The Art of Drag

Frans Hals Museum

Waanders Uitgevers

Voorwoord

Drag is kunst. Drag is voor iedereen. Drag is vrijheid! Met dit boek wil het Frans Hals Museum laten zien dat drag ook eeuwenoud is en zelfs in onze museumcollectie is vertegenwoordigd. Als een ode aan alle queer personen die in het verleden streden (en nog steeds strijden) om zichzelf te kunnen zijn, en aan alle gemeenschappen die heden en toekomst op moedige wijze blijven vormen.

Drag als flamboyante trotsering van conventies is een krachtige uitdrukkingsvorm voor LHBTQIA+-gemeenschappen. Het heeft zich in de afgelopen decennia een weg gebaand van de donkere nachtclubs en underground bars naar de mainstream media. Desondanks zijn mannelijkheid en vrouwelijkheid nog vaak afgebakend in dwingende categorieën. Drag en crossdressing (hoewel nu vaak niet meer zo genoemd) zijn als vorm van zelfexpressie meer geaccepteerd, maar stuiten ook op onbegrip in onze steeds conservatiever wordende wereld.

Het is daarom een feest – en absoluut een eer – om genderexpressie in alle uiteenlopende vormen te kunnen vieren in dit boek, dat verschijnt ter gelegenheid van de gelijknamige tentoonstelling in het Frans Hals Museum. Een tentoonstelling die geworteld is in de beeldende kunst, want juist daar zijn talloze bijzondere uitingen en inspirerende levensverhalen van dragartiesten te vinden.

Maaike Rikhof en Manique Hendricks vroeg ik bij hun aantreden begin 2023 als (respectievelijk) conservator moderne kunst en conservator hedendaagse kunst, om samen een tentoonstelling te maken die inspeelt op onze collecties moderne en hedendaagse kunst. Onder de voorwaarde dat ze een invalshoek zouden kiezen die hen persoonlijk na aan het hart ligt én hun en ons maatschappelijk engagement uitdrukt. En dat is met de tentoonstelling en publicatie The Art of Drag ongelooflijk goed gelukt!

Drag en crossdressing zijn zeker niet nieuw en zijn voor beeldend kunstenaars al eeuwen een geliefd onderwerp en medium. Hartjesdag bijvoorbeeld, is een van oorsprong Haarlemse feestdag waarop mannen als vrouwen verkleed gaan en andersom en is rond 1900 vaak geschilderd. Andere kunstenaars deden zelf

aan crossdressing of drag, of maakten portretten van mensen die hiermee zichzelf konden zijn. Ook hedendaagse kunstwerken doorbreken de verwachtingen en stereotypes rondom gender, en creëren nieuwe werkelijkheden los van binaire indelingen. Met dit onderwerp kunnen we als Frans Hals Museum nieuwe perspectieven bieden op onze diverse maatschappij, als plek waar verschillende manieren van kijken, elkaar ontmoeten en begrip voor elkaar ontstaan.

Ik feliciteer Maaike en Manique van harte, onze twee jonge conservatoren die genuanceerd, gepassioneerd en vol lef in zeer korte tijd deze tentoonstelling en dit boek wisten te realiseren. Uiteraard in samenwerking met een fantastisch museumteam en ruimtelijk ontwerper Jelena Stefanovic van Studio OTW, alles onder leiding van projectleider Kathelijne Eisses. De zeer waardevolle bijdragen van de leden van de adviescommissie waren onmisbaar. Dank voor jullie enthousiasme en kritische, opbouwende commentaar en voor het willen delen van jullie persoonlijke verhalen en bruikbare inzichten. Dank ook aan het team van Uitgeverij Waanders, Linda Modderkolk voor de redactie en Frank de Wit voor de vormgeving van de publicatie, de vele bruikleengevers en beeldgevers en natuurlijk de diverse fondsen die bijgedragen hebben aan de realisatie van de tentoonstelling.

Laten we met elkaar The Art of Drag vieren!

