Agora 6 Kunstbeschouwing - Leerwerkboek

A G O R

KA

Agora 6: Kunstbeschouwing – inhoudsopgave (*)

(*) Hier wordt volop aan gewerkt, dus onder voorbehoud van wijzigingen.

Hoofdstuk 1: Een duik in het verleden

proefversie©VANIN

Hoofstuk 2: Eros en Thanatos in de kunst

Hoofdstuk 3: Macht, protest en verboden kunst

Hoofdstuk 4: Ophefmakende kunst

1

proefversie©VANIN

EEN DUIK IN HET VERLEDEN

EN DUIK IN HET VERLEDEN E

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK?

proefversie©VANIN

Kunstgeschiedenis is de wetenschappelijke discipline die de geschiedenis van de kunst onderzoekt en beschrijft. In de tweede graad maakte je al kennis met de kunststromingen tot de 17e eeuw.

Vorig jaar kwamen de kunststromingen van de 18e en de 19e eeuw aan bod. In dit hoofdstuk ga je chronologisch door de kunstgeschiedenis van de 20e en de 21e eeuw en ga je dieper in op de volgende kunststromingen: art nouveau, art deco, fauvisme, expressionisme, kubisme, De Stijl, abstracte kunst, dadaïsme, surrealisme en postmodernisme.

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK?

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

Ik situeer kunstuitingen uit de moderne en hedendaagse tijd in tijd en ruimte.

Ik analyseer de inhoud van een kunstuiting aan de hand van kenmerken.

Ik vergelijk de inhouden van kunstuitingen over de verschillende kunstvormen heen en in verschillende culturen.

Ik beschrijf de functie van een kunstuiting.

Ik analyseer kunstuitingen in de maatschappelijke, historische en geografische context.

Ik geef voorbeelden van hoe bepaalde kunstuitingen uit de moderne en hedendaagse tijd in verband gebracht kunnen worden met de hedendaagse samenleving.

Ik analyseer de materialen, bouwstenen en technieken binnen de kunst uit de moderne en hedendaagse tijd.

Ik leg in eigen woorden uit wat de verschillende stijlkenmerken zijn van de moderne en hedendaagse tijd.

Ik analyseer de inhoud van kunstuitingen uit verschillende kunstvormen, periodes en samenlevingen om een kunsthistorisch referentiekader uit te bouwen.

BEGRIPPEN

actionpainting – art brut – art deco – art nouveau – CoBrA – color field painting – conceptuele kunst –dadaïsme – De Stijl – eclectisch – expressionisme – fauvisme – futurisme – geometrische abstractie –hard edge – hyperrealisme – installatiekunst – kinetische kunst – kubisme – land art – minimalisme –modernisme – mobiles – neo-expressionisme – neopopbeweging – NFT – opart – participatieve kunst –performance art – popart – postmodernisme – streetart – suprematisme – surrealisme

Instap

Een van de belangrijkste leden van de Russische avant-garde is Kazimir Malevitsj (1879-1935). In 1915 neemt hij deel aan een tentoonstelling in Sint-Petersburg. Malevitsj toont er een grote hoeveelheid volledig abstracte schilderijen, waaronder Zwart vierkant. Hij hangt het schilderij bovenaan in een hoek van de kamer, waardoor de achterkant gedeeltelijk loskomt van de muur. Die manier van ophangen verwijst naar hoe Russen iconen (religieuze kunst) hingen in de zogenaamde ‘gouden hoek’ van de kamer. De tentoongestelde schilderijen vormen een radicale breuk met wat de toeschouwers eerder gezien hebben. Publiek en critici zijn dan ook verbijsterd.

1

Malevitsj maakt tijdens zijn leven vier versies (van verschillende afmetingen) van Zwart vierkant. Hoewel die op verschillende momenten zijn geschilderd, staat op elk schilderij het jaartal 1913. Blijkbaar vindt Malevitsj het moment van het ontstaan van het idee belangrijker dan het moment van schilderen. Analyseer het schilderij Zwart vierkant van Kazimir Malevitsj met behulp van het analyseschema.

Zwart vierkant (Kazimir Malevitsj, 1913)

proefversie©VANIN

Beleven

Wat is je eerste spontane reactie?

Beschrijven

Wat zie of hoor je precies?

Analyseren

Welke bouwstenen, materialen en technieken worden gebruikt?

Interpreteren

Wat is de betekenis van het kunstwerk of de bedoeling van de kunstenaar?

Waarderen

Wat is jouw mening over het kunstwerk?

Zwart vierkant

persoonlijk antwoord

persoonlijk antwoord

persoonlijk antwoord

persoonlijk antwoord

persoonlijk antwoord

Werk van Malevitsj in Sint-Petersburg, 1915

2

Sommige kunstcritici zien Zwart vierkant als een afbeelding van God. Malevitsj zelf heeft altijd volgehouden dat het naar niets uit onze realiteit verwijst. Zwart vierkant representeert het gevoel dat omgeven wordt door wit, de leegte. Daardoor ontstaat een soort puurheid en een volledige onafhankelijkheid van de realiteitszin. Het is volgens Malevitsj pure emotie op het doek. Vind jij dat ook? Waarom wel of niet?

persoonlijk antwoord

proefversie©VANIN

3

Mark Rothko (1903-1970) schildert, later dan Malevitsj, ook geometrisch abstracte werken. De werken van Rothko staan bekend omwille van hun diepte en emotionele impact. Het werk Black on grey bestaat uit rechthoekige vormen in verschillende tinten grijs en zwart. Roept dit werk bij jou meer emoties op dan het werk van Malevitsj of juist niet? Welke reflectie maak je bij dit werk?

persoonlijk antwoord

Black on grey (Mark Rothko, 1970)

1.1 Modernisme

In de 20e eeuw laten kunstenaars zoals Wassily Kandinsky (1866-1944), Kazimir Malevitsj (1879-1935) en Piet Mondriaan (1872-1944) de figuratieve kunst volledig los. Hun schilderijen worden geometrische of vormeloze kleurvlakken en hebben geen enkele link meer met de realiteit. Het zijn autonome artefacten die bestaan uit kleur, lijn en vorm.

Leertekst

proefversie©VANIN

Modernisme is een verzamelnaam voor verschillende stromingen in de eerste helft van de 20e eeuw. In Agora 5 leerde je al dat kunstenaars na het impressionisme zich niet langer laten hinderen door regels opgelegd door gilden of academies. Het modernisme wordt gekenmerkt door een breuk met tradities en stelt de maatschappij en zichzelf meer en meer in vraag.

Op het einde van de 19e eeuw ontstaat de art nouveau, in Oostenrijk en Duitsland ook Jugendstil genoemd. De stroming heeft in het begin van de 20e eeuw een groot draagvlak in Europa en wordt gekenmerkt door golvende en sierlijke motieven uit de natuur. Die motieven keren terug in tekeningen en schilderijen, maar ook in architectuur, meubels ...

In het begin van de 20e eeuw komt ook het expressionisme op gang. In de beeldende kunst leidt dat tot schreeuwerige en onwerkelijke kleuren en vervormde proporties. Edvard Munch (18631944) is een voorloper van het expressionisme en toont zijn gevoelens en geestestoestand in De schreeuw. In de muziek kenmerkt atonaliteit het expressionisme. Men kent geen toonaard meer, geen functionele harmonie. Dissonanten zijn het expressiemiddel bij uitstek. Het onderscheid tussen consonant en dissonant verdwijnt.

Het fauvisme is een expressionistische beweging uit Frankrijk. De naam verwijst naar wilde dieren en komt van een criticus die geschokt was door de kleurexplosie. In het fauvisme draait het namelijk rond kleur: levendige en onwerkelijke kleuren worden onverdund aangebracht in kronkelende lijnen en brede stroken. Bij ons is de schilder en beeldhouwer Rik Wouters (1882-1916), die je in Agora 5 leerde kennen, helemaal in de ban van het fauvisme.

Paul Cézanne (1839-1906) wordt gezien als een inspiratiebron voor het kubisme. In zijn latere werken is het landschap vervormd in geometrische kleurvlakken en driedimensionale vormen. Kubisten herleiden de werkelijkheid tot basisvormen zoals de cilinder en de kegel. In de schilderen beeldhouwkunst combineren ze geometrische figuren tot collages waarbij verschillende perspectieven tot een geheel worden samengevoegd. Dat brengt het voorwerp volledig in beeld, al maakt dat de herkenbaarheid niet per se groter. In de laatste periode van het kubisme ontstaan de eerste collages waarbij zaagsel, papier, letters, cijfers en zelfs woorden op schilderijen verschijnen. Daarnaast hebben kubisten zoals Pablo Picasso (1881-1973) een grote belangstelling voor Afrikaanse maskers en prehistorische grotschilderingen.

Dame in het rood (Rik Wouters, 1912)

Het futurisme kent zijn oorsprong in Italië in 1909, in een tijd die gekenmerkt wordt door de opkomst van machines en treinen. De futuristen willen in hun werken meegaan met de moderne technologie. Voortbouwend op de ontdekkingen van het kubisme, creëren ze vormen in reeksen om beweging en snelheid te suggereren.

De voorgaande stromingen maken vanaf 1910 de weg vrij voor abstractie. Binnen de abstracte kunst worden autonome werelden geschapen waarbij lijnen, vormen en kleuren losstaan van de werkelijkheid. Wassily Kandinsky kiest voor abstracte en lyrische composities waarbij hij sterk beïnvloed is door de muziek.

Zwart vierkant van Malevitsj, een zwart vierkant dat nergens naar verwijst behalve naar zichzelf, schept een nieuwe werkelijkheid in de kunst die de naam geometrische abstractie krijgt. Zwart vierkant is ook een icoon van het suprematisme, een kunststroming die streeft naar de zuiverste vormen en abstractie, los van de zichtbare wereld.

proefversie©VANIN

Je maakte eerder al kennis met het dadaïsme en Marcel Duchamp (1887-1968) en zijn readymades. Het dadaïsme ontstaat tijdens de Eerste Wereldoorlog in Zwitserland. Het is een reactie op de traditionele ideeën in de politiek, de maatschappij en de kunst. Het doel is niet om een eigen stijl te ontwikkelen, maar om het bestaande af te breken. Dadaïsten hebben dus een destructieve scheppingsdrang. Ze willen anderen choqueren door vreemde experimenten, absurde en burleske werken en alternatieve theatervoorstellingen. Het tekenen en schilderen maakt plaats voor knippen en plakken terwijl de beeldhouwwerken worden vervangen door readymades

Het surrealisme is op de eerste plaats een levenshouding. Surrealisten gaan er, net zoals de dadaïsten, van uit dat de bestaande orde van de burgermaatschappij tot de waanzin van de oorlog heeft geleid. De denkbeelden van Sigmund Freud (1856-1939) liggen aan de basis van hun gedachtegang. In tegenstelling tot de dadaïsten streven zij echter naar een andere maatschappij of een hogere werkelijkheid: het surrealisme. De kunstenaars gebruiken in de beeldende kunst tegenstrijdigheden in het perspectief, willekeurige afsnijdingen en ongebruikelijke combinaties van voorwerpen. Denk maar aan de Belgische kunstenaar René Magritte (1898-1967) die een bevreemdend karakter schept in zijn schilderijen. In de literatuur maken surrealisten gebruik van het automatische schrift, waarbij de hand de pen laat leiden door zijn stemming, mee bepaald door de muziek.

De Stijl ontstaat in 1917 in Nederland met als belangrijkste leden Piet Mondriaan (1872-1944) en Theo van Doesburg (1883-1931). Deze stroming gaat verder dan beeldende kunst. Ook meubels, gebruiksvoorwerpen en architectuur maken deel uit van De Stijl. De kunstenaars houden vast aan geometrische vormen, horizontale en verticale lijnen en de hoofdkleuren (rood, geel en blauw) aangevuld met grijs, wit en zwart. Ze proberen met hun werken harmonie, zuiverheid, soberheid en rust uit te stralen na de ellende en chaos van de Eerste Wereldoorlog.

Vanaf 1920 ondergaan woningen en decoratieve kunsten een stijlrevolutie, vandaar de naam art deco. Geometrische vormen, een beperkt aantal levendige kleuren en strakke lijnen of zigzaglijnen zijn de belangrijkste bouwstenen. Gebouwen worden gemaakt uit gewapend beton en staal; meubels bestaan uit donkere houtsoorten en leder. Decoratie zoals lampen wordt gemaakt van aluminium, chroom en glas. De samenhang met moderne technologie blijkt niet alleen uit de gebruikte materialen en de machinale productiewijze, maar ook uit verwijzingen naar wolkenkrabbers, auto’s en vliegtuigen. Denk aan Zelfportret in een groene Bugatti (1928) van Tamara de Lempicka (1898-1980), een werk dat je in Agora 5 bestudeerde.

Leeractiviteiten

1 Waar situeert de moderne kunst zich in tijd en ruimte? Gebruik de onderstaande tijdlijnen om de vragen te beantwoorden.

proefversie©VANIN

MODERNE TIJD HEDENDAAGSE

1914:

a Plaats de kunstenaars bij de juiste stroming op de tijdlijn.

1→ Rik Wouters

2→ Marcel Duchamp

3→ Georges Braque

4→ Piet Mondriaan

5→ René Magritte

6→ Edvard Munch

7→ Victor Horta

8→ Umberto Boccioni

b Bekijk de kunststromingen op de tijdlijn. Wat valt je op?

9→ Tamara de Lempicka

10→ Wassily Kandinsky

Er kunnen meerdere kunststromingen op hetzelfde moment plaatsvinden.

Er kunnen kunststromingen ontspruiten uit een andere kunststroming.

c Wat kun je opmerken aan de kunststromingen voor de Eerste Wereldoorlog en in het interbellum?

Er ontstonden heel wat nieuwe kunststromingen in deze periode. Kunstenaars zagen de kunsten als een uitlaatklep of gebruikten kunst als reactie op de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog. Zo wilden kunstenaars van De Stijl rust en soberheid uitstralen na de ellendige oorlog.

d Onderstaande werken zijn in hetzelfde jaartal gemaakt, maar behoren tot een andere kunststroming. Noteer de naam van de juiste kunststroming.

art nouveau

proefversie©VANIN

kubisme

2 De Belgische architect Victor Horta (1861-1947) is een van de belangrijkste vertegenwoordigers van art nouveau. Andere vertegenwoordigers van art nouveau zijn Henri Privat-Livemont (1861-1936), Gustav Klimt (1862-1918) en George de Feure (1868-1934). Bekijk enkele voorbeelden van hun werken en beantwoord de vragen.

Les demoiselles d’Avignon (Pablo Picasso, 1907)

Water serpents II (Gustav Klimt, 1907)

Elegante près d'une source (Georges de Feure, 1903)

Horta museum (Victor Horta, 1898-1901)

De golf (Henri Privat-Livemont, 1897) Liggend naakt (Gustav Klimt, 1913)

a Wat zijn de beeldelementen van art nouveau?

asymmetrie, golvende lijnen, zweepslagbeweging, ornamenten (versieringen), organische vormen

b Wat is de functie van art nouveau?

decoratieve functie

c Bekijk onderstaande voorlopers van art nouveau. Welke typische elementen herken je?

golven of golvende bewegingen, organische figuren, het tonen van staal in architectuur

Japanse kunst

proefversie©VANIN

Arts-and-crafts

De Franse architectuur van Eugène Viollet-le-Duc

Onder de golf voor de kust bij bij Kanagawa (Katsushika Hokusai, 1831)

Kamperfoelie (William Morris, 1876)

Huis in ijzeren omlijsting met geglazuurde aardewerkbekleding (Eugène Viollet-le-Duc, 1872)

3 De Iers-Britse kunstschilder Francis Bacon (1909-1992) behoort tot het expressionisme. Hij schildert voornamelijk portretten waarbij hij de binnenkant van de personen probeert te portretteren. Hij laat zich inspireren door het werk van de Spaanse barokschilder Diego Velázquez (1599-1660). Vergelijk onderstaande werken van Velázquez en Bacon en beantwoord de vragen.

Paus Innocentius X (Diego Velázquez, 1650) Studie naar Velázquez’ portret van Paus Innocentius X (Francis Bacon, 1953)

a Welke verschillen merk je op?

proefversie©VANIN

b In het expressionisme probeert de kunstenaar zijn gevoelens of ervaringen uit te drukken. Welke emoties zou Francis Bacon willen overbrengen?

Het palet van Bacon is donkerder, het gewaad van de paus is paars in plaats van rood. De paus zit te schreeuwen en lijkt gevangen in een glazen kooi. De gordijnen op de achtergrond lijken transparant. Bij de versie van Velázquez is de sfeer gemoedelijker. persoonlijk antwoord

c Zie je een gelijkenis tussen het werk van Francis Bacon en De schreeuw van Edvard Munch?

In beide werken wordt er geëxperimenteerd met kleur en expressie, beide onderwerpen lijken ook te schreeuwen.

4 Henri Matisse (1869-1954) is een Franse kunstschilder en beeldhouwer en de grondlegger van het fauvisme. Bekijk De dans en beantwoord de vragen.

a Wat valt je op aan de bouwsteen ‘kleur’ in De dans?

b Verklaar aan de hand van de bouwsteen ‘licht’ het vlakke karakter van de dansers.

Er wordt gebruik gemaakt van felle, nauwelijks gemengde kleuren. De dansers kregen geen schaduw of slagschaduw, waardoor ze vlak lijken.

De dans (Henri Matisse, 1910)

proefversie©VANIN

5 Tegen het einde van zijn leven maakte Matisse papier gouaches. Bekijk op iDiddit het videofragment en beantwoord de vragen.

a Wat zijn papier gouaches?

uitgeknipte vormen uit geverfd papier

b Wat is de werkwijze van de papier gouaches van Matisse? Zet de stappen van het maakproces in de juiste volgorde. de vormen uitknippen vastlijmen van de vormen het papier schilderen

vastleggen van de compositie door traceringen te maken op overtrekpapier

een compositie bepalen door de figuren vast te zetten met spelden

c Waarom maakte Matisse deze papier gouaches?

