Issuu

09 Waarom licht de zee soms op in de zomer?

Zeevonk is de naam van dit prachtige natuurverschijnsel en de piepkleine zeebewoner die ervoor verantwoordelijk is, Noctiluca scintillans. En ja, die komt ook aan de Belgische en Nederlandse kust voor. Het is een eencellig organisme van amper een millimeter groot en lijkt nog het meest op een doorschijnend ballonnetje met een minuscuul staartje. Troept het in groten getale samen in onze badplaatsen, dan kun je een oranjerode lm op het water spotten. Overdag hee de zeebewoner namelijk een zalmroze kleur. Maar het is vooral ’s nachts dat het ware magie tevoorschijn tovert. Want dan verandert zeevonk de kustlijn plots in een waar lichtspektakel. Noctiluca scintillans betekent niet voor niets ‘ itsend nachtlichtje’.

Hoe? Door ‘bioluminescentie’. Bio-watte? Wel, als je met je voeten water opspat of als de golven zacht tegen de kust slaan, dan ontstaat er een chemische reactie. Een enzym genaamd ‘luciferase’ zorgt dat zuurstof met het pigment ‘luciferine’ kan reageren en voilà: dat gee blauwe vonken. Of beter gezegd: licht. De zeevonk gebruikt deze lichtshow om vijanden af te schrikken of op z’n minst in verwarring te brengen. Al lokken ze onbedoeld ook een hoop bewonderaars naar het strand…

Wie dit spectaculaire schouwspel met eigen ogen wil zien, houdt beter de weersvoorspellingen in de gaten. Zeevonk verschijnt vooral tijdens warme, windstille zomeravonden. Na een paar zonnige dagen met temperaturen rond de 25 °C én weinig wind is de kans op succes het grootst. Is het water onrustig of is het te koud? Dan verstopt de zeevonk zich dieper in de zee.

Dus, mocht je ooit een avondwandeling maken en iets blauws zien fonkelen in het water, besef dan dat je middenin een klein natuurwonder staat!

… → … er een tropische variant van zeevonk bestaat?

De Pedinomonas noctiluca herken je overdag aan zijn groene in plaats van roze kleur.

Wist je dat

11 Waarom maken

vliegtuigen strepen in de lucht?

Een wolk is eigenlijk niets meer dan een verzameling piepkleine waterdruppeltjes of ijskristallen die in de lucht zweven. Ze ontstaan wanneer waterdamp, die normaal gesproken onzichtbaar is, condenseert tot zichtbare druppels of kristallen. Dat kan alleen als de lucht verzadigd is. Er zit dan zó veel water in de lucht dat het die niet langer als damp kan vasthouden en daarom condenseert tot een vloeibare of vaste vorm. Dat doet het op kleine deeltjes die in de lucht rondzweven zoals zand, zoutkristallen, roet, pollen…

Wolken zijn er in alle soorten en maten. Wetenschappers ontwikkelden verschillende manieren om ze te categoriseren. Op basis van de structuur bijvoorbeeld. Zo zijn er de laaghangende, platte stratuswolken, die lijken op een egale grijze deken, de opgehoopte cumuluswolken of bloemkoolwolken en de dwarrelende cirruswolken, die hoog uitwaaieren als jne veren.

Of op basis van de hoogte waarop ze voorkomen. Hoge wolken zweven op 6 tot 13 kilometer, middelhoge wolken op 2 tot 6 kilometer en lage wolken bevinden zich op 0 tot 2 kilometer. Soms zijn wolken zó groot dat ze door alle lagen heen groeien, zoals onweerswolken. En wist je dat er zelfs wolken zijn in de stratosfeer, de

laag van de dampkring die zich uitstrekt tussen 15 en 50 kilometer hoogte? Denk aan parelmoerwolken en lichtende nachtwolken.

En dan zijn er dus nog die lange, witte strepen die vliegtuigen achterlaten. Blijven deze door de mens gemaakte wolken langer dan 10 minuten hangen, dan krijgen ze de o ciële naam Cirrus homogenitus. Om ze te kunnen vormen, zijn er drie ingrediënten nodig: koude lucht, waterdamp en kleine deeltjes (zoals roet) die water aantrekken en waarop ijskristallen zich kunnen vormen. De motoren zorgen voor de waterdamp en roetdeeltjes, de lucht boven de 6 kilometer voor de kou.

Vliegtuigstrepen komen in drie varianten. Kortstondige condensatiestrepen vormen zich direct achter een vliegtuig, als een helderwitte lijn, en verdwijnen snel omdat de lucht niet vochtig genoeg is. Aanhoudende, niet-verspreidende condensatiestrepen blijven door de vochtige lucht urenlang in een strakke lijn hangen, nog lang nadat het vliegtuig gepasseerd is. Aanhoudende, verspreidende condensatiestrepen vervagen en worden breder door de turbulentie in de atmosfeer.

De volgende keer dat je omhoog kijkt en een vliegtuigstreep ziet, kun je jezelf dus met recht een wolkenexpert noemen.