Lidewij de Koekkoek

Directeur Frans Hals Museum

What is most beautiful in virile men is something feminine; what is most beautiful in feminine women is something masculine.1

We’re all born naked and the rest is drag.2

Inleiding

Crossdressing en drag tot ca. 1890

Hoe definieert wat je draagt wie je bent? Wat is de relatie tussen kleding en identiteit? Dit zijn vragen die we onszelf misschien niet dagelijks stellen. Maar ze liggen wel degelijk aan de basis van de keuze die we elke dag maken als we bepalen welke kleren we aantrekken. Onze keuzes worden gevoed door de (ongeschreven) culturele regels over hoe mannen en vrouwen eruit horen te zien. Ook als je weinig aandacht besteedt aan je uiterlijk, of niet stilstaat bij of je je specifiek als man of als vrouw kleedt. Zelfs als je ervoor kiest om je ‘normaal’ te kleden, bevestig je de geldende norm van wat als ‘mannelijk’ of ‘vrouwelijk’ wordt gezien. Wie van deze norm afwijkt, en zich buiten deze tweedeling bevindt of er juist middenin, is zich vaak een stuk bewuster van de ongeschreven regels. Als zij er zelf niet actief mee bezig zijn, dan zijn het wel de mensen om hen heen die hen daar (ongevraagd) aan herinneren.

Het uitdagen van heersende gendernormen door middel van kleding en/of make-up noemen we ‘drag’. Toch is drag tegelijkertijd veel meer dan dat, en laat het zich moeilijk vangen in een allesomvattende definitie. Voor verschillende mensen betekent drag iets anders, afhankelijk van hun cultuur en tijdperk. Onderdeel van drag kan zijn het je kleden naar de andere sekse, maar vandaag de dag hoeft dat niet per se. Wanneer iemand kleding draagt die we gewoonlijk toeschrijven aan de andere sekse spreken we van ‘crossdressing’.

Voor beeldend kunstenaars zijn crossdressing en drag al eeuwenlang geliefde onderwerpen. Sommige van hen deden zelf aan crossdressing of drag, anderen maakten portretten van mensen die door deze uitingsvormen zichzelf konden zijn. Hoewel indertijd misschien niet altijd bedoeld als wat wij nu begrijpen als crossdressing of drag, braken deze uitingen wel degelijk met de vastomlijnde ideeën van wat ‘mannelijk’ of wat ‘vrouwelijk’ was.

Dit boek brengt deze verhalen voor het voetlicht. Het focust zich op crossdressing en drag in voornamelijk Nederlandse beeldende kunst rond 1900, in combinatie met nationale en internationale hedendaagse kunst van omstreeks 1980 tot nu. Startpunt hierbij was een aantal kunstwerken uit de collecties moderne en hedendaagse

kunst van het Frans Hals Museum die getuigen van verschillende vormen van drag en crossdressing zoals uitgedragen door hun maker en/of breder aanwezig in de samenleving.

Deze publicatie biedt een ingang tot de overlappingen tussen drag als kunstvorm en de beeldende kunsten. Maar het is niet de bedoeling om volledig te zijn. Dat kan ook niet, want er liggen oneindig veel verhalen besloten in het verleden die ontrafeld moeten worden. Een bont scala aan kunstwerken, personen en geschiedenissen toont hoe crossdressing en drag kunstenaars in staat stelden om zich te uiten op manieren die regelmatig op tegenstand stuitten. Het boek is daarmee een ode aan het lef en doorzettingsvermogen van personen die door deze uitingen werden buitengesloten, vervolgd, mishandeld of zelfs vermoord. En tegelijkertijd is het een viering van vrijheid en uitbundigheid!

Een waaier aan betekenissen

Het woord ‘crossdressing’ (afgeleid van het Engelse cross-dressing, maar in het Nederlands zonder koppelteken) impliceert een overstappen van het ene hokje (man of vrouw) naar het andere, en gaat daarbij uit van een tweeledige indeling.3 Hoewel de term crossdressing dus berust op de indeling van alle mensen in twee afgebakende categorieën, lag het voor de personen die de transformatie in het verleden ondergingen regelmatig veel genuanceerder. Voor hen waren er veel meer lagen binnen de binaire indeling. Vaak reflecteert ‘crossdressing’ dus de blik van de buitenstaander, maar niet die van degene die zelf aan crossdressing deed.

Er zijn talloze redenen om aan crossdressing te doen. Zo kan het dienen om de beleving van het eigen gender (genderidentiteit) in overeenstemming te brengen met de gangbare bijbehorende stijl van kleden (genderexpressie). Dit geldt vaak voor mensen van wie de genderidentiteit niet overeenkomt met hun bij geboorte genoteerde geslacht. Ook kan het dienen om zich tijdelijk te presenten als iemand van de andere sekse tijdens een volksfeest of een protest.