3 Matisse was aan een (rol)stoel gebonden na een operatie en kon daarom niet meer uitgebreid staand schilderen.

Spray of leaves (Henri Matisse, 1953)

6 Ook André Derain (1880-1954), Maurice de Vlaminck (1876-1958) en Kees van Dongen (1877-1968) zijn belangrijke vertegenwoordigers van het fauvisme. Bekijk hun werken en beantwoord de vragen.

Waterloo bridge (André Derain, 1905) Restaurant De Machine in Bougival (Maurice de Vlaminck, 1905)

a Welke gelijkenissen zijn er tussen het pointillisme en het begin van het fauvisme?

het gebruik van streepjes en puntjes

b Welke verandering kun je later waarnemen bij het fauvisme?

De fauvisten gebruiken nadien grotere kleurvlakken en dikke lijnen.

Maria (Kees van Dongen, 1907-1910)

proefversie©VANIN

7 Lees de tekst over de verschillende fases van het kubisme en de stijlperiodes van Pablo Picasso (1881-1973). Beantwoord daarna de vragen.

In de 19e eeuw ontwikkelt Paul Cézanne (1839-1906) een nieuw ‘perspectief’ waarbij hij het landschap afbeeldt in geometrische vormen, verdeeld over de compositie, zonder de elementen vanaf een bepaald punt te bekijken. Die nieuwe werkwijze wordt opgepikt door de Spanjaard Pablo Picasso (1881-1973). Hij zal het eerste kubistische schilderij maken.

In de eerste fase van het kubisme is Picasso sterk beïnvloed door de geometrische vormen van Cézanne. Hij kent dan een blauwe periode rond de thema's armoede en eenzaamheid. Hierna volgt zijn roze periode die bestaat uit thema’s als clowns, carnavalsartiesten en harlekijns. Hij gebruikt hiervoor aardetinten en tinten van rood, oranje en roze. Geleidelijk aan ontwikkelt hij samen met de Franse kunstenaar Georges Braque (1882-1963) een eigen stijl: het kubisme.

Rond 1909 evolueert het kubisme naar een tweede fase: het analytisch kubisme. Herkenbaar is de voorstelling die opgedeeld is in kleine vakjes. De nadruk ligt op de vorm. Het idee is om het onderwerp vanuit verschillende kanten te bekijken en weer te geven in al zijn facetten. De herkenbaarheid van de voorstelling wordt daardoor juist moeilijker. Er wordt weinig kleur gebruikt, op het doek zijn sobere kleuren zoals zwart, grijs en aardetinten zichtbaar.

Rond 1911 zet Picasso in zijn kunstwerken een nieuwe fase van het kubisme in: het synthetisch kubisme. In tegenstelling tot het analytisch kubisme is er bij het synthetisch kubisme een grotere herkenbaarheid in de vormen en meer samenhang in de compositie. De kleuren zijn warm en sterk. Er worden collagetechnieken gebruikt waardoor stukjes van de werkelijkheid in het kunstwerk terechtkomen. In de werken zijn ook letters, woorden en cijfers te zien. Het synthetisch kubisme loopt van 1911 tot 1916.

a Benoem de juiste periode van Picasso.

blauwe periode

roze periode analytisch kubisme synthetisch kubisme

proefversie©VANIN

b Lees met een klasgenoot de zinnen. Markeer telkens de juiste optie.

1→ Het eerst gemaakte kubistische schilderij is van Paul Cézanne/Pablo Picasso.

2→ In het synthetisch kubisme worden sombere/sterke kleuren gebruikt.

3→ In de analytische periode zijn de vormen minder/meer herkenbaar dan in de synthetische periode.

8 Bekijk onderstaande werken die behoren tot De Stijl en beantwoord de vragen.

a Wat valt je op aan de bouwstenen ‘kleur’, ‘lijn’ en ‘vorm’?

Er wordt enkel gebruik gemaakt van primaire kleuren voor egale vlakken, de lijnen zijn horizontaal en verticaal.

b Van welke kunstenaar is welk kunstwerk? Zet de nummers van de kunstenaars bij de juiste werken.

1→ Gerrit Rietveld

2→ Piet Mondriaan

3→ Bart van der Leck

4→ Theo van Doesburg

c De Stijl heeft veel invloed gehad. Lees onderstaande teksten. Welke gelijkenissen en verschillen merk je op tussen De Stijl zelf en het latere gebruik van elementen uit De Stijl? Wat concludeer je?

proefversie©VANIN

Modeontwerper Yves Saint Laurent (19362008) ontwierp in 1965 The Mondrian collection waarin kunst en mode werden samengebracht. De collectie bestond uit zes cocktailjurken geïnspireerd door de schilderijen van Piet Mondriaan. Yves Saint Laurent staat bekend als kunstliefhebber en verzamelaar van moderne kunst.

Barnett Newman (1905- 1970) is een Amerikaanse kunstenaar die bekendstaat voor color field painting. Dat is een stroming binnen de abstract expressionistische schilderkunst in de Verenigde Staten. De stroming ontstaat in New York in de jaren 1940 en is geïnspireerd door het Europese modernisme, meer specifiek De Stijl. Grote, monochrome kleurvlakken staan centraal in deze stroming.

Who's afraid of red, yellow and blue III (Barnett Newman, 1968)

The Mondrian collection (Yves Saint Laurent, 1965)

Stadhuis Den Haag, 2017

Gelijkenissen

Verschillen

In 2017 kreeg het stadhuis van Den Haag een metamorfose van kunstenaarsduo VollaersZwart (1991). Het werd de grootste Mondriaan ter wereld. Op het gebouw van de Amerikaanse architect Richard Meier lieten ze rode, gele en blauwe vlakken en zwarte lijnen aanbrengen ter ere van 100 jaar De Stijl. Het duo staat bekend om city dressing en gaf naast het stadhuis ook andere prominente gebouwen een Mondriaan of De Stijl make-over.

proefversie©VANIN

Conclusie

Het kleurgebruik komt overeen met dat van De Stijl: rood, geel en blauw. Die drie worden aangevuld met zwart en wit. Horizontale en verticale lijnen en egale kleurvlakken domineren het werk.

Newman maakt grote, monochrome kleurvlakken met slechts twee kleuren, terwijl er in De Stijl meer kleuren en vlakken voorkomen. Yves Saint Laurent gebruikt dan weer een ander materiaal: textiel. Studio VollaersZwart werkt op grotere schaal.

De invloed van De Stijl is duidelijk te zien in alledrie de werken. Het kleurgebruik, de vormen en lijnen hebben een sterke verwijzing naar De Stijl en in het bijzonder naar Piet Mondriaan.

9 De Italiaanse schilder en beeldhouwer Umberto Boccioni (1882-1916) is een van de belangrijkste vertegenwoordigers van het futurisme. Het futurisme bouwt voort op het kubisme en wordt gekenmerkt door snelheid en beweging.

a Beschrijf de houding van de sculptuur van Boccioni.

De figuur lijkt te marcheren met veel dynamiek en energie. De figuur lijkt krachtig op zijn benen te staan.

b Het silhouet lijkt vervormd, hoe zou dat kunnen komen?

Door de snelheid en wind lijkt het marcherende beeld vervormd.

c Welke link kun je vinden tussen het beeld van Boccioni en de ontwikkelingen in de moderne tijd?

De metalen contouren van het werk verwijzen naar de opkomst van machines.

Unique forms of continuity in space (Umberto Boccioni, 1913)

10 De Russische schilder en kunsttheoreticus Wassily Kandinsky wordt beschouwd als een pionier van abstracte kunst. Waaruit is dit werk van Kandinsky opgebouwd?

Lijnen, vormen en kleuren die volledig losstaan van de werkelijkheid.

proefversie©VANIN

11 Voor Wassily Kandinsky zijn muziek en kleur onlosmakelijk met elkaar verbonden. Die relatie was voor Kadinsky zo duidelijk dat hij elke klank in verband bracht met een exacte tint.

a Lees de tekst en leer het begrip synesthesie kennen.

Kandinsky ontwikkelt specifieke, extravisuele waarden voor kleuren die hij definieert als Eigenschaften (eigenschappen). Geel is bijvoorbeeld de kleur van warmte en opwinding: het kan vreugde, ergernis of kalmte betekenen. Blauw is de meest vredige en spiritueel resonerende kleur: hoe donkerder het blauw, hoe dieper het gevoel van rust. Daarnaast omschrijft hij de relatie tussen kleur en geluid in Klangfarbe. Zo associeert hij geel met harde, scherpe geluiden en rood met heldere, krachtige klanken.

Het fenomeen waarbij een zintuigelijke waarneming een ander zintuig activeert heet synesthesie. ‘Synesthesie’ komt uit het Grieks en betekent ‘vereniging van de zintuigen’. Het kan bijvoorbeeld gaan om het zien van klanken of het proeven van kleuren.

Compositie VII (Wassily Kandinsky, 1913)

b Hieronder kun je enkele Eigenschaften en Klangfarbe van Kandinsky zoals omschreven in 1911 terugvinden. Luister naar de concertfragmenten op iDiddit en kies voor elk fragment een passende kleur. Plaats de nummers van de fragmenten in de voor jou passende gekleurde vlakken hieronder.

Kleur Eigenschaften

Geel is warm, brutaal en opwindend, verontrustend voor mensen. Een typisch aardse kleur, ook geassocieerd met een aanval van woede, blinde waanzin.

Blauw is een vredige, bovennatuurlijke, diepe, typisch hemelse kleur. Hoe lichter, hoe rustgevender het is.

Wanneer het uiteindelijk wit wordt, bereikt het absolute rust.

Groen staat voor stilte, vrede, maar met verborgen kracht, passief.

‘Groen is als een dikke, zeer gezonde koe die onbeweeglijk stilligt en, alleen in staat om te herkauwen, de wereld met stomme, doffe ogen aanschouwt.’

Rood is levend, rusteloos, vol vertrouwen strevend naar een doel. Het staat ook voor gloeiende, mannelijke volwassenheid.

licht warm rood: kracht, energie, vreugde vermiljoen: gloeiende passie, zekere kracht licht koud rood: jeugdig, pure vreugde, jong

Oranje is stralend, serieus en gezond.

Klangfarbe

luide, scherpe trompetten - hoge, heldere fanfares

lichtblauw: fluit donkerder blauw: cello donkerste blauw van allemaal: orgel

rustig, uitgesponnen, viool in middenregister

proefversie©VANIN

geluid van een trompet, krachtig en wreed fanfare - tuba - diepe noten op de cello - hoge, heldere viool

middenregister kerkklok altstem - altviool - largo

Bruin is saai, hard en geremd. geen

Paars is ziekelijk, uitgedoofd en verdrietig. Engelse hoorn schalmei - fagot

Wit toont geen doodse stilte, maar een stilte gevuld met mogelijkheden, vreugde en vlekkeloze reinheid.

Zwart is uitgedoofd, onbeweeglijk, als een eeuwige stilte, zonder toekomst en hoop, de kleur van groot verdriet.

Grijs is de balans tussen wit en zwart. Het is geluidloos en bewegingloos, maar verschilt van groen, omdat groen een mengsel is van twee actieve kleuren, terwijl grijs een hopeloze stilte uitdrukt.

harmonie van stilte, pauze

laatste pauze, vervolgmelodie: dageraad van een ander wereld

geluidloos

12 Maak een keuze tussen Fietswiel en L.H.O.O.Q. van Marel Duchamp en analyseer het werk naar keuze volgens het analyseschema.

proefversie©VANIN

Beleven

Wat is je eerste spontane reactie?

Beschrijven

Wat zie of hoor je precies?

Analyseren

Welke bouwstenen, materialen en technieken worden gebruikt?

Interpreteren

Wat is de betekenis van het kunstwerk of de bedoeling van de kunstenaar?

Waarderen

Wat is jouw mening over het kunstwerk?

persoonlijk antwoord

persoonlijk antwoord

persoonlijk antwoord

persoonlijk antwoord

persoonlijk antwoord

Fietswiel/L.H.O.O.Q

Fietswiel (Marchel Duchamp, 1913) L.H.O.O.Q. (Marcel Duchamp, 1919)

13 De Duitse kunstenaar Max Ernst (1891-1976) stond aan de basis van het dadaïsme en het surrealisme. Hij was een belangrijke vernieuwer en een inspiratiebron voor veel beroemde kunstenaars in de 20e eeuw.

Bijeenkomst van vrienden (Max Ernst, 1922)

a Max Ernst is terug te vinden in zijn eigen werk. Omcirkel hem op het schilderij.

b Op welke manier doorbreekt Max Ernst in dit werk de werkelijkheid?

Het werkelijke en onwerkelijke worden samengebracht, het verleden en heden, levenden en doden. Zo beeldt Max Ernst zichzelf af in het gezelschap van persoonlijkheden als Dostojevski, Raphaël en de Chirico.

14 Salvador Dalí (1904-1989) en Leonora Carrington (1917-2011) zijn surrealistische kunstenaars die ook de toegepaste kunsten inspireerden.

a De Italiaanse modeontwerpster Elsa Schiaparelli (1890-1973) staat bekend om haar samenwerking met Salvador Dalí. Welke gelijkenissen en verschillen zie je tussen Lobster telephone van Dalí en Lobster dress van Elsa Schiaparelli? Wat is je conclusie?

proefversie©VANIN

Lobster telephone (Salvador Dalí, 1936)

Lobster dress (Elsa Schiaparelli, 1937)

Gelijkenissen Verschillen Conclusie

Het onderwerp is hetzelfde: de kreeft.

De jurk toont het werk van Dalí maar zonder de telefoon.

proefversie©VANIN

Dalí en Schiaparelli werkten samen voor de Lobster dress. Dalí schilderde de kreeft op de jurk.

b In 2013 publiceerde W Magazine een editie met een surrealistisch thema, gefotografeerd op het historische landgoed Las Pozas in Mexico. Welke gelijkenissen en verschillen merk je tussen het schilderij van Carrington en de outfit van actrice Tilda Swinton? Wat concludeer je?

Dinsdag (Leonora Carrington, 1987)

Stranger than paradise (Tilda Swinton (model)/ Tim Walker (fotograaf), 2013

Het kapsel en de jurk vertonen overeenkomsten qua vorm.

Gelijkenissen Verschillen Conclusie

Kleurgebruik, materiaal en ruimtegebruik verschillen.

Modehuis en fotograaf laten zich inspireren door de bevreemdende scènes uit het surrealisme. Surrealistische kunstenaars inspireren tijdgenoten, maar ook hedendaagse kunstenaars.

15 Art deco ontstaat in de jaren 1920 en is terug te vinden in de toegepaste en beeldende kunst. Bekijk hieronder enkele voorbeelden.

Chrysler building (William Van Alen, 1930)

Zelfportret in een groene Bugatti (Tamara de Lempicka, 1928)

1930)

Radio city music hall (Donald Deskey, 1932)

a Binnen art deco wordt de wetenschappelijke vooruitgang gecombineerd met kunst. Waaruit kun je dat afleiden?

proefversie©VANIN

uit de gebruikte materialen (zoals kunststof, gewapend beton), een machinale productiewijze, verwijzingen naar wolkenkrabbers, auto’s en vliegtuigen ...

b Wat is het verschil tussen art nouveau en art deco als je naar de bouwstenen ‘vorm’ en ‘lijn’ kijkt?

Bij art deco worden geometrische figuren en strakke lijnen gebruikt, terwijl bij art nouveau organische figuren en golvende lijnen centraal staan.

Triplex (Cassandre,

VIP

De Franse pianist en componist Erik Satie (1866-1925) spot met gevestigde waarden, bourgeoisie en zelfs het impressionisme. Na een opmerking van Debussy over het gemis aan vorm in zijn Gymnopédies schrijft Satie Trois morceaux en forme de poire. Kort voor 1920 wordt hij door Jean Cocteau ontdekt. Die ziet in het werk van Satie de ideale realisatie van zijn musique d’ameublement waarin hij zich afzet tegen de esthetische pretenties van de modernen.

proefversie©VANIN

In ieder geval is Satie zijn tijd vooruit. Dikwijls wijst hij de weg voor latere componisten, bijvoorbeeld bij het gebruik van lawaai in een compositie zoals dat bij de latere futuristische componisten voorkomt. Het idee van de repetitieve muziek is ook bij Satie reeds aanwezig: bij het werk Vexations (1893) vermeldt Satie dat je het werk 840 keer moet herhalen. Satie experimenteert ook met stukjes papier tussen de pianosnaren en is zo in feite een voorloper van de 'geprepareerde piano' waar de Amerikaanse componist John Cage in 1948 beroemd mee zal worden.

Relâche (1924) is een ballet met muziek gecomponeerd door Satie. De titel wordt gezien als een dadaïstische grap, aangezien het woord ‘relâche’ het Franse woord is dat men gebruikt om op posters aan te geven dat een show gecanceld is of het theater gesloten is. Ironisch genoeg werd de eerste opvoering inderdaad gecanceld. Jean Börlin, de hoofddanser, choreograaf en artistiek directeur van het dansgezelschap Ballets Suédois, was ziek.

GOOD TO KNOW

Walt Disney (1901-1966)

Steamboat Willie van Walt Disney Studios kwam uit op 18 november 1928 en is een van de eerste tekenfilms met geluid. Mickey Mouse betekende de doorbraak van de broers Walt en Roy Disney.

Beeld uit Steamboat Willie (Walt Disney, 1928)

1.2

Kunst na 1945

De hele 20e eeuw lang verleggen kunstenaars de traditionele grenzen van de kunst. Dat leidt tot een cruciale vraag: wat is kunst eigenlijk? Een kunstwerk moet niet langer mooi of expressief zijn, noch moet het getuigen van technische beheersing.

Leertekst

proefversie©VANIN

Postmodernisme verwijst naar een reactie op het modernisme. Gevoelens van onmacht, verlatenheid en woede na de oorlog vinden een uitweg in de kunsten. Het onderscheid tussen hoge cultuur en populaire cultuur en tussen kunst en het dagelijkse leven stort in. Postmoderne kunst en architectuur kunnen ook worden gekenmerkt door een opzettelijk gebruik van vroegere stijlen en conventies en een eclectische vermenging van verschillende artistieke en populaire stijlen en media.

