Winter in Amsterdam

win t er i n

Amsterdam Marie-Jeanne van Hövell tot Westerflier foto gr a fie | ph oto g r a ph y

Oek de Jong essay

win t e r i n a mst e r da m

winter in

Amsterdam Marie-Jeanne van Hövell tot Westerflier foto gr afi e | ph oto gr aph y

X essay

Oek de Jong

waande rs pub li she r s zwolle

4 pl a atsbepaling | m a and | ja ar

7 de ve rst ilde stad oe k de jong 21 win te r in a mste rda m m a rie- jeanne van höve ll tot we ste r fli e r 131 t he froze n cit y oe k de jong 140 li jst me t foto's li st of photogr aphs 143 ma rie- jeanne van höve ll tot we ste r fli e r oe k de jong

X De verstilde stad oek de jong Wanneer er sneeuw is gevallen, ontstaat er stilte in de stad. Sneeuw dempt de geluiden. In de stilte langs de grachten hoor je opeens het geluid van voetstappen weer, het knoerpen van de sneeuw die onder schoenzolen wordt samengeperst. Het geluid van autobanden in modderige sneeuw. Een pak sneeuw dat van een dak glijdt en op straat ploft. Wanneer de grachten zijn dichtgevroren, hoor je tot laat in de avond het krassen van schaatsen op het ijs.

Wanneer ik terugdenk aan de winters die ik in de Amsterdamse binnenstad heb meegemaakt, denk ik allereerst aan geluiden — en dat wijst op de bijzondere stilte die er dan heerst in dit deel van de stad. Het is er niet alleen stiller, maar ook leger. De winter is het seizoen waarin mensen binnen blijven.

De winter is een tijd van inkeer. Ik denk ook aan het winterse licht: de zon die een lage baan beschrijft, het schelle en schuin invallende licht tussen de huizen en de lange schaduwen. Kale bomen afgetekend tegen een blauwe lucht. Op het ijs heerst steevast vrolijkheid. Het kraakt onder het gewicht van de vele schaatsers. Je hoort een barst in het ijs springen. Maar sterker dan het rumoer op het ijs blijft die ijle, serene stilte die in de stad hangt dankzij de sneeuw.

7

De fotografe Marie-Jeanne van Hövell tot Westerflier heeft tientallen jaren de oude binnenstad van Amsterdam gefotografeerd in de winter. Uitsluitend in de winter. Niet in de zomer wanneer er duizenden mensen op straat zijn, wanneer de caféterrassen uitpuilen en er veel verkeer is. Ook niet in het voorjaar of de herfst, bij uitstek de poëtische seizoenen. Alleen in de winters met sneeuw en ijs ging ze op pad met haar Hasselblad, vaak vroeg in de ochtend als er nog bijna niemand op straat is. In de verstilde stad van de winter tonen de huizen en gebouwen, grachten en bruggen, bij uitstek hun schoonheid.

Van Hövell (1953) is afkomstig uit een zeer oude adellijke familie, en die herkomst heeft een onmiskenbare invloed op haar werk. Ze groeide op in Helvoirt, een dorp in Brabant waar haar vader burgemeester was. De familie bewoonde de zeventiende-eeuwse pastorie. Haar vader en moeder vertelden verhalen over hun ouders, grootouders en zelfs betovergrootouders. De voorouders waren aanwezig door die familieverhalen, maar ook door de antieke meubelen en schilderijen in huis. Verhalen roepen het verleden op. Voorwerpen maken het tastbaar en zichtbaar: een antiek kledingstuk, een ketting, een theeservies, een krakende oude kast of een fauteuil met een sleets geworden bekleding. De verbinding met het verleden was voor de jonge MarieJeanne vanzelfsprekend. Ze groeide op in een sfeer waarin het verleden, het voorbije, altijd aanwezig was.

Eén van haar sterkste herinneringen aan het dorp: hoe ze als vijf- of zesjarige op een avond door haar vader met een brief de straat werd opgestuurd om hem te posten bij het gemeentehuis. Het was doodstil in het dorp, er was niemand op straat. Ze hoorde een paard en wagen aankomen, zag ze voorbijgaan in het donker en hoorde ze weer verdwijnen. De rust en stilte van het dorp zijn haar altijd bijgebleven. In bijna al haar foto’s heerst de stilte.

Al vele jaren woont de fotografe nu in de Amsterdamse binnenstad in een smal en hoog grachtenhuis uit de zeventiende eeuw. De trappen zijn er steil als scheepsladders. In de kleine en intieme kamers tref je vele erfstukken aan.

8

Mijn oog viel op een Zwitserse consoleklok uit 1770 met goudkleurige rococodecoratie rond de wijzerplaat. Zij erfde hem van haar vader, die hem weer kreeg van zijn vader, die hem in 1905 had gewonnen bij het kaartspel van een jonkheer Van Rijckevorsel toen het deze aan geld ontbrak. De zitkamer met zijn drie ramen, hoog boven de gracht, is ook haar studio. Hier maakt ze haar portretten, de modellen steeds op een stoel bij het raam, en haar even verfijnde als virtuoze stillevens, geïnspireerd door stillevens uit de Hollandse Gouden Eeuw. Alle foto’s worden genomen bij natuurlijk licht. Van Hövell zweert bij natuurlijk licht, en ze houdt van schaduwen. Niet alles hoeft zichtbaar te zijn.

Ze fotografeerde ook de interieurs van een aantal Amsterdamse stadspaleizen: de huizen Van Brienen, Van Loon en Willet-Holthuysen. Toen ze voor het eerst binnenkwam in een van deze grote patriciërshuizen aan de gracht was het, zegt ze, of ze thuiskwam. De affiniteit met deze zowel statige als comfortabele interieurs zit haar in het bloed. De foto’s die ze er maakte — in zwartwit en uiteraard met het voorhanden licht — zijn in zekere zin ook weer stillevens. Ze treffen door het spel van licht en schaduw, door hun intimiteit, oog voor detail, en door dat wat we nog altijd simpelweg en ondanks alles schoonheid mogen noemen.

Gevoel voor traditie, de verbinding met het verleden — Van Hövell werd het van jongs af aan bijgebracht. Traditie is evenzeer van belang in haar werk. Ze is geneigd zich tot de schilderkunst en fotografie van het verleden te verhouden, zich in een traditie te voegen.

Voor haar stadsgezichten lijkt de schilder en fotograaf George Hendrik Breitner (1857-1923) de belangrijkste inspiratiebron. Als het gaat om foto’s van Parijs in de negentiende eeuw, denken we aan Eugène Atget, aan zijn eigenaardig lege straten, pleinen en kades langs de Seine, vroeg in de ochtend. Als het gaat om foto’s van New York rond 1900 denken we aan Edward Steichen en Alfred Stieglitz. Breitner is de fotograaf van het overbevolkte,

9

72 vondelpark 2012

73 vondelpark 2012

74 pl a atsbepaling | m a and | ja ar

75 r a adhuisstr a at 2006

76 pl a atsbepaling | m a and | ja ar

77 da m 2012 ← da m 2012

78

prinsengr acht 2010 keizersgr acht 1991 →

79 pl a atsbepaling | m a and | ja ar

80 pl a atsbepaling | m a and | ja ar

81 pl a atsbepaling | m a and | ja ar

110

nieu we keizersgr acht 2010 brou wersgr acht 2012 →

111 pl a atsbepaling | m a and | ja ar

112 pl a atsbepaling | m a and | ja ar

113 keizersgr acht 2012 ← keizersgr acht 2012

114

keizersgr acht 2012 keizersgr acht 1991 →

115 pl a atsbepaling | m a and | ja ar