk in Afrika ontstaan is en dat in het Nabije Oosten voor het eerst aan landbouw werd gedaan. Europa is nog maar met mondjesmaat aan bod gekomen. In dit onderdeel nemen we Noordwest-Europa tijdens de prehistorie onder de loep. Onze gewesten liggen in dat deel van Europa.

Âą

35

0

0

v.

C

.

C

De prehistorie in Noordwest-Europa

PREHISTORIE

OUDE NABIJE OOSTEN

5 19

4

50 ±

±

17

50 ±

14

0 ±

50

. v.

C 0 80 ±

KLASSIEKE OUDHEID

MIDDELEEUWEN

M

isschien ken je het monument op de bladzijde links wel. Het is wellicht het beroemdste bouwwerk uit de West-Europese prehistorie: Stonehenge. Maar er zijn nog heel wat andere prehistorische overblijfselen teruggevonden. Ook in Vlaanderen. Het kaartje geeft de vindplaatsen uit het neolithicum weer. Misschien is er wel iets in jouw buurt gevonden?

HEDENDAAGSE TIJD MODERNE TIJD VROEGMODERNE TIJD

Een klokbeker uit een grafheuvel bij Mol, ca. 2500 v.C.

© KMKG-MRAH

Deze verkleuring in de grond bij Riemst toont de plattegrond van een boerderij uit 5000 v.C.

Uit: Centrale Archeologische Inventaris, Onroerend Erfgoed Vlaanderen

© Zolad +/VIOE

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

49

9

Raadsels in steen In Europa zie je vandaag overal sporen van de menselijke aanwezigheid: industrie, steden ... Maar in de prehistorie was Europa één grote wildernis. De mens moest moeite doen om er te overleven. Langzaam ‘bevrijdt’ de mens zich van de natuur en verandert hij het landschap. Welke sporen heeft de prehistorische mens nagelaten?

1 megaliet: een stenen monument uit de prehistorie (bv. een menhir of een hunebed) menhir: een grote, rechtopstaande steen hunebed: een megalithisch monument dat meestal bestaat uit een grote, platte steen die op andere stenen is geplaatst astronomisch: wat te maken heeft met de sterrenkunde

Neolithische samenlevingen in Europa bouwen grote monumenten

Tussen het begin van het 5e en het midden van het 2e millennium worden in West-Europa met grote stenen allerlei monumenten gebouwd. Vandaag worden die monumenten ‘megalieten’ genoemd.

Dat woord komt uit het Grieks en betekent letterlijk ‘grote stenen’. Naargelang de vorm gebruikt men nog andere namen: een menhir bijvoorbeeld is een grote rechtopstaande steen. Menhirs staan vaak in rijen of cirkels bij elkaar. Een hunebed of dolmen lijkt op een reusachtige stenen tafel. De bekendste megalithische monumenten bevinden zich in Bretagne (Frankrijk) en Zuid-Engeland. Vroeger dachten archeologen dat de eerste megalietenbouwers de technieken hadden afgekeken van de volkeren rond de Middellandse Zee. Nu blijkt echter dat de Europese culturen de techniek zelf ontwikkeld hebben. Meer nog: de megalithische cultuur begint vóór de grote beschavingen in Mesopotamië en Egypte (zie onderdeel D).

In de loop van de geschiedenis verdwijnen er heel wat megalithische bouwwerken in West-Europa. Sommige worden doelbewust verwoest. Andere monumenten werden afgebroken om de stenen te kunnen gebruiken voor andere bouwwerken. Momenteel staan er toch nog altijd bijna 50 000 megalithische monumenten overeind. Onderzoek heeft aangetoond dat bepaalde megalieten houten voorlopers hadden.

BRON 1-2

2

Onze kennis over de megalieten is erg beperkt

BRON 3 Wetenschappers zijn het niet met elkaar eens waarvoor de megalieten gediend hebben. Zeker is dat heel wat van die bouwwerken dienstdeden als graven.

Dat leidt men af uit de vondsten van talrijke lichamen

50

LES 9 Raadsels in steen

die eronder begraven lagen. Maar daarmee is het laatste woord nog niet gezegd.

Veel monumenten staan namelijk zo opgesteld dat ze een astronomische betekenis kunnen hebben. Sommigen denken dat menhirs grenspalen zijn, opgericht om het gebied van een stam of volk af te bakenen. Dat sommige monumenten verzamelplaatsen waren waar verschillende groepen samenkwamen om te feesten, wordt ook als verklaring gegeven. Verder bestaat er onder archeologen ook veel onenigheid over de manier waarop die megalieten werden opgetrokken. Sommige stenen wegen wel honderdduizenden kilo’s! Om die te verplaatsen en op te richten, zijn veel mensen en vooral technische kennis nodig. Dat bewijst voor velen dat de megalithische beschavingen niet zo primitief zijn.