Abstractie kent zijn weg ook in het postmodernisme. In de jaren 1950 ontstaat het abstract expressionisme, een spontane uiting van het gevoel. In Amerika ontstaan er twee vormen, namelijk actionpainting en color field painting, New York vormt op dat moment het belangrijkste centrum. Jackson Pollock (1912-1956) vertegenwoordigt actionpainting met zijn beroemde drip paintings. Hij doopt zijn borstel in de verf en beweegt nadien snel zijn pols, arm en lichaam waardoor de verf in weefritmes over het oppervlak druipt en valt. Mark Rothko (1903-1970) is een andere sleutelfiguur in het abstract expressionisme en het best gekend binnen de stroming color field painting. Hij maakt gebruik van de expressieve kracht van kleur. Door grote kleurvelden te gebruiken lijken die zich uit te strekken tot voorbij de randen van het canvas en de kijker van dichtbij te omhullen.

In Europa bestaat het abstract expressionisme uit art brut en CoBrA. In Parijs verenigen verschillende kunstenaars uit Denemarken, België en Nederland zich in de avant-gardebeweging, CoBrA. De naam is een acroniem van de hoofdsteden van de oprichtende leden: Copenhague, Bruxelles en Amsterdam. Ze krijgen bekendheid door hun krachtige, spontane, rebelse schilderstijl die sterk geïnspireerd is door de kunst van kinderen en geesteszieken. Ze hanteren intuïtieve methodes, losse, gebarende tekens en sterke kleuren. Karel Appel (1921-2006) is de voornaamste vertegenwoordiger van de CoBrA-groep.

De Franse kunstenaar Jean Dubuffet (1901-1985) bedenkt de term art brut voor het soort kunstwerk waarvan hij houdt, gemaakt door kinderen, psychiatrisch patiënten, naïeve schilders en amateurs. Art brut, letterlijk vertaald ‘ruwe kunst', is kunst gebouwd op de spontaniteit en vindingrijkheid van de maker. Het wordt ook outsider art genoemd om te benadrukken dat de kunstenaars autodidact zijn en niet worden beschouwd als ‘kunstenaar’.

In de jaren 1960 verschuift de gevoelsmatige drijfveer naar de verstandelijke overweging. Reclame in felle kleuren kent zijn opmars in Amerika. In hard edge komen die felle kleuren naar voren op een indringende manier. Sommige delen worden tijdens het schilderproces afgeplakt waardoor er een spanning bestaat tussen kleuren die naast elkaar worden geschilderd. Zo maakt Elsworth Kelly (1923) strakke, kleurrijke en vlakke schilderijen zonder gebruik te maken van een voor- of achtergrond. De term opart is een afkorting van optische kunst en draait rond wetmatigheid en systematiek. Visuele effecten, terugkerende vormen, bewegingseffecten en vibrerende kleurencombinaties kenmerken de stroming. Victor Vasarely (1906-1997) en Bridget Riley (1931) worden beschouwd als de bekendste opart-schilders.

Minimalisten distantiëren zich van de abstract expressionisten door persoonlijke expressie uit hun kunst te verwijderen. Het leidt tot de creatie van strakke, geometrische werken die de kunst terugbrengen tot een minimum aan kleuren, vormen, lijnen en texturen. Bij muziek draait het om enkele kleine ritmisch-melodische figuren of afzonderlijke tonen en wordt een compositie opgebouwd door constante herhaling, vaak met lichte, quasi onmerkbare wijzigingen (verschuivingen). In de beeldhouwkunst maakt men gebruik van industriële materialen en technieken. De productie gebeurt vaak in een fabriek omwille van het grote formaat.

proefversie©VANIN

Net zoals bij opart heeft de kinetische kunst een fascinatie voor beweging. Kinetische kunst gaat echter een stapje verder: ze gaat namelijk voor een werkelijke beweging. Die beweging wordt ofwel mechanisch door motoren gegenereerd of door gebruik te maken van de natuurlijke luchtstromingen in een ruimte. Alexander Calder (1898-1976) creëert dergelijke sculpturen die ook wel mobiles worden genoemd.

Roy Lichtenstein (1923-1997) kent bekendheid als vooraanstaand kunstenaar met schilderijen die hij ontleent aan comics. Zijn werk, samen met dat van Andy Warhol (1928-1987), luidt het begin van de popart-beweging in. Door kunstwerken van massaproducten te maken, zoals een Campbell's soepblik, Mickey Mouse of het gezicht van Marilyn Monroe, vervaagt de popartbeweging de grenzen tussen ‘hoge’ kunst en ‘lage’ cultuur. De nadruk binnen de beweging ligt op de populaire cultuur, het consumptieve en dus ook het vergankelijke aspect. Popart-kunstenaars maken daarom gebruik van mechanische druktechnieken zoals bij reclame.

Eind jaren 1960, begin jaren 1970 gaan kunstenaars met een verhoogd detailniveau en levensechte nauwkeurigheid aan de slag binnen het hyperrealisme. In de schilderkunst wordt ook over fotorealisme gesproken, omdat de fotografische weergave als uitgangspunt wordt genomen. De Amerikaanse Duane Hanson (1925-1996) probeert de werkelijkheid zo goed mogelijk te bereiken in zijn beeldhouwwerken. Door gebruik te maken van echte rekwisieten probeert hij dichter bij de realiteit te raken.

In de jaren 1970 maken ook stromingen als conceptuele kunst, performance art en land art naam. Marcel Duchamp (1887-1968) wordt gezien als de grondlegger van conceptuele kunst. Het idee of concept is daarbij belangrijker dan het esthetische, technische of materiële. Bij performance art wordt kunst live gepresenteerd. Het belangrijkste doel is de conventies van traditionele, beeldende kunst uit te dagen. In land art maken kunstenaars aanpassingen in het landschap om een kunstwerk te maken. Veel werken zijn slechts tijdelijk zichtbaar. Vaak gebruiken ze abstracte vormen en natuurlijke materialen voor hun werken. De Engelse Richard Long (1945) staat binnen de stroming land art bekend om zijn beeldhouwwerken die ook linken hebben met performance art en conceptuele kunst.

In de jaren 1980 en 1990 komen stijlen op die zich laten inspireren door de popcultuur. Een van de leidende figuren van de neopopbeweging is Jeff Koons (1955), wiens toe-eigening van popcultuuriconen zoals Michael Jackson en massaproducten zoals stofzuigers van Hoover de grenzen van de hoge kunst verder verlegt. Koons haalt zijn inspiratie uit alledaagse voorwerpen zoals kinderspeelgoed, stripfiguren, porseleinen beeldjes en feestversieringen en eigent zich zowel reclamecampagnes als consumptiegoederen toe.

In het neo-expressionisme beelden kunstenaars hun onderwerpen op een bijna rauwe en brute manier af. Ze laten in hun, meestal, grootschalige werken de grove penseelvoering en intense kleuren van het expressionisme herleven. Jean-Michel Basquiat (1960-1988) ontwikkelt zich in zijn kortstondige carrière van graffitikunstenaar tot beroemde kunstenaar.

Leeractiviteiten

1 In de moderne tijd begint kunst zich veel sneller over de wereld te verspreiden.

a Het abstract expressionisme kent zowel in Amerika als in Europa een centrum. Welke steden zijn dat?

proefversie©VANIN

b Onafhankelijk van elkaar ontstaat in de jaren 1950 op twee plaatsen de popart-beweging. Welke landen zijn dat?

New York en Parijs de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk

2 De Amerikaanse Alexander Calder (1898-1976) combineert abstractie, surrealistische elementen en beweging in zijn mobiles. De Belgische kunstenaar Pol Bury (1922-2005) start met schilderen geïnspireerd door René Magritte en de CoBrA-beweging. Na het zien van Calders werken gaat hij aan de slag met sculptuur en beweging en wordt hij een van de pioniers in kinetische kunst.

Ongetiteld (Alexander Calder, 1934)

a Hoe bewegen bovenstaande werken van Calder en Bury volgens jou?

persoonlijk antwoord

b Bekijk op iDiddit de videofragmenten van de werken. Hoe bewegen de sculpturen? Klopt jouw vermoeden?

c Bovenstaande mobile wordt een staande mobile genoemd. Welke varianten maakt Calder nog?

De mobile van Calder beweegt door een uniek uitgebalanceerd bewegingssysteem, de roestvrije buizen van Bury bewegen met het gewicht van het water om beurt op en neer. Binnen de mobiles zijn er nog twee andere soorten: een hangende mobile en een muurmobile. Daarnaast maakt Calder ook stabiles. Dat zijn sculpturen die niet bewegen en dus ook niet tot de kinetische kunst behoren.

Fontaine (Pol Bury, 1978)

a Welke beschrijving past bij welke afbeelding? Plaats het juiste nummer bij de afbeelding.

Jackson Pollock (1912-1956) is een Amerikaanse kunstschilder die ook bekend stond als Jack the Dripper. Dat was vanwege zijn dripping techniek waarbij hij verf van zijn kwast in slierten op het doek liet druppelen. De nadruk ligt op de handeling van het schilderen, vandaar de term actionpainting.

proefversie©VANIN

De Amerikaanse kunstenaar Mark Rothko (1903-1970) wordt gezien als de voorloper van color field painting. Rothko maakt enorme doeken met daarop dun aangebrachte monochrome kleurvlakken op egale achtergronden.

De Franse kunstenaar Jean Dubuffet (19011985) is de bedenker van art brut. Deze kunst bestaat uit vlekken en krabbels en laat de vrije loop aan kunstenaars. Kunstwerken vertonen gelijkenissen met kindertekeningen. Karel Appel (1921-2006) is een Nederlandse schilder, beeldhouwer en medeoprichter van de CoBrA-groep. Tijdens de CoBrA-periode, vanaf 1948, schilderde Appel simpele vormen met stevige contourlijnen, opgevuld door felle kleuren.

3 Ontdek de verschillende varianten van het abstract expressionisme in Europa en de Verenigde Staten.

1

4 Jasper Johns (1930) is een verbindende figuur tussen het abstract expressionisme en de popart. Roy Lichtenstein (1923-1997) en Andy Warhol (1928-1987) luiden het begin van de popart-beweging in Amerika in. In Europa wordt de Britse Richard Hamilton (1922-2011) gezien als de uitvinder van popart.

What is it that makes today’s homes so different, so appealing? (Richard Hamilton, 1956)

proefversie©VANIN

a Welke inspiratiebronnen worden er gebruikt in popart?

strips, advertenties, pin-ups, foto's van beroemde personen en filmsterren en massaproducten als kleding, huishoudelijke apparaten, voedsel in blik

b Welke technieken gebruiken kunstenaars vaak in popart? Waarom zouden ze dat doen?

Mechanische druktechnieken zoals zeefdruk of fotomontage, collage en assemblage. Op die manier kan er goedkoop en massaal geproduceerd worden.

c Hoe kun je in het kunstwerk Just what it is that makes today's homes so different, so appealing een extra verwijzing naar popart terugvinden?

Op het racket van de bodybuilder staat het woord ‘pop’.

d Welke kunstenaars staan er nog bekend voor dit genre?

Robert

Vrouw in bad (Roy Lichtenstein, 1963)

Vlag (Jasper Johns, 1954)

Quadrant Mickey Mouse (Andy Warhol, 1981)

Rauschenberg, David Hockney, Claes Oldenburg, Peter Blake

5 White painting van Robert Rauschenberg (1925-2008) wordt voor het eerst tentoongesteld in de eetzaal van Black Mountain College in de zomer van 1952. De schijnbaar lege doeken, gelijkmatig bedekt met witte huisverf, dienen als een achtergrond die in werking treedt als de kijkers dichterbij komen.

a Wat zou de bedoeling van Rauschenberg zijn?

De doeken komen tot leven door de schaduwen die toeschouwers creëren. Bovendien weerspiegelen ze ook het licht en de geluiden van de ruimte waarin ze zich bevinden. Zo laat Rauschenberg het onderwerp van de White paintings verschuiven met elk nieuw publiek en elke nieuwe omgeving.

White painting (two panel) (Robert Rauschenberg, 1951)

proefversie©VANIN

b De definitieve doorbraak van de componist John Cage (1912-1992) is de première van 4'33''. Cage zegt later dat hij geïnspireerd werd om 4′33″ te schrijven nadat hij het jaar daarvoor in Black Mountain de verzameling volledig witte doeken van Rauschenberg had gezien. Bekijk op iDiddit het videofragment. Omschrijf wat er gebeurt.

De muzikanten zitten op het podium, maar bespelen hun instrumenten niet. Ze zitten in stilte. De dirigent geeft wel aanwijzingen.

c Wat is de betekenis van de titel 4’33’’?

vier minuten en drieëndertig seconden stilte

d Welk verband zie je tussen het werk van Rauschenberg en de compositie van John Cage?

Beide werken vertrouwen op toevalsprocessen. Beide kunstenaars stellen met hun werk de rol van de kunstenaar/componist in vraag.

e Nu is het jouw beurt: voer 4’33’’ uit. Luister aandachtig naar wat je kunt waarnemen. Ervaar je de stilte?

6 Sol LeWitt (1928-2007) is een van de belangrijkste kunstenaars uit het minimalisme. De stroming kent zijn oorsprong in de Verenigde Staten en werd in de jaren 1960 geïntroduceerd in Europa.

Incomplete open cube 7/28 (Sol LeWitt, 1974)

Four part combinations in geometric figures in four colors 3 (Sol LeWitt, 1980)

a Bekijk zijn tekening en sculptuur (of structuur zoals hij dat noemt). Waaruit bestaat het minimalisme volgens jou?

persoonlijk antwoord bv. Eenvoud, de werken bestaan uit eenvoudig kleurgebruik en abstracte, geometrische vormen.

b Beluister op iDiddit de luisterfragmenten. Welke composities zijn een voorbeeld van minimalisme?

Omcirkel de juiste fragmenten.

1→ Philip Glass

2→ Dmitri Sjostakovitsj

3→ Steve Reich

proefversie©VANIN

4→ Philip Glass

5→ Arvo Pärt

6→ Steve Reich

c Welke kenmerken stonden aan de basis van je keuze?

enkele kleine ritmisch-melodische figuren en een constante herhaling met enkele lichte wijzingen

7 Ellsworth Kelly (1923-2015) is een Amerikaanse schilder en beeldhouwer die behoort tot hard edge. De Engelse Bridget Riley (1931) wordt gezien als een van de belangrijkste vertegenwoordigers van opart. Beiden behoren tot de geometrische abstractie.

Hard edge

Spectrum colors arranged by chance II (Ellsworth Kelly, 1951)

Opart

a Wat is het verschil tussen abstract expressionisme en geometrische abstractie?

Binnen de geometrische abstractie worden geometrische figuren gebruikt zoals cirkels en vierkanten. Er wordt vertrokken vanuit verstand en wiskundige principes. Bij abstract expressionisme gaat het over het gevoel.

b Bekijk het werk van Riley en Kelly. Wat is het verschil tussen hard edge en opart?

Bij opart worden de geometrische figuren gebruikt om optische illusies te maken.

Shift (Bridget Riley, 1963)

8 De Belgische kunstenaar Wim Delvoye (1965) staat gekend voor zijn conceptuele kunst. Zijn werken gaan over aardse en banale zaken. Zo ontwierp hij een Cloaca (‘kakmachine’) geïnspireerd door de dada-beweging. Bekijk op iDiddit het videofragment en beantwoord de vragen.

a Wat is het doel van deze machine of Cloaca?

De werking van het menselijk spijsverteringsstelsel zo waarheidsgetrouw mogelijk nabootsen.

b Wat zorgt voor een extra dimensie in dit werk?

proefversie©VANIN

c Vind jij dit een meesterwerk? Waarom wel of niet?

De machine wordt gevoed met eten en scheidt ontlasting uit die ook zo ruikt. persoonlijk antwoord persoonlijk antwoord

d Vind jij dat je eerst een uitleg nodig hebt om een conceptueel kunstwerk te kunnen begrijpen en waarderen?

Cloaca (Wim Delvoye, 2000)

9 Marina Abramović (1946) is een Servische performancekunstenares. Ze is een van de voortrekkers van bodyart. Ze gebruikt dus haar lichaam als expressiemiddel.

a In de jaren 1970 en 1980 werken Abramović en haar toenmalige partner Ulay aan performances waarin ze de grenzen van het lichaam aftasten. Bekijk de polaroidfoto Rest energy. Wat zou er in de performance kunnen gebeuren?

b Bekijk nu een video-opname van The other: rest energy. Wat gebeurde er daadwerkelijk? Wat kon je horen tijdens het beluisteren? Zou je dit zelf durven?

c In de jaren 1990 verdwijnt het gevaarlijke en beschadigende aspect in Abramovićs werken. In 2010 zat Abramović drie maanden lang in het New Yorkse MoMA voor haar performance The artist is present

1→ Wat gebeurt er in dit werk?

Er komt rechtegenover Abramovic een man zitten. Dit is Ulay, haar ex. Ze maken in stilte contact met elkaar. Het publiek bevindt zich rond de performance.

2→ Waaraan zie je dat?

Door het intense oogcontact en de aanraking op het einde is het duidelijk dat de twee elkaar goed kennen en een speciale band met elkaar hebben. Het is de bezoeker, in dit geval Ulay, die bepaalt hoe lang hij plaatsneemt. Hij staat op wanneer hij daar zelf klaar voor is.

3→ Wat kun je nog meer ontdekken?

Abramovic is duidelijk aangedaan door de aanwezigheid van Ulay. Ulay is niet de enige die tegenover haar komt zitten, ook andere bezoekers krijgen die kans.

d Wat maakt het werk van Abramović voor jou confronterend?

persoonlijk antwoord

proefversie©VANIN

e Welke gelijkenis tref je tussen de performance The other: rest energy en The artist is present?

In beide werken zet Abramovic haar lichaam centraal en gaat het over fysiek of mentaal uithoudingsvermogen.

Rest energy (Marina Abramović, 1980)

The artist is present (Marina Abramović, 2010)

10 Robert Smithson (1938-1973) is een Amerikaanse land art kunstenaar. Zijn werk Spiral jetty is een van de meest iconische land art kunstwerken ter wereld. De spiraal is gemaakt van aarde en enkel zichtbaar bij eb. Vergelijk het werk met Full moon circle van Richard Long (1945) en The floating piers van Christo (1935-2020).

a Welke verschillen kun je waarnemen in de bovenstaande werken op basis van materiaal?

