TUU x 17 | żarty się skończyły

Poznań, Planeta Ziemia, Wszechświat 2/2020 cena 0 zł ISSN 2451-1730

17

redaktor naczelna: Julita Mańczak julita@tuumagazyn.pl a okładka: Hanna Konopk

redaktor prowadząca: Światosława Sadowska slawka@tuumagazyn.pl dyrektor kreatywny: Jerzy Sadowski jerzy@tuumagazyn.pl dyrektor artystyczna: Justyna Krüger justyna@tuumagazyn.pl manager projektów wyjątkowych: Zofia Flejsierowicz zofia@tuumagazyn.pl

projekt dofinansowany przez:

Magazyn TUU ukazuje się cztery razy w roku.

Redakcja zastrzega sobie prawo do skrótów i redakcyjnego opracowania tekstów przyjętych do publikacji. Redakcja nie odpowiada za treść materiałów reklamowych i promocyjnych.

magazyn tuu wydawca: Fundacja TUU adres redakcji: ul. Zmartwychwstańców 11/2 61-501 Poznań redakcja@tuumagazyn.pl magazyn on-line: tuumagazyn.pl issuu.com/tuumagazyn social media: fb.com/tuumagazyn.pl IG: tuumagazyn

Żarty się skończyły!!!

ilustracja: Hanna Konopka

żarty się skończyły Fraza o końcu żartów zwykle zostaje wypowiedziana, kiedy naprawdę wyczerpiemy możliwości pokojowych ustaleń i wszelkich poprawności. Kiedy konieczny staje się przełom, wyjście z kapci. Nowa myśl.

Tak jak to z wcześniejszymi naszymi hasłami bywało, tak i to pojawiło się znikąd.

W swobodnej rozmowie wszyscy razem je wyłapaliśmy. Przed właściwym czasem, z dużym wyprzedzeniem. Aż tu nagle dopasowało się do sytuacji, jak szyte na miarę, Nas samych zaskakując pojemnością i trafnością znaczeń.

Więc przede wszystkim – żarty się skończyły. Co nie znaczy, że od tej pory ma być już tylko poważnie. Potrzeba jakiejś niespodzianki, świeżości i zaskoczenia nie zniknęła. Zwróciliśmy się więc do świetnych ludzi – dra hab. Wojciecha Janickiego oraz studentów z prowadzonej przez niego Pracowni Znaku i Identyfikacji na Uniwersytecie Artystycznym w Poznaniu – z prośbą o potraktowanie naszego hasła poważnie. W konkursie na projekt identyfikacji wizualnej kolejnego wydania TUU nagrodą była jego realizacja.

Spośród nadesłanych propozycji wybraliśmy takie prace, na które sami byśmy nie wpadli. Ważny był aspekt oryginalnego myślenia, świeżego języka wizualnego i jeszcze to coś, co woła wręcz o pokazanie światu.

Wybraliśmy dwie zwyciężczynie – Hannę Konopkę i Weronikę Jaźwińską. Uznaliśmy wspólnie, że nasz magazyn to pojemna wizualnie przestrzeń i właśnie to, że żaden schemat nas nie zobowiązuje, pozwala na zaistnienie w jednym miejscu tak różnych stylistycznie twórczych postaw.

tuu

#17

żarty się skończyły

Kim jestem?

Sam nie wiem. W rubryce „zawód” podaję w formularzach „artysta plastyk”. To się niby zgadza, ale niezupełnie. Bo imałem się różnych rzeczy. Byłem najpierw pianistą, studiowałem długie lata muzykę. Potem przyszła wojna. Zostałem buchalterem w krakowskiej gazowni. Przy sąsiednim biurku urzędował znany aktor scen krakowskich.

Byłem też stenografem, laborantem. Bileterem. A później?

Byłem dziennikarzem. Tak! Chyba w poznańskim „Głosie Wielkopolskim”. Rozpocząłem współpracę jako karykaturzysta ze „Szpilkami” i innymi czasopismami. W parę lat potem byłem redaktorem graficznym „Szpilek”.

Skończyłem Wydział Architektury warszawskiej politechniki i posiadam (w szufladzie) dyplom inżyniera architekta.

Jestem plakacistą, ilustratorem książek dla dzieci, krytykiem. Przez wiele lat robiłem scenografię i projektowałem kostiumy teatralne.

Jestem twórcą filmów.

Całe lata byłem pedagogiem.

Uff. No więc, kim jestem?

Cyt. za: Ewa Czerwiakowska, Tomasz Kujawski, Jan Lenica. Labirynt, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Poznań 2002, s. 107

04

myśl

krótka historia nagrody im. jana lenicy tekst: Anna Grabowska-Konwent foto: Muzeum Narodowe w Poznaniu

Narodowego. Nikt z nas nie miał świado-

²

mości, że będzie to jego ostatnia wizyta w muzeum. Zachowały się również zdjęcia z aranżacji wystawy, przygotowywanej z wielkim rozmachem przez poznańskiego artystę Jarosława Maszewskiego.

To dzięki niemu postaci z filmu animowanego „Pan Głowa” Jana Lenicy w powiększonej wersji pojawiły się na fasadzie nowego budynku (był nawet pomysł, aby tam już zostały także po wystawie, przykrywając pustą i nieciekawą ścianę budynku nowego gmachu muzeum). Przede wszystkim jednak zachowały się wspaniałe prace Jana Lenicy, który w związku z wystawą uzupełnił naszą kolekcję, przekazując w darze plakaty, rysunki satyryczne, ilustracje książkowe, kadry filmowe, książki i akcydensy. Obecnie to wszystko, powiększone jeszcze o różnorodne dokumenty, fotografie, korespondencję, szkicowniki, tworzy bardzo cenne archiwum dokumentujące życie i twórczość artysty.

Niezmiernie rozległy obszar działalPomysł na przyznawanie Nagrody im.

a także życiowe wybory, których Jan Le-

ności artystycznej Jana Lenicy (1928-

Jana Lenicy wyróżniającym się świato-

nica miał niemało.

-2001) obejmował wszystko to, co do-

wym plakacistom pojawił się po śmier-

Otwarcie wystawy bez jego realnej

piero od niedawna traktowane jest „na

ci tego wybitnego artysty. Jan Lenica

obecności było bardzo smutne, tym bar-

równi” z takimi dziedzinami sztuki, jak

zmarł w trakcie pracy nad dużą mono-

dziej, że mieliśmy świadomość, jak silnie

malarstwo czy rzeźba. Karierę grafika

graficzną wystawą organizowaną przez

angażował się w jej przygotowania. Zmarł

rozpoczynał w 1945

Muzeum Narodowe w Poznaniu w 2001

w październiku 2001 roku, trzy miesiące

roku od zamieszcze-

roku. Przygotowania do wystawy toczy-

przed otwarciem. Zachowało się kilka

nia w prasie rysun-

ły się jednocześnie w Poznaniu i Berli-

zdjęć autorstwa Zdzisława Schuberta,

ków satyrycznych,

nie, gdzie mieszkał artysta. Tam też, wraz

kuratora wystawy, zrobionych podczas

następnie, już jako

z przyjaciółmi, przygotowywał towarzy-

wizyty Jana Lenicy w Poznaniu. Artysta

student architektu-

szącą wystawie książkę „Labirynt”¹. Za

wspominał wówczas swoje rodzinne mia-

ry, publikował tek-

pomocą fotografii, reprodukcji prac oraz

sto z czasów młodości i dom, w którym

sty krytyczne skupione przede wszyst-

wspomnień artysty poznajemy jego nie-

mieszkał po wojnie, a na miejscu któ-

kim na plakacie. To on po raz pierwszy

zwykle ciekawe losy i kolejne artystyczne,

rego stoi obecnie nowy gmach Muzeum

użył określenia „polska szkoła plakatu”,

tuu

#17

żarty się skończyły

pisząc tekst dla szwajcarskiego magazy-

świata. Po dwóch pierwszych edycjach

nagrodę. Mając za sobą pięć edycji nagro-

nu „Graphis”. Pracę plakacisty rozpoczął

nagrody zdecydowaliśmy się odłączyć od

dy, pamiętamy i wspominamy wszystkie

w 1952 roku u boku Henryka Tomaszew-

MBP w Warszawie i odtąd nominujemy

wspaniałe spotkania z naszymi plakato-

skiego, będąc asystentem w jego pra-

twórcę, którego prace wnikliwie i uważ-

wymi bohaterami, których symbolicznie

cowni w warszawskiej ASP. Szybko zna-

nie obserwujemy przez lata, każdorazo-

portretujemy przy pamiątkowej tablicy

lazł się w gronie czołowych nowatorów

wo mając na uwadze rangę nagrody, któ-

z podpisem Jana Lenicy. Tego rzeczywi-

tej dyscypliny, która zaznaczyła swoją od-

ra nosi imię jednego z najwybitniejszych.

stego spotkania tutaj w muzeum w Po-

rębność przede wszystkim prezentując

Nie bez znaczenia jest fakt, że otrzymują-

znaniu z Michelem Quarezem na pewno

odmienne, malarskie podejście w tej pro-

cy ją wybrańcy uznają to za wielki honor.

bardzo brakuje, ale wystawa trwa, a pra-

jektowej dotąd dziedzinie. W 1957 roku

Każdorazowe przygotowanie wysta-

ce świecą własnym światłem i czarują ko-

zadebiutował wspólnie z Walerianem Bo-

wy wybranemu twórcy to dla kuratora

lorem. Pokusiliśmy się również o próbę

rowczykiem filmem animowanym „Był

niesamowita przygoda mentalno-inte-

pokazania miejsca, w których powstają

sobie raz…”, i od tego czasu twórczość

lektualna. Przyznając nagrodę, znamy wy-

– to niewielka namiastka małej pracowni

filmowa, rysunkowa i graficzna przepla-

łącznie skończone, wydrukowane dzieła,

w podparyskim Saint-Denis, miejscu za-

tała się u niego cały czas, wpływając na

a rozpoczynając prace nad wystawą, po-

mieszkania artysty. Oglądając plakaty na

siebie nawzajem. Charakterystyczna se-

znajemy artystów. Korespondując z nimi,

wystawie, warto pamiętać, że większość

cesyjna płynna linia, która pojawiła się po

wymieniając się informacjami, zbierając

z nich w nieodległej przeszłości była pre-

raz pierwszy w jego plakatach Wozzeck

dane i również (a może przede wszyst-

zentowana na ulicach francuskich miast.

i Faust z 1964 roku dla Teatru Wielkiego,

kim), odwiedzając ich pracownie, mamy

była związana z jego przeprowadzką do

możliwość spojrzenia na ich warsztat,

Paryża i fascynacją stylistyką tego nur-

na to, w jakim miejscu i w jakiej aurze

tu. To był kolejny kompozycyjny element,

powstają projekty, co jest dla nich waż-

obok wycinanki i kolażu, który wraz z in-

ne. To podglądanie miejsca powstania

tensywnością popartowskich kolorów

dzieła, nawet w przypadku wydawałoby

powiększył zakres plastycznych działań

się tak prostej pracy jak plakat, jest jed-

realizowanych przez Jana Lenicę w róż-

nym z najciekawszych momentów pracy

nych artystycznych sferach. Wykorzystu-

nad wystawą. Bo wówczas okazuje się, że

jąc elementy z pogranicza sztuk, również

wspaniałe prace tworzą wybitni, niezwy-

kultury jarmarcznej i masowej, tworzył

kle interesujący ludzie.

własną indywidualną wizję świata.

Ustanowienie Nagrody im. Jana Lenicy

są: Michel Bouvet z Francji (2002), Gun-

początkowo było powiązane z Międzyna-

ter Rambow z Niemiec (2004), Alain Le

rodowym Biennale Plakatu w Warszawie.

Quernec z Francji (2006), Ralph Schrai­

Laureata naszej nagrody wyłanialiśmy

vogel ze Szwajcarii (2009), Uwe Loesch

spośród plakacistów biorących udział

z Niemiec (2013), Michel Quarez z Fran-

w biennale. Przyznawana przez Muzeum

cji (2016). Tegorocznym laureatem został

Antoni Nurzyński; muzyka: Włodzimierz

Narodowe w Poznaniu nagroda ma po-

Kenya Hara z Japonii i jest to pierwszy

Kotoński; Produkcja: Studio Miniatur Filmowych

stać indywidualnej wystawy monogra-

artysta spoza kręgu europejskiego.

Dotychczasowymi laureatami nagrody

ficznej wyłonionego twórcy wraz z toMichel Quarez – „Ulica jest moją galerią”

Zależało nam bardzo na wyborze wyjąt-

Otwarcie wystawy Michala Quareza pla-

kowych osobowości artystycznych dzia-

nowane na 5 kwietnia 2020 roku nie od-

łających na polu grafiki użytkowej i plaka-

było się w wiadomych przyczyn. W maju

tu ale też, podobnie jak w przypadku Jana

wznowiliśmy prace nad wystawą na miej-

Lenicy, wykraczających poza tę stricte

scu w muzeum i 7 czerwca udostępni-

użytkową działalność. Prace wyróżnio-

liśmy ją publiczności. Niestety w tej

nych przez muzeum artystów o ukształto-

pandemicznej sytuacji Michel Quarez

wanej osobowości artystycznej nabiera-

nie mógł być obecny na otwarciu wy-

ją cech indywidualnej wypowiedzi i służą

stawy i podczas spotkania z publiczno-

twórczemu, w pełni autonomicznemu

ścią. 82-letni artysta nie przyjedzie też

wyrażaniu ich stosunku do otaczającego

z Francji do Polski, aby osobiście odebrać

myśl

go filmu animowanego autorstwa Jana Lenicy, nagrodzonego wielokrotnie w kraju i zagranicą na festiwalach filmowych. Miasto, w którym pojawia się samotny bohater filmu poszukujący dla siebie miejsca, staje się symbolicznym labiryntem. Film, całkowicie wypływający z wyobraźni autora, formalnie czerpie przede wszystkim z miękkiej, płynnej kreski secesyjnego ornamentu oraz z techniki kolażu surrealistycznego, jaki odnajdujemy w pracach Maxa Ernsta. Jan Lenica stworzył, posługując się techniką papierowej wycinki w połączeniu z celofanową, przykuwającą uwagę, krótką obrazową opowieść o niezwykle bogatej warstwie znaczeniowej. „Labirynt”, Polska 1962. Reżyseria, scenariusz, opracowanie plastyczne: Jan Lenica; zdjęcia:

(Warszawa). Czas trwania: 14 minut. ² „Muzeum muzyki, otwarcie. Cité de la

warzyszącym jej katalogiem badawczym.

06

1 Tytuł książki „Labirynt” nawiązuje do wybitne-

musique 18 stycznia 97”, Michel Quarez ³ „14 lipca Aubervilliers”, Michel Quarez

³

pytania zasadnicze 19 czerwca 2020

tekst: Światosława Sadowska ilustracja: Joanna Bartosik

е Gdzie jest szósty kolor z zestawu pitt pen? е Y to ygrek, to pyszczek pijawki? to pytanie i odpowiedź zarazem. е Czy warto?

Warto – niecałe 200 zł a mała podróż do Japonii odbyta. 2 kółka 2 tkaniny furoshiki. е Czy słońce zaświeci? е Jak do tego doszło, że kupiłam w Darjeeling babciny sweter bez dwóch guzików i brudny?

Głównie z tego powodu chcę, by nie rzec, że muszę tam wrócić. Spotkać tego sprzedawcę zakapiora i spojrzeć mu oraz całej jego rodzinie w oczy. е Czy sepia się doczeka?

Raczej tak, może nawet dziś. е Wejście do domu przez ogród?

Piet Oudolf – przegrzebać zasoby. Książki. е Patina cały czas.

Róże i zwierzęta oraz Żwir. е Train Paris–London or London–Paris?

Babel Tower 2020 tekst: Gabriel Kaczmarek ilustracja: Dorota Piechocińska

Dość dobrze pamiętam jeden ze smutniejszych dni w swoim życiu. Podczas stypendium w Dreźnie, jak większość uczestników Erasmusa, miałem mnóstwo czasu na czytanie dosłownie o wszystkim, co mnie zainteresowało. Po kilku miesiącach nadszedł dzień, w którym zdałem sobie sprawę z dość oczywistego dla większości osób, a jednak dla mnie wtedy tragicznego faktu, że choćbym całe życie spędził, czytając, to i tak nie zdołam przyswoić nawet większej części dostępnej ludzkości wiedzy. Co gorsza, im więcej wiedziałem, tym każdy aspekt rzeczywistości okazywał się kolejnym wierzchołkiem góry lodowej. Wpierw fakty były dość oczywiste, jak ten, że woda wrze w 100°C. Zagłębiając się w nie, odkryłem, że jednak zależy to od ciśnienia.

I tak np. w kraterze Hellas Planitia na Marsie wrze ona już przy 10°C, co w przededniu ery wycieczek na czerwoną planetę ma niebagatelne znaczenie. Wolę nawet nie wspominać o fizyce kwantowej, co do której mam głębokie przekonanie, iż istnieje tylko po to, by naigrywać się z fizyków klasycznych oraz rzucać wyzwanie zdrowemu rozsądkowi i „chłopskiemu rozumowi”. Im bliżej encyklopedycznego oświecenia, tym ciemniej się robi od narastających wątpliwości, setek perspektyw naukowych na podobne zjawiska i wyjątków uciekających statystycznym regułom. Nie dziwi mnie zatem dzisiejsze zapotrzebowanie na alternatywne narracje tłumaczące tę arcyzłożoność rzeczy w sposób dużo bardziej „uporządkowany”.

10

myśl

12

myśl

Wydaje mi się, że pierwszym punktem ku

mięso dla uzyskania długowieczności kró-

zatraceniu wiary w autorytety i przyjęty

lowa Elżbieta, rządzący światem Ilumina-

konsensus w cywilizacji zachodniej jest

ci, Reptilianie lub Deep State, Big Pharma

Święty Mikołaj vel Gwiazda, Gwiazdor.

trująca ludzkość, żeby uzależnić ją od ich

Pełne ufności dzieci wierzą w korpulent-

lekarstw oraz szczepionki regulujące po-

nego, jowialnego jegomościa, który zna

pulacje to tylko mała część uniwersum al-

ich dobre oraz złe uczynki i co roku przy-

ternatywnych narracji. Póki teorie spisko-

nosi prezenty. Po jakimś czasie młodzi lu-

we były niszowym światem traktowanym

dzie odkrywają, że w poprzednich latach

z dużą dozą pobłażliwości, czytałem o lu-

byli oszukiwani, a fantastyczna postać to

dziach w nie wierzących jak o odległych

przebrany sąsiad, wujek lub podkładają-

plemionach z Amazonii. Gdy jednak trwa-

cy cichcem prezenty pod choinkę rodzice.

jąca epidemia zaburzyła dotychczasowy

Pierwsza iskra zwątpienia i negacji prze-

porządek, pozostawiając społeczeństwo

kazywanej przez dorosłych wiedzy zaczy-

bez uzgodnionego konsensusu co do fak-

na się tlić. Później już każda niedziałająca

tycznego stanu rzeczy, marginalne dotych-

terapia, spostrzeżenie dotyczące rzeczy-

czas koncepcje z niebywałą siłą zaczęły

wistości niezgodne z przyjętą naukową

wkraczać do mainstreamu.

normą, wydarzenie, na które nie ma jednoznacznej odpowiedzi w powszechnie

Jak zatem znaleźć i uzgodnić wspól-

przyjętych modelach rzeczywistości to ta

ną narrację w dobie niszczonych przez

sama próba oszukania nas przez niegdy-

epidemię dezinformacji nadajników sie-

siejsze autorytety. Zawsze ilekroć czytam

ci 5G, szczepionek z chipami kontrolu-

o teoriach spiskowych amerykańskiej pro-

jącymi funkcje życiowe (w szczególności

weniencji wydaje mi się, że już nic mnie nie

funkcje prokreacyjne), sztucznie stworzo-

zaskoczy. A jednak, negowanie istnienia

nego wirusa przez: Chińczyków / Ame-

Australii, twierdzenie z przekonaniem, iż

rykanów / Światową Finansjerę / Sata-

„Australijczycy” to zatrudnieni przez NASA

nistów / Iluminatów / Billa Gatesa (sic!) /

aktorzy, charakterystyczne krajobrazy kra-

Deep State / Rząd Światowy (niewygod-

iny kangurów wygenerowano komputero-

ne skreślić wedle uznania), który zresztą

wo, a odwiedzający najmniejszy kontynent

nie istnieje, gdyż wykrywające go testy

turyści faktycznie przewożeni są do jakiejś

pokazują tylko ogólny stan zapalny w or-

mało znanej części Ameryki Południowej,

ganizmie. Tak naprawdę to zwykła grypa,

pokazuje mi, jak ograniczona jest moja wy-

podczas której ogólna śmiertelność spa-

obraźnia. Płaska ziemia, jedząca ludzkie

da w stosunku do analogicznych miesięcy lat ubiegłych… Można by tak jeszcze długo mnożyć. W zaistniałej sytuacji kuszącą postawą wydaje mi się ta opisana w opowiadaniu przytoczonym w książce Paulo Coelho „Weronika postanawia umrzeć”.