Wetenschappers hebben ook moeite om de ouderdom van de megalieten te achterhalen.

Het gaat vaak om onbewerkte stenen die uiteraard ouder zijn dan de beschavingen die ze hebben opgericht.

Wetenschappers kunnen dus wel de ‘leeftijd’ van de steen bepalen, maar niet altijd die van het monument.

3

Stonehenge, het ultieme raadsel in steen

BRON 4 -5 Stonehenge, gelegen in Zuid-Engeland, is bij het grote publiek het meest bekende megalithische monument. Het is een vrij groot monument dat in verschillende fasen is opgetrokken. De oudste delen dateren van rond 3000 v.C. De site ondergaat een laatste wijziging tussen 1950 en 1500 v.C. Na het verdwijnen van de samenlevingen die het complex hebben gebouwd, raakt de plaats verlaten. Eeuwen later tast men volkomen in het duister over de betekenis van Stonehenge.

Door het ontbreken van enige informatie raken fantastische verhalen over de plek algemeen

20 ± 0 250 0 v. 0 C .

. v.

C 0 0 0

±

6 ±

NEOLITHICUM IN EUROPA

RANDINFO verspreid. Vooral de duivel als bouwer of bewoner is vrij populair. Internationale faam krijgt Stonehenge vanaf het einde van de 17e eeuw als enkele amateurarcheologen de plaats in verband brengen met Keltische druïden (zie les 10). De Kelten vestigen zich echter pas na 500 v.C. in de streek van Stonehenge. Die reputatie van mystieke plaats waar bovenaardse (of zelfs buitenaardse) krachten heersen, zal Stonehenge nooit meer kwijtraken. Tot op de dag van vandaag blijven allerlei mensen talrijke – vaak vergezochte – theorieën verkondigen over het doel van het complex en de manier waarop het werd gebouwd. Voor echte archeologen is het ontkrachten van die ‘theorieën’ een bijna voltijdse bezigheid. Hun grootste probleem is evenwel dat ze zelf maar over weinig gegevens beschikken om dat echt te kunnen doen. Op dit moment is het wel zo goed als algemeen aanvaard dat Stonehenge zowel een godsdienstige als een astronomische functie had.

•

Een dolmen

•

•

Het woord ‘megaliet’ werd voor het eerst in 1849 gebruikt door Algernon Herbert van de universiteit van Oxford. In 1867 werd de term officieel aanvaard tijdens het internationale congres voor archeologie in Parijs.

AI sinds de middeleeuwen doen de meest fantastische verhalen de ronde over megalithische monumenten. Dat komt omdat men er weinig over wist en eigenlijk nog altijd weinig over weet. In het dorpje Mousny in de Ardennen bevindt zich een hoop grote keien, die min of meer een cirkel vormen.

Een legende beweert dat de keien in feite een herder en zijn schapen zijn, die door Jezus Christus gestraft werden omdat de herder Hem niet wilde helpen! Andere verhalen brengen megalieten in verband met de duivel of zelfs met buitenaardse wezens. Nog altijd zijn er mensen die dergelijke legendes geloven.

mysterieus: geheimzinning

KENNEN 1 de begrippen ‘megaliet’, ‘hunebed’ en ‘menhir’ uitleggen 2 de samenlevingen van de megalietenbouwers in de tijd situeren 3 twee theorieën over de betekenis en de bouw van megalithische monumenten geven 4 de mysterieuze reputatie van Stonehenge verklaren

KUNNEN 1 2 3 4 5

informatie uit teksten, kaarten en afbeeldingen halen in je eigen woorden een megalithisch monument beschrijven bronnen sorteren volgens soort zelf een historische vraag formuleren bij een bron een verkeerd beeld over het verleden herkennen

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

51

BRON 1

Megalithische monumenten in Europa • In welke hedendaagse Europese landen vind je megalithische monumenten?

• Welke stelling is het meest juist? De meeste megalieten bevinden zich diep in het binnenland. Of: de meeste megalieten zijn terug te vinden in kustgebieden.

BRON 2 A Megalithische monumenten in België

De noordelijke dolmen van Wéris is de best bewaarde dolmen van België. Het monument is vrij groot: bijna 11 m lang, 5 m breed en 2 m hoog. Het werd opgegraven eind 19e eeuw en toen min of meer oordeelkundig gerestaureerd.

De beroemdste menhir van België: de ‘Pierre Brunehaut’ in Hollain bij Doornik. De steen is 5,9 m hoog (ca. 4 m boven de grond), 3,3 m breed en 0,5 m dik. Op die plaats zou de Frankische koningin Brunhilde gestorven zijn. Ook de heilige Maria zou er na een verschijning ten hemel opgestegen zijn. Bij die gelegenheid liet ze een voetdruk achter op de steen. Men gelooft dat het einde van de wereld aanbreekt als de steen omvalt.