… → … er ook nog een andere door de mens gemaakte wolk bestaat? De Cumulus mediocris homogenitus, de wolken die zich vormen in ‘de wolkenfabrieken’, oftewel de koeltorens van industrie.

Wist je dat

van Ilias Vietto

61 Waarom voelt dezelfde temperatuur soms aangenamer

aan op vakantie dan hier?

Meteorologische stations over de hele wereld meten de temperatuur van de lucht volgens internationale afspraken. Dat betekent: op anderhalve meter hoogte boven een open grasvlakte en uitgedrukt in graden Celsius. En de thermometer moet in de schaduw staan in een wit kastje waar de wind doorheen kan blazen. Temperatuur lijkt daardoor een objectief gegeven, maar je ervaring ervan is zo veranderlijk als het weer. En dat mag je best letterlijk nemen. De weersomstandigheden hebben misschien geen impact op meetinstrumenten, maar wél op je lichaam en dus op hoe een bepaalde temperatuur aanvoelt.

Luchtvochtigheid speelt een rol in hoe warm je het hebt. Hoe vochtiger de lucht bij hoge temperaturen, hoe moeilijker je zweet verdampt en dus hoe minder goed je a oelt. Om te bepalen hoe gevaarlijk het buiten is, berekenen meteorologen de zogenaamde ‘natte-bol-temperatuur’, een combinatie van de temperatuur en

Vraag

@Iliasvietto17

de luchtvochtigheid. Als die hoger is dan 35 °C, de temperatuur van je huid, dan stopt het zweetproces en raak je oververhit. Maar evengoed zorgt vochtigheid ervoor dat je lage temperaturen als veel kouder ervaart. Denk maar aan het gevoel als je nat uit een douche stapt.

In Spanje of Marokko is de luchtvochtigheid vaak maar 60 procent. Zweet verdampt er sneller, en je voelt je minder plakkerig. In Nederland en België daarentegen ligt de luchtvochtigheid gemiddeld rond de 80 procent. Is het hier 30 °C? Dan verdamp je minder makkelijk zweet, waardoor je het warmer hebt dan op zuiderse bestemmingen.

Ook de wind speelt mee. Hoe harder het briesje, hoe sneller je huid a oelt. Dit fenomeen wordt ook wel de ‘gevoelstemperatuur’ genoemd. De hel in de winter, maar een zegen in de zomer. Op een winderige vakantiebestemming kan 30 °C hierdoor aangenaam aanvoelen. Maar sta je in een windstil stadscentrum, zoals Brussel, dan wordt het al snel een broeierige bedoening.

En dan zijn er nog genetische of culturele verschillen. Mensen uit koude gebieden, zoals de Inuit in Groenland, hebben genetische aanpassingen waardoor hun lichaam warmte beter vasthoudt. In warmere streken zoals Indonesië is het tegenovergestelde het geval: daar hebben mensen natuurlijke mechanismen om hun lichaam sneller af te koelen. In sommige landen is het de norm om binnenshuis airconditioning te gebruiken. Door het grote temperatuurverschil voelt het daar buiten vaak heter aan.

Tot slot spelen ook psychologische factoren mee. Je brein past zich aan aan wat het verwacht te voelen door eerdere ervaringen. Zo toonden experimenten dat mensen die een roodverbrande arm kregen in een virtual reality-omgeving, gevoeliger reageerden op

Vraag van Ilias Vietto

warmte. In andere experimenten keken mensen naar video’s van iemand die zijn hand in koud water doopte. Hun eigen hand werd meetbaar kouder. Dit noemt men ‘koudebesmetting’.

Ben je straks dus op vakantie en snak je naar dezelfde tropische temperaturen aan het thuisfront? Dan weet je voortaan: be careful what you wish for…

… → … je lichaam aparte sensoren heeft om koude en warmte waar te nemen? Je lichaam gebruikt zogenaamde thermoreceptoren in je huid om temperatuur waar te nemen.

@ninachloedewal

62 Waarom wordt mijn

haar plots groen in een zwembad?

Heb je blond haar? Dan krijg je het vooral zwaar te verduren, of het nu je natuurlijke kleur is of niet. Heb je een donkerdere haarkleur?

Dan heb je meer geluk, het e ect is minder opvallend. De boosdoener: het chloor in het zwembadwater. Of dat denken de meeste waterratten toch. Gelukkig weten wetenschappers wel beter. De groene schijn in je haar hee weinig te maken met chloor en alles met koper. En nee, dat komt niet doordat enkele goedgelovige badgasten munten in het zwembad hebben gegooid om een wens te doen…

Koper komt op verschillende manieren in zwembadwater terecht.

Via verweerde waterleidingen, bijvoorbeeld, maar vooral door kopersulfaat. De stof wordt bewust aan zwembaden toegevoegd om te voorkomen dat ze veranderen in een groene algensoep. En dat is nodig, want contact met algen kan je huid irriteren en zelfs zorgen voor ademhalingsproblemen. Een minuscule hoeveelheid – minder dan 1 milligram per liter – is al genoeg om de algengroei in toom te houden. Maar datzelfde koper hee een minder charmant e ect op je haar.

van Nina Chloé de Wal

Kopersulfaatkristallen hebben een blauwgroene kleur, en dat is precies de tint die zich in je haar nestelt. Hoe? Via een proces waarbij koperionen, positief geladen koperatomen, zich vastklampen aan de keratine in je haar. Je haar werkt als een spons en neemt die ionen op, met de groenige schijn tot gevolg. En hier komt chloor dan toch even om de hoek kijken: door zijn oxiderende werking maakt het je haar gevoeliger voor de opname van koperionen. Veel chloor in het water zorgt dus voor groener haar.