Opowiada ona o królestwie posiadającym dwie studnie – jedną ogólnodostępna, drugą tylko dla rodziny królewskiej.

Potężny czarnoksiężnik zatruwa pierwszą tak, że każdy kto z niej się napije, popada w szaleństwo. Wkrótce cały lud, poza dworem, doznaje pomieszania zmysłów.

Odtąd rozsądne dekrety wydawane przez króla wywołują oburzenie poddanych, dla których są czystym wariactwem. Mądra królowa w tej sytuacji namawia małżonka, by również napili się ze studni, co czynią.

tuu

#17

żarty się skończyły

14

myśl

Kolejne rozporządzenia władcy bardzo

do której zaangażowano budowniczych

podobają się ludności i wszystko dobrze

z różnych regionów, przedstawicieli róż-

się kończy. Od zawsze zakończenie tej hi-

nych kultur, posługujących się różnymi ję-

storii wzbudzało we mnie dużą nieufność.

zykami. Dr Andrew George z Wydziału

A co jeśli szalony król, ku uciesze szalonych

Językoznawstwa i Kulturoznawstwa Środ-

poddanych rozkazałby przyjmowanie leku

kowego i Bliskiego Wschodu określa za-

posiadającego śmiertelne skutki uboczne,

warty na starożytnym artefakcie opis jako

dezynfekcję poprzez naświetlanie promie-

zbieżny z opisem biblijnym. Obecnie na

niami UV lub wstrzykiwanie sanitarnych

świecie szacuje się, że używanych jest oko-

środków czystości typu Lizol i uważał, że

ło 7000 języków i dialektów, przy czym do

liczba przypadków choroby wynika wy-

2100 roku ma zostać ich zaledwie połowa.

łącznie z liczby przeprowadzanych testów,

W dobie internetowych translatorów oraz

a następnie wycofał królestwo z Między-

tłumaczących w czasie rzeczywistym, ba-

narodowej Organizacji Zdrowia? Wciąż

zujących na sztucznej inteligencji progra-

w uszach brzmią mi słowa jednego z mo-

mów bariera językowa zdaje się odgrywać

ich wykładowców o tym, że choć możemy

obecnie coraz mniejszą rolę w zglobalizo-

uznać wszystko za konstrukt społeczny,

wanym świecie. Współczesny mit o wieży

jednak nawet jeśli uzgodnimy, iż od dziś

Babel to już nie opowieść o osobach, któ-

grawitacji nie ma, to ta może nic o tym nie

rych języki zostały pomieszane, lecz o wy-

wiedzieć i nadal bezlitośnie działać z tra-

chowanych na jednym podwórku, w jednej

gicznymi skutkami na zwolenników przy-

kulturze i języku ludziach, którzy nie potra-

jęcia takiego założenia. Sytuację dodat-

fią współpracować, gdyż ich wizje świata

kowo utrudnia fakt, iż historia pełna jest

różnią się tak bardzo.

„szaleńców” takich jak bracia Wright, Edison, da Vinci, którzy w kontrze do społecznych norm sięgali po rozwiązania dalekie od zdrowego rozsądku przykładnych obywateli, swoim nonkonformizmem pozwalali społeczeństwu stawiać kolejne milowe kroki na ścieżce rozwoju. Może zatem w duchu pluralizmu zasymilować powstałe teorie w mozaikę tak barwną jak współczesne multikulturowe metropolie? Problemem jest jednak to, że tak skonstruowany konsensus będzie całkowicie nieskutecz-

Gabriel Kaczmarek, kompozytor, pianista,

ny z pragmatycznego punktu widzenia,

licencjonowany muzykolog, koordynator nagrań

a podejmowanie decyzji zacznie odby-

studyjnych. Autor muzyki teatralnej, filmowej, ba-

wać się jak w znanym dowcipie: „Pacjent:

letowej, koncertowej, reklamowej i elektronicznej. „Kanadyjskie sukienki”, „Chcę wstąpić do policji”,

Panie doktorze zimno mi i gorąco jedno-

„Alicja w Krainie Czarów”, „Impresje zimowe”,

cześnie. Siostra: Potrzebuje więcej koców

„Kwiat paproci”, „Msza 1050”, „Królowa Śniegu”,

i mniej koców! Doktor: Obawiam się, że

za którą dostał prestiżową nagrodę – podwój-

ma siostra rację”.

ny srebrny medal Global Music Awards w Los Angeles, „Morfeusz Sen”, „Cylia”, „Tropem Białej

W 2017 roku poruszenie w środowisku na-

Sowy” i ostatnio na zamówienie Teatru Wielkiego

ukowym wzbudziła wiadomość z Uniwer-

stworzył muzykę do baletu „Trojan”. To tytuły filmów, spektakli muzycznych, baletów i innych form

sytetu w Londynie. Starożytna tabliczka,

scenicznych, do których skomponował muzykę. Jest

do której dostęp uzyskali badacze, za-

absolwentem muzykologii na UAM w Poznaniu,

wierała informacje mogące potwierdzać

i wicedyrektorem do spraw artystycznych

istnienie wieży Babel. Opisana została

w Szkole Baletowej Anny Niedźwiedź i Prezesem

na niej konstrukcja budowli o charakterze

Zarządu Fundacji Artystyczno-Edukacyjnej Anny

wieży, zlecona przez Nabuchodonozora II, tuu

#17

Niedźwiedź. żarty się skończyły

What can save us from failure? How to counteract this?

Where to begin? What can we do? Is there another way?

In recent months, regardless of whether we were talking to our guests about climate change or participation in culture, there was always one catchphrase that stood out: Education. We have a defined remedy for many contemporary problems, but can the "textbook" model of teaching, still dominant in many schools, fulfil the role we want to assign to it?

In search of a new face of Education, together with Carolyn Trotman-Grabek, methodologist, Head of the English Team at Spark Academy in Poznań and the designer of Ten Score, an innovative classroom methodology, we have reached back to ancient ideals and looked ahead by thirty years. tekst: Julita Mańczak tłumaczenie: Carolyn Trotman-Grabek foto: Jerzy Sadowski

the art of doing the right thing

Does everything truly begin with Education?

a unique opportunity to move edu-

There's no doubt that the answer to this question can

cational tasks and concepts beyond

be controversial. It all boils down to how you define

the traditional brick and mortar

'education'. When I think of it within the prism of for-

walls of our schools and institu-

mally preparing young people for the places they will

tions. The breakthrough learning

occupy and the functions they will perform as adults in

experience that I was able to bring

the social structure of their communities and nations,

to my learners at Spark Academy

then I totally agree that Education is definitely where

had its roots in a pre-pandemic

it all begins. I think that this whole pandemic situation

idea. An idea that I didn’t intend

has thrusted Education to the forefront of our current

to actually do in the 2020 second

worldwide battle to contain, control and even hopefully

semester. It was just an idea, it

eradicate the virus.

was there, I would probably have

I’ve recently attended an international webinar and sem-

gotten around to it, maybe nev-

inar where we had over 600 teachers and educators from

er, but because we all had to take

50 countries. The topic of our discussion was Reimagining

teaching online, I decided to put

Education. Right now, within this pandemic situation, but

aside some of the tasks that we’d

also after the crisis — What is worth keeping? What do we

been working on, because they

want to stop doing because it just doesn’t make any sense?

simply didn’t translate adequate-

These were the kinds of questions we tasked ourselves with

ly to this medium. Instead, I went

answering. Now seems like such a good time to simply stop

ahead and created a template for

complaining about the things we don’t like and turn our

international conferencing for stu-

efforts to changing them.

dents. The first thing I did, was

We need educational projects that are sustainable and

to initiate a partnership with The

scalable, that we know we can continue to do with oth-

New School — a primary and high

er groups of learners, and that we can also transplant

school in Moscow. Then I designed

from let’s say Poland to South America or Africa, or vice

a project that we worked on at the

versa. We need educational pursuits that are positive

same time, both here in Poznan at

and doable for everybody because we’ve realized that

Spark Academy and in Moscow at

right now, we’ve created a world of haves and have

The New School. What we got was

nots. We’ve got a big disproportion in the world and of

learners building and expanding

course this is not only because Education has failed in

their knowledge base through the

some respects. Our economics are set up in such a way

same project, using exactly the

that you’ve got a tiny percent holding the overwhelming

same tools, but drawing on their

majority of the world’s wealth, and the remainder is left

own unique experiences.

for everybody else. I think that Education does have

Altogether, we had 270 learners par-

a big part to play in forging paths out of this Catch 22

ticipating. The project lasted 2 months

situation that traditionally ends in bloodbaths and a col-

and it was all done in our online English

lective loss of humanity, in any century, in all societies.

classes. We did all of the regular things

Education has a vital role to play in trying to balance

that you would normally do in English

the scales somehow because in the developed world

class – you learn some grammar, you

and in much of the developing world, access to formal

practice writing skills, you fine-tune

schooling is the one egalitarian constant.

speaking skills, and so on. All of that was embedded in the project. The prod-

During the pandemic we all bolted in the direction of digital

uct that came out of this whole process

media, seeking the means to communicate with each other

was a full blown international confer-

in spite of being isolated. Education — its hand somewhat

ence, fuelled and delivered by all of

forced — also moved onto the Internet. Did this time bring

these students that had never met each

any new reflections or insights for future reference?

other in person. At the conference, they

18

It certainly did. The aphorism that 'necessity is the

presented the results of their work. This

mother of invention’ comes to mind here. The pandemic

culmination was something fantastic to

and subsequent closure of on-site teaching presented

be a part of.

człowiek, myśl

Co może nas uchronić przed porażką? Jak przeciwdziałać? Od czego zacząć? Co możemy zrobić? Czy jest jakiś sposób?

W ostatnich miesiącach, niezależnie od tego, czy rozmawialiśmy z na-

szymi gośćmi o zmianach klimatu, czy o uczestnictwie w kulturze, niemal

zawsze padało jedno hasło: edukacja. Remedium na wiele współcze-

snych bolączek mamy więc zdefiniowane, tylko czy podręcznikowy model nauczania, wciąż dominujący w wielu szkołach, jest w stanie spełnić rolę, którą chcemy mu wyznaczyć?

się do Internetu. Czy ten czas przyniósł jakieś nowe refleksje, spostrzeżenia do wykorzystania w przyszłości?

Z pewnością. Przychodzi mi na myśl aforyzm, że „potrzeba jest matką wynalazków”. Pandemia, w wyniku której zamknięto szkoły i w efekcie przeniesiono nauczanie do sieci, stworzyła wyjątkową oka-

W poszukiwaniu nowego oblicza edukacji razem z Carolyn Trotman-

zję do wyniesienia zadań i kon-

w Poznaniu i twórcą Ten Score, innowacyjnej metodologii nauki, się-

naszych szkół i instytucji. Prze-

-Grabek, metodolog, Liderem Zespołu Angielskiego w Spark Academy gnęliśmy po starożytne ideały i spojrzeliśmy trzydzieści lat do przodu.

cepcji edukacyjnych poza mury łomowe doświadczenie edukacyjne, które zaproponowałam moim uczniom w Spark Academy miało swoje korzenie w pomyśle sprzed

Czy rzeczywiście wszystko zaczyna się od edukacji?

Bez wątpienia odpowiedź na to pytanie może budzić kontrowersje. Wszystko

pandemii. Pomyśle, o którym tak

sprowadza się do tego, jak zdefiniujesz pojęcie „edukacji”. Patrząc przez

naprawdę w ogóle nie myślałam

pryzmat formalnego przygotowania młodych ludzi do stanowisk, które będą

w kontekście drugiego semestru

zajmować i funkcji, które będą pełnić jako dorośli w strukturze społecznej

2020 roku. Miałam w głowie ideę,

swoich wspólnot i narodów, to całkowicie zgadzam się, że od edukacji

prawdopodobnie wdrożyłabym ją

wszystko się zaczyna. Myślę, że pandemia wypchnęła edukację na czoło

za jakiś czas, choć może nigdy,

ogólnoświatowej walki o powstrzymanie, kontrolę, a nawet, miejmy nadzieję,

ale ponieważ wszyscy musieliśmy

wyeliminowanie tego wirusa.

przestawić się na nauczanie zdal-

Uczestniczyłam niedawno w międzynarodowym webinarze i seminarium, w któ-

ne, postanowiłam odłożyć na bok

rym udział wzięło ponad 600 nauczycieli i edukatorów z 50 krajów świata.

niektóre cele, nad którymi akurat

Tematem naszej dyskusji było Reimagining Education, czyli w wolnym tłuma-

pracowaliśmy w klasie, ponieważ

czeniu „Jak na nowo wymyślić edukację”. Teraz, w sytuacji pandemii, ale również

nie miały odpowiedniego przeło-

po okresie kryzysu: co warto zatrzymać? Czego chcemy się pozbyć, bo nie ma

żenia na medium online. W zamian

kompletnie sensu? Postawiliśmy sobie tego typu pytania. Wydaje się, że to dobry

stworzyłam wzorzec międzynaro-

moment, aby przestać w końcu narzekać na rzeczy, które nam się nie podobają

dowych konferencji uczniowskich.

i po prostu skierować energię ku ich zmianie.

Pierwszym krokiem było nawiąza-

Jest potrzeba zrównoważonych, skalowalnych projektów, które będziemy mo-

nie współpracy ze szkołą podsta-

gli prowadzić z różnymi grupami uczniów. Projektów, które będziemy w sta-

wową i liceum (pod nazwą Nowa

nie przeszczepić – przykładowo – z Polski na grunt Ameryki Południowej

Szkoła) w Moskwie. Następnie

czy Afryki i vice versa. Potrzebujemy pozytywnych celów edukacyjnych,

stworzyłam projekt, nad którym

wykonalnych dla wszystkich, ponieważ zdaliśmy sobie sprawę z tego, że

rozpoczęliśmy zdalną pracę w Po-

stworzyliśmy świat bogatych i biednych. Świat opiera się na ogromnej dys-

znaniu w Spark Academy i jed-

proporcji, choć oczywiście nie jest to tylko wina edukacji, która pod pewnymi

nocześnie w Moskwie. Mieliśmy

względami zawiodła. Gospodarka wykreowała sytuację, w której maleńki

więc uczniów budujących i posze-

procent najbogatszych ludzi posiada przytłaczającą większość światowego

rzających swoją wiedzę w ramach

bogactwa. Myślę, że edukacja ma do odegrania olbrzymią rolę w kreowaniu

tego samego projektu, przy użyciu

dróg wyjścia z tego błędnego koła, z tej sytuacji, która tradycyjnie kończy

dokładnie tych samych narzędzi,

się rozlewem krwi i zbiorową utratą wartości ludzkich, niezależnie od cza-

ale czerpiąc z własnych, unikal-

sów, szerokości geograficznej czy społeczeństwa. Edukacja ma do odegrania

nych, doświadczeń.

ogromną rolę w próbie zrównoważenia tej dysproporcji, ponieważ dostęp do

Łącznie w projekcie uczestniczyło 270

formalnej edukacji szkolnej jest jedyną obiektywną stałą zarówno w krajach

uczniów. Trwał on 2 miesiące i zo-

rozwiniętych, jak i w znacznej części krajów rozwijających się.

stał zrealizowany na zajęciach z języka angielskiego. Oczywiście omówili-

W trakcie pandemii wszyscy uciekliśmy do sieci, szukając sposobów na komuni-

śmy wszystkie te komponenty, które

kowanie się pomimo izolacji. Edukacja, nieco przymuszona, również przeniosła

zwykle również przerabia się podczas

tuu

#17

żarty się skończyły

Character Education is a process that

Did the online formula — the inability to work face to face, to get to know

speaks to something that is really lacking

each other, to chat — not create an obstacle for these children?

in the world. And this is being critical of

Over a two month period, they worked in small groups of their own choosing,

your own self. Not in a negative way, but

where they had a lot of flexibility in setting out their own timetables for achieving

asking yourself questions, setting goals

stages in the project. Different kinds of learner settings came into play here, you

for yourself and recognizing your limits

had group work, pair work, individual work. And then there was teacher facili-

– recognizing that you have talents and

tation, group-to-group feedback and so on. Doing all of this online was certainly

that at some things you’re just not tal-

a challenge. The greatest takeaway wasn't that we all learnt that it was doable. It

ented. But perhaps you can be, perhaps

was that it was possible to do it so well.

you need more work in order to get there.

Thinking about the conference itself, myself and my partner teachers devoted

Character Education asks each of us

a significant amount of time to analyzing what our learners were doing, so we

to cultivate virtues like integrity, toler-

could design a suitable platform for them to showcase their work. We were

ance, ambition, community mindedness.

also heavily invested in the learning process. We had to build a successful

What brings it all together is Aristotle’s

framework to accommodate what our learners had deemed important for

teachings based on what he called Phro-

them. Sort of like a sound technician, our task was to create the best stage

nesis — the ability to do the right thing,

possible for our students’ voices. And we had to do it online, in conditions

at the right time and for the right reason.

that were new to us all.

I think we can all relate to a scenar-

You would think that 5 hours with these young people sitting in front of their com-

io in which people are doing something

puters, conversing and discussing different kinds

charitable. But why? Perhaps because

of topical issues they deemed to be important,

they’re getting a lot of advertising out

1500 km away from each other, that maybe this

of it? So in fact they are actually pro-

would’ve been too much. Right? It was just the

moting themselves first and foremost.

opposite — they were begging for more. They

They aren't doing a charitable deed be-

didn’t want the conference to end. There were

cause they believe there is a real need

prepared TEDx style talks, filmed presentations,

for developing charity in the communi-

as well as slots where students were able to speak

ty, to better share the resources among

completely unscripted, with the the audience

the residents, to lend a helping hand so

responding, again — in an unscripted manner.

that others can find their footing, grow

Remember, it all happened in English — a lan-

stronger and eventually pass forward

guage that is not their first language, neither

the good deed. Phronesis says that this

here in Poznan nor there in Moscow. And yet

sort of act is going to backfire at some

there were no overwhelming linguistic difficulties. They had invested the time to

point because you’re not doing it for the

become prepared, and the naturalness of it all was something incredible. We saw

right reason — yes, you’re doing the right

that these young people not only have voices, but that they wanted to use them

thing, you’re helping others, but when

responsibly. In these times of COVID-19, as a frontline educator, along with my

you’re not getting the advertising you

partner teachers, we wanted to accompany our learners through a process that gives

want, you’re going to stop doing this

them confidence in themselves, that allows them to explore what they really feel,

deed. So that one of the fundamental

what they are interested in, and then, we helped them to build a stage on which

pillars for sustainability is absent.

to respectfully voice what it is they’ve discovered.