Het werk van Smithson bestaat uit de natuur zelf. De overige werken bestaan uit toevoegingen aan het landschap. Bij Long worden er natuurlijke materialen toegevoegd, bij Christo wordt er gebruik gemaakt van kunststof.

b Wat kun je zeggen over de zichtbaarheid en tijdelijkheid van land art kunstwerken?

Sommige werken zijn tijdelijk, zoals het zestiendaagse project The floating piers van Christo. Spiral jetty van Smithson is afhankelijk van de getijden. Full moon circle van Long is steeds zichtbaar. Veel land art werken verdwijnen langzamerhand.

11 Jeff Koons (1955) wordt tot de neopop gerekend. Bekijk zijn onderstaande werken en beantwoord de vragen.

proefversie©VANIN

a Waaruit haalt Koons zijn inspiratie?

uit alledaagse voorwerpen zoals kinderspeelgoed en porseleinen beeldjes

b Welke gelijkenissen kun je vinden tussen Jeff Koons en de readymades van Marcel Duchamp?

Net als Duchamp gebruikt Koons alledaagse voorwerpen en interpreteert hij ze op een artistieke wijze opnieuw.

Spiral jetty (Robert Smithson, 1970)

Full moon circle (Richard Long, 2003)

The floating piers (Christo, 2016)

Michael Jackson and Bubbles (Jeff Koons, 1988)

Play-Doh (Jeff Koons, 2014)

12 Duane Hanson (1925-1996) is een Amerikaanse kunstenaar en een van de grondleggers van het hyperrealisme. Vergelijk zijn werk met werk van de Australische beeldhouwer Ron Mueck (1958).

proefversie©VANIN

a Wat is de functie van de beeldhouwwerken?

b Welke materialen worden gebruikt?

Het representeert Amerikaanse toeristen. glasvezel, polyesterhars, hout en textiel

Het toont een eerste glimp van een pasgeboren baby. siliconen, hars, glasvezel en acrylverf

c Wat kun je zeggen over het formaat van de beeldhouwwerken?

Het zijn levensgrote sculpturen. gedetailleerd en levensecht

d Hoe zijn de personen afgebeeld?

e Beschrijf de houding van de personen.

f Beschrijf de lichaamsbouw van de personen.

De personen staan rechtop en lijken voor zich uit te staren. realistisch

Het meisje is meer dan vijf meter lang, ze is dus sterk uitvergroot.

gedetailleerd, zeer realistisch, nauwkeurige anatomie maar sterk uitvergroot

Het meisje ligt op haar zij, ze lijkt zich te rekken vanuit de foetushouding.

realistisch, maar sterk uitvergroot

Toeristen II (Duane Hanson, 1988) Een meisje (Ron Mueck, 2006)

13 Jean-Michel Basquiat (1960-1988) is beroemd om zijn gebruik van symbolen zoals schedels, kronen en maskers en om zijn expressieve, grootschalige portretten van het zwarte Amerikaanse leven. Hij begint zijn carrière als een bescheiden graffitikunstenaar.

a Hoe past Basquiat in Arm and Hammer II het logo aan?

Basquiat past het logo aan door in een van de twee reproducties een zwarte saxofonist weer te geven in plaats van de blanke arm. De tekst ‘Liberty 1955’ omringt het beeld.

Arm and hammer II (Basquiat, 1984)

proefversie©VANIN

b Hoe zou je de tekst die Basquiat toevoegt kunnen interpreteren?

‘Liberty 1955’ zou kunnen verwijzen naar de strijd voor burgerrechten en vrijheid die in de jaren 1950 hoog op de agenda staat. Het benadrukt mogelijk de strijd voor gelijkheid en vrijheid van zwarte mensen.

c Wat zou het afbeelden van de saxofonist kunnen betekenen in de context van de jaren 1950?

De keuze voor jazz, een Afro-Amerikaanse muziekstijl, kan als een uiting van trots op de Afro-Amerikaanse cultuur worden gezien en als een manier om de onderdrukking van zwarte mensen in de VS te benadrukken.

d Welke aspecten van de samenwerking tussen Basquiat en Warhol kun je herkennen in dit werk?

e Beluister op iDiddit het fragment van de jazzsaxofonist Charlie Parker. Kun je de stijl van Basquiat verbinden met wat je hoort in het luisterfragment van Charlie Parker?

De samenwerking is te zien in de samensmelting van Warhols gebruik van bedrijfslogo’s en consumptieproducten en Basquiats bekladden met vrije, expressieve hand. persoonlijk antwoord, bv. belang van vrije expressie

14 Bekijk op iDiddit de choreografieën van de Belgische Anne Teresa De Keersmaeker (1960) en Michèle Anne De Mey (1959). Analyseer hun opvoeringen met behulp van het analyseschema.

Rosas danst Rosas (Anne Teresa De Keersmaeker, 1997)

Sinfonia eroica (Michèle Anne De Mey, 1990)

Beleven

Wat is je eerste spontane reactie?

Beschrijven

Wat zie of hoor je precies?

Analyseren

Welke bouwstenen, materialen en technieken worden gebruikt?

Interpreteren

Wat is de betekenis van het kunstwerk of de bedoeling van de kunstenaar?

Waarderen

Wat is jouw mening over het kunstwerk?

GOOD TO KNOW

persoonlijk antwoord

persoonlijk antwoord

persoonlijk antwoord

persoonlijk antwoord

proefversie©VANIN

persoonlijk antwoord

persoonlijk antwoord

persoonlijk antwoord

persoonlijk antwoord

persoonlijk antwoord

persoonlijk antwoord

De Argentijns-Duitse componist, filmmaker en toneelschrijver Mauricio Kagel (1931-2008) schrijft muziek met dubbele bodems en doorprikt de ernst van het klassieke concert met visueel-theatrale elementen. Zo geeft hij de uitvoerders aanwijzingen voor hun bewegingen en gelaatsuitdrukking als ze musiceren.

Van de optredende musici worden geregeld vreemde dingen geëist: opzettelijk lelijk zingen, spelen achter een kamerscherm – er is zelfs een dirigent die volgens de partituur dood moet neervallen. Kagel heeft een voorkeur voor dergelijke theatrale elementen. Soms doen de decors mee, vaak de belichting en de geluidsband. Het bekendste voorbeeld is Match (1964), waarin twee cellisten op zuiver muzikale wijze suggereren dat ze een tenniswedstrijd tegen elkaar houden, met een percussionist als scheidsrechter.

VIP

Panamarenko (1940-2019) is de artiestennaam van de Belgische beeldhouwer Henri Van Herwegen. Zijn werken verwijzen naar vliegtuigen, vogels, duikboten en auto’s en vliegen op eigen kracht. Ze zijn een combinatie van technologisch en artistiek experiment. Panamarenko wordt gezien als een van de belangrijkste Belgische beeldhouwers uit de tweede helft van de 20e eeuw.

1.3 Kunst van de 21e eeuw

Ook vandaag reageren kunstenaars nog altijd op maatschappelijke en politieke ontwikkelingen en veranderende wereldbeelden. Identiteit is een belangrijk thema in de hedendaagse kunst. Alle media die mee de geschiedenis van de kunst hebben vormgegeven, komen ook in de 21e eeuw nog voor: van olieverfschilderkunst tot video, over beeldhouwkunst, tekenkunst, fotografie en installatiekunst. Kunstenaars maken nu ook gebruik van digitale kunst en internetkunst.

Leertekst

proefversie©VANIN

Typisch voor kunst in de 21e eeuw is dat ze moeilijk te onderscheiden is in afgebakende stromingen. Kunstenaars werken zowel figuratief als abstract en verschillende materialen komen aan bod. Naast schilderkunst en beeldhouwkunst maken kunstenaars gebruik van installaties, performance en mediakunst zoals fotografie, videokunst, internetkunst, digitale en elektronische kunst.

Installatiekunst is een kunstvorm die bestaat uit visuele elementen die zowel het gebruikte medium als de ruimte waarin het kunstwerk zich bevindt omvatten. Het zijn mixed-media constructies of assemblages die meestal ontworpen zijn voor een specifieke plaats en voor een tijdelijke periode. Een alternatieve term voor installatiekunst is environments. Een voorbeeld is het werk van Anish Kapoor (1954).

Environmental kunstenaars proberen onze menselijke relatie met de omgeving te onderzoeken door hun artistieke praktijk daarin te verankeren. Dat verandert de manier waarop we denken over de plaats van artistieke productie. In plaats van het atelier van de kunstenaar te gebruiken om te creëren, betrekken milieukunstenaars de natuurlijke wereld op een veel actievere en directere manier, hetzij door op nieuwe manieren buiten te werken, hetzij door natuurlijke materialen in een nieuwe omgeving te brengen. In Agora 5 maakte je al kennis met Olafur Eliasson (1967) die bekendstaat om zijn environmental kunst.

Bij participatieve kunst betrekken de kunstenaars het publiek bij hun creatieve proces en moedigen het aan om coauteur van het werk te worden. De participatieve kunstevenementen die bekendstaan als happenings bevatten bijvoorbeeld vaak elementen van performance en improvisatie.

In de 21e eeuw hanteren veel kunstenaars kunst als een middel om hun authentieke levenservaringen te presenteren, de sociale perceptie van hun identiteit te bevragen en kritiek te leveren op systemische problemen en gemarginaliseerde groepen. Representanten Kehinde Wiley (1990), Mickalene Thomas (1971), Kara Walker (1969) en Kerry James Marshall (1955) staan bekend om hun schilderijen, tekeningen en andere kunstvormen die vaak de AfroAmerikaanse ervaring en geschiedenis verkennen. Ook de Nigeriaanse kunstenaar Njideka Akunyili Crosby (1983) combineert traditionele Nigeriaanse motieven en hedendaagse beeldtaal om thema's van immigratie, culturele identiteit en familiebanden te verkennen.

Eind jaren 1990 komt de graffitikunst terug naar boven en groeit de streetart over de hele wereld uit tot een populaire kunstcategorie, waarbij veel van haar beoefenaars zoals Banksy (ca. 1965), Shepard Fairey (1970) en ZEVS (1977) roem vergaren en mainstream succes behalen. Straatkunstenaars die commercieel succes hebben, worden vaak door hun collega's bekritiseerd omdat ze zich ‘uitverkopen’ en onderdeel worden van het systeem waartegen ze eerder in opstand kwamen door illegale openbare werken te maken.

In de 20e eeuw kent de fotografie een sterke evolutie zoals de mogelijkheid tot het maken van kleurenfoto’s en de uitvinding van het digitale fototoestel. Als gevolg van de voortdurende innovatie van fotografische kunstenaars wordt de fotografie nu bijna universeel erkend als een kunstvorm. De meeste Amerikaanse en Europese kunstmusea hebben een afdeling gewijd aan het verzamelen en tentoonstellen van fotografie. Fotojournalistiek behandelt belangrijke of nieuwswaardige onderwerpen. De twee overkoepelende thema's zijn wereldgebeurtenissen en sociale onrechtvaardigheid. Uitgaande van de veronderstelling dat men altijd vertrouwt op het bewijs van de eigen ogen, is het de taak van fotojournalistiek om het publiek te informeren door de wereld te tonen ‘zoals die in werkelijkheid is’.

proefversie©VANIN

De vooruitgang in de telecommunicatietechnologie inspireert kunstenaars om kunstwerken te creëren die gebruik maken van wereldwijde connectiviteit, het in realtime delen van informatie en een visuele interface die overal kan worden weergegeven met computerhardware en een internetverbinding. NFT, wat staat voor non-fungible token, is een uniek identificeerbaar token met een exclusieve herkomst. NFT's kunnen worden gebruikt om het eigendom van digitale items, waaronder kunstwerken, aan te tonen. NFT's staan vooral bekend om hun zeer speculatieve waarde. NFT-kunstwerken bestaan volledig in de digitale wereld, waar investeerders en kunstverzamelaars ze kunnen kopen en verkopen. Recente trends in de NFT-markt omvatten digitale mode, virtueel onroerend goed en digitale concerten.

De Japanse kunstenaar Takashi Murakami (1962) lanceert in 2001 zijn eigen stroming superflat. De naam verwijst zowel naar de afgevlakte composities zonder perspectief van historische Japanse kunststromingen als naar de vervlakking (of samensmelting) van kunst en commercie. Superflat is Murakami's manier om de geschiedenis van Japan samen te brengen met de hedendaagse popcultuur (anime en manga in het bijzonder). De heldere en gemakkelijke eye candy esthetiek lokt onmiddellijk een breed publiek naar Murakami's werk. Het is zijn manier om Japan op de kaart van de (westers gedomineerde) kunstwereld te zetten.

Leeractiviteiten

1 In Hope van de street artist Shepard Fairey (1970) zie je een close-up van het gezicht van de presidentskandidaat Barack Obama, terwijl hij met een optimistische en nobele houding in de verte kijkt. Uitgevoerd in de kleuren van de Amerikaanse vlag weerspiegelt de afbeelding ook het sentiment van patriottisme. Het werk is een van de bekendste en meest succesvolle verkiezingsposters in de westerse wereld geworden. Bekijk onderstaande werken en beantwoord met behulp van het internet de vragen.

Hope (Fairey, 2008) We the people (Fairey, 2017)

a Hoe gebruiken straatkunstenaars openbare ruimtes als hun canvas?

Straatkunstenaars gebruiken openbare ruimtes zoals gebouwen, bruggen, lantaarnpalen, viaducten, greppels, trottoirs, muren en banken als hun canvas om kunstwerken te creëren die voor iedereen toegankelijk zijn en de boodschap of expressie van de kunstenaar kunnen delen met een breed publiek.

proefversie©VANIN

b Voor de inauguratie van Trump in 2017 produceert Fairey, samen met de kunstenaars Ernesto Yerena en Jessica Sabogal, een aantal posters die minderheden in Amerika afbeelden. Het is een poging om te protesteren tegen Trumps retoriek die in hun ogen xenofoob is. Waaraan refereert de titel We the people?

De titel We the people verwijst naar de openingszin van de Amerikaanse grondwet, ‘Wij, het volk,’ die de fundamentele beginselen van de Amerikaanse democratie belichaamt.

c Hoe worden de posters verspreid en gebruikt bij de inauguratie van Trump, ondanks het verbod op banners?

De posters worden gedrukt in kranten en zijn beschikbaar op de website van Obey Giant, waardoor mensen ze gratis kunnen downloaden en verspreiden. Omdat banners niet zijn toegestaan bij de inauguratie, wordt het posterformaat gebruikt.

d Wat was de inspiratie voor Shepard Faireys gebruik van een vrouw in een hijab versierd met stars and stripes op een van de posters?

Het is bedoeld om modern Amerika als divers en inclusief voor te stellen en om te laten zien dat het idee van Amerikaans burgerschap niet beperkt is tot een smalle definitie.

e Wat is de betekenis van de postscripts ‘bescherm elkaar’ en ‘verdedig waardigheid’ op de posters?

De postscripts benadrukken het belang van solidariteit en het beschermen van de waardigheid van alle Amerikaanse burgers, ongeacht hun achtergrond.

f Hoe herken je de kwaliteiten van streetart in de posters van Fairey?

De kwaliteiten van streetart zijn te herkennen aan de toegankelijkheid, maatschappelijke betrokkenheid, visuele impact en maatschappelijke relevantie van de posters. Ze dienen als een krachtig middel om een boodschap van protest over te brengen aan een breed publiek.

2 Kara Walker (1969) is een Afro-Amerikaanse vrouwelijke hedendaagse kunstenaar. In haar opleiding leert ze etniciteit vorm te geven in haar kunsten. Lees de tekst en beantwoord de vragen.

Walkers vorm – het silhouet – is essentieel voor de betekenis van haar werk. Het is een krachtige metafoor voor het stereotype dat, zoals zij het zegt, ook 'veel zegt met heel weinig informatie'. Dankzij het silhouet kan Walker ook trucjes met het oog uithalen. Er is vaak niet genoeg informatie om te bepalen welke ledematen bij welke figuren horen of welke zich voor en achter bevinden. Het zijn dubbelzinnigheden die ons dwingen vraagtekens te zetten bij wat we weten en zien.

Nadat ze naam heeft gemaakt met uitgesneden silhouetten, begint Walker begin jaren 2000 te experimenteren met op licht gebaseerd werk. In Darkytown rebellion projecteert Walker, naast de silhouetfiguren (meer dan een dozijn) die op elf meter van een hoekgalerijmuur zijn geplakt, gekleurd licht op het plafond, de muren en de vloer. Het effect geeft een extra ervaringsgerichte, zelfs psychedelische dimensie aan het werk. Schaduwen van de lichamen van bezoekers –ook silhouetten – verschijnen op dezelfde oppervlakken, vermengd met Walkers cast. Met de menselijke schaal betrekt haar installatie de kijker. Kleur, in tegenstelling tot zwart-wit, verbindt het met het heden. Onze schaduwen vermengen zich met de silhouetten van fictieve stereotypen.

Vergelijk de werken van Walker met die van fauvistisch kunstenaar Henri Matisse op p. 11.

Gelijkenissen

proefversie©VANIN

Verschillen Conclusie

Beide kunstenaars maken gebruik van cut-outs en durven er een hele ruimte mee te vullen.

Walker gebruikt wit en zwart papier, terwijl Matisse een uitgebreid kleurenpalet heeft. Matisses figuren zijn spontaner geknipt dan bij Walker, haar werk is dan ook meer gedetailleerd.

Beide kunstenaars gebruiken dezelfde techniek, maar toch geven de werken een andere sfeer mee. Matisse zijn werk lijkt speels en simplistisch terwijl Walkers werk confronteert met de geschiedenis.

Darkytown rebellion (Kara Walker, 2001)

The rich soil down there (Kara Walker, 2002)

3 Kehinde Wiley (1977) is een Afro-Amerikaanse kunstenaar die het gezicht van de portretkunst verandert met zijn gevoelige, levendige en politieke portretten van zwarte mensen, variërend van tieners die hij op straat ontmoet tot andere hedendaagse kunstenaars en zelfs voormalig president Barack Obama.

a Beschrijf het portret. Let daarbij op de kleding en de achtergrond.