Voor drag en crossdressing bestaan geen vastomlijnde definities; op verschillende momenten in de geschiedenis dragen beide termen uiteenlopende betekenissen. Ook vandaag de dag kunnen de uitingsvormen voor iedereen iets anders betekenen, afhankelijk van ieders geleefde ervaring en persoonlijk belang. Wanneer we toch een poging doen tot algemeen definiëren, kunnen we stellen dat drag op theatrale wijze genderstereotypen parodieert en ontleedt.4 Het kent veel meer nuances dan het archetypische – maar daarmee niet minder betoverende – beeld van een dragqueen een glitterjurk en met pruik en boa; drag is voor iedereen en iedereen kan aan drag doen.

Daarbij gaat drag niet altijd alleen in op gender; andere aspecten van iemands identiteit zoals etniciteit, taal, klasse en religie kunnen net zo goed onderdeel zijn van deze kunstvorm. Volgens onderzoeker en performancekunstenaar Kareem Khubchandani (geboortedatum onbekend) is drag een performancegenre dat met name wordt beoefend door mensen die onder de paraplutermen queer en transgender vallen, vaak in de context van het nachtleven en festivals. Dragartiesten maken gebruik

van de esthetiek van gender in populaire cultuur om zichzelf te transformeren terwijl ze zingen, lipsyncen, optreden en dansen.5

Sommige bronnen stellen dat ‘drag’ een acroniem zou zijn voor ‘dressed resembling a girl’.6 Aannemelijker is dat de wortels liggen in de negentiende-eeuwse theaterwereld, waar het woord zou afstammen van het werkwoord ‘to drag’ (slepen) dat duidt op het slepen van lange rokken over de grond.7 Volgens weer anderen zou ‘drag queen’ stammen uit het Polari, een soort Brits theaterjargon dat rond 1900 populair was onder homoseksuele mannen. In de jaren 1920 werd de term in het Engelstalige gebied al gebruikt voor het aanduiden van ‘een sociale bijeenkomst van homoseksuelen waarbij sommigen vrouwelijk gekleed zijn’.8

Hoewel veel mensen denken aan een gay man in vrouwenkleding, verwijst drag tegenwoordig niet enkel meer naar het dragen van kleding van de andere sekse. Ook staat het los van geaardheid: heteromannen en –vrouwen kunnen ook aan drag doen. Het is een kunstvorm, waarbij de nadruk ligt op het breken met traditionele gendernormen. Het doel is vooral om zich als dragqueen, -king of -artiest te manifesteren, meer dan als vrouw of man.9 Drag is bovendien voor zowel cis- als transgender personen. Sterker nog: trans vrouwen (met name Zwarte trans vrouwen en trans vrouwen van kleur) speelden een belangrijke voortrekkersrol in het ontstaan van drag. Of zoals schrijver Amelia Abraham (geboren 1991) het pakkend verwoordt: ‘If one thinks about drag as the practice of performing gender, sexuality, or other fixed societal roles, then in a way, we’re all doing drag, all of the time’.10

Het taalgebruik omtrent onderwerpen als gender, seksualiteit en identiteit is constant aan verandering onderhevig. Voor het beschrijven van de geschiedenissen van crossdressing en drag in het (verre) verleden hebben wij ervoor gekozen om waar passend hedendaagse termen te gebruiken (queer, intersekse, trans persoon, dragqueen, -artiest of -king, LHBTQIA+-gemeenschappen, etc.). Deze woorden hebben wij toegelicht in een woordenlijst achterin deze publicatie. Volgens sommigen inmiddels achterhaalde en kwetsende termen uit het verleden hebben we zo veel mogelijk vermeden. Waar deze wel worden gebruikt, hebben wij de context ervan proberen te duiden en een hedendaags alternatief geopperd. Wat betreft genderidentificatie van historische (trans) personen, hebben we geprobeerd zo veel mogelijk de aanduidingen en persoonlijk voornaamwoorden te gebruiken die de betreffende persoon zelf hanteerde.

LHBTQIA+-gemeenschappen

De geschiedenis van crossdressing en drag in de kunst is nauw verbonden met de geschiedenis van homoseksualiteit en LHBTQIA+-gemeenschappen in bredere zin.11

De opkomst van dragoptredens in vroege homobars of andere queer plekken is verweven met de ontwikkeling van homoseksuele identiteiten en het queer uitgaansleven rond 1900. Voor talloze queer personen, zowel in het verleden als vandaag de dag, behoort het uitoefenen van drag of crossdressing tot een dagelijkse geleefde ervaring, die hen de kans biedt om zichzelf te kunnen zijn – publiek dan wel privé.