I was really lucky some years ago to

do a course on this from the Jubilee

What was the project about?

Centre for Character and Virtues, at the

We built the project as time capsules that were accompanied by participatory

University of Birmingham in England. It

documentaries:"Time Travel in Poland and Russia… in the times of COVID-19".

is the only institution of its kind in all

We asked these young people to imagine what they would want to tell themselves

of Europe; an organisation dedicated

in the year 2050. For the oldest of our students who participated, 2050 for them

entirely to researching the concept of

means that they will be 47 years old. So we were asking them to do something

character and developing theories and

completely abstract. At their current age, none of them can truly imagine what

materials to help teachers, pupils and

they’re going to be like when they’re 47. But it got them thinking. It asked them to

schools; employees, employers and busi-

really go deep within themselves, to find out what they think is important for them

nesses; parents, children and families to

right now. What they perceive will be important in the future, and why they have

work towards achieving good character.

this perception. So it was never that you could just say that in the year 2050 there

20

człowiek, myśl

zajęć z języka angielskiego – uczyli-

stworzenie dla uczniów najlep-

Character Education (kształ-

śmy się gramatyki, ćwiczyliśmy umie-

szych możliwych warunków sce-

cenie charakteru) to proces,

jętność pisania, dopracowywaliśmy

nicznych. Musieliśmy to zrobić

który przemawia do cze-

komunikację itp. Wszystko to jednak

zdalnie, online, w nowych dla nas

goś, czego naprawdę brakuje

wszystkich warunkach.

w dzisiejszym świecie. Mowa

zostało wbudowane w projekt, komponenty stały się integralną jego częścią.

Można by pomyśleć, że dla tych mło-

o krytycznym spojrzeniu wo-

Produktem, powstałym w wyniku tego

dych ludzi, 5 godzin rozmów i dyskusji

bec siebie. Ale nie w sposób

procesu, była międzynarodowa konfe-

z rówieśnikami oddalonymi o 1500 km

negatywny. Mam na myśli

rencja z krwi i kości, której motorem

na ważne z ich punktu widzenia tema-

zadawanie sobie pytań, wy-

napędowym byli sami uczestnicy, czy-

ty, online, to zbyt wiele, prawda? Nic

znaczanie celów i rozpozna-

li uczniowie z Polski i Rosji. Notabene,

bardziej mylnego – oni wręcz prosili

wanie własnych ograniczeń

do czasu konferencji nigdy się ze sobą

o więcej. Nie chcieli, żeby konferencja

– dostrzeżenie, że jesteś uta-

nie spotkali. Na konferencji zaprezen-

w ogóle się skończyła. W ramach kon-

lentowany, ale nie we wszyst-

towali wyniki swojej pracy. To było coś

ferencji przygotowane były wystąpie-

kich dziedzinach, że w niektó-

niesamowitego.

nia w stylu TEDx i prezentacje wideo.

rych po prostu brak ci talentu.

Ponadto każdy uczeń otrzymał szansę

Chociaż niewykluczone, że

Czy formuła online, brak możli-

swobodnej wypowiedzi na tematy po-

pracą i wytrwałością, możesz

wości pracy twarzą w twarz, po-

ruszane w projekcie, a pozostali mieli

wiele osiągnąć również w tych

znania się, pogadania, nie były

możliwość komentowania, ponownie –

dziedzinach.

dla tych dzieci przeszkodą?

swobodnego, bez scenariusza. Pamiętaj,

Character Education wy-

Przez dwa miesiące uczniowie praco-

że to wszystko odbywało się po angiel-

maga od nas pielęgnowania

wali w małych, wybranych przez siebie

sku – w języku, który nie jest ich ję-

takich cnót, jak uczciwość,

grupach, w obrębie których mieli dużą

zykiem ojczystym. A jednak nie dało

tolerancja, ambicja czy men-

swobodę w ustalaniu harmonogramu

się zauważyć żadnych przytłaczających

talność wspólnotowa. Wspól-

realizacji poszczególnych etapów pro-

trudności językowych. Uczniowie byli

nym mianownikiem jest tu-

jektu. W trakcie ich realizacji mieliśmy

świetnie przygotowani, a naturalność

taj Arystoteles, gdyż metoda

do czynienia z pracą w grupach, w pa-

całej tej interakcji była czymś wyjąt-

czerpie ze starożytnego poję-

rach i pracą indywidualną. Do tego do-

kowym. Było widać, że ci młodzi lu-

cia fronesis, czyli umiejętności

chodziły konsultacje z nauczycielem,

dzie nie tylko mają własne zdanie, ale

czynienia właściwej rzeczy, we

feedback między grupami itd. Zreali-

chcą się nim w sposób rozsądny dzielić.

właściwym czasie i we właści-

zowanie tego wszystkiego online było

W czasach COVID-19, będąc niejako

wym celu.

z pewnością wyzwaniem. Natomiast

na pierwszej linii frontu, wraz z moimi

najważniejszy wniosek płynący z tego

koleżankami i kolegami chcieliśmy to-

łania charytatywne pewnych

doświadczenia nie był wcale taki, że to

warzyszyć naszym uczniom w procesie,

ludzi i zadajemy sobie pyta-

wszystko okazało się wykonalne online,

który da im wiarę w siebie, pozwoli im

nie: Dlaczego to robią? Może

ale że można było to zrobić tak dobrze.

odkryć to, co naprawdę czują, czym

dlatego, że czerpią z tego ko-

Myśląc o samej konferencji, ja

się interesują, a następnie pomóc im

rzyści reklamowe? A więc tak

i współpracujący ze mną nauczy-

zbudować scenę, na której będą mogli

naprawdę promują przede

ciele, poświęciliśmy sporo cza-

z poszanowaniem dla innych wyrazić

wszystkim siebie. Dobroczyn-

su na analizę tego, co robią nasi

to, co w sobie odkryli.

ność nie wynika u nich z wia-

uczniowie, dzięki czemu mogli-

tuu

Często obserwujemy dzia-

ry, że istnieje ku temu w da-

śmy dla nich zaprojektować odpo-

Na czym polegała idea projektu?

nej społeczności realna po-

wiednią platformę do zaprezento-

Projekt zbudowałam wokół kapsuł

trzeba, na przykład potrzeba

wania ich prac. Byliśmy również

czasu, którym towarzyszyły nakręco-

lepszego dzielenia się zasoba-

mocno zaangażowani w proces

ne przez uczniów filmy dokumentalne:

mi z innymi, czy też potrzeba

uczenia się. Musieliśmy zbudo-

„Time Travel in Poland and Russia… in

pomocy jednostce słabszej,

wać skuteczne ramy, aby uwzględ-

the times of COVID-19”, czyli „Podró-

która, gdy stanie na nogi, bę-

nić to, co nasi uczniowie uznali

że w czasie w Polsce i Rosji... w cza-

dzie mogła odwdzięczyć się

z ich punktu widzenia za istot-

sach COVID-19”. Poprosiliśmy uczniów,

za okazaną pomoc, robiąc ko-

ne. Tak jak w przypadku pracy

by wyobrazili sobie, co chcieliby po-

lejny dobry uczynek. Według

akustyka, naszym zadaniem było

wiedzieć sobie za trzydzieści lat. Nasi

fronesis tego rodzaju czyn

#17

żarty się skończyły

is going to be an apocalypse. Well ok, if

can know all the consequences of their actions, and

you think that, why? What’s the basis

history is full of small deeds that changed the world

of that feeling right now? Justification.

in unexpected ways."

Responsibility. Connectivity. They had

Quite right. We have to reimagine Education and the power

to be specific. What was interesting is

that it has. This is what my custom designed teaching meth-

that many students imagined that the

odology Ten Score sets out to harness. This often overlooked

future would be dark, a kind of dysto-

power that is gained when we build from scratch, when we

pia. But when they started to research

gain insight and experience from being an integral part of

and observe their own feelings about

the journey, of learning through doing.

this vision, many of them changed their

Yes! Without a trace of doubt, there’s ample evidence

minds at the end of that process. And

of how 'dark' our common existence can get. But within

they were able to say why, to take the lis-

this darkness, we also know that there can exist bub-

tener — their audience — through their

bles of light. I think this is where Education can make

own personal journey.

its most valuable contribution. And perhaps I’m being big-headed or overly optimistic here, but to me it seems

So, a deeper look within them-

within my grasp as an educator, to not only create these

selves allowed them to imagine

bubbles of light, but also to expand them. Perhaps in

a different, brighter version of the

this way, pushing away, dissolving or even transforming

future?

some of the darkness.

Exactly. And their responsibility to the

At the moment, I’ve begun working on the second edition

future. Because the future depends on

of the international conferencing project for 2021. I’m invit-

what we are doing now. This means them

ing schools around the world to participate in a new project

too. I think at the beginning of the pro-

called "Fresh Eyes — 10 Days Beyond The Horizon: Your

cess there was this tendency of saying

World Through Our Lens". It’s grounded in local community

"they", meaning other people: politicians,

activism and the transplanting of good practices. This time,

people in government, or those running

I want to take us out of Europe and partner up with schools

corporations. "They are messing up the

in South America and in Asia.

world". "They are going to create this

Speaking of 'small deeds that have changed the world in

dystopian future for us all". But at the end

unexpected ways', this understanding of how any whole

you could see that there was this sense of

is comprised of many small parts really resonates with

introspect, that our young people were

me. We so often treat this as a truism, and fail to see or

actually looking at how they themselves

appreciate the worthy lesson that it offers. Small acts,

might be able to impact the future. And

droplets, eventually bring about change. In this spirit,

they started to say, "Well yeah! We can

the other thing — the cherry at the top of the cake — is

do something. We don’t know if it’s go-

that we are going to be exchanging some of the physical

ing to work. We don’t know the force of

time capsules created for the project. In these capsules,

impact it’s going to have. But definitely,

there’ll be nuggets of the present time that the partici-

there are things that we can do to try to

pants believe are important for the future, things they

influence the future." A more inclusive

want to pass forward from this time to 2050. The idea

future. A better future for more people.

is that these young people currently attending Spark Academy High School are going to find a safe place, dig

This project shows that if we ex-

a hole and bury some token capsules with the dreams,

ert a bit of effort to activate the

aspirations, predictions and personal belongings of their

imagination and break out of an

Russian counterparts on Polish soil. The Russian young

apocalyptic pattern of thinking,

people at The New School are going to do the same in

the result may surprise us. Re-

Moscow. I think this is something wonderful. If this

becca Solnit, in her book Hope in

isn’t optimism at work, for a better future with more

the Dark: Untold Histories, Wild

light, then what is?

Possibilities, strongly encourages

22

the adoption of active, even an-

Is the Ten Score methodology you’ve custom designed, the

ti-apocalyptic attitudes: "No one

result of imagining a better future?

człowiek, myśl

Their mission is not a simple one. It is to

That’s an eye-opening question! I never really thought of

assist in the difficult process of identify-

it quite like that. But yes, I believe that’s true. I’ve been

ing the building blocks of character and

developing this methodology for four years now. Ten

demonstrating how to both teach good

Score is a method that is based on three pillars. The first

character and also how good character

is Character Education, the second is Design Thinking

can be caught.

and the third is Participatory Deliberation. I began de-

We need a good understanding of

signing it because I wanted to address a particular lack

Character Education everywhere if we

I kept being confronted with in my teaching practice,

are going to move forward positively.

and ultimately because I didn’t want to keep complain-

ing, but to put my efforts into transforming this lack

They have been instrumental in help-

ing me to embed Character Education

into a gain.

into Ten Score's methodology.

The very fundamentals of Ten Score’s methodology are imDesign Thinking has made such a suc-

pressive. What prompted you to create such a comprehen-

cessful crossover from the corporate

sive tool?

world into the sphere of Education be-

It's not one tool, but rather a toolbox. I don’t want

cause it lends itself to application in

to demonize the system that we have now. I am not

countless situations. It’s intuitive. It’s

against course-books at all, but I believe that course-

creative. It’s a sustainable process.

books in language learning started to develop the way

One of its great attributes is that

that they now look back

conflict doesn’t arise because there’s an

in the 80s. By the end of

influx of ideas. The process accommo-

the 80s, the method that

dates different ideas. The more the bet-

really came into force was

ter. Which means that as a process, it’s

the Communicative meth-

inclusive in a broad sense. It reminds us

od. It said that we should

of something that got lost in Education

learn language in order to

somewhere along the line, something

use it to communicate with

that had receded to the background,

others. I think that this still

and has now has the opportunity to be

stands today as a very good

restored to its rightful place. This selfevi-

foundation. I don’t want to

dent fact that we can confirm by simply

throw this out, I am very

looking at the lives of our family mem-

cautious about throwing out the baby with the bath-

bers, friends, neighbours, celebrities and

water. But in our new reality, there are limits to that

politicians, is this: there are many, many

method and we should broaden it, open it up and add

paths that lead to success. Education

more. This is what Ten Score aims to do.

made a terrible mistake in favouring only

Course-books have done something really negative to the

one way: You’ve got to do it 'this' way,

community of English language teaching. It has made our

otherwise you’re not going to get that A+.

teachers professionally lazy by taking away their expertise.

This is how many teachers and schools

They have simply become non-experts — they take up a book

still work for the most part.

and follow it from A to Z as though it’s a bible of some sort

Design Thinking is a great borrow from

and they are ultra religious. "When I finish Unit 7, I am sup-

the corporate world because it gives

posed to do Unit 7 Test." But do the learners need this Unit

a voice to everybody, also to these young

7 Test? Did you check if they needed Unit 7 at all? Where

people that, if you’d let them, they would

is your expertise in this? Your professional assessment of

probably open up a bookshelf and crawl

your learners’ needs? You’re telling me that the author of

into it. You’ve got these introverted kids

the book somehow intuitively designed materials just for

in every class, they have no voice. But

your particular classroom? You don’t have any desire to go

in fact they do! They just need to be al-

through this and decide that for example Unit 9 is the right

lowed to find it, practice it and bring it to

place to begin, not Unit 1?

the forum. Design thinking is wonderful

Too often, I find it necessary to ask teachers these very

for that.

questions. My goal is to encourage teachers I cooperate

24

człowiek, myśl

najstarsi uczniowie, którzy uczestniczyli

nasze działania. Ale na pewno są rze-

Our Problems – Your Solutions”, czyli

w projekcie, w roku 2050 będą mieli 47

czy, które możemy zrobić, aby spróbo-

„Świeże spojrzenie: Nasze problemy –

lat. Prosiliśmy ich więc o coś całkowi-

wać wpłynąć na przyszłość”. Przyszłość

Twoje rozwiązanie”. Projekt ma swoje

cie abstrakcyjnego. Będąc nastolatkiem,

bardziej inkluzyjną. Lepszą przyszłość

źródło w aktywizmie lokalnej społecz-

trudno sobie wyobrazić siebie w wieku

dla większej grupy ludzi.

ności i przeszczepianiu dobrych prak-

47 lat. A jednak skłoniło ich to do myśle-

tyk. Tym razem chcę wyjść poza grani-

nia, wymusiło na nich spojrzenie w głąb

Ten projekt pokazuje, że je-

ce Europy i znaleźć partnerskie szkoły

siebie i odpowiedzenie sobie na pyta-

śli włożymy nieco wysiłku, aby

w Ameryce Południowej i w Azji.

nie, co jest dla nich ważne tu i teraz.

uruchomić wyobraźnię i wyrwać

Mówiąc o „drobnych czynach,

Oraz co i dlaczego będzie dla nich – z ich

się z apokaliptycznego schematu

które zmieniły świat w nieocze-

punktu widzenia – ważne w przyszłości.

myślenia, rezultat może nas za-

kiwany sposób”, bardzo bliskie jest

Nie chodziło więc o to, żeby po prostu

skoczyć. Rebecca Solnit w swo-

mi pojęcie, że każda całość składa

stwierdzić, że w roku 2050 dojdzie do

jej książce „Nadzieja w mroku”

się z wielu małych cząsteczek —

apokalipsy. Dobrze, skoro tak myślisz,

bardzo zachęca do przyjmowa-

tak często traktujemy to jako tru-

to dlaczego? Jaka jest podstawa twoich

nia aktywnych, wręcz antyapo-

izm i nie dostrzegamy ani nie do-

subiektywnych odczuć? Uzasadnienie.

kaliptycznych postaw: „Nikt nie

ceniamy wartościowej lekcji, jaka

Odpowiedzialność. Współzależność. Mu-

może znać wszystkich konse-

z tego płynie. Drobne czyny, kro-

sieli być bardzo konkretni. Co ciekawe,

kwencji swoich działań, a histo-

ple, w końcu powodują zmianę.

wielu uczniów wyobrażało sobie przy-

ria pełna jest drobnych czynów,

W tym duchu jeszcze jedna rzecz

szłość w ciemnych barwach, jako swego

które zmieniły świat w nieocze-

— taka wisienka na torcie — którą

rodzaju dystopię. Jednak, kiedy zaczęli

kiwany sposób”.

zrobimy w ramach tego projektu,

zgłębiać i analizować własne wizje, pod

Masz rację. I musimy na nowo wymyślić

to wymiana fizycznych kapsuł cza-

koniec tego procesu nierzadko zmienia-

edukację i ponownie odkryć moc, jaką

su. W kapsułach znajdą się cząst-

li zdanie. Co najważniejsze, byli w sta-

posiada. Właśnie to jest celem mojego

ki teraźniejszości, które według

nie podać konkretne argumenty i zabrać

autorskiego programu nauczania Ten

uczestników projektu są ważne dla

słuchacza – publiczność – w swoją oso-

Score. Ta często pomijana siła, którą

przyszłości i które odzwierciedla-

bistą podróż.

zyskujemy, gdy budujemy coś od zera,

ją to, co młodzi ludzie dzisiaj chcą

gdy zyskujemy wgląd i doświadczenie

przekazać ludzkości z roku 2050.