Dit portret is van een jonge, zwarte jongen met bleekblond haar, die een zwarte baseballpet achterstevoren draagt en een rode mouwloze tanktop.

proefversie©VANIN

b Wat kun je zeggen over de expressie van de jongen?

De jongen wordt afgebeeld vanaf de borst. De hele achtergrond bestaat uit felgekleurde blauw-rode bloemen met groen blad. Een paar van de bloemen verschijnen ook op de voorgrond, zwevend voor de borst van de jongen. Het werk is ingelijst in een zwarte bloemenlijst. Het portret toont de jongen met een sceptische of behoedzame blik.

c Wat maakt dit portret uniek in vergelijking met historische portretten?

Dit portret is uniek omdat het zijn onderwerp, een jonge jongen die je op straat zou kunnen tegenkomen, op een manier afbeeldt zoals historisch belangrijke personen (die er doorgaans heel anders uitzien dan deze jongen) werden geportretteerd.

d Kehinde Wiley beeldt hier een jongen uit de Braziliaanse favela’s uit. Welke beelden roepen favelaculturen bij je op?

persoonlijk antwoord bv. Favelaculturen roepen beelden op van kleurrijke, levendige gemeenschappen met sterke gemeenschapsbanden. Ze worden geassocieerd met muziek, dans, creativiteit en veerkracht. Tegelijkertijd worden ze geconfronteerd met uitdagingen zoals armoede en beperkte toegang tot basisvoorzieningen. Helaas worden favelaculturen soms gestereotypeerd als gevaarlijk (misdaad).

e Hoe dragen de bloemen in het portret bij aan de boodschap van het werk en wat vertellen ze over de jonge jongen en de favelaculturen?

De bloemen benadrukken de kwetsbaarheid en jeugdigheid van de jongens in favelaculturen. Ze doorbreken het stereotype dat deze jongens altijd volwassen, hard en gevaarlijk zijn.

Randerson Romualdo Cordeiro (Kehine Wiley, 2008)

4 De visionaire en digitale foto's van Beeple (1981) stuwen hem naar de top van de digitale kunstwereld, wat hem spraakmakende samenwerkingen oplevert met wereldwijde merken variërend van Louis Vuitton tot Nike, evenals uitvoerende artiesten van Katy Perry tot Childish Gambino.

a Bekijk het digitale werk Crossroads van Beeple op iDiddit. Hoeveel denk je dat deze NFT waard is?

Beeple verkocht deze NFT voor 6,6 miljoen dollar.

b Een digitaal bestand kun je zo vaak kopiëren als je wilt. Wat biedt het aankopen van een NFT je?

NFT's zijn ontworpen om je iets te geven dat niet gekopieerd kan worden: eigendom van het werk. Om het in termen van het verzamelen van fysieke kunst te zeggen: iedereen kan een Picassoprint kopen. Maar slechts een persoon kan het origineel bezitten.

c De Bored ape yacht club is een verzameling van 10 000 unieke bored ape NFT's. Je bored ape is ook je lidmaatschapskaart voor de yacht club en geeft toegang tot exclusieve membervoordelen, waaronder toegang tot the bathroom, een gezamenlijk graffitibord. Elke aaphouder kan elk kwartier een pixel op de muur schilderen. Hoe zou jouw bored ape eruitzien? Denk aan hun uitdrukking, hoofddeksels, kleding en andere details.

persoonlijk antwoord

proefversie©VANIN

d De NFT's werden ten tijde van hun lancering in april 2021 verkocht voor 0,08 ETH (cryptocurrency Ethereum) gelijkwaardig aan 190 dollar per stuk. Ze waren binnen twaalf uur uitverkocht. In januari 2022 betrad Justin Bieber de wereld van NFT's door naar verluidt 500 ETH (op dat moment ongeveer 1,3 miljoen dollar) voor Bored ape #3001 te bieden. Wat is jouw mening over de waarde van dergelijke NFT's?

persoonlijk antwoord

Bored ape #3001

e Hoe zie je de toekomst van NFT's evolueren en welke kansen en uitdagingen zie je voor de wereld van digitale eigendom en creatie?

persoonlijk antwoord

5 Zonder de actieve deelname van mensen zou Measuring the universe van Roman Ondák (1966) niet bestaan.

Measuring the universe (Roman Ondák, 2007)

a Bekijk op iDiddit het videofragment van Measuring the universe. Beschrijf hoe het kunstwerk in elkaar zit.

Het werk begint als een lege, witte galerij. Wanneer bezoekers de ruimte binnenkomen, worden ze uitgenodigd om tegen de muur te gaan staan en iemand hun lengte te laten markeren en te laten labelen met hun voornaam en de datum van hun bezoek.

b Zoals veel van Ondáks werk komt het voort uit zijn interesse in het vervagen van de grenzen tussen kunst en het dagelijkse leven. Aan welke alledaagse handeling ontleent hij zijn concept?

de gewoonte van ouders om kinderen te meten

c Wat zouden de groeimarkeringen symboliseren?

De groeimarkeringen geven het verstrijken van de tijd aan en hoe, naarmate we ouder worden, onze ervaring en ons begrip van tijd en van de wereld zelf verandert. Zoals de titel Measuring the universe suggereert, is het door onze eigen schaal dat we de wereld meten.

proefversie©VANIN

d De installatie loopt voor drie maanden. Wat is het uiteindelijke resultaat?

De opeenstapeling van duizenden metingen vormt een dikke, rafelige, zwarte band die de muren van de galerie omringt.

e Hoe heet de kunstvorm waarbij je als toeschouwer deel uitmaakt van het creatieve proces?

participatieve kunst (of happening)

6 Wind map haalt informatie uit de National Digital Forecast Database, die wordt onderhouden door de National Weather Service en beschikbaar is voor het publiek. De app Wind map verzamelt de voorspellingen, die van een tijdstempel zijn voorzien en elk uur worden herzien, om een ‘levend portret’ van het windlandschap boven de Verenigde Staten te maken.

a Ga naar de Wind map website en bekijk het ‘levend portret’ van het windlandschap boven de Verenigde Staten. Beschouw je dit levend portret als kunst? Waarom wel of niet?

persoonlijk antwoord

proefversie©VANIN

b Overweeg de uitspraak van de ontwerpers: ‘Een onzichtbare, oeroude energiebron omringt ons, energie die de eerste verkenningen van de wereld aandreef en die een sleutel tot de toekomst kan zijn.’ Wat bedoelen ze daarmee?

De uitspraak benadrukt het belang van het herkennen van onzichtbare, oeroude energiebronnen in de natuur, zoals wind en zonlicht, die de aarde aandrijven. Die bronnen worden beschouwd als een sleutel tot een duurzamere toekomst en benadrukken het belang van milieubewustzijn en het benutten van alternatieve energiebronnen.

7 In Agora 5 maakte je al kennis met het werk van environmental artist Olafur Eliasson (1967). Voor Ice watch installeren Olafur Eliasson en geoloog Minik Rosing een groep van vierentwintig ijsblokken. De ijsblokken zijn afkomstig van de Nuup Kangerlua fjord in Groenland. Eliasson zegt het volgende: ‘Leg je handen op het ijs, luister ernaar, ruik eraan, kijk ernaar – en wees getuige van de ecologische veranderingen die onze wereld ondergaat.’

a Welke gelijkenissen zie je tussen Ice watch van Eliasson en Stonehenge?

Het werk van Eliasson bestaat uit meerdere ijsblokken die in de vorm van een steencirkel lijken te staan.

Ice watch (Olafur Eliasson, 2018)

Stonehenge, Verenigd Koninkrijk

Wind map (Fernanda Bertini Viégas, Martin Wattenberg, 2012)

b Waarom zou Eliasson gekozen hebben voor deze vorm?

Je bent in staat om direct in contact te komen met de ijsblokken, je kunt ernaar kijken, eromheen bewegen en ze aanraken.

c Wat hopen Eliasson en Rosing te bereiken met het oog op de klimaatverandering?

Ze hopen dat meer mensen de realiteit van de klimaatverandering zullen begrijpen door de fysieke ervaring van Ice watch mee te maken.

d Wat doet dit werk met jou? Noteer je gedachten en gevoelens.

persoonlijk antwoord

proefversie©VANIN

8 Takashi Murakami (1962) staat bekend om zijn felgekleurde en maniakaal vrolijke werken. Hij voegt Japanse popcultuurreferenties samen met het rijke artistieke erfgoed van het land, waardoor elk onderscheid tussen gewone kunst en hoge kunst wordt uitgewist.

Blue flowers & skulls (Takashi Murakami, 2012)

Goudvink en treurkers (Katsushika Hokusai, ca. 1834)

a Beschrijf de symboliek van de lachende madeliefjes en doodshoofden in Murakami's werk. Wat denk je dat hij wil overbrengen door die elementen te combineren?

Murakami voegt aan de doodshoofden een element van schattigheid toe om de paradox tussen jeugdige onschuld en sterfelijkheid te benadrukken. Het lijkt een commentaar te zijn op de manier waarop de westerse consumptiecultuur soms de onvermijdelijkheid van de dood maskeert.

b Murakami's werk moet worden gezien als uiterst kritisch tegenover de westerse interventie. Hij werd opgevoed door ouders die de verwoestende atoombombardementen meemaakten in een Japan dat te maken had met zware sancties en een permanente Amerikaanse militaire aanwezigheid. Welke aspecten van de Japanse cultuur en westerse invloed bekritiseert hij in zijn kunst?

Murakami's werk kun je zien als culturele kritiek, waarbij hij de veranderingen in de Japanse cultuur onder de invloed van het Westen aan de kaak stelt. Murakami beschouwt de Japanse obsessie met kawaii (schattigheid), jeugdige onschuld, fetisjisme en geweld als het product van de Amerikaanse interventie die begon met de bom.

proefversie©VANIN

c In Agora 5 leerde je over memento mori. Bespreek de rol van de schedel in de westerse kunstgeschiedenis en vergelijk die met de manier waarop Murakami het motief in zijn werk gebruikt.

In westerse kunst is de schedel vaak een symbool voor dood en vergankelijkheid.

Murakami gebruikt dat motief, maar voegt er een element van schattigheid aan toe, wat een contrast creëert tussen dood en jeugdigheid (leven).

d In welke opzichten lijkt Murakami's gebruik van kleur, vorm en compositie op die van popartkunstenaars?

Murakami's gebruik van felle kleuren, duidelijke lijnen en repetitieve vormen vertoont overeenkomsten met de popart-beweging. Hij put uit popcultuurelementen zoals stripfiguren en commerciële iconen. De bloemen doen denken aan de gele smiley emoji.

e Ukiyo-e, vaak vertaald als ‘afbeeldingen van de zwevende wereld’, verwijst naar Japanse houtsneden die mooie vrouwen, erotiek, vogels, bloemen en weergaven van iconische natuurlijke landschappen zoals Mount Fuji afbeelden. Welke gelijkenissen zie je tussen de in die stijl gemaakte werken van Hokusai en de stijl van Murakami (superflat)?

De ukiyo-e beïnvloedden Murakami in zowel motieven als stijl. Deze werken gebruikten sterke contouren, brede vlakke kleurvlakken en beeldden een verscheidenheid aan destijds commercieel populaire onderwerpen af.

9 Seiichi Furuya (1950) neemt foto's van de zelfmoord van zijn vrouw en in zijn film White diamond verzet Werner Herzog (1942) zichzelf tegen de impuls om een heilige waterval in Brazilië te filmen.

a Wat is te heilig voor fotografie om aan te raken? Wat zijn onze eigen individuele grenzen? Hoe stellen we ze? Is er een collectieve grens?

b Bekijk op iDiddit het videofragment van de deepfake met Morgan Freeman en beantwoord daarna de vraag over wat echt en wat nep is. Markeer de werken die volgens jou nep zijn.

1-2-3-4-5-6

c Hoe zie jij in een wereld van fotoshop en deepfake de relatie tussen fotografie en waarheid?

persoonlijk antwoord

d Wat kan fotografie volgens jou vandaag nog betekenen als het niet langer duidelijk is wat echt is en wat nep?

persoonlijk antwoord

e Wat maakt een beeld nog waardevol in een tijd waarin er in één minuut meer foto's gemaakt worden dan iemand in zijn hele leven zou kunnen consumeren?

persoonlijk antwoord

proefversie©VANIN

f Hoe ziet een fotoverzameling eruit in 2030? Denk je dat er een tijd komt dat het verzamelen van een fotografisch object achterhaald zal zijn? Zo ja, hoe snel? Zo nee, waarom niet?

persoonlijk antwoord

Péter Gizli

Abdulla Al-mushaifri

Average Rob

Andrea Michelutti

Francesco Junior Mura

Adnan Hajj

10 De Britse Damien Hirst (1965) staat bekend om zijn dieren die in aquaria gepreserveerd zijn in formaldehyde.

Love’s paradox (Damien Hirst, 2007)

a Damien Hirst is een grote fan van Francis Bacon. In welke opzichten is de invloed van Francis Bacon zichtbaar in het werk van Damien Hirst?

proefversie©VANIN

b Hoe relateert het werk van Hirst aan het kunstthema van memento mori?

c Wat is het contrast tussen de nadruk op de fysieke gevolgen van de dood en de manier waarop de lichamen in het werk gewichtloos lijken?

De vitrines conserveren de fragiliteit van het bestaan, terwijl de lichamen in hun gewichtloze toestand suggereren dat er meer is dan alleen het fysieke lichaam, waardoor kijkers worden uitgenodigd om na te denken over de diepere betekenis van het leven en de dood.

d Welke materialen gebruikt Hirst voor Love’s paradox?

De invloed van Francis Bacon is te zien in de keuze van het onderwerp en de aandacht voor bloederige details. Bacon stond bekend om zijn rauwe en expressieve schilderstijl die vaak menselijke lichamen en hun innerlijke emoties weergaf. Door de lichamen weer te geven, benadrukt Hirst de vergankelijkheid van het fysieke lichaam. glas, geverfd roestvrij staal, silicone, koeien en formaldehydeoplossing

11 Anish Kapoor (1954) is een Brits beeldhouwer afkomstig uit India.

Descension (Anish Kapoor, 2014)

a Wat zijn de opvallende kenmerken van Anish Kapoors kunstwerk Descension?

een grote, cirkelvormige waterpoel met een constant wervelende draaikolk

b Wat is volgens jou de symbolische betekenis van de draaikolk en de duistere watermassa in Kapoors kunstwerk?

proefversie©VANIN

c Op welke manier daagt Descension de toeschouwers uit om na te denken over hun relatie met de natuur en de concepten van gevaar en sterfelijkheid?

d Anish Kapoor spreekt over een leegte als een interne ervaring in relatie tot angst. Hoe wordt dit in Descension weerspiegeld?

persoonlijk antwoord bv. Ze symboliseren het onbekende en de diepte van de natuur. Ze roepen associaties op met geheimzinnigheid en de grenzeloosheid van de natuur. Het confronteert de toeschouwers met de onvoorspelbaarheid van de natuur. Het nodigt uit tot zelfreflectie en herinnert aan eeuwenoude menselijke angsten voor het onbekende en gevaar. De leegte wordt uitgedrukt door de duisternis en de eindeloze draaikolk.

Exit

Tips om je dit hoofdstuk eigen te maken

• Formuleer een antwoord op de volgende vraag: welke invloed hebben art nouveau, art deco, fauvisme, expressionisme, kubisme, De Stijl, abstracte kunst, dadaïsme, surrealisme en postmodernisme op hedendaagse kunstenaars?

• Leg elke stroming uit in maximaal vijf kernwoorden.

• Wat lijkt je nu moeilijker? Inschatten welke stijl te kiezen of het uitvoeren van de gepaste stijl? Waarom?

• Vat dit hoofdstuk samen in een schema met behulp van de leerteksten.

Kunsthistorisch referentieschema

Periode/stroming/regio/kunstvorm Kunstenaars

barok en rococo

Japanse kunst

arts-and-crafts

Franse architectuur

art nouveau

art deco

fauvisme

kubisme

De Stijl

expressionisme

futurisme

mode

citydressing

abstracte kunst

surrealisme

pop art

hard edge

opart

minimalisme

proefversie©VANIN

hyperrealisme

kinetische kunst

land art

conceptuele kunst

Diego Velázquez

Katsushika Hokusai, Takashi Murakami, Seiichi Furuya

William Morris

Eugène Violet-le-Duc

Victor Horta, Henri Privat-Livemont, Gustav Klimt, George de Feure

Tamara de Lempicka, Donald Deskey, Cassandre, William Van Alen

Henri Matisse, André Derain, Maurice de Vlaminck, Kees van Dongen, Rik Wouters

Pablo Picasso, Georges Braque

Piet Mondriaan, Theo van Doesburg, Gerrit Rietveld, Bart van der Leck

Francis Bacon, Edvard Munch

Umberto Boccioni

Yves Saint Laurent, Elsa Schiaparelli

VollaersZwart

Kazimir Malevitsj, Wassily Kandinsky, Barnett Newman

Giorgio de Chirico, Max Ernst, René Magritte, Leonora Carrington, Salvador Dalí, Panamarenko

Roy Lichtenstein, Andy Warhol, Jasper Johns, Richard Hamilton, Claes Oldenburg, Coosje van Bruggen, Robert Rauschenberg

Ellsworth Kelly

Victor Vasarely, Bridget Riley

Sol LeWitt

Tsjalf Sparnaay, Duane Hanson, Ron Mueck

Alexander Calder, Pol Bury

Richard Long, Robert Smithson, Christo

Wim Delvoye, Marcel Duchamp, Maurizio Cattelan

Periode/stroming/regio/kunstvorm Kunstenaars

performance art Marina Abramović, David Datuna video en computerkunst

Beeple, Werner Herzog filmregisseurs en acteurs

Walt Disney, Morgan Freeman, Tilda Swinton hedendaagse kunst

Panamarenko, Damien Hirst, Anish Kapoor, Kara Walker, Jeff Koons, Kehinde Wiley, Kerry James Marshall, Roman Ondák, Olafur Eliasson, Fernanda Bertini Viégas, Martin Wattenberg fotografie

Tim Walker, Seiichi Furuya

proefversie©VANIN

neo-expressionisme

Jean-Michel Basquiat componisten

Erik Satie, John Cage, Mauricio Kagel choreografen

Anne Teresa De Keersmaeker, Michèle Anne De Mey streetart Banksy, Shepard Fairey, ZEVS

Test jezelf

Dankzij het werk Comedian van de Italiaanse kunstenaar Maurizio Cattelan (1960) kwam de banaan in de spotlights van de kunstwereld te staan. Vergelijk de bananenkunst van Cattelan met die van David Datuna, Andy Warhol, Jean-Michel Basquiat en Tjalf Sparnaay. Weet jij tot welke stromingen hun werken behoren? Vul hieronder aan.