Uit: Herman Clerinx, Kathedralen uit de steentijd.

Hunebedden, dolmens en menhirs in de Lage Landen (2001)

Uit: Herman Clerinx, Kathedralen uit de steentijd.

Hunebedden, dolmens en menhirs in de Lage Landen (2001)

© Jean-Pol Grandmont

• • • • •

52

B

LES 9 Raadsels in steen

Beschrijf de monumenten in je eigen woorden.

Waarom worden sommige van die monumenten ook wel eens ‘reuzentafels’ genoemd?

Zijn de afgebeelde megalieten primaire of secundaire bronnen?

Waarvoor zou 2A gediend kunnen hebben? (Zoek ook in de lestekst.)

Wat zou je over bron 2B willen te weten komen? Formuleer zelf een vraag bij bron 2B.

BRON 3

Een menhir rechtop zetten

1

2

3

4

• Kijk goed naar de tekeningen en leg uit hoe men misschien die zware steen rechtop heeft gezet.

ng

ga er

nd so r) n zo ome (z

te rs g e n t ui pga o g n an r) aa g p e m so int n zo (w

o zo (z pga nsom n er g )

• Men gaat er tegenwoordig van uit dat Stonehenge een astronomische functie had. Geef een argument dat die theorie kan ondersteunen.

ng ga r de r) on nte s i n zo (w

u m iter aa ste no nd er ga

De astronomische functie van Stonehenge?

ng

BRON 4

BRON 5 Jaarlijks, vooral tijdens de zomer- en de winterzonnewende, komen duizenden mensen naar Stonehenge om er feest te vieren of er een spirituele ervaring te beleven. Velen geloven dat Stonehenge een magische plek is. Sommigen verkleden zich als Keltische druïden.

• Waarom kun je zeggen dat de mensen die zich als Keltische druïden verkleden een verkeerd beeld van het verleden hebben en beter hadden moeten opletten in de geschiedenisles? (Tip: lees de lestekst.)

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

53

10

De Kelten, een volk uit de Europese ijzertijd De Kelten of Galliërs heersen over Europa in de ijzertijd. Hier en daar vind je nog sporen van hun aanwezigheid: leren, Schotten, Bretoenen en Welshmen zijn hedendaagse Keltische volkeren. Wat zijn Kelten en waar komen ze vandaan? Hoe hebben ze zich over Europa verspreid? Waarvan leven ze?

Hoe ziet de Keltische samenleving eruit?

1 Indo-Europeanen: de Indo-Europeanen zijn een groep van aan elkaar verwante volkeren die waarschijnlijk een gemeenschappelijke taal hebben.

Waarschijnlijk leven ze oorspronkelijk op de grasvlakten van Zuid-Rusland.

Rond 3000 v.C. trekken de eerste IndoEuropeanen in de richting van West-Europa.

Kelten, Perzen, Romeinen, Noord-Indiërs, Hittieten, Germanen, Koerden enz. zijn allemaal Indo-Europese volkeren. krijgsbenden: groepen van krijgers handelspartners: de mensen met wie men handel drijft (kopen en verkopen) vrouwendiscriminatie: vrouwen bewust benadelen

54

LES 10

De Kelten verspreiden zich in twee periodes over Europa

BRON 1-2 De Keltische geschiedenis bestaat uit twee periodes: de Hallstatt-periode en de La Tèneperiode. Beide worden genoemd naar belangrijke archeologische vindplaatsen. Tijdens de Hallstattperiode ontstaan de eerste Keltische volkeren. Dat gebeurt wanneer Indo-Europeanen uit Zuid-Rusland zich ca. 700 v.C. in Midden-Europa vestigen. Ze onderwerpen de plaatselijke bevolking, die niet tegen hun ijzeren wapens opgewassen is. Vervolgens ontstaat het Keltische volk uit de vermenging van de invallers met de oorspronkelijke bevolking. In de Hallstatt-periode vind je vooral Kelten in MiddenEuropa.

De La Tène-periode begint gewelddadig. Keltische stammen bevechten zowel elkaar als de buurvolkeren.

Ze veroveren daarbij steeds meer grondgebied.

Geschiedkundigen verklaren al dat geweld als volgt: handel en landbouw hebben voor meer welvaart en voor een stijgende bevolking gezorgd. Om iedereen te kunnen voeden, ontstaat er nood aan meer akkers en weilanden. Daarom wil elke stam meer grond veroveren. Omdat hun smeedkunst erop vooruit is gegaan, hebben de Kelten ook betere ijzeren wapens.

De buurvolkeren zijn slechter bewapend en vormen een gemakkelijke prooi.