Toch is het niet zo dat alle uitingen van crossdressing en drag die hier worden

besproken een direct verband hebben met homoseksualiteit of genderbeleving. Aan de basis van verschillende verschijningsvormen van drag en crossdressing liggen uiteenlopende aanleidingen en beweegredenen voor mensen om van gedaante te wisselen. Van het willen ontsnappen aan beperkende gendernormen tot volksfeesten, en van gemeenschappelijke protesten tot persoonlijke emancipatie; alle motieven getuigen van een streven naar verlossing van de beklemming die maatschappelijke gedragsnormen kunnen opleggen.

Een eeuwenoude traditie

Crossdressing en drag kennen een lange culturele geschiedenis. Het oudtestamentische Bijbelboek Deuteronomium stelt dat ‘de kleren van een man niet door een vrouw gedragen mogen worden, en een man mag geen vrouwenkleding aantrekken, want ieder die dat doet, is voor de Heere, uw God, een gruwel.’12 Dit verbod voor mannen en vrouwen om elkaars kleding te dragen, wijst erop dat dergelijke praktijken al sinds jaar en dag voorkomen. Ook de heilige geschriften van de Islam kennen seksegebonden kledingvoorschriften en verboden voor mannen en vrouwen om elkaars kleding te dragen.13

1 > Gerard de Lairesse, Achilles wordt ontdekt tussen de dochters van Lycomedes, 1680, olieverf op doek, 138 x 190 cm, Mauritshuis, Den Haag

2 > Utagawa Kunisada, Elegante afbeelding van mooie vrouw – bijinga, 1851, kleurenhoutsnede, ca. 39 x 26,5 cm, Nationaal Museum van Wereldculturen Amsterdam/Leiden

Al in de Griekse mythologie was crossdressing geen vreemd verschijnsel. Zo vermomde Achilles, de held uit Homerus’ Ilias uit de achtste eeuw voor Christus, zich als vrouw door zich te hullen in een Griekse jurk (een chitoon) om te voorkomen dat hij moest vechten in de Trojaanse Oorlog.14 In een schilderij uit 1680 door Gerard de Lairesse (1641-1711) zien we Achilles die wordt ontmaskerd terwijl hij zich – verkleed als vrouw – schuilhoudt tussen de dochters van koning Lycomedes (afb. 1).

Crossdressing was ook gebruikelijk in het klassieke theater, waar mannelijke acteurs regelmatig vrouwen speelden. De reden hiervoor was dat vrouwen op het toneel als ‘onzedelijk’ werden gezien.15 Deze traditie zette zich voort in onder meer het Nederlandse en Engelse theater tot aan het eind van de zeventiende eeuw.16 In het Japanse kabuki-theater rond 1600 waren het juist vrouwelijke acteurs die mannenrollen op zich namen, totdat in 1629 ook zij van het podium werden verbannen omdat hun performance te erotisch zou zijn. Tot op de dag van vandaag zijn het daarom de mannelijke onnagata-acteurs die als vrouw de show stelen.17 Deze onnagata vormden gedurende de Japanse Edo-periode (1603-1868) ook een zeer geliefd motief in kleurenhoutsneden, Ukiyo-e genaamd.18 Op een prent uit 1851 met de titel Elegante afbeelding van mooie vrouw – bijinga zien we twee onnagata-acteurs uitgedost en al op de bühne (afb. 2).

Sekse- en klassegebonden kledingnormen

Tussen 1300 en 1800 nam een aantal Europese landen wetten aan die voorschreven hoe je je moest gedragen en kleden. Vanaf de dertiende eeuw veranderde de vorm van kleding van tuniekvormige gewaden voor zowel mannen als vrouwen naar jurken voor vrouwen en strakke kousen en aparte bovenkleding voor mannen. Hiermee was het sociale onderscheid tussen mannen- en vrouwenlichamen door middel van kleding een feit. Althans, in West-Europa: daarbuiten bleven (wat we nu noemen) uniseks kledingstukken nog vaak de norm.19