Comedian (Maurizio Cattelan, 2019)

Op de kunstbeurs in Miami (Florida) werd in 2019 het werk Comedian, een verse banaan die met ducttape aan de muur wordt geplakt, van de Perrotinstand gehaald. Het werk van Maurizio Cattelan dat ongeveer zo’n 108 000 euro waard is, werd toen door de Amerikaanse performancekunstenaar David Datuna (1974-2022) opgegeten in het bijzijn van de toeschouwers. De kunstenaar noemde zijn performance Hungry artist. Na afloop werd er een nieuwe banaan opgehangen. De galerie Perrotin in Parijs liet weten dat de banaan vrij te vervangen is, het concept van het werk blijft dan ook intact. Sowieso wordt de banaan om de twee of drie dagen ververst omdat het kunstwerk anders gaat rotten. Er zijn drie exemplaren van het werk waarbij de fysieke banaan en ducttape niet worden verkocht, maar wel het concept. Bij de verkoop krijgt de nieuwe eigenaar een certificaat van echtheid en een instructiedocument over hoe de banaan tentoongesteld moet worden.

Welke twee stromingen komen aan bod in de tekst?

conceptuele kunst en performancekunst

The velvet underground (Andy Warhol, 1967)

Het werk The velvet underground van Andy Warhol is gemaakt als hoes voor het debuutalbum van de gelijknamige rockband.

Op de originele uitgave is de knalgele banaan een sticker.

Wat zou er tevoorschijn komen als de sticker er werd afgetrokken?

een vleeskleurige banaan

Weet jij nog tot welke stroming Andy Warhol behoort?

popart

Brown spots (Portrait of Andy Warhol as a banana) (Jean-Michel Basquiat, 1984)

Bananen in plastic (Tjalf Sparnaay, 2001)

proefversie©VANIN

Welke kenmerken van neo-expressionisme kom je tegen in dit werk van Jean-Michel Basquiat?

snel weergegeven onderwerpen, eenvoudige en gekrabbelde lijnen, vaak geen perspectief

Welke kunstenaar kun je herkennen in de banaan?

Andy Warhol

Welke uiterlijke kenmerken komen overeen?

het grijze warrige kapsel en de bril

Tjalf Sparnaay (1954) is een Nederlandse fotograaf en schilder die aan de slag gaat met stillevens.

Is het werk Bananen in plastic een foto of een schilderij?

een schilderij

Tot welke stroming behoort dit werk?

Floating peel (Claes Oldenburg & Coosje van Bruggen, 2002)

De sculptuur van de gigantische bananenschil van Claes Oldenburg (19292022) en Coosje van Bruggen (1942-2009) is bijna 4,5 meter hoog en 3 meter breed. Het koppel maakt meer dan veertig beeldhouwwerken voor de openbare ruimte. Hij is de bedenker, zij de uitvoerder. Ze kiezen voor het uitvergroten van alledaagse voorwerpen zoals bowlingkegels, een badmintonpluimpje en een pijl en boog.

Tot welke stijl behoren de beeldhouwwerken van Oldenburg en van Bruggen?

hyperrealisme of fotorealisme popart

Verklarende woordenlijst

atonaliteit Het ontbreken van tonaliteit. De relatie tussen bepaalde tonen vervalt. mobiles Bewegende sculpturen van de kunstenaar Alexander Calder die bevestigd kunnen zijn aan de muur, grond of het plafond.

dissonant Een dissonante samenklank bevat tonen waarin bepaalde tonen met elkaar wrijven.

proefversie©VANIN

consonantEen consonante samenklank bevat tonen die aangenaam klinken ten opzichte van elkaar. readymades Een alledaags voorwerp dat uit zijn context is gehaald en werd omgetoverd tot een kunstobject.

synesthesieSynesthesie komt uit het Grieks en betekent ‘vereniging van de zintuigen’. Het verwijst naar de ervaring van informatie die betrekking heeft op het ene zintuig via de organen van een ander zintuig: het kan bijvoorbeeld gaan om het zien van klanken of het proeven van kleuren. eclectischTerm toegepast op kunstwerken, in het bijzonder op negentiende- en twintigste-eeuwse bouwkunst, waarbij elementen van twee of meer historische stijlen gecombineerd worden.

proefversie©VANIN

2 HOOFDSTUK 2

2 HOOFDSTUK 2

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK?

proefversie©VANIN

Je loopt de liefde tegen het lijf of je kijkt de dood in de ogen. Iedereen komt in aanraking met liefde en lust, maar ook met het sterven en de dood. Doorheen de kunstgeschiedenis worden die thema’s getoond op een sobere, tragische of expliciete wijze. Liefde en dood zijn soms onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het gaat dan niet enkel over de bekende tragedie Romeo en Julia met een verboden liefde die leidt tot de dood, ook het bed zorgt voor een connectie. Denk maar aan een huwelijksbed, lustbed, geboortebed, ziektebed en sterfbed.

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK?

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

Ik geef voorbeelden van kunst met betrekking tot Eros, liefde en lust uit verschillende periodes en stromingen.

Ik geef voorbeelden van kunst met betrekking tot Thanatos of de dood uit verschillende periodes en stromingen.

Ik beleef en reflecteer over de intenties van de kunstenaar.

Ik laat ruimte voor de emoties die kunst kan oproepen.

Ik leg uit welke rol het bed kan spelen in verschillende periodes en stromingen.

Door analyse kom ik tot een waardering en interpretatie van kunst uit verschillende periodes en stromingen.

BEGRIPPEN

Instap

Artemisia Gentileschi (1597-1651) is bijzonder omdat ze een vrouwelijke schilder is in een tijd dat vrouwen zelden carrière maken. Ze is erg beïnvloed door Caravaggio (1571-1610) en haar vader Orazio Gentileschi (1563-1639), die ook kunstenaar was. Tegen alle conventies in wordt ze een van de toonaangevende schilders van de barok.

proefversie©VANIN

Ontdek de liefde en de lusten, de dood en het bed in haar schilderij Judith en Holofernes. 1

Judith en Holofernes (Artemisia Gentileschi, 1620)

a Welke woorden passen volgens jou bij dit schilderij? Kies vijf woorden en verklaar waarom je die woorden gekozen hebt.

banaal – bevreemdend – droom – ernst – expressie – fantasie – geluk – leegte – lelijkheid –liefde – lijden – macht – mannelijk – melancholie – moord – ongecontroleerd – schoonheid –toekomst – verkrachting – verwondering – vrouwelijk – vrijheid – waarheid – wanhoop –woede – wraak

b Wie denk je dat de personages in het schilderij zijn?

Judith is waarschijnlijk de vrouw met het mes omdat ze centraal staat. Holofernes is de man op het bed. De andere vrouw lijkt een hulpje te zijn van Judith.

c Zoek het Bijbelverhaal van Judith en Holofernes op. Hoe wordt Holofernes voorgesteld?

Holofernes ligt op een bed. In het Bijbelverhaal probeert hij Judith te verleiden. Hij heeft te veel gedronken en valt in slaap. Judith onthoofdt de generaal met de hulp van haar dienstmeid. Op deze voorstelling is Holofornes wakker. Hij beseft wat er gebeurt, maar is te dronken om de vrouwen van zich af te slaan.

proefversie©VANIN

d Hoe heet de techniek die Gentileschi gebruikt op dit schilderij en waaraan je de invloed van Caravaggio kunt herkennen?

clair-obscur, een spel van licht-donkercontrasten

e Gentileschi tekent zichzelf als Judith. Holofernes heeft het gezicht van haar leraar Agostino Tassi. Zoek op wat er achter die keuze zit.

Agostino Tassi was de leermeester die haar in 1611 verkracht heeft en hiervoor veroordeeld werd na een lang proces.

Zelfportret

(Artemisia Gentileschi, ca. 1615)

2.1 Er os, liefde en lust in de kunst

In de Griekse mythologie is Eros de god van de liefde, erotiek en het schoonheidsverlangen. Met een pijl uit zijn boog doet hij menig hart sneller gaan. Dit onderdeel richt de pijlen op de liefde en lust in de kunst.

Leertekst

proefversie©VANIN

De Griekse god Eros wordt geassocieerd met de liefde en het leven. Zijn Romeinse equivalent is Amor, ook wel Cupido genoemd. Antonio Canova (1757 -1822) vertelt met zijn beeldhouwwerk Amor en Psyche een liefdesverhaal over de god van de liefde. Ook Jacques-Louis David (1748-1825) laat zich inspireren door het mythische verhaal waarin de god zelf verliefd wordt. Hij schildert in 1817 Cupido en Psyche. Eros wordt meestal als een naakte jongeman met vleugels afgebeeld. Zijn attribuut is de boog met pijlen. Met zijn magische pijlen schiet hij in de harten van mensen en goden om hen verliefd te maken.

Het bekendste liefdesverhaal is ongetwijfeld dat van Romeo en Julia, een tragedie van de Engelse toneelschrijver William Shakespeare (1564-1616) over de onmogelijke liefde tussen twee jonge mensen uit rivaliserende families. Een van de beroemdste schilderijen in het thema liefde is waarschijnlijk De kus van Gustav Klimt (1862-1918). Ook heel bekend is het beeldhouwwerk De kus van Jef Lambeaux (1852-1908), dat in het KMSKA te zien is.

Doorheen de kunstgeschiedenis komt naaktheid voor, zoals bij beelden van Adam en Eva of in de geïdealiseerde beelden van Griekse goden. De renaissance wordt als het begin van de sensualiteit gezien, meestal met goden als onderwerp. Zo staat de Italiaanse kunstschilder Titiaan (Tiziano Vecellio) (1488-1576) bekend om zijn provocerende Venus van Urbino. In de 19e eeuw van de westerse kunst is de odalisk (rood onderlijnd), een slavin, dienares of kamermeisje, een geliefd onderwerp. Een van de bekendste naakten is De grote odalisk uit 1814 van Jean-AugusteDominique Ingres (1780-1867). Je ziet de vrouw naakt, maar ruggelings. Zo was het een toegestane vorm van erotiek: voorstellingen die te maken hebben met seksualiteit. In Japan ligt er op dat moment geen taboe op erotiserende kunst. Katsushika Hokusai (1760-1849) is in zijn tijd in de westerse wereld vooral bekend om zijn landschappen, maar maakt ook enkele werken in de erotische kunstvorm shunga. Letterlijk betekent dit ‘lenteplaatjes’, vaak worden hierin een of meerdere personen afgebeeld die seksuele handelingen verrichten.

Als het over liefde en lust gaat, gaat het ook over minnaars en ‘meisjes van plezier’. Menig kunstenaar zoals Édouard Manet (1832-1883), Pablo Picasso (1881-1973) en Vincent van Gogh (1853-1890) is gefascineerd door het nachtleven in Parijs. In de werken van Henri de ToulouseLautrec (1864-1901) kom je erotische danseressen met opgeheven rokken tegen in de Moulin Rouge of zie je vrouwen intiem in hun ‘lustbed’ (opmaken als begrip).

Ware liefde voel je dan weer als je naar de werken van de fauvist Rik Wouters (1882-1916) kijkt. Een groot deel van zijn oeuvre is gewijd aan zijn vrouw en muze, Nel. Hij beeldt haar af wanneer ze strijkt, danst of uit het raam kijkt.

Leeractiviteiten

1 Wassily Kandinsky (1866-1944) is een Russisch-Franse kunstschilder en graficus. Hij wordt beschouwd als een van de grondleggers van de abstracte kunst in de 20e eeuw.

a Wat kun jij ontdekken in dit werk?

persoonlijk antwoord bv. de contouren van drie knuffelende stellen

b Welke link zie jij tussen dit abstracte kunstwerk van Kandinsky en de liefde?

persoonlijk antwoord bv. De toeschouwer kan het abstracte werk

op zijn eigen manier interpreteren. Het zorgt voor een andere innerlijke beleving en kan ook als onbegrijpelijk of vaag aanvoelen. Dat kan ook voor de liefde gelden.

Improvisatie 27 (Tuin van de liefde II) (Wassily Kandinsky, 1912)

2 De kus is een geliefd onderwerp binnen de beeldende kunst. Gustav Klimt, Roy Lichtenstein (1923-1997) en Constantin Brancusi (1876-1957) tonen elk een eigen interpretatie.

1908-1909)

proefversie©VANIN

a Welk verschil merk je op tussen de kus van Klimt en die van Lichtenstein en Brancusi?

Bij Klimt zie je de man een kus geven op de wang van de vrouw. Bij Lichtenstein en Brancusi kussen de man en vrouw elkaar op de mond.

De kus (Constantin Brancusi,

Kus II (Roy Lichtenstein, 1962)

De kus (Gustav Klimt, 1907-1908)

b Het beeld van Brancusi bestaat uit geometrische en vereenvoudigde vormen. Welk onderscheid ontdek jij tussen de twee personen?

Een man en een vrouw kussen elkaar. Links staat de vrouw. Zij heeft een lichte curve in de plaaster die haar borsten voorstelt. Rechts staat de man. Hij is iets breder.

c Welke interpretatie van de kus heeft jouw voorkeur? Leg uit waarom.

persoonlijk antwoord

proefversie©VANIN

3 De surrealistische kunstschilder René Magritte (1898-1967) staat bekend om zijn fantasierijke beelden met een portie mysterie. De sluier komt vaak voor in zijn werken. Zijn zichtbaarheid verbergt iets anders. Dat roept een bevreemdend gevoel op.

a Wat zie je?

Twee personen die dicht bij elkaar staan, hun gezichten zijn bedekt door een witte sluier.

b Wat is onzichtbaar?

Een passionele kus waarbij de gelaatsuitdrukking en het bijbehorende gevoel niet zichtbaar zijn.

c Wat zou het schilderij met die voorstelling willen suggereren?

De geliefden (René Magritte, 1928)

Liefde is blind, je ziet dus geen fouten of gebreken bij je geliefde.

4 Egon Schiele (1890-1918) is een Oostenrijkse, expressionistische schilder. Hij tekent en schildert voornamelijk mensen.

a Beschrijf wat je ziet in het schilderij. Wat trekt jouw aandacht?

Een man en vrouw omhelzen elkaar stevig tijdens het liefdesspel. Ze kijken de toeschouwer recht in de ogen.

b Is dit een passionele voorstelling? Leg uit waarom wel of niet?

Ja, het is een passionele en intense voorstelling waarbij de figuren in elkaar opgaan.

c Wat kun je vertellen over het perspectief van het schilderij?

Als je het werk draait, zouden de man en vrouw ook op elkaar kunnen liggen.

Lovemaking (Egon Schiele, 1915)

5 Tijdens zijn leven was alleen bekend in het Westen vanwege zijn landschappen. Dat heeft te maken met de tijdsgeest in de westerse wereld. Erotische kunst was namelijk nog een taboe in het Westen.

a Wat gebeurt er in dit werk?

Een naakte vissersvrouw wordt gestreeld en vastgehouden door de tentakels van twee octopussen.

b Waaraan zie je dat?

De mond van de grote octopus bevindt zich aan de erogene zone van de vrouw, de kleine octopus zit met zijn mond aan de lippen van de vrouw. Ondertussen houden de tentakels de vrouw in een greep. Zij lijkt te genieten.

c Wat kun je nog meer ontdekken?

proefversie©VANIN

Naast het erotische is de situatie ook gevaarlijk. De kleinere octopus kan de vrouw verstikken met zijn kus.

6 Dorothy Iannone (1933-2022) is een Amerikaanse kunstenaar die expliciet werkt rond vrouwelijke seksualiteit. De piano is geïnspireerd door de film The piano van regisseur Jane Campion (1993).

De piano (Dorothy Iannone, 2009)

a Wat betekent de beeldspraak ‘wekte hij Eros’?

Zij wordt verliefd. Dat komt zogezegd door een pijl van de god van de liefde, Eros.

De piano

Zij en haar dochter + haar piano brengen hem muziek + poëzie + dans + kunst. Dat visioen van de hemel moedigt hem aan haar het hof te maken. Langzamer dan de groei van wereldrijken verleidde hij haar + door dat tempo + toewijding (+ de wetenschap dat de deur naar haar hart via de piano liep), wekte hij Eros en won haar liefde.

Jane Campion

Bron: vertaling van de Engelse tekst op het kunstwerk

De droom van de vissersvrouw (Katsushika Hokusai, 1814)

b Bekijk op iDiddit de trailer van The piano van Jane Campion. Leg uit wie je kunt terugvinden in het werk van Iannone.

de vrouwelijke hoofdpersoon en de buurman

c Wat is de rol van de piano?

De piano is het toevluchtsoord en communicatiemiddel van Ada. De piano en haar muziek brengen George en Ada samen.

d Zoek online de werken van Dorothy Iannone op. Wat valt je op aan haar tekeningen?

proefversie©VANIN

e Het werk van Iannone wordt tijdens haar leven vaak gecensureerd en bekritiseerd omwille van het expliciete karakter. Mensen noemen haar werken pornografisch of aanstootgevend. Wat vind jij van het weergeven van geslachtsdelen in beeldende kunst?

Haar kunst is erg kleurrijk en expliciet. Er zijn vaak geslachtsdelen te zien. persoonlijk antwoord

7 De god van de liefde is ook terug te vinden in het werk van Étienne-Maurice Falconet (1716-1791) en Alexander Roslin (1718-1793). Bekijk onderstaande werken en beantwoord de vragen.

De dreigende liefde (Étienne-Maurice Falconet, 1757)

Aanbidding van Amor (Alexander Roslin, 1787)

a Beschrijf het marmeren beeldhouwwerk.

Jonge vrouw versiert Amor (Alexander Roslin, 1783)

Het standbeeld bestaat uit een naakte jongen met opgetrokken benen en gespreide vleugels.

b Waaraan zie je dat het om Eros, Amor of Cupido gaat?