De Kelten houden ook gewoon van vechten, oorlog voeren en veroveren. Tijdens de La Tène-periode zwermen de Keltische stammen verder uit over Europa. Keltische krijgsbenden belegeren Rome en duiken zelfs in Griekenland en Klein-Azië op.

Vanaf de 1e eeuw v.C. worden de Kelten op hun beurt onderworpen. Vanuit het zuiden komen de Romeinen. In het noorden palmen Germaanse stammen hun gebied in. De Keltische cultuur heeft tijdens de La Tène-periode haar hoogtepunt bereikt.

Tijdens die periode maken de Kelten mooie kunst- en gebruiksvoorwerpen.

De Kelten, een volk uit de Europese ijzertijd

2

De Kelten leven van landbouw en handel

BRON 3 De Kelten zijn landbouwers en leven bij voorkeur op het platteland. In oorlogstijd verschansen sommige stammen zich in reusachtige heuvelforten.

Pas rond 200 v.C. ontstaan de eerste echt versterkte steden.

De Kelten bewerken de akkers met heel doeltreffende landbouwwerktuigen. Hun ijzeren ploegschaar, zeis en sikkel worden nagebootst door de andere Europese volkeren. Ook veeteelt vinden ze heel belangrijk.

Rijkdom wordt bijvoorbeeld uitgedrukt in het aantal stuks vee dat men bezit. Keltisch Europa drijft intensief handel met het Middellandse Zeegebied.

Met de Romeinen, de Grieken en de Etrusken ruilt men tin, koper, ijzer, zout, pelzen en slaven voor wijn, sieraden en kunstvoorwerpen. Onder invloed van hun handelspartners beginnen de Kelten omstreeks 300 v.C. geld te gebruiken. Ze maken zelfs hun eigen munten. Een economie die geld als betaalmiddel gebruikt, noemt men een geldeconomie.

3

De Keltische samenleving bestaat uit verschillende groepen

BRON 4 De Keltische stammen hebben nooit één groot koninkrijk gevormd. Zij voeren vaak oorlog onder elkaar. Zwakkere stammen aanvaarden de leiding van een machtige stam.

De Keltische samenleving bestaat uit vrijen, onderworpenen en slaven. De vrijen kiezen het stamhoofd. De Kelten kennen geen vrouwendiscriminatie. Soms kiezen ze zelfs een vrouw tot stamhoofd. Tot de groep van vrijen behoren zowel de edellieden als het gewone volk.

De edellieden bezitten de meeste grond en het meeste vee. Het gewone volk is landbouwer, ambachtsman of handelaar. Het doet dienst als krijger bij een edelman.

1

±

±

4

50

50

v.

C

v.

C

.

.

. v.

C 0 70 ±

HALLSTATT-PERIODE

LA TÈNE-PERIODE

RANDINFO Druïden en barden bekleden een speciale positie in de Keltische samenleving. Ze hoeven niet te vechten en niemand mag hen kwaad doen. Een druïde is zowel een priester als een geleerde. De barden maken verhalen, liederen en gedichten over belangrijke gebeurtenissen. Bij feestmalen dragen zij die voor.

Zo vergeet men het verleden niet. Intelligente adellijke kinderen met een goed geheugen komen in aanmerking voor een opleiding tot druïde of bard. Ze volgen jarenlange lessen bij een oudere voorganger.

De onderworpenen zijn de oorspronkelijke bewoners van een door Kelten veroverd gebied. Ze mogen geen wapens dragen en moeten op de akkers van de edellieden werken.

Krijgsgevangenen en misdadigers doen dienst als slaaf. Zij zijn niet vrij, maar het bezit van de vrijen. Ze verrichten zware arbeid in o.a. mijnen.

KENNEN 1 de begrippen ‘slaaf’, ‘geldeconomie’ en ‘handel’ uitleggen 2 uitleggen hoe de Kelten zijn ontstaan 3 de oorzaken van het uitzwermen tijdens de La Tène-periode geven 4 twee feiten opnoemen die aan de Keltische overheersing een einde maken 5 uitleggen hoe de Kelten in hun levensonderhoud voorzien 6 verklaren waarom er nooit een groot Keltisch koninkrijk geweest is 7 de vier verschillende sociale groepen met hun rol in de samenleving uitleggen 8 uitleggen wat druïden en barden zijn

Een Keltische ruiter achtervolgt met zijn jachthond een everzwijn.

Bronzen beeldje uit de 9e-5e eeuw v.C., gevonden in Merida (Spanje)

krijgsgevangene: een strijder die tijdens de oorlog gevangengenomen wordt door de vijand sociale groepen: verschillende bevolkingsgroepen binnen een samenleving

KUNNEN 1 op een tijdlijn de twee Keltische periodes aanduiden 2 de Kelten in de juiste tijd plaatsen 3 met behulp van historische kaarten de belangrijkste Keltische gebieden aanduiden 4 op een blinde kaart van Europa twee gebieden aanwijzen en benoemen waar nu nog Keltisch gesproken wordt 5 met behulp van opdrachten een bron kritisch bestuderen

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

55

BRON 1

De Keltische gebieden in de Hallstatt-periode (700-450 v.C.) en de La Tène-periode (450-50 v.C.) Kies het juiste antwoord.