Zatem głębszy wgląd w samego

z bycia integralną częścią tej podróży,

Z technicznego punktu widzenia

siebie pozwolił im wyobrazić so-

uczenia się poprzez działanie.

będzie to wyglądać tak, że młodzi

bie inny, jaśniejszy wariant przy-

Zgadza się! Bez wątpienia istnieje

ludzie, którzy obecnie uczęszczają

szłości?

wiele dowodów na to, jak mrocz-

do liceum Spark Academy, znajdą

Dokładnie tak. I własną odpowiedzial-

na może być nasza wspólna egzy-

bezpieczne miejsce, wykopią dół

ność za przyszłość. Ponieważ przyszłość

stencja. Ale wiemy też, że w tym

i zakopią na polskiej ziemi sym-

zależy od naszych działań w teraźniejszo-

mroku są promyki światła. Myślę,

boliczne kapsuły pełne marzeń,

ści. Naszych, czyli również ich. Na sa-

że właśnie tutaj edukacja może

aspiracji, przepowiedni i rzeczy

mym początku tego procesu można było

wnieść swój najcenniejszy wkład.

osobistych swoich rosyjskich kole-

zaobserwować wśród młodzieży tenden-

Być może zabrzmię zarozumiale

żanek i kolegów. Młodzi Rosjanie

cję do wygłaszania stwierdzeń o „tych in-

lub nadmiernie optymistycznie,

z Nowej Szkoły zrobią to samo na

nych” – tzn. innych ludziach, politykach

ale według mnie, to właśnie do

terenie Moskwy. Myślę, że to jest

czy korporacjach. „To oni psują świat”.

mnie jako nauczyciela należy nie

coś cudownego. Jak inaczej na-

„To oni zamierzają stworzyć dystopijną

tylko tworzenie tych promyków

zwać to, jak nie praktyczną lekcją

przyszłość dla nas wszystkich”. Jednak

światła, ale również rozszczepia-

optymizmu ku lepszej, świetlanej

pod koniec projektu można było zauwa-

nie ich. Być może w ten sposób

przyszłości?

żyć, że nastąpiła introspekcja, że faktycz-

uda się odepchnąć, rozwiać, a na-

nie ci młodzi ludzie zaczęli zastanawiać

wet przekształcić ten mrok.

Czy stworzona przez Ciebie metodo-

się, jak oni sami mogą wpłynąć na to,

Obecnie rozpoczynam pracę nad dru-

logia Ten Score to efekt wyobrażania

co stanie się w przyszłości. Ich narracja

gą edycją projektu międzynarodowych

sobie lepszej przyszłości?

zmieniła się: „No tak! Przecież możemy

konferencji na rok 2021. Zapraszam

To jest bardzo dobre pytanie! Ni-

coś zrobić. Nie wiemy, czy to zadziała.

szkoły z całego świata do udziału w no-

gdy tak naprawdę nie myślałam

Nie wiemy, jaką siłę rażenia będą miały

wym projekcie o nazwie „Fresh Eyes:

o tym w ten sposób. Ale tak, sądzę,

tuu

#17

żarty się skończyły

Different kinds of learners can all achieve success aided by applying Design Thinking, as they make different choices and 'try on' different roles in a creatively sustainable process of detecting a need…

with, to create well designed tasks

but feel that this wasn’t a situation

then exploring its backstory, develop-

with well thought through under-

entirely of their own making. At

ing a solution to answer the need, and

lying aims, and to take different

the same time, we witnessed the

self-assessing their actions. A need be-

tools out of Ten Score's toolbox to

rise of very professionally pro-

comes the personification of a desire to

flesh out the tasks they’ve created.

duced and aggressively marketed course-books.

grow through change, and Design Thinking has the power to harness that organic

Don't you get the feeling that some-

matter to invent new solutions, in and

times the problem lies in the lack of

out of the classroom.

a clear goal other than passing a test

Exactly. You’re inexperienced?

and getting the right response accord-

Have little or insufficient practical

ing to the answer key?

skills? No innate talent or calling?

Participatory Deliberation is about

So they worked as a safety net.

encouraging the learner to act in the

I agree and I don’t exactly un-

Don’t worry, just follow the book

capacity of a co-partner with teachers

derstand how that happened, but

and you’ll be just fine.

in the decision process of how learning

I do have a vague working theo-

goals and projects are to be achieved

ry. I came to Poland in the ear-

Maybe now is the right time to get rid

and assessed: setting the criteria, assign-

ly 90s when there was the in-

of this safety net?

ing points and deadlines which are not

troduction of teachers’ training

There’s no time like the present!

imposed by the teacher, but rather dis-

colleges all throughout the coun-

Yet another aphorism that too of-

cussed and negotiated with the learners

try. They were institutions that ca-

ten gets mistaken for a truism. Of

as a crucial learning opportunity that is

tered for the comprehensive and

course, it’s never as easy as just

essential to practicing responsibility.

practical development of quali-

realizing that something should

Whoever is the audience or the con-

fied and well-educated teachers.

be done. It takes prolonged ef-

sumer of the product or service that

There were very much hands-on.

fort and sustained commitment.

you’re producing, you’re always going to

Geared towards being 3-year ap-

I’m convinced that to better edu-

produce a better product if you involve

prenticeships. After joining the

cate our young people, to provide

them in the process, if you find out why

EU though, many of these col-

them with an enhanced learning

they want it and how they want it. Par-

leges were phased out, some of

experience, one that is multifac-

ticipatory Deliberation as designed for

them absorbed into other uni-

eted, more attractive for the 21st

Ten Score’s methodology, gets pupils to

versity departments. In the after-

century learner, and one that has

co-produce the criteria of their educa-

math, what happened is that sub-

greater chances of translating into

tional tasks.

sequent people who joined the

a more inclusive and fair future for

profession of teaching, came with

more people in the long run, we

very little real teaching experi-

must begin by actually involving

ence. Of course they were edu-

these very learners in the educa-

cated and they knew the subject

tional process as co-partners. As

themselves, but teaching is about

builders of their own future. We

being able to adequately deliver

must build — together — learning

knowledge to others. Being able

systems that are flexible, dynamic

to teach well is either an inborn

and timely.

26

człowiek, myśl

talent or a properly learnt skill.

It’s definitely time to start using course-

Either way, it is something that

books as potentially useful resources,

should be honed before teachers

and to re-educate our teachers as fa-

reach their classrooms as full prac-

cilitators and mentors who are expertly

titioners. It was no surprise that

trained in using a variety of multi-pur-

many teachers who weren’t suit-

pose tools to navigate through this new

ably prepared found teaching to

dawn of educational possibility and

be an uphill challenge. I can't help

exploration.

że tak jest. Rozwijam tę metodologię od czterech lat. Ten Score to metoda

w pewnym momencie przyniesie od-

oparta na trzech filarach. Jednym z nich jest Character Education (kształce-

wrotny skutek, ponieważ ta dobroczyn-

nie charakteru), drugim – Design Thinking (myślenie projektowe), trzecim

ność wynika z niewłaściwych pobudek.

– Participatory Deliberation (dyskusja partycypacyjna). Zaczęłam tworzyć

Zgadza się – postępujesz właściwie, po-

tę metodologię, ponieważ chciałam odnieść się do konkretnego braku, jaki

magasz innym, ale kiedy nie otrzymasz

wciąż napotykałam w swojej praktyce nauczania, a ostatecznie dlatego, że

pożądanego ekwiwalentu reklamowego,

nie chciałam ciągle na ten brak narzekać, tylko w końcu przekuć go w coś

przestaniesz to robić. Tak więc brak tu

pozytywnego.

jednego z podstawowych filarów zrównoważonego rozwoju.

Już same podstawy metodologii Ten Score robią wrażenie. Co skłoniło Cię do

stworzenia tak kompleksowego narzędzia?

ka lat temu kurs Character Education

Miałam ogromne szczęście odbyć kil-

To nie jest jedno narzędzie, a raczej ich zestaw. Nie chcę demonizować sys-

w Jubilee Centre for Character and Vir-

temu edukacyjnego, który mamy obecnie. Wcale nie jestem przeciwniczką

tues na Uniwersytecie w Birmingham

podręczników. Natomiast podręczniki do nauki języków obcych, które obec-

w Anglii. Jest to jedyna instytucja tego

nie stosujemy, zaczęto rozwijać w latach 80. ubiegłego wieku. Pod koniec lat

typu w Europie, organizacja całkowi-

80., metodą, która na dobrze weszła w życie, była metoda komunikatywna.

cie poświęcona badaniom nad pojęciem

Według założeń tej metody, języka powinniśmy uczyć się po to, aby móc się

charakteru oraz opracowywaniu teorii

komunikować z innymi. Myślę, że nawet dziś jest to bardzo solidny funda-

i materiałów, które mają za zadanie po-

ment. Nie chcę wylewać dziecka z kąpielą, jestem w tej kwestii naprawdę

móc nauczycielom, uczniom i szkołom;

ostrożna. Jednak w naszej nowej rzeczywistości ta metoda

pracownikom, praco-

ma swoje ograniczenia. Powinniśmy ją poszerzyć, uwolnić

dawcom i przedsiębior-

i dodać więcej od siebie. Na tym właśnie polega Ten Score.

stwom; rodzicom, dzie-

Podręczniki zrobiły wiele złego dla społeczności nauczycieli ję-

ciom i całym rodzinom

zyka angielskiego. Rozleniwiły ich, odbierając im poczucie by-

w pracy na rzecz kształ-

cia ekspertem w ich dziedzinie. Po prostu przestali nimi być

cenia pożądanych cech

– biorą książkę i przerabiają ją z uczniami od A do Z, jakby to

charakteru. Ich misja nie

była jakaś wyrocznia. „Po skończeniu rozdziału 7 musimy zrobić

jest prosta. Ma ona po-

z niego test”. Ale czy uczniowie potrzebują testu z rozdziału 7?

móc w trudnym pro-

Sprawdziłeś, czy w ogóle potrzebują rozdziału 7? Gdzie twoja eks-

cesie identyfikacji ele-

pertyza w tym zakresie? Gdzie Twoja profesjonalna ocena potrzeb

mentów

Twoich uczniów? Chcesz mi powiedzieć, że autor książki w jakiś

charakter i pokazać, jak

magiczny sposób intuicyjnie zaprojektował materiały specjalnie

kształtować dobre ce-

budujących

pod twoją konkretną klasę? Nie czujesz potrzeby zapoznania się z podręczni-

chy charakteru oraz jak ich uczyć.

kiem, aby zdecydować, czy na przykład nie warto rozpocząć nauki – zamiast od

Potrzebujemy dobrego zrozumienia

rozdziału 1 – od rozdziału 9?

Character Education, jeśli mamy zamiar

Łapię się na tym, że zbyt często muszę zadawać nauczycielom właśnie te

pozytywnie iść do przodu.

pytania. Moim założeniem jest zachęcenie nauczycieli, z którymi współ-

Jubilee Centre odegrało kluczową

pracuję, do tworzenia dobrze zaprojektowanych zadań z przemyślanymi

rolę we wprowadzeniu zasad Character

celami, a także do używania różnych narzędzi z zestawu Ten Score, aby

Education do mojej metodologii.

założone cele osiągnąć.

Design Thinking (myślenie projektowe)

Czy nie masz wrażenia, że czasem problem tkwi właśnie w braku jasnego celu,

dokonało bardzo udanego przejścia ze

innego niż zdanie testu i dopasowanie się do klucza odpowiedzi?

świata korporacji do edukacji, ponieważ

tuu

Zgadzam się i nie do końca rozumiem, jak do tego doszło, choć mam swoją

znajduje zastosowanie w niezliczonych

teorię na ten temat. Przyjechałam do Polski na początku lat 90. ubiegłego

sytuacjach. Jest intuicyjne. Kreatywne.

wieku. To właśnie wtedy zaczęły pojawiać się na rynku nauczycielskie kolegia

To zrównoważony proces.

języków obcych. Były to instytucje, które dbały o wszechstronny i praktyczny

rozwój wykwalifikowanych i dobrze wykształconych nauczycieli. Stawiano

nie dopuszcza konfliktu z powodu nad-

w nich szczególny nacisk na praktykę nauczania. Opierały się głównie na

miaru pomysłów. Wręcz przeciwnie –

3-letnich praktykach zawodowych. Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej

daje pole do popisu różnym pomysłom.

wiele z tych szkół zostało jednak stopniowo zlikwidowanych, niektóre z nich

Im więcej tym lepiej. Co oznacza, że jako

#17

żarty się skończyły

Jedną z jego wielkich zalet jest to, że

wchłonęły inne wydziały uniwersytetów. W następstwie tych zmian na rynku zaczęły pojawiać się osoby, które wykonywały zawód nauczyciela, posiadając bardzo niewielkie praktyczne doświadczenie w nauczaniu.

Oczywiście to były wykształcone osoby, świetnie znające swój przedmiot, ale tutaj chodzi o przekazywanie

proces, Design Thinking jest

definiowania potrzeby, a na-

wiedzy. Z tą umiejętnością człowiek albo się rodzi,

inkluzyjne. Przypomina nam

stępnie badania jej kulisów,

albo musi ją w sobie odpowiednio wykształcić. Tak czy

o czymś, co gdzieś po drodze

opracowania

inaczej, jest to coś, co należy dopracować, zanim dany

zatraciliśmy w procesie Edu-

odpowiadającego na tę po-

nauczyciel stanie sam na sam z uczniami w klasie. Nie

kacji, coś, co zeszło na dal-

trzebę, a na końcu dokona-

było dla mnie zaskoczeniem, że dla wielu nauczycieli,

szy plan i ma teraz możliwość

nia samooceny działań. Po-

którzy nie byli odpowiednio przygotowani, nauczanie

przywrócenia go na należne

trzeba staje się uosobieniem

okazało się trudnym wyzwaniem. Podskórnie czuję też,

mu miejsce. Oczywisty fakt,

chęci rozwoju poprzez zmia-

że do tej sytuacji nie doszło wyłącznie z ich winy. W tym

który możemy potwierdzić,

nę, a Design Thinking ma moc

samym czasie nastał boom na profesjonalne, agresywnie

patrząc na życie członków na-

wykorzystania tej organicz-

reklamowane, serie podręczników.

szej rodziny, przyjaciół, sąsia-

nej materii w celu tworzenia

dów, celebrytów i polityków,

nowych rozwiązań w klasie

mianowicie: istnieje bardzo

i poza nią.

Zadziałały jak siatka bezpieczeństwa.

rozwiązania,

Dokładnie tak. Nie masz doświadczenia? Masz niewiel-

wiele dróg, które prowadzą

kie lub niewystarczające umiejętności praktyczne? Nie

do sukcesu. Edukacja popeł-

Participatory Deliberation

masz wrodzonego talentu ani powołania? Nie martw

niła poważny błąd, faworyzu-

(dyskusja partycypacyjna)

się, po prostu postępuj zgodnie z instrukcją, a wszystko

jąc tylko jedną drogę. Musisz

zachęca uczniów do działania

będzie dobrze.

to zrobić „w ten sposób”, ina-

w charakterze współpartne-

czej nie dostaniesz upragnio-

rów z nauczycielami w proce-

Może nadszedł już właściwy czas, żeby pozbyć się tej ase-

nej oceny „celującej". W ten

sie decyzyjnym dotyczącym

kuracji?

sposób nadal działa wielu na-

celów i projektów edukacyj-

„Nie ma lepszej chwili niż teraz!” to kolejny aforyzm,

uczycieli i szkół.

nych oraz ich oceny: ustala-

który zbyt często mylony jest z truizmem. Oczywiście

Design Thinking jest świet-

nia kryteriów, punktacji i wy-

zrobić coś nigdy nie jest tak łatwe jak samo stwierdze-

nym zapożyczeniem ze świata

znaczania terminów, które nie

nie, że coś trzeba zrobić. Wymaga to długotrwałego

korporacji, ponieważ daje pole

są narzucane przez nauczycie-

wysiłku i trwałego zaangażowania. Jestem przekonana,

do popisu wszystkim, także

la, a raczej wynikają z dyskusji

że aby lepiej kształcić naszych młodych ludzi, zapewnić

tym młodym ludziom, któ-

i negocjacji z uczniami. Dysku-

im lepsze doświadczenia edukacyjne, wieloaspektowe,

rzy, gdybyś im na to pozwoli-

sja i negocjacje tworzą kluczo-

bardziej atrakcyjne i adekwatne dla uczniów w XXI wie-

ła, prawdopodobnie schowa-

we pole do zdobywania wie-

ku, nauczanie mające w dłuższej perspektywie większe

liby się na dobre w szafie i już

dzy, niezbędnej w ćwiczeniu

szanse przełożenia na bardziej inkluzyjną i sprawiedliwą

z niej nie wyszli. Praktycznie

odpowiedzialności.

przyszłość dla większej liczby ludzi, musimy zacząć

w każdej klasie mamy do czy-

Niezależnie od tego, kto

od rzeczywistego zaangażowania w proces edukacyjny

nienia z introwertykami, któ-

jest odbiorcą twojego produk-

samych uczniów, jako współpartnerów. Jako budowni-

rych nie dopuszcza się do gło-

tu lub usługi, wynik zawsze

czych własnej przyszłości. Musimy budować – wspólnie

su. A przecież oni go mają!

będzie lepszy, jeśli w proces

– systemy nauczania, które będą elastyczne, dynamiczne

Trzeba tylko pozwolić im to

tworzenia zaangażujesz two-

i na czasie.

znaleźć, przećwiczyć, a potem

ich interesariuszy, jeśli do-

Nadszedł czas, aby zacząć używać podręczników jako po-

przenieść tę umiejętność na

wiesz się, dlaczego chcą wła-

tencjalnie użytecznych zasobów, ale nadszedł również czas,

forum. Design Thinking nadaje

śnie tego, a nie innego. Dzięki

aby ponownie kształcić naszych nauczycieli do roli mode-

się do tego idealnie.

Participatory Deliberation,

ratorów i mentorów, fachowo przeszkolonych w korzystaniu

Design Thinking pozwala

która jest częścią metodolo-

z różnorodnych wielofunkcyjnych narzędzi do poruszania się

osiągnąć sukces wielu typom

gii Ten Score, uczniowie de-

w nowej erze edukacji.

uczniów, ponieważ dokonują

cydują o celach i kryteriach

oni różnych wyborów i „pró-

oceny tego, co faktycznie za-

bują” różnych ról w kreatyw-

mierzają robić w klasie.

nie zrównoważonym procesie tuu

#17

żarty się skończyły

384 kwadranse z Ĺźycia janiny kowalskiej (lat 31)

20.02.20

20.03.20

20.04.20

20.05.20

00:00

12:00

15 min

23:59

autor: Zofia Flejsierowicz

oczy szeroko otwarte różnego rodzaju aktywność

komu w drogę temu... przemieszczanie się

do kina!

dbanie o gibkość ciała i ducha joga

podtrzymanie towarzyskiego życia przy życiu FaceTime

oczy szeroko otwarte różnego rodzaju aktywność

jak ja wyglądam?! domowe spa

są siły jest gotowanie

co by tu... zamawianie jedzenia

komu w drogę temu... przemieszczanie się

kilku klik czas na zanurzenie w sieci

do kina!

praca no comments

dbanie o gibkość ciała i ducha joga

podtrzymanie towarzyskiego życia przy życiu FaceTime

z zzz zz zzzz zz zzz z odpoczynek

oczy szeroko otwarte różnego rodzaju aktywność

jak ja wyglądam?! domowe spa

tajskie, chińskie albo hinduskie podano do stołu

są siły jest gotowanie

co by tu... zamawianie jedzenia

dla porządku małe sprzątanie

komu w drogę temu... przemieszczanie się

kilku klik czas na zanurzenie w sieci

offline! książka w dłoń

do kina!

praca no comments

ziemniaczki ponad wszystko domowy obiad

podtrzymanie towarzyskiego życia przy życiu FaceTime

z zzz zz zzzz zz zzz z odpoczynek

jak ja wyglądam?! domowe spa

tajskie, chińskie albo hinduskie podano do stołu

ilustracja: Hanna Konopka

są siły jest gotowanie

infografika: Justyna Krüger

dbanie o gibkość ciała i ducha joga

sen j

tekst: Światosława Sadowska ilustracja: Ola Szmida

Poukładałam deseczki z nazwami każdej części życia. Był to rodzaj etykiet czy emblematów, bo czasem tylko symbol zamiast napisu obwieszczał, do czego je przypisać. Wszystko zostało ułożone, może bez hierarchii, ale na pewno nie przypadkowo. Tworzyły się pewne grupy. Nie było w tym wszystkim kolejności. To, co dotyczyło mojego ja, było na tym samym pułapie, co chmury i słońca.

przymrużone oczy można było dostrzec

Ulepieni z jednego ukochanego ka-

właściwie była wspaniała, mogłam i to

wałka, tego samego, co dziecko, psy,

i tamto i zagęszczać się i rozwiewać

mama, On, rodzeństwo i litery.

do przejrzystości, bez żadnych napięć,

Zrobiłam odpowiednie oznaczenia,

normalnie, jak każdy wokół mnie,

wszystko umieszczone w specjalnie za-

choć nikogo nie widziałam, tak byłam

projektowanych przegródkach. Nawet

skupiona na własnych przemianach

choroby i apatie, mechanik i inne rze-

i przeistoczeniach. Tylko to zajmowało

czy, których się nigdy nie zakłada, nie

mój mózg, który był w każdej z moich

planuje. Radości także.

komórek, a z kolei świadomość tego

Samo projektowanie tego systemu

dawała mi tak wiele radości, że w innej

mnie wykończyło, bo to tak chyba nie

sytuacji czułabym się zawstydzona, tym

działa. A co, jeśli babcia Ci tego nie

faktem. A szczególnie jego wyrażaniem,

powie, że On może być chybotliwy –

ponieważ jeszcze w innym wcieleniu,

kocha nawet, ale nierówno, a ja też nie

do doskonałości doprowadziłam mój

z powodu mojego śmiechu, szczęścia,

jestem maszyną. Tyle różnych wersji

mechanizm kamuflażu i uniku. Mimo

można było podważyć moje wszystkie

samej siebie znam, że czasem trudno je

że porywał mnie często nieogarnio-

dorosłe i całkiem nieźle przemyślane

rozpoznać. Niektóre są niepowtarzalne,

ny śmiech, jednak z jakiegoś powodu

pomysły dotyczące naszego wspólnego

inne zwykłe, codzienne. Przydarzały mi

wolałam zachować wstrzemięźliwość

dalszego życia. A właściwie wyobra-

się już inne wersje mojego życia. Niepo-

i dorosłą powagę.