Hij wordt naakt en met vleugels afgebeeld. Daarnaast zie je hem met zijn linkerhand naar een pijl in een koker grijpen. De god van de liefde staat bekend om zijn pijl en boog.

c Wat is het verhaal rond de pijl en boog?

Volgens de mythe schiet de god van de liefde magische pijlen in de harten van mensen en goden zodat ze verliefd worden.

a Welke beschrijving past bij welke afbeelding? Plaats het juiste nummer bij het juiste kunstwerk.

proefversie©VANIN

Dit schilderij toont Victorine Meurent, de muze van de schilder. Zij was professioneel schildersmodel en later ook kunstenares.

De titel van dit werk verwijst naar de godin van de liefde. Je ziet echter een aardse, naakte vrouw in een huiselijke omgeving die ingericht is in renaissancestijl.

Niets in dit postimpressionistische werk wijst op een minnaar.

Je ziet een slavin of kamermeisje. Ze maakt contact met de toeschouwer. Dit werk is een voorbeeld van oriëntalisme.

b Waarin verschilt het werk van Suzanne Valadon met dat van Titiaan, Manet en Ingres?

De vrouw is niet naakt en ze neemt een andere pose aan waarbij ze niet (verlangend) naar de toeschouwer kijkt.

8 Suzanne Valadon (1865-1938), Jean-Auguste-Dominique Ingres, Édouard Manet en Titiaan schilderden allemaal een vrouw die poseert in bed. Vergelijk hun werken met elkaar.

Venus van Urbino (Titiaan, 1538)

Olympia (Édouard Manet, 1863)

La grande odalisque (Jean-Auguste-Dominique Ingres, 1814)

De blauwe kamer (Suzanne Valadon, 1923)

9 Roy Lichtenstein is een Amerikaans popartkunstenaar, vooral bekend door zijn op cartoon lijkende werken met zogenaamde Ben-Day dots (kleine gekleurde puntjes). Zijn werken bevatten meestal een romantisch-komische verhaallijn.

Oh, Jeff .. .I love you, too ... But ... (Roy Lichtenstein, 1964)

proefversie©VANIN

a Wat valt je op aan de titel van dit werk?

Het is exact dezelfde tekst als in de tekstballon op het werk.

b Zou dit over een gedoemde liefdesaffaire gaan? Vervolledig de conversatie in de tekstballon.

10 De Engelse toneelschrijver William Shakespeare schreef de tragedie Romeo en Julia. Bekijk op iDiddit de trailer van de film Romeo and Juliet van regisseur Baz Luhrmann (1962) die hierop gebaseerd is. Beantwoord de vragen.

a Werk samen met een klasgenoot. Markeer de juiste optie in de onderstaande zinnen.

1→ Romeo sterft na/voor Julia.

2→ Julia maakt deel uit van de familie Capulet /Montague.

3→ Broeder Lorenzo /graaf Paris is op de hoogte van het stiekeme huwelijk van Romeo en Julia.

4→ De neef van Romeo/Romeo vermoordt de neef van Julia.

5→ Julia sterft door het drinken van een drankje/door een dolk.

b Het spreekwoord ‘Liefde overwint alles’ vat het einde van het verhaal samen. Wat zou er gebeuren na de dood van Romeo en Julia?

De families verzoenen zich met elkaar na het horen van hun tragische liefdesverhaal.

2.2 T hanatos of de dood in de kunst

De Griekse god Thanatos is de personificatie van de dood uit de Griekse mythologie. Hij is de zoon van de goden Nyx en Erebus en heeft een tweelingbroer Hypnos. Thanatos woont in de onderwereld en wordt afgebeeld als een jongeman met vleugels en een zwaard. In de Romeinse mythologie wordt hij Mors of Letus genoemd.

Leertekst

proefversie©VANIN

Volgens Sigmund Freud (1856-1939), de grondlegger van de psychoanalyse, worden wij beheerst door twee basisdriften. Eros wil verschillende dingen samenbrengen tot steeds grotere gehelen, Thanatos wil alles opsplitsen. De twee houden elkaar in evenwicht. Je kon dit in Agora 5 al ervaren in het werk van de Vlaamse beeldende kunstenaar Berlinde De Bruyckere (1964).

Liefde en de dood zijn met elkaar verbonden, denk maar aan de uitspraak: tot de dood ons scheidt. Meerdere mythische liefdesgeschiedenissen nemen dat bijna letterlijk. Zo eindigen de liefdesverhalen van Orpheus en Euridice, Pyramus en Thisbe en Romeo en Julia niet met ‘En ze leefden nog lang en gelukkig’.

In het vroeg-Griekse epos De Ilias van Homerus (ca. 800 v.C. – ca. 750 v.C.) speelt de dood een belangrijke rol. De dood van Patroklos motiveert Achilles om opnieuw deel te nemen aan de Trojaanse oorlog en wraak te nemen op Hektor. Denk ook aan het einde van de oorlog wanneer priester Laocoön als enige de list met het houten paard doorziet. Zijn doodstrijd is te zien in het oud-Griekse beeldhouwwerk De Laocoöngroep. Op Griekse vazen zijn dan weer oorlogsscènes van de Trojaanse oorlog terug te vinden.

De dood van Christus is een centraal thema in het christendom. Zijn gruwelijke dood wordt door onder andere Michelangelo (1475-1564) en Andrea Mantegna (1431-1506) op een serene manier afgebeeld. Ook de dood van historische figuren inspireert kunstenaars. Eugène Delacroix (17981863) laat zich in 1827 inspireren door de dood van koning Sardanapalus. Jacques-Louis David schildert de dood van revolutionair Marat en filosoof Socrates.

De middeleeuwen worden gekenmerkt door de traditie van de dodendans. Daarbij worden alle lagen van de bevolking opgeroepen om verkleed als lijken mee te dansen naar de graven. Een modern filmvoorbeeld van die middeleeuwse Europese traditie is The skeleton dance van Walt Disney (1901-1966).

De menselijke schedel is het universele symbool van de dood. In de kunst stelt hij de vanitasgedachte of memento mori voor. De betekenis is: denk eraan dat je sterfelijk bent. Hans Holbein de Jonge (1497-1543) schildert het doodshoofd in De ambassadeurs in de vorm van een anamorfose zoals je in Agora 5 hebt gezien. Het doodshoofd is zodanig vervormd dat je het vanuit een specifiek gezichtspunt moet bekijken. Andere kunstenaars zoals Vincent van Gogh (1853-1890), Franciscus Gijsbrechts (1649-1677) of Damien Hirst (1965) tonen ook op hun manier een schedel in hun werk.

Leeractiviteiten

1 Maak kennis met de Griekse god Thanatos via onderstaande bronnen. Beantwoord de vragen.

Thanatos, detail van een zuilvoet van de tempel van Artemis in Efeze (Ca. 325-300 v.C.)

Thanatos (Jan Deleersnijder, 2016)

Euphronios krater (Euphronius, 515 v.C.)

Thanatos is de zoon van de Griekse goden Nyx en Erebus. Hij heeft een tweelingbroer Hypnos: de god van de slaap.

De broers leven samen met de god Hades in de onderwereld. Terwijl Hypnos zorgt voor een tijdelijke slaap, zorgt Thanatos met een enkele aanraking voor een eeuwige slaap. De ziel verlaat op dat moment het lichaam om naar de onderwereld te gaan.

proefversie©VANIN

a Bekijk de Griekse vaas met een mythische voorstelling van halfgod Sarpedon. Wat zie je?

De tweelingbroers Hypnos en Thanatos dragen Sarpedon weg. De god Hermes kijkt toe.

b Het Griekse aardewerk werd versierd met twee geschilderde scènes. In welke stijl is de Euphronios krater gemaakt?

in de roodfigurige stijl in de zwartfigurige stijl

c Bekijk de verschillende weergaven van Thanatos. Welke elementen komen steeds terug?

Thanatos wordt steeds afgebeeld als een (jong)volwassen man. Hij is vaak te zien met baardgroei, vleugels en een zwaard. Hij is geregeld naakt.

2 Vincent van Gogh, Franciscus Gijsbrechts en Damien Hirst lieten zich inspireren door de schedel, het symbool van de dood. Bekijk de werken en beantwoord de vragen.

Kop van een skelet met brandende sigaret (Vincent van Gogh, 1886)

Vanitas (Franciscus Gijsbrechts, 1674))

a Wat symboliseert de schedel?

Voor de liefde van God (Damien Hirst, 2007)

De vanitasgedachte of memento mori. Je moet eraan denken dat je sterfelijk bent.

b Het werk van Damien Hirst bestaat uit een platina schedel die bedekt is met 8 601 diamanten met op het voorhoofd een grote, roze, peervormige diamant van 52,4 karaat. Heeft Voor de liefde van God (For the love of God) van Hirst dezelfde symboolwaarde als de schedels in de afgebeelde schilderijen?

Je zou het werk kunnen lezen als een vanitasboodschap: hoe rijk je ook bent tijdens je leven, je kunt je niet vrijkopen van de dood. Hirst provoceert graag. De titel geeft aan dat de liefde van God te koop is. Hirst geeft met dit dure werk ook aan dat mensen veel geld uitgeven om de dood uit te stellen.

c Wat helpt jou om te beseffen dat je sterfelijk bent?

persoonlijk antwoord

3 The skeleton dance van Walt Disney is een modern filmvoorbeeld van de middeleeuwse Europese dodendans. Bekijk het fragment op iDiddit en beantwoord de vragen.

proefversie©VANIN

De dodendans (Michael Wolgemut, 1493)

a Beschrijf wat je ziet in de film The skeleton dance. Wat trekt jouw aandacht?

De film start met een beeld van een spin en een uil. Wanneer de klok van de kerk luidt, vliegen er vleermuizen weg uit de kerk en huilt een hond. Twee katten vechten met elkaar op een graf. Hun gevecht eindigt wanneer een skelet uit zijn graf komt. Uiteindelijk komen er vier skeletten tot leven en dansen ze heel de nacht. De skeletten botsen en versmelten wanneer ze gehaast naar hun graf gaan.

proefversie©VANIN

b Componist Carl Stalling (1891-1972) werkte voor Disney. Hij bewerkte de muziek van Edvard Grieg (1843-1907) om het verhaal van de tot leven gekomen skeletten te vertellen. Wat kun je vertellen over de muziek die aan bod komt in de film?

Het is macabere programmamuziek. Tegen het einde van de film maken de skeletten zelf muziek met elkaars lichaam.

c Hoe wordt de dood vaak in de kunst gesymboliseerd? Hoe komt dat aan bod in deze film?

Een beweeglijk skelet dat viool speelt symboliseert in kunstwerken vaak de dood. In de film gebruikt een skelet de staart van een kat als viool.

GOOD TO KNOW

Dia de los Muertos

In Mexico vieren ze tijdens Allerheiligen en Allerzielen Dia de los Muertos, de dag van de doden. Het is een feest- en herdenkingsdag vanuit precolumbiaanse en katholieke tradities die al bijna 4 000 jaar oud is. In heel Mexico zijn versierde suikerschedels terug te vinden in verschillende soorten en maten. Ook de Mexicaanse kunstschilder Frida Kahlo (1907-1954) volgde die traditie: op de foto staat ze afgebeeld met haar eigen schedel in de hand.

Frida Kahlo in haar kamer in het Hospital Inglés in 1950

4 De Britse kunstenaar Damien Hirst en de Zwitserse kunstenaars Maya Bösch (1973) en Régis Golay (1978) stellen een groot dier tentoon. Ze doen dat elk op een andere manier. Hirst zijn installatie is te bewonderen door museumbezoekers, terwijl de happening van Bösch en Golay ook voor passanten toegankelijk is. Bekijk de kunstwerken en beantwoord de vragen.

De fysieke onmogelijkheid van de dood in de geest van iemand die leeft (Damien Hirst, 1991)

Oorlogspaard (Maya Bösch en Régis Golay, 2013)

a Welk verhaal lijkt het kunstwerk De fysieke onmogelijkheid van de dood in de geest van iemand die leeft (The physical impossibility of death in the mind of someone living) te vertellen?

proefversie©VANIN

b Wat willen de kunstenaars overbrengen met Oorlogspaard?

De haai lijkt zowel levend als dood door zijn zwevende en stille opstelling in het aquarium. Het paard vertegenwoordigt alle gevallen veldslagen, vooral de veldslagen die onzichtbaar blijven.

c Wat vind jij van dode dieren die gebruikt worden in kunstwerken?

persoonlijk antwoord

5 Maurizio Cattelan (1960) is een van de meest populaire en controversiële kunstenaars in de hedendaagse kunst. Hij is vooral gekend om zijn satirische sculpturen en installaties. Analyseer het kunstwerk Allemaal van Cattelan met behulp van het analyseschema.

Allemaal (Maurizio Cattelan, 2007)

6

Beleven

Wat is je eerste spontane reactie?

Beschrijven

Wat zie of hoor je precies?

Analyseren

Welke bouwstenen, materialen en technieken worden gebruikt?

Interpreteren

Wat is de betekenis van het kunstwerk of de bedoeling van de kunstenaar?

Waarderen

Wat is jouw mening over het kunstwerk?

Allemaal

persoonlijk antwoord

persoonlijk antwoord

proefversie©VANIN

persoonlijk antwoord

persoonlijk antwoord

persoonlijk antwoord

Prosper De Troyer (1880-1961) is een Belgische kunstschilder. Nadat kardinaal Mercier (1851-1926) gestorven was, werd hij opgebaard. De Troyer ging net als vele andere mensen zijn lijk groeten. Het maakte een sterke indruk op de schilder. Vergelijk De dode kardinaal van De Troyer met De bewening van de Italiaanse renaissanceschilder Andrea Mantegna.

De dode kardinaal (Prosper De Troyer, 1926)

De bewening (Andrea Mantegna, ca. 1475)

Gelijkenissen

Verschillen Conclusie

Zowel De dode kardinaal als De bewening hebben een bijzondere compositie waarbij de voeten tegen de onderrand komen. Naast de hoofdpersoon staan enkele mensen die afscheid nemen.

Het kleurgebruik van beide werken verschilt. Het lichaam van de dode Christus van Mantegna lijkt door het verkorte perspectief mee te draaien wanneer de kijker zijn standpunt verplaatst.

Beide werken gaan over hetzelfde onderwerp, waarbij het hoofdpersonage centraal en in een verrassende compositie ligt. De uitvoering van het werk verschilt.

7 Eugène Delacroix is een van de belangrijkste Franse kunstschilders uit de romantiek. Hij laat zich voor het werk over de Assyrische koning Sardanapalus inspireren door het Midden-Oosten. Bekijk zijn werk.

De dood van Sardanapalus (Eugène Delacroix, 1827)

a Beantwoord de vragen.

Wat gebeurt er op dit schilderij?

Waaraan zie je dat?

Wat kun je nog meer ontdekken?

proefversie©VANIN

Er gebeurt een grote moordpartij rond het bed van koning Sardanapalus.

Je ziet zowel moordende soldaten als levenloze lichamen van vrouwen en paarden.

De koning kijkt vanop zijn bed toe hoe zijn hofhouding wordt vermoord. Het is duidelijk dat hij de opdracht gaf.

b De titel van het werk is De dood van Sardanapalus. Wat suggereert de titel?

De titel suggereert dat koning Sardanapalus zelf ook doodgaat. Na de moord op zijn hofhouding pleegt hij zelfmoord.

c Wat is de aanleiding van de moordpartij?

Het leger van Sardanapalus werd verslagen in Nineve. Hij wil zijn verlies voor zijn en er zelf een einde aan maken.

8 Bruce Nauman (1941) is gekend om zijn installaties en werken met tekst en neon. In het werk One hundred live and die lichten honderd verschillende zinnen herhaaldelijk op. Bekijk op iDiddit het kleurrijke en anderzijds sombere meesterwerk. Beantwoord de vragen.

proefversie©VANIN

One hundred live and die (Bruce Nauman, 1984)

a Welk verhaal lijkt het kunstwerk te vertellen?

Er zijn verschillende manieren om het leven te leven en te ervaren. Het werk verwijst naar de memento mori: gedenk te sterven.

b Bekijk de zinnen in detail. Wat valt je op?

Er zijn enkele logische zinnen met twee werkwoorden zoals ‘cry and die’, maar er zijn ook enkele vreemde zinnen met kleuren zoals ‘yellow and live’. persoonlijk antwoord persoonlijk antwoord persoonlijk antwoord

persoonlijk antwoord persoonlijk antwoord persoonlijk antwoord

and live and live and live HOOFDSTUK 2

9 Vincent van Gogh liet ruim achthonderdvijftig schilderijen na. In zijn laatste jaar maakte hij meer dan honderd werken. In juni 1890 schilderde hij het kerkje van Auvers, begin juli schilderde hij Korenveld met kraaien. Op 27 juli 1890 liep van Gogh een korenveld in en schoot zichzelf met een pistool in de borst.

Korenveld met kraaien (Vincent van Gogh, 1890)

a Wat zou er symbolisch kunnen zijn aan Kerk van Auvers?

Kerk van Auvers (Vincent van Gogh, 1890)

Van Gogh schilderde dit kerkje vlak voor zijn dood, later werd hij hier begraven.

b Korenveld met kraaien is een van de bekendste latere werken van van Gogh. Wat zou van Gogh met dit schilderij willen uitdrukken?

Hij wilde triestheid en extreme eenzaamheid uitdrukken, maar tegelijkertijd ook tonen hoe troostend de omgeving van het platteland kan zijn.

c Wat werkt voor jou hartversterkend als je het moeilijk hebt?

persoonlijk antwoord

proefversie©VANIN

10 De Noorse kunstschilder Edvard Munch komt al jong in aanraking met de dood. Hij laat zich in zijn schilderijen inspireren door de dood van zijn zusje en moeder.

Dood in de ziekenkamer (Edvard Munch, 1893) De dode moeder en het kind (Edvard Munch, 1899)

a Munch schildert in de doeken bewust weinig details. Waarom zou hij dat hebben gedaan?

Hij maakt de werken pas jaren later als volwassen man. Zijn herinneringen zijn na zoveel jaar niet meer zo scherp.

b Wat valt je op aan de personen in beide werken?

c Wat voor gevoel roepen de beelden bij jou op?