• De meeste gebieden waar vandaag nog Keltisch wordt gesproken, liggen in de buurt van Engeland / Spanje / Italië.

• Er wonen in onze gewesten Kelten vanaf de Hallstatt-periode / La Tène-periode.

• Het huidige Frankrijk heet in de Keltische tijd Massilia / Gallië / Rusland.

BRON 2

Oorzaak van de komst van Kelten in Noord-Italië?

Tijdens de regering van Tarquinius Priscus in Rome werden de Kelten, die in een van de drie delen van Gallië woonden, bestuurd door de Biturigen. Hun koning was de koning van de Kelten. Dat was Ambigatus (…). Onder zijn bewind was Gallië heel vruchtbaar en dichtbevolkt. Daardoor leek het moeilijk dat een regering zoveel mensen onder controle kon houden. Ambigatus was al oud. Hij wilde zijn rijk verlossen van die overbevolking. Hij maakte bekend dat hij de zonen van zijn zuster, Bellovesus en Segovesus, (…) wilde sturen naar gebieden die de goden hen zouden toekennen.

Zij mochten zo veel mannen meenemen als zij wilden, zodat geen enkel volk in staat zou zijn om hen tegen te houden. Een voorspeller stuurde Segovesus naar het Hercynische woud (ZuidDuitsland). De goden wezen Bellovesus een veel prettiger weg aan naar Italië.

Uit: Titus Livius, Geschiedenis van Rome (Ab urbe condita), boek V 34 De Romeinse schrijver Titus Livius (59 v.C.-17 n.C.) vermeldt de Kelten in zijn boeken over de Romeinse geschiedenis. Hij baseert zich daarbij op andere schrijvers. Livius wil met zijn werk het Romeinse Rijk ophemelen en de Romeinen aansporen om fatsoenlijk te leven. De feiten die hij hier beschrijft zouden gebeurd zijn omstreeks 600 v.C.

56

LES 10

De Kelten, een volk uit de Europese ijzertijd

• Is het een primaire of secundaire bron?

• Geef informatie over de maker van de bron.

• Hoe groot is het tijdverschil tussen het schrijven van het werk en de feiten die verhaald worden?

• Waarvoor gebruikt Livius zijn werk?

• Welke verklaring geeft Livius voor de Keltische invallen?

• Overloop je antwoorden. Waarom kun je twijfelen aan de verklaring van Livius voor de komst van de Kelten in Italië.

BRON 3

• Waarom liggen de Keltische versterkingen op een heuvel?

• Het hout van de huizen en de versterkingen is in de hedendaagse tijd allang verdwenen. Waaraan kun je een heuvelfort vandaag toch nog herkennen?

BRON 4 De sociale piramide in de Keltische samenleving

stamhoofd

barden

druïden

ADEL edellieden

HET GEWONE VOLK

ambachtslieden

handelaars

landbouwers

VRIJEN ONVRIJEN

onderworpenen

slaven = krijgsgevangenen en misdadigers

• Wie staat er aan de top van de Keltische samenleving?

• De piramide heeft een smalle top en een brede basis. Wat kun je daaruit afleiden over de samenstelling van de Keltische bevolking?

• Welke twee sociale groepen hebben een belangrijke positie in de samenleving en staan direct onder het stamhoofd?

• Welke sociale groep behoort, naast het stamhoofd, de barden en de druïden, ook tot de adel?

• In welke drie beroepsklassen kun je het gewone volk indelen?

• Welke bevolkingsgroepen staan onderaan in de bevolkingspiramide?

• Omschrijf met je eigen woorden wat een sociale piramide is.

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

57

11

Sprokkels uit de Keltische samenleving In deze les graaf je wat dieper in het Keltische verleden. Hoe voeren de Kelten oorlog? Welk geloof hebben zij? Welke Kelten wonen er in onze gewesten?

1 oppergod: wanneer men gelooft in veel goden, dan is de oppergod de machtigste god en vaak ook de leider van de andere goden.

58

De Keltische krijgers geloven in een onsterfelijke ziel

BRON 1-2 De Kelten houden van oorlog voeren. De krijgers worden op handen gedragen en genieten hetzelfde aanzien als succesvolle sportlui vandaag.

De dapperste krijger van elke stam krijgt tijdens feestmalen het beste stuk vlees. Zijn daden worden door de bard vereeuwigd in gedichten en liederen.