żenia tylko, bo to przecież i tak, poza

ważne, nieosadzone w niczym realnym,

Mam już dosyć tych pytań o wiek,

moim wyobrażeniem, nikt mnie nigdy

kiedy byłam tylko plamą akwareli, na

o pełnoletniość, ile można odpowiadać

o nic nie pytał i nie zabiegał o pozna-

dodatek tak rozmytą, że dopiero przez

na ciągle to samo pytanie. Tak jakby

nie tego zdania czy pomysłów – cią-

ten kolor – ni to kobalt, ni to błękit, tak świetlisty, jakby chciał zaświecić od istniejącej fluo, których w niebieskościach przecież nie ma wcale.

Ten kolor musi się tu faktycznie poja-

wić z powodu rzadkości występowania w otoczeniu i naturze; jako moc energii, którą uświadomiłam sobie dopiero po przebudzeniu. Do tego momentu ja byłam nim. Tak, na pewno. Ta tożsamość

gle byłam dzieckiem, razem ze swoim dzieckiem, można było mnie zamknąć na klucz bez pytania.

A jednak nie całkiem, a jednak nie zupełnie.

To wszystko, moje „zewnętrzne” my-

ślenie i wyobrażanie spowodowały, że usypała się górka nowych możliwości, jak w klepsydrze, jak na usypisku bardzo sypkim, nawet zbyt sypkim, tak niestabilnym, że swoim osuwaniem zagrożonym. Taki plan, w drugim planie, może nawet trzecim, trudno to policzyć, na pewno nie w tym pierwszym widocznym za dnia. O nie.

Niewidocznym za dnia.

Po prostu wszystko już naprawdę ustaliłam, On – nawet nie wiem, czy był tuu

#17

żarty się skończyły

tego wcale nie ma, jak tego nie stwo-

rzysz. Tak – to życie. Niestworzone,

i odpuszczenia. Inaczej niczego by nie

Ta wiedza, umiejętność cierpliwości

a przeżyte w jakiejś części, pokazuje

było, nawet tych snów. A roztrzaskało

możliwości.

się o psy zachodzące, co gorsza tylko

W takiej szczelinie podświadomości

raz. Kiedy plan już był dopięty, obga-

lub nawet nieświadomości wyhodowa-

damy i opisany. Niestety uległ rozsypce,

łam sobie z nasion następne historie

nie wchodząc w żadne odniesienia do

jak kępy lawendy, ucząc się ich od po-

filmowych pierwowzorów. Po prostu

czątku. I gdyby nie zapewnienie punktu

pomysł na plan polegał na tym, że jest

zbytu, nigdy bym się nie porwała na

tylko planem, ostatni element w mo-

taką uprawę. Nikt tak nie miał do tej

mencie realizacji rozbił się jak niewypa-

pory, nie znałam w ogóle takich historii,

lony dzban. Malowniczo i ostatecznie.

nic nie wskazywało na to, że sprawy

przybiorą tak ciekawy obrót.

ko poza trasą i w wiecznej zmarzlinie.

Tyle lat bez powodzenia, tak dużo

Wczesne jabłka już nie dojrzeją, gdyż

pracy i energii. Zawiedzione oczeki-

historia ta dopełniła się zimą, choć nic

Nie zabrał mnie tam, gdzie wszyst-

człowiekiem – przekonał mnie

nie wskazywało na taki koniec.

tak mocno, że wszystko było po-

Kobaltowe błękity o zróżnicowa-

stanowione, wszystko.

nym natężeniu kryły inne detale

Jak wyprawa na biegun, gdzie

tej sytuacji. Niczego nie moż-

jeśli czegoś nie ma, to nie ma

na być już pewnym. Pozostaje

skąd wziąć, czy wyczarować, naj-

spokojnie przyjąć to nielogicz-

prostszych rzeczy, nie ma nic.

ne zakończenie, nawet jeśli się

Więc powstał plan, dość deta-

na nie nie zgadzamy, ponieważ

liczny, wystarczająco detaliczny,

właściwie nie mamy innego wyj-

by przy zwykłym zaangażowaniu

ścia. Przeczekanie nie wchodzi

już niczego nie podważać, ani

w grę, należy normalnie włączyć

tym bardziej nie kwestionować.

się w codzienny rytm, nawet jeśli

Im bardziej zaangażowałam

początkowo nieznany, z czasem

się w organizację, tym bardziej

sam nam podpowie, jak za nim

nie było odwrotu, pojawiał się

podążać. Znaleźć w sobie ten

nawet dodatkowy napęd, włą-

wydawać by się mogło ostatni

czałam swoje turbo na jakiś czas,

pokład zgody, akceptacji, wsłu-

potem nagle przełączałam się na

chać się w harmonizujące, choć

inny tryb, zapominałam, śniłam

osobliwe wibracje, i poddać się

na jawie.

fali pokoju.

A przecież od początku byłam zgod-

wania i marzenia. Nic tylko chwast na

na co do jednego, że ta jedna właściwa

chwaście. Sadzonki jak zaklęte, trwa-

warstwa to wszystko czego potrzebuję,

ły w martwocie, czekały na pierw-

tak tak. Koniec z mrzonkami, nie chcę

szy deszcz, ale tylko ten jeden, by

ich w mojej głowie.

się ukorzenić, bo potem już poszło.

Całą moc czerpiąc z okolicznych pól

Ale głowa, jej pojemność, podzieliła

się na więcej części i choć tego wcale

i horyzontów.

nie chciałam, zbudowała się tam nie-

Im słońce bardziej paliło, tym le-

jedna konstrukcja awaryjna, towarzy-

piej dla mojej wymarzonej, tej która,

stwa asekuracyjne i inne bufory dla

wszystko przetrzyma i załagodzi. A jej

tych atomowych uderzeń codziennej

gorycz z czasem stanie się słodka, bo

świadomości.

trudna. Choć tak można myśleć tylko

Że nie, że już więcej nie, nie wytrzy-

na początku, potem, po latach już wie-

mam tego, to nie tak miało być. A jak?

działam, że to moja tajemnica, że to

Skąd to w ogóle wzięłam. Przecież

mój dar.

34

sen

ilus t

rac ja: Ha nna Kon o

pka

order dla każdego – bez wyjątku

tuu

#17

żarty się skończyły

bosco

W studiu Jola Łobacz pokazuje mi kilka-

aktorów. To Maciek Nowak, który tupiąc

naście płaszczy, które czekają już na nas

nogą mówił, że mam „robić rzeczy”. To Ania

na wieszakach. To debiutancka kolekcja

Wodzyńska, moja przyjaciółka, która od

jej modowej marki, dopracowywana od

dekady motywuje mnie na różne sposoby.

dłuższego czasu. Wieść o niej rozchodzi się

To Joanna Drozda, z którą połączyła mnie

na razie pocztą pantoflową. Wystarczy, że

Guadalupa na jej sukience i z którą tworzę

ktoś ubierze się w płaszcz od Bosco, a już

kolejne spektakle. I wiele innych bliskich mi

kolejne osoby piszą z zamówieniami lub by

osób. Kostium teatralny to współtworzenie

umówić się na osobiste przymiarki.

postaci, nadawanie charakteru, dlaczego

nie miałyby wyjść z moim charakterem na

Sama staję przed lustrem i już rozu-

miem, że to nie jest moda w takim rozumie-

ulice? Z biglem i twistem!

niu, w jakim tworzą ją znani nam projektanci. To nie projektowanie i szycie, to akt

A skąd Maryjki?

twórczy. To twórczość z gatunku tworzenia

Są piękne! Motywy sakralne są magicz-

obiektów, które ewentualnie można wziąć

ne, tajemnicze. ikony, rzeźby, malowidła to

na spacer i wyprowadzić jak ukochanego

przecież najczęściej otaczające nas dzieła

psa: uważnie, spokojnie, czerpiąc przyjem-

sztuki. Ale zawsze dzieli nas od nich dy-

ność z każdego dotyku tkaniny, głaskania

stans. Dlaczego nie przenieść ich bliżej?

po połach, po rękawach, z czułością, za-

Bliżej ciała? Moja pierwsza autorska kolek-

głębiając dłonie w kieszeniach.

cja #HolyMary! to płaszcze, a Santa Gu-

Te ubrania to stan. Nie dosyć że piękny,

adalupe objawiła się właśnie na płaszczu.

to jeszcze mądry, zaprojektowany z zapa-

Dlatego wykorzystałam jej wizerunek na

sem przestrzeni na wszystkie pory roku.

podszewkach, otoczyłam nimi ludzi. Skró-

I z bogatym kolorystycznie wnętrzem,

ciłam dystans. A po drugiej stronie Maryjek

prawdziwą bombą energetyczną. Figura

są wysokiej jakości wełny, kaszmiry, jedwa-

Matki Bożej z Guadalupe, która słynie na

bie. I podobno noszą się razem bosko!

cały świat ze swej mocy, wykorzystywano na podszewkach, które są przecież bliższe

Płaszcz, jak postać w teatrze, otulacz ja-

ciału, niż właściwe tkaniny płaszczy. Dla

kiś czy futerał. To główny Twój bohater.

jednych będzie to tylko barwna dekoracja,

Czy zawsze ma taką ochronną formę ko-

inni odnajdą w tym symbol mocy, wsparcia,

konu, nawet jeśli poszukujesz innych form,

opieki.

zbliżonych do klasycznego szynelu czy kimona?

boscobygotycka.com 36

człowiek

BOSCO BY GOTYCKA

Jesień to pora otulania się, spędzana cza-

Jak to się zaczęło?

su często pod kocem. Chciałam, by moje

To był bardzo dłuuuugi proces. Najważ-

ubrania przenosiły na ulicę to wszystko,

niejsi byli w nim ludzie, którzy od lat za-

czego pod nim poszukujemy: ciepło, bez-

chęcali mnie do wyjścia z teatru (śmiech).

pieczeństwo i wygodę. A jednocześnie były

Do pokazania swoich projektów poza sce-

piękne, strojne. Ale to dopiero początek

ną, do ubrania w moje pomysły nie tylko

mojej drogi w towarzystwie Maryjek.

tuu

#17

żarty się skończyły

38

człowiek

foto: Grzegorz Wieczorek

40

myśl

tekst: Światosława Sadowska

ilustracja: Pola Augustynowicz

wę rst o ek wa l da tę nie st za Usuń a ge aj/ zie Pis en Dod bra d o je ij o e O tkn dym ek ni al łow a, Do każ d zn s a o c z W piej d je ć ja się za by Le ra ąć się tak e n e su ąć mp Po sun moż ć , te e e ś a o e n o h an i P n ęt róc era ę, w fow i t o i s T św ep uc lip ar zli śli , je Że prz nty ije a w e, s i c i oś Że me spow ieśc eran ęt Pig oal adz wci wi a. ś j n W dw ne, kie dzo o Że ciera tro. je ta yro om ć, iad W lus da prz ś w o. ro Na c nie ama ąd iału nał m z Ni a s ko d a .

On ifa czn go u ę do dy ś l e i łe raw t O ta sze o s ą n ćp s tk O z na ystk ie częś n Be wsz ru . ką tu ie ka akte Że j rę jest ędz w s e ló har ry dn ak rz ta en Ża jedn o na ałe na s m c t k y A ięc t skon wa w t na ed ch j W edo ryso ęcej a ny k, Ni k za k wi ier a j z h , e , Ja dna mo ści ru rz yc i Je crum ado ało kolo półp góln ini i hl sa e w skon go ch, cze c y z rn Ni edo ane ysty pos la pi Ni kład ejrz ielu a p na łprz w w yi ór Pó arst sk m .

W cio zy bi iejs d n O ier owi i W tyk how u Do dec iepł ń iu Od go c eniu we n Je ojrz niu ciu zyta Sp upie knię u c Sk zeni nem niu Pr głęb mie W ożsa cie a Ut resz ch du i W k o n g ru te u se sy yć La flek b on a do toi kan Re sty styk y s y w rzy bez Ge lory le ą b ie p ębi, z Ko mbo ł n rc Sy jały sta im ez g y Inc e w kość ja b nie Ni płas zyc rnie ze echy o zo c p d A m o y wia ej c nie Ko lko p stw doś tkow pisa z r y s T je wa za, da et o tu o zy erem ied k d naw c S n ć, w na ię a ię ch s d k s m j je sz ca o a a e n P z t ier o Be e oc ch p ch Ni any znia Pis jutr ach Po sum w t Po odli M iata Św

tuu

#17

żarty się skończyły

autorka: Katarzyna Smoczyńska

@piesparowka

Slow food - przekonujemy Was, że warto zwolnić rytm życia, oddać się celebrowaniu chwil z najbliższymi, przy jedzeniu, które powstaje w oparciu o nieprzetworzone i najlepsze jakościowo produkty.

Jesteśmy pewni, że miejsce to ludzie, dlatego w Restauracji Do Środka zespół tworzą wyjątkowe osoby - otwarte, pełne pasji oraz zaangażowania.

Znajdujemy się w samym centrum malowniczej Śródki z widokiem na słynny mural, ,,którym zachwycił się cały świat”.

Tutaj czas płynie zdecydowanie smaczniej oraz wolniej!

Zapraszamy Do Środka!

Szef kuchni: Paweł Kamiński Kierownik restauracji: Katarzyna Mietlicka

(cyt. National Geographic Polska, www-national-geographic.pl, Mural, którym zachwycił się świat, to wisienka na torcie poznańskiej Śródki, 07.03.2017 r.).

wdzięczność Wdzięczność to umiejętność, którą trzeba praktykować codziennie. Żeby był dobry temat numeru, żeby nas porwał na nowo do pracy, żeby dotrzeć do autorów najbardziej poruszających serca i głowy, żeby prosić autorów o teksty – czasami dodatkowo wspierać ich wysiłki i zachęcać, żeby prosić ilustratorów o zilustrowanie, żeby dotrzeć na wywiady i przekroczyć siebie, by dowiedzieć się dla Was czegoś, o co nikt jeszcze nie zapytał, drążyć, szukać i znajdować. Ufać wszystkim po drodze i przekonywać, że to ma sens i że nadal jest to wyjątkowe. Bo się udaje, bo po czterech latach mamy już 17. numer, bo tyle radości, bo ciągle jest o kim i o czym pisać, bo wciąż można działać – i szczerze i z pasją.

Właśnie dzięki temu wszystkiemu mamy TUU i, jak się okazuje, mamy też Was – naszych czytelników, sprzymierzeńców!

Odkąd jesteśmy w Patronite, mamy też Patronów i wszyscy oni przykładają palec do powstawania TUU. Dziękujemy Wam, drodzy Patroni, że zdecydowaliście się na ten piękny gest. To dla nas wymierna nagroda – każda decyzja o zostaniu Patronem naszego pisma staje się konkretnym wsparciem, przeliczalnym na kolejne tematy i prace, które już ustawiły się w kolejce do publikacji i czekają, aż o nich opowiemy.

Nasz Patronite zaprasza do grona Patronów, a my zapewniamy peany i wdzięczność!

patronite.pl/tuu

ka

op

ilu

a str

: cja

n Ha

n

on aK

a wręcz wibrację, którą zbierają pszczoły i wszyst-

niepoliczone. Zapach rozlega się w wy-

celem.To ich praca przynosi ten hipnotyczny kolor – aurę,

mi przez lasy przepastne czy piachy

tworzenie kwiatów i utrzymanie aromy jest moim jedynym

cie, jak wyprawa, przejście z widoka-

zawdzięczam ten łan zapachu, ten specjalny stan, gdzie wy-

Zapach to doświadczenie, przeży-

prowadzą i rozumieją. Za ostre cięcie też. To ich wierze

uleci w drodze powrotnej do domu.

dnia zbieram wdzięczność – za ręce, za serce, które mnie

nie doniosą, bo tak dużo im z głowy

Tylko ziemia ważna – wapienna – to podstawa. Każdego

można dobra, których ludzie słowami

roślina w donicy może przysporzyć refleksji do medytacji.

najdrobniejsze, by roznosiły najdalej jak

nektaru, który powstaje tak, by obdzielić

nego w drugi a potem w kolejny.

i rozkoszy możliwy jest zbiór soku, mojego

odczucia aromy, przechodzi z jed-

rach. Tylko w tym stanie wibrującej pracy

wspaniały, jednak bywa za krótki do

kie moje owady uwijające się w wonnych opa-

obraźni, poza kolor, który i tak jest

Zapach jest tak pierwotny jak możliwość oddechu, w związku z tym

wielu jeszcze poza nami za ten cały trud.

Pośród krzewów lawendy specyficzne świachylenia, penetrując przez listki, które jak

ny. Owija się niczym woal

tło pokłada się w ulubionych kątach na-

często nawet nie uświadamiai snuje niewidoczną chmurą długo w noc, poza odczucie.