De aristocratie en religieuze leiders - oftewel de mensen met macht – vaardigden deze wetten over het algemeen uit om te voorkomen dat mensen lager op de sociaaleconomische ladder zich door hun kleding konden voordoen als iemand met een hogere sociale status. Met andere woorden: de wetten moesten ervoor zorgen dat mensen met weinig geld of status ook als zodanig herkend werden in het straatbeeld.20 Tot de opkomst van de confectie-industrie rond 1870 had het onderscheid in kleding minstens net zo veel met klasse te maken als met gender.21

Op zoek naar een beter leven

In de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw was het niet ongebruikelijk dat vrouwen zich als man presenteerden. Sterker nog, een transformatie tot man gold voor vrouwen eeuwenlang als een pragmatische en wijdverbreide mogelijkheid om aan benarde leefomstandigheden te ontsnappen. Onderzoekers Lotte van de Pol (geboren 1949) en Rudolf Dekker (geboren 1951) vonden in de archieven maar liefst 120 Nederlandse vrouwen uit de periode 1550-1839 die zich als man kleedden. Vermoedelijk waren dit er zelfs nog veel meer.22

3 > Juan van der Hamen, Catalina de Erauso, ca. 1626, olieverf op doek, 57 x 46 cm, Colección Kutxa (eigendom van Marqués de la Gracia Real), San Sebastián

Een van de hoofdredenen voor hun transformatie was armoede; de zogenaamde ‘vrouwenberoepen’ die onbemiddelde meisjes en jonge vrouwen tot hun huwelijk moesten uitoefenen (dienstmeid, handwerkster of wasvrouw, bijvoorbeeld) leverden vaak een lager inkomen op dan mannenberoepen (matroos, soldaat). Ook was het een geaccepteerde veiligheidsmaatregel tijdens lange of gevaarlijke reizen. Voor sommigen speelde er meer: een aantal was (zoals we dat nu noemen) intersekse, anderen voelden zich man en/of waren verliefd op een vrouw.23 Daarnaast speelde het willen ontsnappen aan de beperkende ‘natuurlijke bestemming’ als huisvrouw en moeder ook vaak een rol.

In de archieven vinden we sporen van twee Haarlemse vrouwen die zich in de zeventiende eeuw als man kleedden. Jan Theunissen (geboren Franchijntien (Francientje) Theunis) werd op verzoek van de Haarlemse kerkbestuurder opgepakt, omdat zij mannenkleren droeg. In 1661 kwam ze vrij.24 Hoewel crossdressing officieel niet bij wet verboden was, gold het Bijbelverbod als informele grond tot arrest.25 Zo’n dertig jaar later, in 1694, werd Geesje Hoogmeester gearresteerd. Ook zij had zich als man uitgegeven. Toch was dit niet de reden waarom ze werd gestraft; ze werd veroordeeld omdat ze haar kinderen zou hebben verlaten. Haar straf mocht ze zelfs ‘in mans clederen’ uitdienen.26

Vaak ging men ervan uit dat een vrouw die zich als man kleedde, dat deed vanuit een streven naar vrijheid en een hogere sociale status. Sommigen van hen konden zelfs op bewondering en beloning rekenen bij hun ‘ontmaskering’ – mits hun transformatie niet al te bedreigend was voor het mannelijke establishment, dat wel.27

Het voorbeeld van de Baskische soldaat Don Antonio de Erauso (geboren als Catalina de Erauso, 1585/1592-1650) illustreert deze bewondering bij uitstek. Ontevreden met een leven als non, ontsnapte De Erauso in zijn tienerjaren uit een klooster om vervolgens als man deel te nemen aan Spaanse ontdekkingsreizen en koloniale oorlogen in Zuid-Amerika. Toen hij voor een misdaad terecht stond en zijn leven op het spel stond, gaf De Erauso openlijk toe als vrouw geboren te zijn. Uit clementie en eerbied voor het feit dat een vrouw in staat was geweest om dergelijke avonturen te ondernemen, werd De Erauso vrijgesproken.28 De paus gaf hem zelfs de keuze om openlijk als vrouw of als man te leven. Hij koos voor het laatste. In het portret dat de Spaanse schilder Juan van der Hamen (1596-1631) in 1626 van De Erauso maakte, zien we hem in een mannelijk militair kostuum, terwijl het opschrift bovenaan het doek nog spreekt van ‘Dona Catalina’, zijn vrouwelijke geboortenaam (afb. 3).