Voor een veldslag wrijven de krijgers hun haren in met kalk. Een afgrijselijk piekenkapsel is het resultaat. Velen hebben ook tatoeages. Voor het eigenlijke gevecht begint, schreeuwen ze uitdagingen naar de vijand. Ze hitsen zichzelf zo op dat ze het te warm krijgen, elk kledingstuk uittrekken en naakt vechten. Een houten schild, bedekt met metalen platen, vormt hun enige bescherming. Uiteindelijk bestormen ze de vijand. Niet-Keltische tegenstanders slaan vaak op de vlucht als ze de dolle krijgers zien. De aanstormende vechtersbazen krijgen de steun van snelle strijdwagens die de vijand van alle kanten aanvallen en met speren bestoken.

Maar de Kelten zijn niet onoverwinnelijk. Door hun naaktheid zijn ze kwetsbaar en na een reeks slagen zijn hun zwaarden bot. Na enkele eeuwen oorlog voeren tegen de Kelten hebben de Romeinen die zwakke plekken ontdekt. De Romeinse soldaten slaan niet meer op de vlucht, proberen de Keltische zwaardslagen met hun schild op te vangen en gaan pas in de tegenaanval wanneer de Keltische zwaarden bot worden. De Romeinen winnen daardoor alsmaar meer veldslagen.

LES 11 Sprokkels uit de Keltische samenleving

Men noemt de Kelten ook wel de Europese koppensnellers. Krijgers hakken het hoofd van een overwonnen tegenstander af en nemen het mee. De Kelten geloven immers in de onsterfelijkheid van de ziel: je lichaam sterft, maar je ziel blijft leven.

Het hoofd dient als schuilplaats voor de ziel.

Wanneer je een hoofd afhakt, krijg je ook de ziel in je macht. De krijgers hopen daardoor de kracht van hun gedode tegenstander te verwerven.

2

De Kelten offeren aan vele goden

De Kelten geloven dat elke waterloop en vijver zijn eigen beschermgod heeft. Zelfs bergen en wouden worden door speciale goden beschermd.

Sommige goden worden door slechts één stam vereerd. Andere goden, zoals de oppergod Teutatis en de oorlogsgod Lug, zijn algemeen verspreid. De druïden kennen alle goden en leiden de erediensten.

Oorspronkelijk gebruiken de Kelten geen beelden om hun goden voor te stellen. Ze vereren een oude eik of een bron van een waterloop. De maretak, een plant die op eiken groeit, beschouwen ze als een geschenk van de goden. Vanaf de 2e eeuw v.C worden onder invloed van de Grieken en de Romeinen wel beelden gebruikt.

De Kelten vrezen dat hemel en aarde elk ogenblik kunnen vergaan. Offers moeten de goden de nodige kracht en wil geven om die ramp te vermijden.

Mensenoffers schijnen daarbij gebruikelijk te zijn.

BRON 3-4

1

±

±

4

50

50

v.

C

v.

C

.

.

. v.

C 0 70 ±

HALLSTATT-PERIODE

LA TÈNE-PERIODE

RANDINFO Een Keltische krijger (bronzen versiering op een riem), 4e eeuw v.C.

3

De Kelten leven ook bij ons

BRON 5-6 In onze gewesten zijn er nog sporen van een ver Keltisch verleden: het Lommelse Kattenbos telt verschillende Keltische grafheuvels. De WestVlaamse Kemmelberg en de Brabantse Kesselberg hebben dienst gedaan als heuvelfort. Kempense landbouwgronden vertonen nog sporen van Keltische akkerbouw.

Vanaf de 7e eeuw v.C. hebben onze gewesten contact met de Keltische gebieden in Midden-Europa. Vanaf de 5e eeuw v.C. neemt de Keltische invloed duidelijk toe. Keltische stammen vestigen zich in onze streken.

De Keltische taal en gewoonten worden belangrijker.

Bij het aanbreken van de La Tène-periode zijn onze gewesten waarschijnlijk grotendeels Keltisch. In de 4e of 3e eeuw v.C. komen er nieuwe Keltische stammen bij: de Belgae steken onder druk van de Germanen de Rijn over en vestigen zich tussen de Seine en de Rijn.

Enkele stammen belanden zelfs in Zuid-Engeland. Op het huidige Vlaamse grondgebied wonen stammen met klinkende namen: Morinen, Menapiërs, Nerviërs, Eburonen ...

Omstreeks 50 v.C. veroveren de Romeinen onder leiding van Julius Caesar onze gewesten. Een groot deel van de Belgae wordt uitgeroeid. De ontvolkte gebieden krijgen Romeinen en zelfs Germanen als nieuwe bewoners. De huidige Vlamingen of Belgen zijn daardoor nauwelijks verwant aan de ‘Oude Belgen’.