łuski chronią nasze zawartości, nasze naczynia, struktury głębokie i niezawodne. Kiedy

ostrych krzaków wyniesionych na

bo nie wszyst-

pola, całej tej rozległości tysięcy kęp,

i tak też dobrze,

większego niż ja sama, częścią mojego

znane pozostają

szczęście, piękno, czuję się częścią czegoś

we wpływy często nie-

tak zbieram wewnętrzne podszepty serca,

Dlatego moje lawendo-

śnie różnica centymetrów wpływa

też powstał wyłącznie

palcach, jak na obcasach. Ta wła-

zwane. Ten tekst

swoich korzeniach, jakby stały na

ko musi być na-

na potrzeby uzasadnie-

na czynnik aromatyczny. łany, znane, nie wiedzieć skąd. Równoległości

między stronami, który w in-

Lavandula na mapie marzeń. Równe

nia obecności tego krzaczka nym wypadku, bez przyłożenia uwa-

miękko układające się na łagodnych, falujących wzgó-

myślą i widzeniem jej dalszego ciągu, tylko na tyle, na

czyć swojej obecności.

strzeń. Wnikanie, podążanie za pomysłem, swobodną

jak paproch przypadkowy, nie zazna-

wciągające do swojego wnętrza, w cichą i chłodną prze-

niezaciągnięty, pominięty, wysypać się

rzach, łany spiralne, skręcone w ciągi Fibonacciego,

gi, mógłby osunąć się niezauważony,

jest tym podążaniem, pożądaniem.

zwyczajenia. Jeśli nie założą plantacji,

jej istoty. Staję się taka, jaka pragnę być, a pragnienie

coś zmienić, choćby tylko nasze przy-

płynnej natury wiodącej do sedna, do serca czy jądra

dali Wam do myślenia, zawsze można

ile możemy ją dogonić, goniąc bez przerwy. Kształt

Zrobię wszystko, żeby moi ludzie

Za inspirację do tekstu i gałązki lawendy wąskolistnej Lavendula dziękujemy Lawendowym Zdrojom

mi, pulsując i pompując życiodajne soki

przeczekać ulewy i zimna, umościć się

ziemi, jak wszystkie aorty i tętnice zie-

przywędrować na te ziemie wapienne,

zagmatwanych w świętych warstwach

Dawno, dawno temu postanowiłam

nych kropel potoku. Gałązki rozmary-

i przeznaczenie.

my przejęłam z orzeźwienia roztrzaska-

nak w końcu zacząć swoje spełnienie

Nazywam się Lavanda, chłód aro-

to może nawet jedenaście lat, by jed-

ciesząc i cierpiąc.

zji i czekają na jeden impuls. A trwać

piemy nieustannie soki z żyć innych,

w letargu, słodkim stanie bez decy-

tym samym obiegiem opleceni, czer-

Niektóre ziarna leżą w ziemi, niczym

nawet w mroku, wszystko wiadome. My

cham ciepło, które zmiękcza mi duszę.

tony, ciągle pod czyjąś baczną uwagą,

raz to ulega zmianie. Ale ja nadal ko-

księżyce, innym razem na słońca i plu-

wyłącznie w gorącym klimacie, lecz te-

w wieńcu życia – raz wystawiając się na

Przez lata moje siedliska mieściły się

nia w końcu i tak bez końca, wirując

ciobiorny i życiodajny w głąb ziemi.

ru, fermentu, przetworzenia, tworze-

wodnik, mój korzeń najważniejszy, ży-

re nabrzmieniem dopraszają się zbio-

mojej duszy, a w końcu wpuścić prze-

śnie. Także ku górze, ku owocom, któ-

sić się w miejscu, aż ciepło dotarło do

we wszystkich kierunkach jednocze-

na wyniesionych pagórkach i tak koko-

wszelkie gasić w zarodku, przywoływać

ła poprzez warstwy, nie pytając o zgo-

i drugim, czyli koniecznością, ruszy-

traci ostrość, a oddech sens.

wolą czy przeczuciem, a może jednym

upał już nie do zniesienia, kiedy wzrok

na wiotka nić korzenna, pchana moją

kam chłód, by uwalniać go wtedy, kiedy

raczej była to hibernacja niż atrofia. Jed-

i choć jesteśmy sobie bliskie, ja zamy-

woli moja nadzieja przymarzała, jednak

nu zamykają upał w swych komórkach

Śniegi długo zalegały po świecie, po-

Ukoić, uleczyć niepokoje, zakażenia

letka mają moc niemej dy-

zdążyć przed szaleństwem

związku. Małe uprawy i po-

i jakiś niezmierny pęd, żeby

nia widzę w naszym bliskim

przemożna wola przeżycia

kich stanach – takie zada-

i niepokojąco, że gdyby nie

natchnienia, usypiać w cięż-

dę. A było tam tak mrocznie

olejkiem wabić wszystkie skrzydlactwa

na podobieństwo naczyń połączonych

wietrze chłodnym przekazem. Moim

cza korzenie wśród skał. Wątki wiją się

sę. Tak, mogę tu kwitnąć i nasycać po-

go wsparcia zabrakło. Wino zapusz-

wschodziło, ja zobaczyłam swoją szan-

bezpotomnie, jeśli by tego ludzkie-

tego poletka. Kiedy nic innego tam nie

rzeniać i rodzić, a następnie wyradzać

tonów i odcieni. Przywiodłam ich do

zalety, ona sama zaś mogłaby się uko-

oddychać i tchnąć tak wiele nowych

ta. Pozwoliła, aby człowiek odkrył jej

dzie zrozumieli mój los, możemy razem

norośl uprawia ludzi od początku świa-

nie ma racji bytu, sensu istnienia. Wi-

stelowe. To również lawenda, czyli ja.

Winorośl bez człowieka po prostu

ku bieli, przez wszystkie subtelności pa-

przymierzając, uprawa winorośli.

i w drugą skrajność, tych zmierzających

dzieć, tak ściśle współistniejący, jak nie

– tych wpadających w amarant i granat

związek, po latach można tak powie-

rozpostrzeć paletę fioletów wszelkich

ję sobie ludzi. Jest to specyficzny dość

czy w wyobraźni lub w rzeczywistości,

wiedzieć się, czy kiedykolwiek wyhodu-

sać za pomocą systemu RAL, wystar-

tek po przodkach innych istot, aby do-

tym bardziej. Każdą z barw można opi-

i znaków – odżywczych historii, pamią-

wygrzania kwiatokłosów. Im bardziej,

Szukałam w tej czerni różnych rzeczy

uzależnione są rzecz jasna od stopnia

od tej wiecznej i najgłębszej ciemnicy.

Moje kolory oraz odcienie zapachów

niem ich po sobie, można by zniknąć

wersji, podważania zastanego porządku.

pór roku, nieubłaganym następowa-

Odkąd znalazłam miejsce, gdzie lu-

Wszystko zaczyna się jak trzeba, od mitu. Od tego, że lawenda zanim stała się materialna, była po prostu nieopisanym, nieogarnionym wyobraźnią wodospadem, spadającą wodą, w masie wód świata.

Wodą rozbryzgującą się o skały, roztrzaskującą się bez końca i kiedy ujrzał ją Lava, który sam wywodził się od wulkanu, postanowił zakląć te rozbryzgi, zatrzymać tę moc uderzenia w kwiaty, osadzić wiele malutkich pączków na łodyżkach niczym kłosy, a moc uderzenia w zapach, który, gdyby tylko rzeczy potoczyły się nieco inaczej, mógłby być odpryskiem ametystowego kryształu, migotać w słońcu, nieść ulgę i ukojenie zmęczonemu upałami i jaskrawymi blikami wzrokowi. Ten jednak postanowił inaczej. Cała moc w aroma. tekst: Światosława Sadowska foto: Jerzy Sadowski ilustracje: Światosława Sadowska

nazywam się Lavandula opowieść wcielona

tuu

#17

żarty się skończyły

fb.com/studiobahnhoff

wych planów. Ale w tym miejscu mieszczą

skrzyżowania z Gąsiorowskich.

scenografią dla sesji zdjęciowych i filmo-

z ulicy Kolejowej na Łazarzu, tuż obok jej

detalami, jakby gotową już do wynajęcia

ny fryzjer i serwis pralek. Wchodzi się tu

tograficzne z cykloramą i pofabrycznymi

ne warsztaty, myjnia samochodowa, mod-

rają kilka miejsc jednocześnie: studio fo-

dynkami po fabryce. Działają w nich drob-

Na początku jest podwórko między bu-

Kiedy otwierają jego drzwi, to otwie-

koncerty już tu grano. Występowali Marcin

się bywa i gdzie się tworzy.

i rozmowy, klub – nie, jeszcze nie klub, ale

i niespodziewanie, powstają adresy, gdzie

jest coś jeszcze: salon, miejsce do pracy

To w takich okolicach, na początku po cichu

wy, artystyczne działania. Pod tym dachem

czących się nocach i artystycznym spleenie.

W planach są prezentacje spektakli, wysta-

scach rodzi się bohema i legenda o niekoń-

w przyszłości może się zdarzyć wszystko.

go może się spodziewać. To w takich miej-

jeszcze kompletnie offową scenę, na której

Kto zna choć trochę Berlin, już wie, cze-

znaczenie.

kowicie wolnościowo.

a czas biegnie inaczej. O ile w ogóle ma

obiegiem, niezależnie, trochę dziko, cał-

gdzie dzieją się rzeczy niespodziewane,

Ich Bahnhoff funkcjonuje poza głównym

cić, na niepozorne, zagracone podwórko,

katy, które regularnie zdobywają nagrody.

szybko rozpozna, dlaczego chce tu wró-

teatralne i modę, on – zaangażowane pla-

kował jego specyficznej atmosfery, ten

Szymankiewicz. Ona projektuje kostiumy

Łobacz vel Jadwiga Gotycka oraz Szymon

sce, już wiedzieli, że tu „świat zapłonie”.

Kolejowej 1/3 tworzy para artystów – Jola

Studio Bahnhoff na końcu podwórka przy

zycznym projektem. Szykują się już kolejni.

się na sile przyciągania jego założycieli.

Świetlicki, a po nim Budyń z nowym mu-

Działa tu konwencja loftu, która opiera

Kiedy Jola i Szymon zobaczyli to miejKto raz był w Studiu Bahnoff i zasma-

bahnhoff 40

miejsce

kiś artykuł w czasopiśmie i to będzie

żą się one z bezpośrednią konfrontacją

skuteczniejsze. Może ktoś przeczyta ja-

kich działaniach, szczególnie jeśli wią-

my do końca, które z nich będą naj-

miałe, że nie każdy odnajduje się w ta-

w prostych słowach, rozmawiaj z ludź-

jemy różnorodnych działań i nie wie-

bardzo ważne, ale jest zupełnie zrozu-

Zdobywaj wiedzę, przekazuj ją dalej

Mówi ona, m.in. o tym, że potrzebu-

nianie postów na FB to już jest coś.

Rebeki Solnit – „Nadzieja w mroku”.

na wprowadzeniu zmian.

kła rozmowa z rodziną czy udostęp-

duże wrażenie zrobiła na mnie książka

testu, co nie znaczy że nie zależy mu

najpierw siebie, a i potem innych. Zwy-

wypalenia, napięć, frustracji. Ostatnio

maszerować w pierwszym rzędzie pro-

niach bezpośrednich, może edukować

cały ciężar sprawy, może prowadzić do

Nie każdy ma taki temperament, żeby

czy aktywistką, którzy biorą na siebie

giczny jest otwarty na różnych ludzi?

ją się kompetentne. Bycie aktywistą

osób. Czy dzisiejszy aktywizm ekolo-

wać z młodzieżą politykami, jeśli czu-

munikatu jest potrzebny dla różnych

działania dla osób, które mogą praco-

Wspomniałeś, że różny rodzaj ko-

Działania bezpośrednie i protesty są

początek zmiany? Mimo niepewności trzeba działać. Róbmy rzeczy, które nie będą nas wyniszczać.

Jeśli ktoś nie odnajduje się w działa-

mi, a jeśli masz ku temu przestrzeń, rób więcej. Organizujmy się, wspierajmy wzajemnie, ale nie nośmy całego ciężaru sprawy na własnych

z przemocą policyjną. Jest bar-

barkach.

dzo duże pole do

Michał Czepkiewicz, geograf, absolwent Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Aktualnie postdoc na Uniwersytecie Islandzkim w Reykjaviku.

Współpracuje z uniwersytetami w Norwegii, Finlandii i Stanach Zjednoczonych. Jego zainteresowania badawcze dotyczą zależności między urbanistyką, transportem i stylami życia a emisjami gazów cieplarnianych i dobrostanem mieszkańców miast.

W kilku projektach rozwijał zastosowanie systemów informacji geograficznej i narzędzi internetowych do wspierania partycypacji społecznej w planowaniu przestrzennym. Doświadczenia te wykorzystuje we współpracy z samorządami. Zaangażowany w działalność społeczną na poznańskich Jeżycach, ruch na rzecz ochrony klimatu i kolektywną uprawę ogródków działkowych. tuu

#17

żarty się skończyły

ły nam uczyć się czegoś wartościowe-

ba ją zasłonić”.

czyniły ten świat lepszym i pozwala-

żeli nie można odmienić prawdy, trze-

i działania, które by w jakimś sensie

Lema „Kongres futurologiczny”: „Je-

kierunku? Potrzebujemy aktywności

myśl cytat z tragikomicznej groteski

kować naszą produktywność w innym

rzeczywistością. Przychodzi mi na

su w pracy? Może powinniśmy dedy-

czy też przysłaniania jakąś fikcyjną

powinniśmy spędzać trochę mniej cza-

Wracamy do prawdy i jej ukrywania

na rzecz zwiększenia ilości czasu wolnego. Przy czym musiałyby się zadziać rzeczy, które nie przekierują tego czasu wolnego na konsumpcję czy dalekie podróże.

Rozmawiamy głównie o kwestiach go-

i o czym marzymy, o czym rozmawiamy

za istotne.

się zetknąć z różnorodnością świata,

i jak chcemy żyć, do czego aspirujemy

i związane z tematem, które uważamy

doradzę inne opcje wypoczynku. Żeby

aktywności, które będą produktywne

która lata kilka razy w roku, chętnie

matu, zachęcałbym ich do szukania

bo to szkodzi planecie. Ale już osobie,

co dzieje się obecnie wokół zmian kli-

nie była za granicą – nie leć, zrezygnuj,

o osobach, które przeżywają wszystko,

trudno powiedzieć osobie, która nigdy

– sztuki.

matu, który uważam za ważny. I myśląc

podróżowania, oczywiście byłoby mi

kultury czy też w węższym rozumieniu

że moja praca zarobkowa dotyczy te-

nie da się zasłonić. Wracając do tematu

w ogrodzie, ale mam też to szczęście,

stać nas na to, jak teraz żyjemy, powoli

go. Dla mnie takim czymś jest praca

Tyle tylko, że prawdy o tym, że nie

wystarczy wybrać się do Berlina. Można

spodarczych, ale trudno wyobrazić sobie tak głębokie przemiany bez udziału

Gospodarka nie jest oderwana od kultury. Literatura, kino, teatr, etc. mają wpływ na kulturę rozumianą szerzej – na normy społeczne, na to, jak żyjemy

i czym się przejmujemy.

gospodarki i do jednostek.

pociąg zamiast samolotu. Po trzecie po-

matu wzrostu w odniesieniu do całej

stępować, czyli na przykład wybierać

dewzrost. Postuluje on odejście od pry-

mniej się przemieszczać. Po drugie za-

growth, po polsku tłumaczony jako

proste zasady: po pierwsze unikać, czyli

Nurtem, który o tym mówi jest de-

niczaniu emisji w transporcie istnieją

Jesteśmy nieformalną grupą o bar-

nie zmian społeczno-gospodarczych.

ale staram się to teraz zmienić. W ogra-

współzałożycielem?

w życiu również sporo podróżowałem,

dziej ideowych działań.

otoczenia. Ja sam przez pewien czas

cenia monotonnej pracy, na rzecz bar-

czyć coś zupełnie innego od naszego

Niestety nie każdy ma możliwość rzu-

też pojechać do Mołdawii, żeby zoba-

Dlatego tak ważne jest wprowadze-

prawiać, czyli pracować nad nowymi

Czy dlatego powstał ruch Planetarianki i Planetarianie, którego jesteś

dzo otwartych granicach. Staramy się budować szeroki ruch klimatyczny poprzez łączenie ludzi ze sobą. Póki co wzajemnie wymieniamy się informacjami o tym, co się dzieje wokół klimatu. Sami organizujemy też wydarzenie

znaleźli inną ścieżkę.

szy mamy wpływ na środowisko.

rozwoju. Czas najwyższy, żebyśmy

mniej się przemieszczamy, tym mniej-

Skleiliśmy pojęcie wzrostu z pojęciem

paliwami i wydajnymi pojazdami. Im

Zdecydowanie tak. Dlatego idea de-

– Czytanki klimatyczne, polegające na comiesięcznych spotkaniach wokół jakiegoś tematu związanego z kryzysami

bezpośrednich i aktywizmu klimatycz-

Otóż to. A także fakt, że obecnie

rze na Sołaczu wokół tematu działań

niować gospodarkę.

jest właśnie z nadmiarem i szybkością.

ników. Wzrost powinien przestać defi-

sząszy dziś wielu osobom, związany

brze i zaleca używanie innych wskaź-

śliwymi. Rodzaj wypalenia, towarzy-

PKB jako wyznacznika tego, że jest do-

narzucamy wcale nie czyni nas szczę-

każdy z nich wnikliwie czyta wybrana

wzrostu mocno postuluje odejście od

Tym bardziej, że tempo, które sobie

ekologicznymi. Dzielimy się tekstami –

jest również skrócenie tygodnia pracy

a która nas drenuje i wymęcza. Może

niewyalienowanej. Wśród projektów

nej, nikomu niepotrzebnej, pracy,

o równości, sprawiedliwości i pracy

Żebyśmy nie wykonywali bezsensow-

jest też koncepcją, która dużo mówi

wszystkim żyło się dobrze na co dzień.

go zwiększania eksploatacji. Dewzrost

zować wspólne życie w taki sposób, by

które będą mniej uzależnione od ciągłe-

ki, całego społeczeństwa, żeby organi-

szukiwać takich modeli gospodarczych,

jest wyzwanie – dla gospodarki, polity-

w tym kierunku iść. Powinniśmy po-

camy do nie-życia, które jest pracą. To

od razu wszędzie, ale uważam że należy

realizujemy w podróży, a później wra-

że będzie to bardzo trudne. Nie nastąpi

chcemy mieć. Życie, którego pragniemy

codzienne życie nie jest takim, jakie

Sądzisz, że to możliwe?

często żyjemy w taki sposób, że nasze

38

Myślę, że tak, ale zdaję sobię sprawę,

osoba, robi notatki i referuje na spotkaniu. Następnie prowadzimy dyskusję. Ostatnio spotkaliśmy się w plene-

nego. Wcześniej rozmawialiśmy m.in. o energii jądrowej, głębokiej adaptacji, kwestiach żywności. Tematy są bardzo różnorodne. Ale chcemy być jeszcze bardziej aktywni na polu edukacji i sieciowania aktywistycznego. Łączą nas wartości i chęć działania, ale jednocześnie jesteśmy otwarci na różne głosy i perspektywy. Wydaje mi się, że istnieje duża potrzeba szerokiego ruchu na rzecz ograniczania zmian klimatu i dostosowywania się do nich.

człowiek, myśl

Czy to dobrze? Może lepiej, gdyby tak się nie stało.

płacą, ale których nie można

siebie obarczyć kosztami. Oczywiście

trochę tej różnorodności świata zaczerpnąłem.