Wat kun je doen om te voorkomen dat je na een zwempartij als een meermin of meerman door het leven gaat? Je hebt twee opties. Je kunt een badmuts dragen, die vormt een fysieke barrière. Is dat een te grote modeblunder voor jou? Dan kun je je haar behandelen met een alkalische shampoo – eentje met een pH-waarde hoger dan zeven. Onderzoekers ontdekten dat koperionen zich dan minder goed hechten aan je haar.

En wat als het kwaad al is geschied? Geen zorgen, je hoe niet meteen naar de kapper te rennen. Er bestaan shampoos met een speciaal ingrediënt, ethyleendiaminetetra-azijnzuur (EDTA), dat zich bindt aan metaalionen en zo het koper uit je haar verwijdert. Een paar wasbeurten en je lokken zijn weer zo blond als altijd. Om de verwarring compleet te maken: producenten zetten deze shampoos in de markt als, jawel, ‘chloorverwijderende’ shampoos… Wist je dat

… → … beschadigd haar nog sneller verkleurt? Is je haar beschadigd, door bijvoorbeeld bleken, stijlen of de zon, dan is het nóg vatbaarder voor koperbinding. Koper bindt aan de disulfidegroepen van keratine. Wanneer die disulfidegroepen ‘gebroken’ zijn bij beschadigd haar binden ze nog gemakkelijker met koper.

Vraag

75 Waarom heb ik zo’n honger na het zwemmen?

Elke actieveling weet dat je van sporten normaal minder honger krijgt. Studies bevestigen dat wie aan een matige tot hoge intensiteit beweegt, zoals lopen of krachttraining, tijdelijk minder eetlust hee . Zwemmen is dus de vreemde eend in de bijt. Hoe komt dat, vroegen enkele wetenschappers zich af?

Ze rekruteerden 32 gezonde mannen en vrouwen onder de 40 jaar. Ze doorliepen drie scenario’s: een uur zwemmen, een uur etsen of gewoon rusten. Tussen elke sessie zaten minstens vier dagen, zodat een eerdere test geen invloed kon hebben op de volgende. Elke deelnemer at ’s ochtends hetzelfde ontbijt (voor de nieuwsgierigen: een croissant, boterham met aardbeiencon tuur en sinaasappelsap), 90 minuten later begon het echte werk. De wetenschappers maten de eetlust van de deelnemers op verschillende momenten. Een halfuur na het sporten (of rusten) mochten ze zich tegoed doen aan een pastamaaltijd tot ze zich comfortabel verzadigd voelden.

Het resultaat? De zwemmers aten gemiddeld 142 kilocalorieën meer dan de rustende groep en 48 kilocalorieën meer dan de etsers. Ter vergelijking: dat komt overeen met een klein zakje chips of twee koeken. Niet alleen aten ze meer, maar ze voelden zich ook hongeriger en gaven aan dat ze bij een volgende maaltijd nog meer zouden

kunnen eten. Dit gold voor zowel mannen als vrouwen.

Waar komt dat hongertje dan vandaan? De precieze reden is nog niet helemaal duidelijk, maar wetenschappers hebben wel een paar hypotheses. Tijdens het zwemmen verlies je veel lichaamswarmte aan het koude water, ook al ben je in beweging. Je lichaam zou je aansporen om dat verlies te compenseren. En wanneer je je eten verteert, dan warm je op. Mensen met een dikkere huid of meer lichaamsvet hebben er minder last van, omdat ze beter geïsoleerd zijn tegen het koude water. Dat betekent dus ook dat hoe kouder het water is, hoe groter de kans op een hongergevoel is na het zwemmen. Een andere mogelijkheid is dat zwemmen een bepaalde verandering in je hersenen teweegbrengt, wat dan leidt tot het hongergevoel.

Het verklaart mogelijk waarom je minder makkelijk gewicht verliest als je zwemt. Betekent dit dat je moet stoppen met zwemmen als je wilt afvallen? Zeker niet! Zwemmen is nog steeds een fantastische manier om t te blijven, vooral omdat het je spieren versterkt en je evenwicht verbetert. Ook je cardiorespiratoire conditie (hoe goed je hart en longen tijdens langdurige inspanning bloed en zuurstof door je lichaam pompen) neemt toe. Het is zelfs bewezen dat zwemmen de levenskwaliteit verhoogt bij mensen die last hebben van chronische ziekten zoals hartziekten, diabetes type 2 en de ziekte van Parkinson.

Dus de volgende keer dat je na het zwemmen een onweerstaanbare trek in een vette hap krijgt, weet je dat het niet alleen tussen je oren zit.