KENNEN 1 de populariteit van een dappere krijger bij de Kelten beschrijven 2 de Keltische manier van vechten uitleggen 3 verklaren waarom de Kelten het menselijke hoofd belangrijk vinden 4 de naam van een Keltische god geven 5 de rol van mensenoffers uitleggen 6 drie feiten over de Belgae opnoemen 7 verklaren waarom wij geen rechtstreekse afstammelingen van de Belgae zijn

KUNNEN 1 op een blinde kaart van Europa het gebied van de Belgae aanduiden 2 bronnen ontleden en vergelijken 3 een bron met behulp van vragen kritisch bestuderen 4 een historische vraag formuleren bij een bron

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

59

BRON 1

De held Cuchulain

B De succesvolle krijger Cuchulain heeft voor zijn koning drie beruchte vechtersbazen uit de weg geruimd. De held keert in een overwinningsroes terug: ‘ ... zijn handen waren rood van het bloed.

Hij leek wel onverzadigbaar en niet te houden. Hij dreigde nu zelfs zijn eigen vrienden aan te vallen en te doden. De koning hoopte hem af te leiden en zond naakte vrouwen. Hij zag ze echter niet. Om de woede van de held te koelen, zond de koning daarop drie teilen met ijskoud water.

Toen Cuchulain in de eerste teil sprong, barstte ze uit elkaar van de hitte.

In de tweede teil bleef slechts een handvol water over. Het water van de derde teil kon hem op het nippertje afkoelen.’

A

Cuchulain is een held waarover oud-Ierse verhalen vertellen. Hij heet oorspronkelijk Setanta. Als jongen doodt hij per ongeluk de gevreesde waakhond van de smid Culann.

Om de eigenaar schadeloos te stellen, neemt hij de plaats van de hond in, tot de smid een nieuw dier heeft afgericht. Sindsdien noemt men hem Cuchulain, ‘de hond van Culann’.

• Omschrijf met je eigen woorden wie Setanta is.

Fragment uit het oud-Ierse verhaal ‘De Runderdiefstal van Cooley’ Oorspronkelijk gaat het om een vertelling uit de 1e eeuw, die later is opgeschreven. De oudste nog bestaande geschreven versie komt uit de 12e eeuw.

Bestudeer bron 1B. • Hoe toont de maker de woestheid van de held aan?

• Lijkt geweld volgens de bron goed of slecht?

• Wat voor soort bron was het oorspronkelijk?

• Welk tijdsverschil is er tussen de twee soorten bronnen?

• Wat kan er daardoor met de inhoud van de bron gebeurd zijn?

• Wat denk je dat de auteurs van dit leerboek gevonden hebben om te besluiten dat de krijgers misschien toch wel wild waren?

BRON 2 A

B

Van gesneuvelde vijanden snijden zij het hoofd af en hangen het rond de nek van hun paard ... De hoofden van de meest vooraanstaande vijanden, gedrenkt in cederolie, bewaren ze in een kist. Ze tonen ze aan vreemden …

Uit: Diodorus van Sicilië, Bibliotheca Historica, boek V 29-4 De Griek Diodorus (90-30 v.C.) is afkomstig uit Sicilië. Hij schreef tussen 60 en 30 v.C. een historisch werk dat uit veertig delen bestond. Hij raadpleegt andere bronnen, maar vertelt ook graag leuke verhaaltjes.

• Lees bron 2A. Kijk naar bron 2B. Wat vinden de Kelten blijkbaar belangrijk?

BRON 3 De druïden zijn ervan overtuigd dat de zielen en het heelal eigenlijk onverwoestbaar zijn. Ze geloven echter ook dat er een dag zal komen waarop vuur en water oppermachtig worden. Alles zal vernietigd worden.

Een bewerking van Strabo, Geographica, IV 4 De Griek Strabo (64 v.C.-24 n.C.) is afkomstig uit Klein-Azië. Hij bezoekt vele plaatsen en raadpleegt talrijke bronnen. Zijn werk ‘Geographica’ schrijft hij tussen 7 en 23. Het beschrijft gebieden en volkeren in Europa, Azië en Noord-Afrika.

• Wat vrezen de druïden?

• Lees de uitleg bij de bron. Waarom is Strabo misschien betrouwbaar?

60

LES 11 Sprokkels uit de Keltische samenleving

Buste van een Keltische krijger (omstreeks 100 v.C., gevonden in Tsjechië)

BRON 4 A

Een veenlijk

In het moeras van Lindow (Engeland) heeft men dit veenlijk teruggevonden.

De naakte man is eerst bewusteloos geslagen, vervolgens gewurgd, dan de keel doorgesneden en ten slotte in het moeras gegooid.

Hedendaagse onderzoekers hebben in zijn maag onder andere sporen van maretak teruggevonden, de heilige plant van de druïden.