tem branża lotnicza musiałaby sama

ście różnych języków świata, spacerując po Berlinie, więc

noczonych, która jest branżowa. A za-

po lesie. Bardzo wypocząłem i usłyszałem również kilkana-

wiązaną z Organizacją Narodów Zjed-

ptaki, jeździłem na rowerze, grzebałem w ziemi, chodziłem

przez międzynarodową organizację po-

u rodziców, w Parku Narodowym Ujście Warty, oglądałem

waż wspomniane podatki są ustalane

nych wakacji. Byłem chwilę na działce w Poznaniu, pobyłem

ten stan zmienić, ponie-

społecznym. Jestem bardzo zadowolony ze swoich tegorocz-

niem oburzające. Trudno

wpływamy na otoczenie. Jest to umieszczone w kontekście

sytuacji jest to moim zda-

decyzję o nierobieniu czegoś, o zmianie swojego stylu życia,

cyzy za paliwo. W obecnej

wiedział, na czym to jest zbudowane. Podejmując świadomą

transportu, nie płaci się ak-

prawem. To przywilej. Jeśli ktoś z niego korzysta, warto, żeby

niż w pozostałych gałęziach

w egzotyczną podróż na inny kontynent nie jest niczyim

paliwa – w lotnictwie, inaczej

całe roczne emisje gospodarki Chin. Latanie raz do roku

jowym. To jest np. akcyza od

kontynent, emisje z lotnictwa byłyby prawie tak duże jak

wprowadzić na poziomie kra-

Gdyby każda osoba na Ziemi leciała raz w roku na inny

nikt się do tego nie kwapi. Działania

z palmą.

transformacji energetycznej.

cjach może się pochwalić hebanową opalenizną i zdjęciami

czyli płaceniu za projekty dążące do

gotów postawić się poza nawiasem grupy, która po waka-

wydajności technologicznej i offsetingu,

ścią niebagatelny wpływ na nasze wybory. Mało kto jest

koncentrują się raczej na poprawianiu

Mikromarketing i media społecznościowe mają z pewno-

Kolejna rzecz, związana z podatkami

że na tej samej

poczucie, że powinniśmy lecieć.

riozum fakt,

z pracy o urlopie i ktoś pyta, „dokąd lecisz”, od razu mamy

żam za ku-

akceptowalne, oczekiwane. Jeśli rozmawiamy ze znajomymi

tów. Uwa-

dzo ważne, one podpowiadają nam, co uważać za normalne,

to ceny bile-

To prawda. Szeroko rozumiane normy społeczne są bar-

trasie podróż po-

postawiona na głowie.

lotniczych. Wpłynęły na to co najmniej trzy rzeczy, które

że nasza gospodarka jest

roku w Szwecji po raz pierwszy zanotowano spadek podróży

w Polsce. To pokazuje,

to następnym razem samolotów poleci mniej. W ubiegłym

A tak dzieje się także

Ten, owszem, poleci. Ale jeśli więcej osób zrezygnuje,

sza niż samolotem.

samolot i tak poleci, nieważne, czy do niego wsiądą czy nie?

ciągiem jest droż-

A co odpowiadasz osobom, które mówią, że przecież ten

zdarzyły się w okolicach sezonu letniego, związanego z po-

również słabo opłacani pracownicy

motywowany chęcią ograniczenia emisji.

systemy i zwierzęta, ale mogą to być

który był wyższy na podróże zagraniczne niż krajowe. Był

na tym ucierpieć. Mogą to być eko-

w ubiegłym roku w Szwecji wprowadzono podatek lotniczy,

bardzo tanie, ktoś po drodze musi

smutek związany z zachodzącymi zmianami. Dodatkowo,

sumenci ani producenci. Żeby coś było

zaczęło się przejmować sytuacją klimatyczną i odczuwać

ukrytych, których nie płacą ani kon-

kwencji – wielkie pożary. W ich efekcie bardzo wiele osób

I tu kłania się kwestia kosztów

cześnie wystąpiły rzadko spotykane fale upałów, a w konse-

nych dla środowiska i nas samych.

niż zwykle ze względu na wyjątkowo ciepłe lato. Ale jedno-

nie z produktów i usług korzyst-

Ubiegłoroczne wakacje w Szwecji były nieco przyjemniejsze

miast mieć ułatwione korzysta-

połączona z akcją #staygrounded czy #stayontheground.

wyborów, które szkodzą, za-

– akcja zawstydzania celebrytów, którzy bardzo dużo latają,

Jesteśmy kierowani w stronę

dróżowaniem. Pierwszą był „flygskam”, czyli flight shame

lub mieszkańcy eksploatowanych

klimatycznego.

państwowe. Jest wiele podatków, których linie lotnicze nie

które ucierpią w wyniku kryzysu

I na dodatek możliwy do wprowadzenia przez władze

terenów. Albo przyszłe pokolenia,

Prosty pomysł, a jak skuteczny.

tuu

#17

żarty się skończyły

To jasne, że egzotyczne podróże nie są jedyną możliwością odpoczynku, ale trudno byłoby mi powiedzieć komuś, kto raz w roku może się wybrać na wakacje, żeby zrezygnował z lotu do wymarzonej destynacji i wybrał Mielno. Miałabym kłopot z żądaniem rezygnacji z tego typu dóbr równo od wszystkich.

To prawda, nie możemy trzymać się zasady, że każdemu

po równo, bo podróżowanie jest aktywnością bardzo nierównomiernie rozłożoną w społeczeństwie – czy globalnie czy w jakimkolwiek kraju, nawet tym najbardziej zamożnym.

pozwalają nam ograniczenia planety.

za dużo wszystkiego.

życie traktujemy życie ponad stan, niezgodnie z tym, na co

kopalnych, ale też w tym, że używamy

się w jakimś sensie należy, to jest problem. Jako normalne

wyłącznie w fakcie, że używamy paliw

aspirujemy, co wydaje się czymś normalnym, czymś, co nam

w którym żyjemy. Problem nie tkwi

latanie samolotem, np. do Tajlandii, stało się czymś, do czego

działa gospodarka, jak działa system,

CBOS), z czego około połowa leciała samolotem. Fakt, że

ważna jest zmiana myślenia o tym, jak

szłym roku podróżujących za granicę było ok. 23% (wg badań

życiu codziennym. Myślę, że ogólnie

60% emisji pochodzących z takich podróży. W Polsce w ze-

lityczne, ale chcą zrobić coś w swoim

podróżujących za granicę mieszkańców Reykjaviku generuje

nie angażują się mocno w działania po-

kilkanaście procent. Według naszych badań 20% najczęściej

klimatyczne, a co innego ludzie, którzy

czy Finlandia, tych którzy latają kilka razy w roku jest tylko

zrobić politycy, co innego aktywistki

lotem. Nawet w bardzo zamożnych państwach, jak Islandia

bardzo zróżnicowana. Co innego mogą

tylko ok. 10% mieszkańców Ziemi kiedykolwiek leciało samo-

„my – ludzkość” jest bez wątpienia

Chociaż nie ma na ten temat globalnych badań, szacuje się, że

tego czasopisma, natomiast kategoria

Jeden lot do Tajlandii i z powrotem to ok. 6 ton ekwiwalen-

w Polsce rocznie emituje ok. 10 ton takiego ekwiwalentu.

trybu „więcej i szybciej”?

wpływających na ocieplenie klimatu). Średnio jedna osoba

szłości, w którym wychodzimy z tego

tu CO2 (wszystkich gazów cieplarnianych i innych związków

Sądzisz, że jest możliwy model przy-

2 tony emisji na osobę rocznie.

Przyjrzyjmy się chociażby wakacjom.

w scenariuszach ocieplenia o 1,5 stopnia, to w 2030 roku ok.

rą się zajmuję widzę duży potencjał.

A poziomy, do których należałoby zejść, żeby zmieścić się

Uważam, że tak. I w dziedzinie, któ-

Te egzotyczne, dalekie, samolotem, nie-

święta Bożego Narodzenia. W Polsce jeszcze nie do pomy-

dla planety.

praktyką w krajach nordyckich jest latanie za granicę na

kich, które nie będą zbyt obciążające

faktem medialnym czy kulturowym. Coraz powszechniejszą

źródeł szczęścia i dobrego życia. Ta-

ale przekonanie, że są niezbędne do szczęścia, jest już arte-

w niej też miejsce na szukanie innych

potrzebne do szczęścia. Jasne, podróże oferują bardzo wiele,

dzo atrakcyjne i normalne, jednak jest

ze spełnieniem w życiu, z doświadczeniem, które jest nam

wania z czegoś, co wydaje nam się bar-

w dużej mierze z faktu, że egzotyczne podróże kojarzą się

Zmiana stylu życia wymaga zrezygno-

społeczeństwo nie wpływają. To czy latamy czy nie, wynika

czeniach. Często są one tylko pozorne.

rwaniu od społeczeństwa i jej wybory w żaden sposób na to

nie. Wspominałem wcześniej o wyrze-

że jakaś autonomiczna jednostka podejmuje decyzje w ode-

tych podróży traktować bezrefleksyj-

alne wybory. To pojęcie jest problematyczne, bo zakłada,

lekich krajach. Natomiast nie trzeba

latamy. Nie uważam, że istnieje coś takiego jak indywidu-

poznanie ludzi mieszkających w da-

podejmują decyzje polityczne wpływające na to, jak dużo

zastąpić, np. zżycie się z inną kulturą,

komunikują, wpływają na innych, a także do tych, którzy

ście są pewne rzeczy, które trudno jest

dróżują, do tych, którzy swoimi podróżami oraz tym, jak je

żywając dużo mniej zasobów. Oczywi-

Myślę, że przede wszystkim do tych, którzy dużo po-

równie dobrze albo nawet lepiej, zu-

nikat powinien dotrzeć?

ścia i dobrego życia. Można wypocząć

I wracamy do wcześniejszego pytania: do kogo ten komu-

koniecznie są nam potrzebne do szczę-

ślenia, ale być może będzie do pomyślenia już za kilka lat.

36

człowiek, myśl

komunikować zmiany klimatu? Stra-

z nimi debatować.

nikarzom, naukowcom, aktywistom

akademickie, ale niekoniecznie są twardą nauką, więc można

gnąć wnioski, które pomogłyby dzien-

czego polityka zmian klimatu wygląda tak, a nie inaczej są

Czy z tych obserwacji można wycią-

przewagi nad innymi. Tego typu teorie wyjaśniające, dla-

szenie apokaliptycznymi wizjami

przerósł słuchacza?

własny spokój?

czoło. Jak mówić, żeby problem nie

że od wiedzy przechodzą do działania, często poświęcając

się z problemem i chcemy stawić mu

innych ludzi kosztem swojego dobrostanu. Co powoduje,

ale nie powoduje, że identyfikujemy

stów, walczących w obronie szeroko rozumianych praw

zwiększa liczbę kliknięć czy odsłon,

o własne interesy. Na drugim biegunie mamy np. aktywi-

chwilę. Owszem, przyciągają uwagę,

nie bogatych i wpływowych ludzi, którzy dbają wyłącznie

i nieuchronnym końcem działa przez

Ciekawi mnie postawa, którą opisałeś – niewyobrażal-

w poszczególnych obszarach świata.

stronie.

dzy i pewnie będzie różnie przebiegać

poczucie straty, niesprawiedliwości, że jest się nie po tej

strofa. Przyszłość będzie gdzieś pomię-

ale też głęboki smutek, coś w rodzaju depresji klimatycznej,

po staremu albo nastąpi totalna kata-

emocje. Czasami może to być jakiś rodzaj strachu czy lęku,

robić. To nie jest tak, że albo zostanie

te fakty mocno przyjąć do siebie, trzeba przeżyć jakieś silne

Nie oznacza to jednak, że nie warto nic

okupiona eksploatacją dóbr i wymieraniem gatunków. Żeby

nizowana jest gospodarka będą ciężkie.

ład może się rozsypać, a stabilność, którą się cieszymy jest

nia i że konsekwencje tego, jak zorga-

rzeczeń, trzeba zinternalizować smutną prawdę, że obecny

jak żyjemy obecnie, nie jest do utrzyma-

na temat latania wynika, że aby być zdolnym do tych wy-

zrobić dużo. Trzeba pokazywać, że to,

wyrzeczeń. Z przeprowadzonych niedawno w Szwecji badań

rujący, że nic się nie da zrobić. Bo da się

czeniami planety i jej ekosystemów, wymaga dużo większych

jest katastrofizm, tzw. doomizm, suge-

budowanie swojego życia, tak żeby było ono zgodne z ograni-

i będzie dobrze Ale też niebezpieczny

– można kupić coś innego, można kupić mniej. Ale już prze-

wymiana samochodów na elektryczne

niami. Tak samo jak ograniczanie swojego śladu węglowego

czy kilka technologicznych poprawek,

w jakimś zakresie niekoniecznie musi się wiązać z wyrzecze-

niebezpieczne jest mówienie, że wystar-

rzeczeń. Dla niektórych osób nawet aktywizm klimatyczny

no nie załatwi sprawy. Z jednej strony

Dosyć łatwo jest robić rzeczy, które nie wymagają wy-

osób. Jeden rodzaj komunikatu na pew-

które postanowiły ograniczyć loty samolotem.

się, że mówić trzeba różnie do różnych

są bardzo różne. Przytoczyę wyniki badań dotyczące osób,

To trudne pytanie, bo wydaje mi

Myślę, że ścieżki docierania do takiej aktywnej postawy

Kryzys klimatyczny zacznie się zazębiać

a niektórych efektów nawet unikać.

związany z konsekwencjami zmian klimatu, nie przebiega

żemy to wszystko łagodzić, zmniejszać,

Oczywiście, depresja klimatyczna czy w ogóle smutek

z utratą bioróżnorodności, ale my mo-

stopniowo tracimy?

lały inne kryzysy, na przykład związane

zabarwieniu? Jakiś rodzaj zachwytu nad pięknem, które

z kryzysem surowcowym. Będą się nasi-

Czy podobny efekt może wywołać uczucie o pozytywnym

jednostronnie. Jeśli czujemy żal czy też żałobę, to w tych

istnieje życie na Ziemi.

myśli?

co ważne, kruche, piękne, na zachwyt nad tym, że w ogóle

Kiedy mówisz „my”, kogo masz na

emocjach pojawia się miejsce na docenienie wszystkiego,

Różne osoby mogą robić różne rze-

czy. Używam „my”, może trochę nawołując do czytelników

tuu

#17

żarty się skończyły

Atlas – tytan mitologii greckiej, który dźwiga niebiosa. Jednak nie robi tego z wyboru – został na ten los skazany. Czy dziś, pośród samozwańczych ekspertów poruszających się w krainie półprawd, ktoś niesie ciężar losu planety? O aktywizmie klimatycznym i możliwościach działania każdego z nas rozmawiamy z Michałem Czepkiewiczem, badaczem miast, mobilności i emisji gazów cieplarnianych na Uniwersytecie Islandzkim, zaangażowanym w ruch na rzecz ochrony klimatu.

tekst: Julita Mańczak ilustracja: Olek Pujszo

planetarianki & planetarianie

ko niezależnie od siebie, że w ich intere-

Co zrobić z tymi informacjami jest czę-

niezbędnych zmian?

w procesie jakiegoś rodzaju zmowy, tyl-

mu, który nam powie, co jest najlepsze.

dujemy, wystarczy do wprowadzenia

momencie stwierdziły, niekoniecznie

wystarczy włożyć do jakiegoś algoryt-

tuacji klimatycznej, w której się znaj-

datkowo nie są to neutralne dane, które

dzialny? I czy sama świadomość sy-

finansowe trzymające w rękach dużą

ufania modelom czy symulacjom. Do-

prawdę”. Kto jest za nią dziś odpowie-

ocierając się o teorie spiskowe, że elity

temat przyszłości zawierają element za-

– „tell the truth”, czyli „powiedzcie

w swojej ostatniej książce twierdzi,

rakter twardej nauki, to predykcje na

tion Rebellion bardzo mnie porusza

się z nim działo w przeszłości ma cha-

Prostota i trafność hasła grupy Extinc-

Jesteśmy przyzwyczajeni do obecne-

Francuski antropolog Bruno La­tour

część bogactwa na Ziemi w pewnym

niewygodnej prawdy.

wem pęknąć, jest już bardzo trudne.

go gruntu niechęci do zaakceptowania

na bańka, w której żyjemy, może nieba-

padku musieliby pogodzić się z utra-

ne środowiska, korzystające z podatne-

faktu, że bezpieczna i, pozornie, stabil-

ci ludzie stwierdzili, że w innym przy-

bywa mocno wzbudzany przez określo-

dosyć powszechna, ale zaakceptowanie

śnie się realizuje. Być może faktycznie

człowieka” – denializm klimatyczny

że zmiany klimatu zachodzą, jest już

Niewykluczone, że taki scenariusz wła-

m.in. Ewa Bińczyk w książce „Epoka

dzo trudna do przyjęcia. Wiedza o tym,

ludzkości pozostawić na pastwę zmian.

sy przeróżnych grup. Wspomina o tym

ten porządek może się rozsypać jest bar-

Czyli oderwać się od tej Ziemi i resztę

nas ważne. Do tego dochodzą intere-

pieczeństwa i stałości. Świadomość, że

są związane z wartościami, które są dla

go stanu, który daje nam poczucie bez-

sto kwestią polityczną, a decyzje zawsze

sie leży udawać, że wszystko jest w porządku i dalej akumulować bogactwo.

tą wpływów i łatwości uzyskiwania

O ile wiedza na temat tego, jak dzia-

ła klimat i co

34

człowiek, myśl

tekst i foto: Jędrzej Tęczyński

tuu #17 żarty się skończyły

z podróży

powoli 27-28.05.2020

Nie jeżdżę samochodem szybko, szczególnie wiosną i szczególnie przez małe miasteczka i wsie, albo tam, gdzie droga prowadzi pomiędzy drzewami, krzewami czy wśród kolorowych łąk.

Na wiosnę, kiedy dużo jest młodych, nieuważnych jeszcze ptaków i zagonionych zdobywaniem pokarmu rodziców, łatwo o wypadek. Oczywiście, zawsze może zdarzyć się nieszczęście, ale raptem kilka minut mojego spóźnienia nie jest przecież warte niedoświadczonego młodego życia, albo zabieganego, dorosłego roztargnienia. Za kilka miesięcy młode ptaki nabiorą rozsądku, a starsze będą mogły już cieszyć się mniej zapracowaną codziennością.

Ale i wtedy nie przyspieszę, żeby móc chociaż trochę rozglądać się po łąkach, po polach, zerkać na przydrożne drzewa i spoglądać w niebo. Czas, który być może zyskałbym, jadąc szybciej i tak pewnie by się rozpłynął zmarnowany w wirze codziennych zajęć albo by się zamienił w zwykłe lenistwo. Jadąc wolniej, odbieram beż żadnego wyścigu nagrodę podwójną: cieszy mnie większe bezpieczeństwo zaskoczonych samochodem stworzeń i mogę podziwiać świat.

Bez trudu zauważam koguta bażanta, krzątającego się na łące.

Zjeżdżam w polną drogę i przyglądam się, jak spokojnie szuka czegoś w trawie, a potem się prostuje, żeby głośno zapiać.

Kilkaset kilometrów dalej przed samochodem przelatuje bezpiecznie brązowa kulka, ląduje na kwietnej łące i zlewa się z delikatnymi ziółkami. Potem chodzi spokojnie, skubiąc smakowite trawki. Kura bażanta? Nie, jednak to młoda kuropatwa, w kolorowym gąszczu zupełnie przecież podobna.