Angst voor statusverlies

Van crossdressing door mannen buiten de context van protesten en carnavals of andere volksfeesten zijn veel minder historische voorbeelden bekend. Mannen die zich in vrouwenkleding hulden, werden veel sneller gezien als ‘afwijkend’. Gezien de sociale dominantie van mannen in de Westerse samenleving was het voor veel mensen immers moeilijker te begrijpen waarom een man een vrouw zou willen zijn – behalve dan tijdelijk of voor de ‘grap’.29 Het is veelzeggend dat het merendeel van de overgeleverde verhalen over mannen die aan crossdressing deden uit de periode tot aan het eind van de negentiende eeuw betrekking hadden op adellijke of zelfs koninklijke families. Een mogelijk verlies van aanzien, macht of status als gevolg van hun transformatie was voor hen minder levensbedreigend.30

Ook tegenwoordig zijn er nog steeds mensen die stellen dat de angst en afkeer voor ‘vrouwelijkheid’ bij mannen – zij het in hun uiterlijk, zij het in hun gedrag –gestoeld is op de minderwaardige status van vrouwen in de maatschappij.31 Het duidelijkst komt dit naar voren in discriminatie van en geweld tegen dragartiesten en trans personen, met name trans vrouwen van kleur, wat wereldwijd helaas nog aan de orde van de dag is.

De Franse soldaat en diplomaat Chevalier/Chevalière d’Éon (geboren Charles Geneviève d’Éon de Beaumont, 1728-1810), die zou uitgroeien tot een van de meest besproken personen in de achttiende-eeuwse Britse pers, was ook van aristocratische komaf. Werkzaam bij de Franse ambassade in Londen presenteerde d’Éon zich vanaf 1777 als vrouw.32 D’Éons verschijning genereerde veel aandacht en in kranten werd er uitgebreid over de chevalier/chevalière gerapporteerd. Zo toont een gravure d’Éon half als man, en half als vrouw gekleed (afb. 4). De sensatiezucht ging zelfs zo ver, dat er in wedkantoren op d’Éons ‘ware’ sekse en genderidentiteit kon worden gewed. Vanwege een gerucht dat d’Éon geboren zou zijn als vrouw en zich als man zou

4 > Anoniem, Mademoiselle de Beaumont or the Chevalier D’Eon, 1777, 17,3 x 11,2 cm, gravure in London Magazine, 1 oktober 1777, Library of Congress, Washington, DC

5 > Thomas Stewart, Chevalier d’Éon, 1792, olieverf op doek, 76,5 x 64 cm, National Portrait Gallery, Londen

hebben gekleed om als soldaat te dienen in het leger, werd d’Éon door eigentijdse feministen gepresenteerd als voorbeeld voor alle vrouwen.33 In een portret uit 1792 zien we d’Éon in een jurk, inclusief een strik met driekleurige Franse vlag die verwijst naar d’Éons steun aan de Franse Revolutie (1789-1799) (afb. 5).

D’Éon was in Engeland de eerste als man geboren persoon die publiekelijk uiting gaf aan een vrouwelijke genderidentiteit, en groeide uit tot een ware celebrity. Een van de vroegste seksuologen ter wereld, de Engelse Henry Havelock Ellis (18591939), nam het levensverhaal van d’Éon zelfs als basis voor zijn beschrijving van crossdressing, dat hij ‘eonisme’ noemde.34

Identiteit en emancipatie

De wijdverbreidheid van het verhaal over Chevalier/Chevalière d’Éon, de toename van krantenberichten over verschillende intersekse personen (indertijd nog als ‘hermafrodieten’ aangeduid) en de groeiende populariteit van gemaskerde bals getuigen van de achttiende-eeuwse nieuwsgierigheid naar experimenten met genderidentiteiten en -rollen.35 Niet toevallig ontstond in grofweg dezelfde periode ook de associatie van crossdressing met homoseksualiteit, waarvan daarvoor nauwelijks sprake was.36

6 > (detail) Jules Eugène Lenepveu, Jeanne d’Arc au siège d’Orléans, 1886-1890, olieverf op doek op marouflé, ca. 462 x 340 cm, Panthéon de Paris, Parijs