B De Galliërs zijn een heel godsdienstig volk. Degenen die door een ernstige ziekte zijn getroffen of die hun leven wagen in gevechten en gevaren, brengen mensenoffers. Of ze beloven plechtig er in de toekomst te brengen ... omdat zij oordelen dat men de onsterfelijke goden slechts gunstig kan stemmen door het leven van een mens af te kopen met een ander mensenleven.

Uit: Gaius Julius Caesar, De Gallische oorlog, VI 16 De Romeinse legeraanvoerder Julius Caesar (10044 v.C.) verovert Gallië en beschrijft de mensen die hij onderwerpt. Zijn werk dient vooral om zichzelf te verheerlijken. Hoe woester hij zijn tegenstanders voorstelt, hoe groter zijn overwinning wordt.

• Waarom zouden de Kelten mensen offeren?

BRON 5

De Belgae omstreeks 58 v.C.

BRON 6 Van alle (Keltische) volkeren zijn de Belgen de dappersten. Dat komt omdat zij het verst verwijderd zijn van de cultuur en de beschaving van (onze Romeinse) Provincie. Daarbij komt dat zij slechts heel zelden bezoek krijgen van kooplui die goederen meebrengen die de geesten doen verslappen. En verder verblijven ze het dichtst bij de Germanen, die aan de andere kant van de Rijn wonen en met wie ze voortdurend oorlog voeren.

Uit: Gaius Julius Caesar, De Gallische oorlog, I 1

• Geef de namen van de hedendaagse landen waarin het stamgebied van de Belgae ligt.

• Waarom zijn de Belgae volgens Caesar zo dapper?

• Lees de uitleg bij de bron (4B). Welke kritische vraag zou je kunnen stellen over de dapperheid van de Belgae?

RANDINFO Ondanks hun rare oorlogsgebruiken zijn de Kelten geen achterlijke barbaren. Vandaag staan ze opnieuw volop in de belangstelling. Vier redenen waarom de hedendaagse mens zich tot hen aangetrokken voelt: de Kelten voelen zich verbonden met de natuur en leven bij voorkeur in kleine gemeenschappen.

Zij houden van hun familie. Keltische verhalen zitten boordevol fantasie en worden nooit saai. Keltische kunstenaars maken verfijnde kunstvoorwerpen. De hedendaagse mens heeft last van milieuvervuiling en woont opeengepakt in verstedelijkte gebieden. Hij onderhoudt nauwelijks contact met zijn familie en kijkt televisie om zijn verveling te verdrijven.

Begrijp je nu waarom sommigen zich zo aangetrokken voelen tot de Kelten?

Een Keltisch sierschild uit de 1e eeuw v.C. om te pronken op plechtigheden en feesten

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

61

C

OVERZICHT

De prehistorie in Noordwest-Europa

DE MATERIAALTIJDEN STEENTIJD

• Jacht en voedselpluk

• Landbouw verspreidt zich via de Balkan (vanaf 7000 v.C.) en het Middellandse Zeegebied (vanaf 6500 v.C.)

naar Noordwest-Europa

Eerste nederzettingen

KOPER- EN BRONSTIJD

IJZERTIJD KELTEN • Hallstatt-periode: 700-450 v.C. • La Tène-periode: 450-50 v.C.

Politiek Economisch Sociaal Cultureel • Verschillende stammen • Landbouw + veeteelt • Verschillende sociale • Bewondering voor groepen krijgers • Veroveringen vanaf • Handel met • Vele goden 5e eeuw v.C. Middellandse Zeegebied vrijen (edellieden + het gewone volk) • Geloof in hiernamaals

verspreiding over • Geldeconomie

groot deel vanaf 300 v.C. onderworpenen • Mensenoffers?

van Europa slaven • Geen eenheid, oorlog onder elkaar • Druïden + barden

• Stamhoofd wordt speciale verkozen door vrijen positie

verhalen

priesters + geleerden

ONZE GEWESTEN Stijgende Keltische invloed vanaf 5e eeuw v.C.

Belgae komen uit het oosten (4e-3e eeuw v.C.) ROMEINEN (ca. 50 v.C.) GERMANEN

62

OVERZICHT C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

Herhalingsoefening Op deze bladzijde frissen we je kennis over de tijden en bronnen even op.

• • • •

Welke afbeeldingen gaan over de prehistorie?

Welke afbeelding gaat over de moderne tijd?

Welke afbeelding is een echte geschreven bron?

Formuleer over elke bron een vraag. Die vraag vertelt wat je van elke bron wil onderzoeken.

BRON 1

De val van de Berlijnse muur (Duitsland)

BRON 2

Grotschilderingen in Lascaux (Frankrijk)

BRON 3

De menhirs van Ménec (Carnac, Bretagne)

BRON 4

Een deel van een Chinese zuil

BRON 5

Een kasteel in Vianden (Luxemburg)

HERHALINGSOEFENING

63