Iedereen heeft een andere kijkrichting, niemand lijkt elkaar aan te raken. persoonlijk antwoord

11 De Nederlandse kunstschilder Rembrandt van Rijn (1606-1669) is vooral bekend om zijn historiestukken en portretten. Het groepsportret van dokter Tulp terwijl hij de jaarlijkse openbare anatomische les geeft, toont Rembrandts levendige en waarheidsgetrouwe stijl.

proefversie©VANIN

De anatomische les van dr. Nicolaes Tulp (Rembrandt van Rijn, 1632)

a Omcirkel dokter Nicolaes Tulp, de opdrachtgever van het werk. Waaraan heb je hem herkend?

b Rembrandt maakt gebruik van clair-obscur en creëert zo een licht-donkercontrast. Wat staat in de spotlight?

de hoofden vooraan en het witte lijk

c Dit meesterwerk is geen stijf portret, maar toont actie en beweging. Waar gaan de verschillende blikken heen?

Ze kijken naar de opengesneden arm, het boek rechts of naar de toeschouwer.

d Waarom is het werk niet volledig waarheidsgetrouw? Vergelijk hoe andere schilders uit de vroegmoderne tijd de anatomische les weergeven.

Tulp moet zijn les begonnen zijn met het opensnijden van de buikholte, omdat de ingewanden het snelst bederven.

2.3 He t bed in de kunst

Een bed is een meubelstuk waarin je kunt slapen. Maar het is ook gekend als lustbed, ziektebed, sterfbed, geboortebed of huwelijksbed. In de kunst vind je die verschillende functies terug.

Leertekst

proefversie©VANIN

De kunst gebruikt en interpreteert het bed op verschillende manieren. Het kan staan voor rust, dromen, intimiteit en seksualiteit. Zo hangt er bij Venus van Urbino van Titiaan en La grande odalisque van Jean-Auguste-Dominique Ingres een intieme en seksuele sfeer door de naakte vrouw op het bed.

Ferdinand Hodler (1853-1918) toont zijn buitenechtelijke vrouw dan weer in haar ziekenhuisbed. Hij schildert ook haar dood, waarbij het ziektebed de betekenis van een sterfbed krijgt. Roger Raveel (1921-2013) en James Ensor (1860-1949) beelden hun gestorven moeder af in haar sterfbed.

De fotografie en performancekunst gebruiken het bed vaak om intieme momenten, emoties of sociale kwesties uit te drukken. Zo gebruikt Marina Abramović het bed als decor of object in haar performances om verhalen te vertellen en dromen te onderzoeken.

Still uit Deaths of Maria Callas (Marina Abramović, 2020)

Yoko Ono (1933) en John Lennon (1940-1980) gebruiken het bed voor een protestactie om de wereldvrede te bevorderen. In hun hotel in Amsterdam houden ze tijdens hun huwelijksreis een week lang een zogenaamde ‘bed-in’, waarbij ze de pers te woord staan. Het huwelijksbed is ook terug te vinden in de achtergrond van Het huwelijk van Giovanni Arnolfini van Jan van Eyck (13901441).

Het allerberoemdste bed van de hedendaagse kunst is dat van de Britse kunstenares Tracey Emin (1936). Het is haar eigen onopgemaakte bed dat ze tentoonstelt in Tate Britain. Het bed geeft een intieme kijk in haar privacy. In Silent music van Luc Tuymans (1958) is het bed geen intiem meubel. De kamer voelt koud en leeg aan door de afwezigheid van decoratie en de mengeling met grijs. De slaapkamer van Vincent van Gogh is wel gedecoreerd, maar oogt in tegenstelling tot die van Emin eerder onschuldig.

Leeractiviteiten

1 De Amerikaanse kunstschilder Edward Hopper (1882-1967) toont in zijn werk Ochtendzon een vrouw die met opgetrokken knieën uit haar slaapkamerraam kijkt. De vrouw is naar het voorbeeld van zijn eigen vrouw Jo geschilderd.

proefversie©VANIN

Ochtendzon (Edward Hopper, 1952)

a Welk gevoel roept dit werk bij jou op?

persoonlijk antwoord bv. eenzaamheid

b Welke elementen in het werk van Hopper suggereren eenzaamheid?

De gezichtsuitdrukking van de vrouw, de kale muur in de slaapkamer en de verhoging van de kamer boven de straat suggereren een somberheid en eenzaamheid.

c De vormgeving van het schilderij vestigt de aandacht op de gedachtewereld van de vrouw. Wat zou er zich in haar hoofd kunnen afspelen?

persoonlijk antwoord

2 De kunstenaars Tracey Emin, Hans Op de Beeck (1969), Jennifer Rubell (1970) en Claes Oldenburg lieten zich voor hun installaties inspireren door het bed. Bekijk hun werken en beantwoord de vragen.

Mijn bed van Tracey Emin is een hedendaagse installatie waarbij het persoonlijke, onopgemaakte bed van de kunstenaar wordt tentoongesteld.

a Welke persoonlijke voorwerpen kun je waarnemen in en naast het bed?

pantoffels, een knuffel, verfrommelde handdoeken, gebruikte condooms, wodkaflessen, sigarettenpeuken en medicijnverpakkingen

b Welk verhaal vertelt het bed van Emin?

proefversie©VANIN

Het verwijst naar een moeilijke periode waarin ze vier dagen niet uit bed kwam.

c Vind jij dit kunst? Leg uit waarom wel of niet.

persoonlijk antwoord

De Belgische beeldende kunstenaar Hans Op de Beeck maakt grote installaties, sculpturen, films, tekeningen, schilderijen, foto's en teksten.

a Wat zie je in de installatie van Hans Op de Beeck?

Een meisje dat slaapt op een bed dat vastgemaakt is aan een vlot. Het drijft op een vijver met lelies.

b Wat zou dit werk symboliseren?

de overgave aan het dromen

Jennifer Rubell is een Amerikaanse conceptuele kunstenaar. Ze ontwerpt Bed als een participatief monument: kinderen en volwassenen kunnen zich op de markt van Kortrijk uitleven op dit gigantische springbed.

a Waaruit zou dit kunstwerk zijn opgebouwd?

een trampoline en het kader van een bed

b Wat zou een inspiratiebron voor dit werk zijn?

Het plezier van een kind dat op het bed van zijn ouders op en neer springt.

Mijn bed (Tracey Emin, 1998)

Bed (Jennifer Rubell, 2018)

Mijn bed een vlot, de kamer de zee, en toen lachte ik wat somberheid in mij (Hans Op de Beeck, 2019)

De Zweeds-Amerikaanse kunstenaar Claes Oldenburg laat zich inspireren door een advertentiefoto voor de sculptuurgroep Bedroom ensemble.

a Welke meubels kun je waarnemen in dit werk?

een bed, twee nachtkastjes, tapijt, een toilettafel met spiegel en een fauteuilstoel

b De meubels zijn gebouwd in 3D met de vorm die ze hadden in 2D. Wat zou dat kunnen betekenen?

Als je vanuit een ander standpunt kijkt, zijn de meubels vervormd. Het bed lijkt rechthoekig, maar heeft de vorm van een parallellogram zoals op de advertentiefoto uit de krant.

proefversie©VANIN

3 Ferdinand Hodler schildert meermaals Valentine Gode-Darel, zijn maîtresse. Zij heeft kanker en Hodler brengt heel wat uren aan haar bed door. Bekijk twee van zijn werken die Valentine afbeelden. Beantwoord de vragen.

a Analyseer de houding en uitdrukking van Valentine Gode-Darel in haar ziekenhuisbed.

Valentine ligt in haar ziekenhuisbed. Ze kijkt de toeschouwer aan met een blik vol pijn.

b Analyseer de houding en uitdrukking van Dode vrouw.

Valentine ligt levenloos in haar bed. Ze lijkt al opgebaard te liggen.

c Welke twee betekenissen krijgt het bed in de werken van Hodler?

een ziektebed en sterfbed

Slaapkamer ensemble (Claes Oldenburg, 1963)

Valentine Gode-Darel in haar ziekenhuisbed (Ferdinand Hodler, 1914)

Dode vrouw (mevr. Valentine Darel) (Ferdinand Hodler, 1915)

4 James Ensor en Roger Raveel zijn Belgische kunstenaars. Beide kunstenaars maakten een werk over de dood van hun moeder, afgebeeld in het sterfbed.

Mijn dode moeder (James Ensor, 1915)

Herinnering aan het doodsbed van mijn moeder (Roger Raveel, 1965)

a Welke elementen worden bij de moeder van Ensor afgebeeld als haar laatste redmiddelen?

het kruis in haar handen, het Mariabeeld op de kast en de medicijnen naast haar bed

b Kijk nu naar de moeder zelf. Hoe wordt zij afgebeeld?

Ensor maakt een grafisch portret van haar met ingevallen oogkassen en een scherpe neus. Haar handen liggen op haar borstkas.

c Hoe wordt de moeder van Raveel afgebeeld?

Het gezicht van zijn moeder wordt afgebeeld door een lijn, omringd door witte wolken. Door de wolken heen is een volledig uitgewerkte hand te zien.

d Waarom zou de moeder van Raveel zo afgebeeld worden?

De afwezigheid van zijn moeder is voelbaar in het werk door de witte wolken en het witte vierkant. Door de hand volledig uit te werken is die haast voelbaar.

5 In dit schilderij van Frédéric Bazille (18411870) is zijn goede vriend en kunstschilder Claude Monet te zien, die ziek in bed ligt.

proefversie©VANIN

a Bekijk het schilderij van Bazille aandachtig. Waar heeft Monet last van? Waaruit kun je dat afleiden?

Het linkerbeen van Monet ligt omhoog, zijn blessure is duidelijk zichtbaar.

Het geïmproviseerde veldhospitaal (Frédéric Bazille, 1865)

b Waarom zou Bazille spreken over een geïmproviseerd veldhospitaal?

Monet heeft zijn been verwond en is aan het rusten in een hotel. Boven het bed hangt een geïmproviseerde installatie om water op het been te laten druppelen. Monet herstelt hier, daarom maakt Bazille de vergelijking met een veldhospitaal vanuit de oorlog.

6 Bekijk het werk van de Engelse popart-kunstenaar David Hockney (1937) en de Gentse Joëlle Dubois (1990). Beantwoord de vragen.

De kamer, Tarzana (David Hockney, 1967) De man in de kamer, ode aan Hockney (Joëlle Dubois, 2021)

a Vergelijk De kamer, Tarzana van David Hockney met De man in de kamer, ode aan Hockney van Joëlle Dubois.

Gelijkenissen

proefversie©VANIN

Verschillen

Conclusie

De compositie is in beide werken dezelfde. Het raam en het bed staan op dezelfde plaats en de persoon ligt in dezelfde houding.

De kleuren zijn verschillend. Dubois gebruikt in haar werk een blauw palet. Bij Hockney liggen er geen voorwerpen op de grond, dat is bij Dubois wel het geval.

Het werk van Dubois is duidelijk geïnspireerd door Hockney. Haar werk is in een blauw en hedendaags jasje gestoken.

b Dubois onderzoekt in haar werken de impact van sociale media. Wat is jouw interpretatie van dit werk?

persoonlijk antwoord

c Kun jij jezelf herkennen in het werk van Dubois? Leg uit waarom wel of niet.

persoonlijk antwoord

7 Henri Matisse (1869-1954) is een Franse kunstschilder en beeldhouwer. Hij staat bekend om zijn kleurrijke schilderijen.

a Tot welke kunststroming behoort dit werk?

b Kijk naar de gekleurde vlakken op het canvas. Wat valt je op?

fauvisme Er schijnen enkele witte stukken van het doek door het werk.

proefversie©VANIN

c Welke betekenis zou het bed kunnen hebben? Waarom denk je dat?

Het zou een lustbed kunnen zijn. Het expressieve kleurgebruik en de houding van de vrouw kunnen wijzen op een liefdesrelatie.

8 Henri de Toulouse-Lautrec is een Franse kunstenaar die rond 1890 een serie tekeningen en schilderijen maakt van twee vrouwen die intimiteiten delen in een bed.

In bed (Henri Toulouse-Lautrec, 1892)

Het bed (Henri ToulouseLautrec, 1892)

a Welk werk van Toulouse-Lautrec vind je het meest intiem?

De kus in bed (Henri Toulouse-Lautrec, 1892)

persoonlijk antwoord bv. De kus in bed, hierop geven de vrouwen elkaar een kus en omhelzen ze elkaar stevig.

b Bekijk Het bed als een opzichzelfstaand werk. Geeft dit werk je de suggestie van een lustbed? Leg uit waarom wel of niet.

persoonlijk antwoord bv. Nee, het zou ook kunnen gaan over twee vrouwen die een bed delen omwille van plaatsgebrek. Ja, het lijkt alsof ze net ontwaken en elkaar liefdevol aankijken.

Interieur in Collioure (Henri Matisse, 1905)

c Ervaar jij een gevoel van voyeurisme bij het bekijken van de werken? Leg uit waarom wel of niet.

persoonlijk antwoord

9 Yoko Ono en John Lennon hadden een romantische en artistieke relatie. Hun huwelijk kreeg heel wat persaandacht. Die gebruikten ze graag om publiciteit te maken om de wereldvrede te bevorderen. Bekijk op iDiddit een fragment van hun huwelijksreis. Beantwoord de vragen.

proefversie©VANIN

a Wat zijn Yoko Ono en John Lennon aan het doen?

Ze brengen tijd door in een hotelbed met hun pyjama aan. Ze zijn omringd door de pers.

b Wat is het doel van Yoko Ono en John Lennon met de performance?

Ze willen door hun performance op een geweldloze manier aandacht vragen voor wereldvrede.

c Waaraan is hun protestactie in de vorm van een bed-in ontleend?

Het idee komt van een sit-in. Daarbij gaan demonstranten voor of binnen een gebouw zitten tot iemand hen eruit zet, arresteert of aan hun verzoek voldoet.

d Waar is John Lennon bekend van?

Hij maakte deel uit van The Beatles Give peace a chance was zijn eerste solonummer terwijl hij nog lid was van de band. In 1980 werd hij vermoord door Mark David Chapman.

Exit

Kunsthistorisch referentieschema

Periode/stroming/regio/kunstvormKunstenaars

Griekse en Romeinse kunst Euphronius

renaissance

barok en rococo

classicisme

romantiek

symbolisme

impressionisme

postimpressionisme

proefversie©VANIN

Michelangelo, Andrea Mantegna, Hans Holbein de Jonge, Jan van Eyck, Titiaan

Artemisia Gentileschi, Caravaggio, Franciscus Gijsbrechts, Rembrandt van Rijn, Alexander Roslin, Orazio Gentileschi

Jean-Auguste-Dominique Ingres, Jacques-Louis David, Antonio Canova

Eugène Delacroix

James Ensor

Édouard Manet, Frédéric Bazille, Claude Monet

Vincent van Gogh, Suzanne Valadon, Henri de Toulouse-Lautrec (post-)expressionisme

fauvisme

kubisme

abstracte kunst

art nouveau

surrealisme

popart

hedendaagse kunstenaars

fotografen

performancekunstenaars

filmregisseurs

Egon Schiele, Edvard Munch, Roger Raveel, Ferdinand Hodler, Prosper De Troyer

Rik Wouters, Henri Matisse

Pablo Picasso

Wassily Kandinsky

Gustav Klimt

Frida Kahlo, René Magritte

Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, David Hockney, Edward Hopper

Joëlle Dubois, Jennifer Rubell, Damien Hirst, Bruce Nauman, Maya Bösch, Régis Golay, Hans Op de Beeck, Dorothy Iannone, Maurizio Cattelan, Luc Tuymans, Tracey Emin, Berlinde de Bruyckere

Jan Deleersnijder

Marina Abramović

Jane Campion, Baz Luhrmann, Walt Disney beeldhouwkunstenaars

auteurs

Constantin Brancusi, Jef Lambeaux, Étienne-Maurice Falconet

William Shakespeare, Homerus

muzikanten en componistenYong Yello, John Lennon, Yoko Ono, Carl Stalling, Edvard Grieg Japan

Katsushika Hokusai

Test jezelf

Yong Yello (1991) is de artiestennaam van Yello Staelens, een Antwerpse rapper en producer. In zijn album Marcel & het magnetisme van de goot (2021) vertelt hij het verhaal van Marcel De Smet. Het is een conceptplaat met een rode draad doorheen de twaalf nummers.

1 Beluister op iDiddit het nummer De Smet. Beantwoord de vragen.

a Wat zou Marcel De Smet gedaan hebben?

Hij bedroog zijn vrouw. Nu is hij alleen met een alcoholprobleem.

b Heb jij medelijden met Marcel? Leg uit waarom wel of niet.

persoonlijk antwoord

2 Beluister op iDiddit het nummer Londenbrug. Wat maakt de beschreven dag zo speciaal?

Het is de laatste dag van Marcel, hij besluit om zelfmoord te plegen bij de Londenbrug in Antwerpen.

3 Beluister op iDiddit het laatste nummer van het album: Het magnetisme van de goot. Beantwoord de vragen.

a Welke boodschap geeft het nummer?

Niet alles in het leven is slecht, je kunt je toekomst en pad zelf kiezen. Je moet de vicieuze cirkel van slachtoffergedrag zelf doorbreken.

b Welke verwijzingen zijn er naar de voorgaande nummers?

Café De goede hoop komt in de drie nummers aan bod. In dit nummer is er ook een verwijzing naar de Londenbrug. In het liedje De Smet komt het magnetisme van de goot aan bod.

c Wat is jouw mening over dit muzikale verhaal?

persoonlijk antwoord

proefversie©VANIN

Verklarende woordenlijst

maîtresseeen buitenechtelijke vrouw of een minnares

memento mori Latijnse zin die staat voor: gedenk te sterven. odalisk een slavin, dienares of kamermeisje

onderwereldde bovennatuurlijke wereld van de doden, gelegen onder de wereld van de levenden shunga Japanse term voor erotische kunst

vanitas Het tonen van dat de eindigheid van het leven in de kunst, bijvoorbeeld door een menselijke schedel.

proefversie©VANIN