Na 1800 werd het door de verbeterde administratie en de invoering van de burgerlijke stand steeds moeilijker voor vrouwen om onopgemerkt permanent als man door het leven te gaan in bijvoorbeeld het leger of de koopvaardij.37 Aan het eind van de negentiende eeuw werden gender-gerelateerde kledingnormen dan ook vooral vanuit andere motieven overschreden. Deze waren veelal identiteit-gerelateerd: zo gaven veel queer personen (zoals we ze nu zouden noemen) door crossdressing uiting aan hun homoseksualiteit. En vrouwen uit welvarende sociale klassen gaven met het toe-eigenen van kledingstukken die traditioneel tot de herenmode behoorden, zoals stropdassen, pantalons en colbertjasjes, blijk van hun strijd voor emancipatie.38

Voor inspiratie grepen de laatstgenoemden terug op verhalen van heroïsche vrouwen uit het verleden die letterlijk en figuurlijk uit hun keurslijf waren gebroken. Zo werd de Franse legeraanvoerder Jeanne d’Arc (ca. 1412-1431) als crossdressend icoon toegeëigend door de suffragettes die tijdens hun strijd voor vrouwenkiesrecht hun eigen korsetjurken verruilden voor een broek.39 Jeanne d’Arc zou op zeventienjarige leeftijd de opdracht van God hebben ontvangen om zich – gehuld in mannenkleding – op te werpen als aanvoerder van de Franse boeren tijdens de Honderdjarige Oorlog (1337-1453). Vanwege haar macht en haar volharding in het dragen van een mannelijk militair kostuum werd ze uiteindelijk voor ketterij veroordeeld en op de brandstapel vermoord.40 In de loop der eeuwen is ze in de schilderkunst afwisselend als onschuldig boerenmeisje en als heldhaftige krijger verbeeld. Een op-en-top nationalistische muurschildering in het Parijse Panthéon door de Franse kunstenaar Jules Eugène Lenepveu (1819-1898) toont haar in de laatste gedaante. Heroïsch getooid in harnas, en met de benen stevig op de grond, geeft ze met het heffen van de Franse vlag het startschot voor de veldslag bij Orléans (afb. 6).

Spanningsvelden en grenzen

Privé versus publiek, underground versus volksfeesten, beklemming versus bevrijding: crossdressing en drag bevinden zich continue op de verschillende spanningsvelden tussen deze uitersten. Verhalen over crossdressing en drag, en verhalen over de brede staalkaart van schakeringen die tussen en buiten de hokjes ‘man’ en ‘vrouw’ bestaan, gaan over het overstijgen van grenzen van sekse en gender. Over het omkeren van de sociale orde. En omdat sekse en gender onlosmakelijk verbonden zijn met andere terreinen als identiteit, etniciteit, religie, klasse, seksualiteit, het lichaam, natuur en ideologie, brengen verhalen van personen die braken met deze vaste afbakeningen (of deze oprekten) indirect ook vragen over deze andere zaken met zich mee.

Net als bij landsgrenzen, gaat het overschrijden van ingekaderde begrippen vaak gepaard met conflicten over de vraag waar het ene terrein begint en het andere eindigt, en wie dat bepaalt.41 Ambiguïteit op het gebied van sekse en gender brengt bij veel mensen onzekerheid of zelfs onrust teweeg, dat is nu niet anders dan vroeger. De kunstwerken in dit boek gaan dus over veel meer dan hun makers, de levens van afgebeelde personen of over de kunststromingen waaronder we ze kunnen scharen. Doordat elk kunstwerk de eigentijdse grenzen bevraagt van ‘masculien’ en ‘feminien’, van ‘natuurlijk’ en ‘onnatuurlijk’, onderzoeken de verhalen over deze kunstwerken ook de geschiedenissen van deze grenzen zelf.

De meiden die ‘t graagst in matrozenpakjes verkleed gaan, zetten de voeten wat wijd, houden de knieën wat krom, gewend als de beenen zijn aan de verberging der rokken; te breed in ‘t kruis, loopen ze gespannen in de blauwe zeemansbroeken.

Zij [hebben] zich mannelijk gemaakt met snorretjes van zwart […] en dansen met elkaar en met de jonge kerels, die de koppen malloterig bewegen, uit het gefomfaai [sic] van de vrouwenkleeren waarin ze zoo lastig gaan. […] Een dor vrouwtje wijst beverig uit haar grijs omslagdoekje en vraagt aan de buurvrouw kloek naast haar: “Is dat nou een jongen of is dat nou een meid?” 1