Tyle wkoło jest życia. Tym więcej, im ostrożniej się patrzy.

Jędrzej Tęczyński, z wykształcenia biolog, z zawodu grafik, z zamiłowania fotograf, żeglarz i przyrodniczy włóczęga. Na Facebooku prowadzi stronę Trzy Kije, na której pisze o swoich wędrówkach, plącząc słowo z obrazem, a rzeczywistość z wyobraźnią.

32

myśl

czereśnia 20.06.2020

Niebo jest ciemne i wietrzne, ale deszcz nie pada. Skręcam z drogi, która mnie pogania i szukam innej, żeby chociaż przez chwilę popatrzeć na chmury, posłuchać wiatru, spojrzeć na rozkołysane maki i podziwić się wierzbom. Patrzę daleko.

I nagle coś mnie obejmuje, coś przytula, i nagle mam wszystko obok. I ten szum wiatru, i ruch szeleszczący, i to zadziwienie, i kolor

z podróży do Kamienia Pomorskiego

tuu

troskliwy. I spokój, że już jestem, gdzie powinienem być.

Stoję pod czereśnią.

#17

żarty się skończyły

tekst i foto: Jędrzej Tęczyński

myśl

30

tekst i foto: Jędrzej Tęczyński

Czy morze chce mi coś powiedzieć, odwrócić moją uwagę od cudownego widoku, kazać działać jakoś, wytrącić mnie z zauroczenia? Zmarszczki są coraz bliżej, czuję zapach wilgoci, której jeszcze przed chwilą nie było. Ten zapach nagły, te łuski drobne na lekko sfalowanej wodzie każą mi bezwiednie poluzować liny i chociaż odrobinę łódź obrócić, tylko nie wiem po co, po co skoro to sen, wolałbym patrzeć tylko i być coraz bliżej…

Jacht kładzie się na burcie. Coś spada, coś się przewraca, inne coś głośno toczy, aż znajdzie dla siebie przypadkowe oparcie. Spłoszone żagle próbują wyrwać się i uciec, ale już za chwilę, jakby tracąc siły, przywierają do wody i łopoczą jak motyle skrzydła sklejone zabójczą kałużą.

Ile to trwa? Sekundy? Minuty? Nie wiadomo już nic na pewno. I w końcu cisza, choć przecież już nie śpię.

Nie wieje mocno, raczej delikatnie i ciepło. tuu

#17

żarty się skończyły

dzień drogi od Saint-Malo

sen 27.06.2011

Siedzę na pokładzie sam. Nie wieje mocno, raczej delikatnie i ciepło. Słońce, które co jakiś czas przebija przez łagodne chmury, pomału rozleniwia mnie i usypia, mimo że jest dziesiąta. To nic nadzwyczajnego przy małej załodze, po jakimś czasie plączą się godziny, poranki mylą się z wieczorami, aż w końcu przenika się sen z jawą i nie wiadomo już, co jest czym tak na pewno.

Delikatny szum wody zamyka mi oczy, najpierw nieśmiało, na chwilę, może na sekundę, ale nie poddaję się jeszcze i otwieram je szeroko, wypatrując na horyzoncie czegokolwiek. Nic nie ma. A może jest jednak, może coś majaczy niewyraźnie i daleko, zupełnie jednak nie wiem co, czy to zarys jakiś odległego lądu czy już tylko półsenna wyobraźnia. Drewniany rumpel nie potrzebuje mojej pomocy, nawet jej nie chce, sam wie najlepiej, dokąd jacht prowadzić, jak płynąć, żeby łączyć wspomnienia z pragnieniami, przeszłość z przyszłością, stare troski z ufną nadzieją bez czekania na zbawienny port. Kolejny ciepły promień przelewa czarę i zabiera mnie w krainę snów.

Otwieram oczy i widzę lodowiec. Nie jestem zdziwiony, we śnie mało rzeczy jest dziwnych. Można z lekkością latać, pływać bez oddechu w głębinach, oglądać niezwykłe stworzenia, albo samemu być istotą wymyślną, dlaczego więc miałby bardziej dziwić, niezagubiony przecież w tropikach, zwyczajny lodowiec? Na jego szczycie widzę jakiś ruch, wytężam wzrok i dostrzegam białe potoki i pieniste wodospady, nie płyną jednak w dół tylko pod górę, znikając za krawędzią. Słyszałem kiedyś, że przy silnym wietrze spływające z klifów strumienie porywane są przez podmuchy i wracają z powrotem na górę, ale tutaj wszystko dzieje się bez wiatru, bez hałasu, w sposób tak naturalny i delikatny, jakby woda od zawsze miała pod górę płynąć, a każdy inny kierunek przeczył prawom natury.

Ta naturalność olśniewa mnie i wciąga, staję się zupełnie zapatrzony i bezwolny, jak starożytny żeglarz niemogący oprzeć się syreniemu śpiewowi: „Szaleniec, kto się zbliży i Syren tych śpiewy Usłyszy! On nie ujrzy nigdy, póki żywy, Ni małżonki, ni dziatek, ni ziemi rodzinnej: Tak go sczaruje śpiew tych Syren słodkopłynny, Które siedzą na łące, a wkoło nich gnaty Ludzkie leżą stosami i ciał wyschłych szmaty.”

(Homer, Odyseja, tłumaczenie Lucjan Siemieński) Odyseusz kazał załodze zakleić uszy woskiem, aby uchronić ich przed zabójczym śpiewem. Ja powinienem szukać zasłaniającej oczy chusty, by nie zatracać się w zwodniczym pięknie. Nie szukam.

Lodowiec unosi się nad wodą, ale to też mnie nie dziwi, we śnie wolno wszystko. Pod nim, w delikatnej mgiełce, dostrzegam inną wodę. Jest drobno pomarszczona, jakby było jej zimno, albo jakby czegoś się bała. Czy ja też powinienem?

28

myśl

#worldofkreon

kreon kagi design by Kristof Pycke

kagi oznacza po japońsku „klucz”, odnosząc się do kształtu dziurki od klucza, która jest równa kształtowi profilu i naśladuje klucz do trójwymiarowego świata.

kreon kagi to innowacyjny i niezwykle wszechstronny opatentowany® system profili łączący oświetlenie liniowe i akcentujące. zapewnia stabilny, miękki rozsył światła.

bartek@kreon.com

tuu

#17

żarty się skończyły

jej wystawienia. Ten zaryzykował, biorąc pod uwagę słabość wylosowanego konia, Percina, który i tak nie dawał wielkich szans na wygraną. Decyzję ułatwiło też zwycięstwo Orłów rok wcześniej. Wyścig nie był dla dziewczyny szczęśliwy. Rosanna spadła z konia przy drugim okrążeniu, przeszła jednak do historii Palio, a od swojej dzielnicy otrzymała tytuł honorowego dżokeja.

Zwycięzca wyścigu otrzymuje sztandar wykonany z malowanego jedwabiu, który nazywany jest il drappellone lub po prostu Palio, a sami sieneńczycy mówią o nim czule il cencio, czyli szmata. Przed każdym Palio wybiera się artystę – w lipcu lokalnego, a w sierpniu o sławie światowej – który ręcznie maluje jedwab. Wśród w większości włoskich artystów jest jeden Polak, który dostąpił tego zaszczytu. Na Palio, które odbyło się 16 sierpnia 2004 roku szmatę stworzył Igor Mitoraj. Do swojego kościoła zabrała ją wtedy zwycięska contrada Żółwia.

W 2020 roku, w wyniku pandemii, Palio – zarówno lipcowe, jak i sierpniowe – zostało odwołane. Żarty się skończyły.

Czas pożegnać się z miastem. Wracam do swoich Trzech Dziewuszek, ale przed samą bramą skręcam na Il Campo.

Wszystko w porządku. Mury ratusza, ostro wyrysowane w noc, trwają i wieża jest piękna, tak jak wczoraj. Można iść spać. Nad ziemią rosną wybuchy, ale być może zrobimy jeszcze kilka obrotów dookoła słońca z ocalałą katedrą, pałacem, obrazem. Może jeszcze tu wrócimy, odbędzie się kolejne Palio, a my będziemy w nim uczestniczyć. Może zgodnie z mottem contrady, która od lipca 2006 roku czeka na kolejne zwycięstwo, doświadczymy chwili, gdy pantera ryknęła, a lud zadrżał. Może znów zamieszkamy Pod Trzema Dziewuszkami. Może, tak jak Herbert, jeśli nie będziemy bać się tego słowa, powiemy, że byliśmy tu szczęśliwi.

Herbert na pożegnanie sięga po wier-

sze Giuseppe Ungarettiego. Ja z tęsknoty za Sieną szukam pomocy u Jarosława Mikołajewskiego – najbardziej włoskiego z polskich poetów, a może najbardziej polskiego z włoskich; iskry, co roznieca ogień.

Ostatni raz zdarzyło się to 76 lat temu,

W tekście zostały użyte fragmenty książki „Barbarzyńca w ogrodzie” Zbigniewa Herberta wydanej

gdy w latach 1940-1944 Palio zostało

przez Fundację Zeszytów Literackich w Warszawie

wstrzymane z powodu II wojny świato-

w 2004 roku, a także fragment „Boskiej Komedii„ Dan-

wej. Oczywiście takie wstrząsy zdarzały

tego Alighieri (pieśń I Piekła, wersety 31-36) w przekła-

się już wcześniej. W 1670 roku wyścigi od-

dzie Edwarda Porębowicza wydanej przez Państwowy Instytut Wydawniczy w Warszawie w 1965 roku.

wołano z powody śmierci wielkiego księcia Toskanii, Ferdynanda II Medyceusza (tak,

ności nie urodziła się w którymś z krajów Śródziem-

odbywać pogaduszek o pogodzie, bo to

Aleksandra Podżorska, przez pomyłkę Opatrz-

tak, to właśnie bez niego nie moglibyśmy

nomorza. Wielbicielka wszystkiego co włoskie – od

on – na podstawie pomysłu Galileusza –

języka, przez kulturę, sztukę i modę, po jedzenie

skonstruował w 1641 roku pierwszy termo-

i wina. Jej największą pasją jest design i choć ceni

metr cieczowy, a w 1654 roku przyczynił się

skandynawski minimalizm, zdecydowanie woli

do powstania pierwszej międzynarodowej

włoskie wybuchy fantazji. Ma to szczęście, że swo-

sieci pomiarowej pogody). W 1798 roku za-

im zamiłowaniem może zajmować się, pracując

autor książek dla dzieci, tłumacz z języka włoskie-

zatrzymała je epidemia cholery. Zawsze

Jarosław Mikołajewski, poeta, eseista, pisarz,

ziemi, które nawiedziło Sienę. W 1855 roku

w Muzeum Sztuk Użytkowych w Poznaniu.

wody nie odbyły się z uwagi na trzęsienie

go. Przekładał na polski utwory Dantego, Petrarki,

jednak życie powracało. Czasem nawet

Pasoliniego. W latach 2006-2012 był dyrektorem

organizowano dodatkowe wyścigi, upa-

Instytutu Polskiego w Rzymie. Jego twórczość jest

miętniające nadzwyczajne okazje: w 1969

tłumaczona na kilkanaście języków. Laureat wielu

– lądowanie Apollo 11 na Księżycu, w 2000

nagród w Polsce i we Włoszech. W 2014 roku

– przywitanie nowego milenium, w 2018 –

został odznaczony srebrnym medalem „Zasłużony

stulecie zakończenia Wielkiej Wojny.

24

Kulturze Gloria Artis”.

miejsce, myśl

kając się do przemocy wobec członków

by zobaczyć rozgrywający się spektakl,

niektórzy wyładowują swoją złość, ucie-

Każdy chce zająć jak najlepsze miejsce,

ści, dorośli mężczyźni płaczą jak dzieci,

kilku godzin czekają na Piazza del Campo.

ne contrady ryczą natomiast z wściekło-

żaj! Tłumy mieszkańców i turystów już od

od tej chwili staje się półbogiem, przegra-

księdza błogosławieństwo: Idź i zwycię-

na siebie uwagę podczas kręcenia filmu

ki radości, na rękach niesie dżokeja, który

nej przez siebie dzielnicy i otrzymują od

Bonelli była uznaną dżokejką. Zwróciła

Wygrana contrada wydaje dzikie dźwię-

i koń wchodzą do kościoła reprezentowa-

lepiej znana jako Rompicollo – Ryzykant.

– rozgorączkowany tłum wybiega na tor.

wyższe. Dlatego przed wyścigiem jeździec

sanna Bonelli, Diavola – Diaboliczna, choć

przeciwników, ostatnie okrążenie i meta

w rękach ludzi. Tu zadziałać muszą siły

Była to młoda contradaiola dzielnicy, Ro-

zwierzęta batem, nie żałując go także na

spraw nie należy pozostawiać jedynie

rzy utrzymali się na grzbiecie poganiają

niebem. Wszyscy wiedzą, że tak ważnych

– część koni galopuje sama, dżokeje, któ-

dla jeźdźców – wydaje kolację pod gołym

rzęta się przewracają, drugie okrążenie

ze startujących contrad – na dobrą wróżbę

– niektórzy jeźdźcy spadają z koni, zwie-

również o dżokeja i w wigilię Palio każda

ustawieniu. Ruszają! Pierwsze okrążenie

lub osłabiony przez konkurencję. Dba się

nawidzona contrada jest w najgorszym

jak oka w głowie, by nie został porwany

chce wykorzystać moment, w którym znie-

momentu wylosowania konia pilnuje się go

rywali, a jeździec startujący z rozbiegu

przed samym wyścigiem, dlatego też od

próbują zablokować swoich największych

Wszystkie chwyty są dozwolone, również

tem dżokeje zmówionych ze sobą contrad

nikom, spychając ich w kierunku barierek.

dzielnic. Dlatego też jeszcze przed star-

jeźdźcy. Wolno też przeszkadzać przeciw-

kowo ma na swoim koncie najwięcej zwy-

jest zapobiegnięcie zwycięstwa wrogich

nie tylko konie, ale i konkurujący ze sobą

contrada Żółwia i Gęsi. Ta ostatnia dodat-

w wyścigu jest ważny, ale równie ważne

a podczas jazdy pejczem chłostane są

Zdarza się to bardzo często, gdyż sukces

zakrętami po wąskim torze wokół placu,

jednak zgłosić weto, oznajmiając falstart.

robi się trzy okrążenia z niebezpiecznymi

z rozbiegu, wobec którego sędzia może

oklep – sztuka niełatwa, zwłaszcza gdy

nie miejsce w szyku. Ma ona prawo startu

gdyż w czasie wyścigu dosiada konia na

cyduje contrada, której przypadło ostat-

granej. Dżokej musi być dobrym jeźdźcem,

wyznaczony sędzia, choć w praktyce de-

współmieszkańców po ewentualnej prze-

rycznych strojach. Start formalnie ogłasza

zykowałoby całoroczną hańbę i pogardę

i dosiadający ich dżokeje, również w histo-

contrady. Niewiele osób z miasta zary-

barierki. Na starcie pojawiają się konie

li fantini, to najemnicy zatrudniani przez

Emocje sięgają zenitu, tłum napiera na

są na porządku dziennym. Dżokeje, czy-

wach uczestniczących w wyścigu contrad.

sumy. Rodzą się liczne intrygi, przekupstwa

wielkimi jedwabnymi chorągwiami w bar-

jemnicą, ale wiadomo, że nie są to małe

niego prowadzą, może skończyć z pogru-

brańcy popisują się sztuką żonglowania

nym dżokejem. Ich stawki owiane są ta-

zaledwie kilku wąskich bramach, które do

przy dźwiękach bębnów i trąbek, a wy-

contrady podejmuje negocjacje z wybra-

postaci w historycznych strojach defiluje

już kilka miesięcy wcześniej kapitan każdej

wiskowe przejście orszaku – około 600

By zwiększyć swoją szansę na wygraną,

na zakrętach. Wyścig poprzedza wido-

kładami, często o bardzo wysokie stawki.

ki i montuje dodatkowe zabezpieczenia

mowanymi przed wyścigiem licznymi za-

chem, gliną i tufem, stawia solidne barier-

więc ogromne emocje, wzmacniane przyj-

muszli) jest już gotowy. Pokrywa się go pia-

zna wiele takich przypadków. Nie dziwią

pisze Herbert: przypomina wklęsłą stronę

zwycięstw obejmuje Palia od 1644 roku,

organicznego w swym kształcie placu (jak

Historia sieneńskich wyścigów, której lista

nawet kilkaset euro. Tor wyścigu wokół

lopować do mety i wygrać „klepnięciem”.

wychodzą na plac. Taki widok wart jest

nych okrążeń spadnie, koń może sam ga-

są właściciele budynków, których okna

wyścig. Jeśli dżokej w trakcie wykonywa-

zwycięzca. Największymi szczęściarzami

a nie dosiadający go jeździec, wygrywa

cych zaledwie 80-90 sekund, wyłoni się

To sprawa najwyższej wagi, bo to koń,

w którym po trzech okrążeniach trwają-

są wybuchami radości lub jękami zawodu.

tuu

#17

najbardziej wrogiej contrady lub dopadając przegranego dżokeja. O ile ten nie zdąży uciec z placu, co nie jest łatwe przy

chotanymi kośćmi i niejednym siniakiem.

Niebotyczne sumy za udział w Palio stają się zrozumiałe. Za najbardziej przegraną uważa się nie contradę, której koń dobiegł do mety ostatni, ale contradę, której koń był drugi. To jak czwarte miejsce na Olimpiadzie, tuż za podium. Zawsze jednak największą porażką jest noszenie miana Nonny – Babci – tak nazywa się contrada, która od najdłuższego czasu nie zaznała zwycięstwa. W długiej historii Palio tylko dwie dzielnice nigdy nie były Babciami –

cięstw, 65, ale nigdy nie zdobyła cappotto, czyli podwójnego zwycięstwa w jednym roku, tak jak udało się to jedenastu innym contradom (Żółw w 1933 i Wilczyca w 2016 są jedynymi, które uczyniły to z tym samym koniem i dżokejem). Miano nieszczęśliwej Nonny nosi od 2016 roku contrada Orła, która ostatnie zwycięstwo odniosła w lipcu 1992 roku. W sierpniu 1957 roku contrada ta zapisała się jednak w historii Palio jako jedyna, która wystawiła kobietę dżokeja.

La ragazza del Palio w reżyserii Luigi’ego Zampy, w której Rosanna była dublerką. W związku z promocją filmu producenci pomogli znaleźć jej wierzchowca i przekonali kapitana contrady Orła do

żarty się skończyły

ogłoszeniowej czy żółwia chronionego przez trzepot żółto-błękitnych chorągwi. Jesteśmy w Sienie i co rusz przekraczamy oczywiste dla mieszkańców granice jej dzielnic. Każda z nich – nazywana contradą – ma swoją nazwę i symbol, herb, kolory, chorągwie, motto, hymn, muzeum i kościół pod wezwaniem swojego świętego patrona, a także fontannę i stajnię. Ta ostatnia jest niezwykle istotna podczas największego święta odbywającego się w Sienie – Palio, kilkudniowego festynu, którego apogeum jest wyścig konny na Piazza del Campo. Herbert pisze o nim tak: Dwa razy w roku – ale to całkiem na serio – nie tylko dla turystów, rozpalają się namiętności, idą wysokie zakłady, rozpętują się skomplikowane intrygi wokół prawdopodobnego zwycięzcy. Uroczystość jest barwna, pełna szumu, koni i zamętu.

22

wrażenie, jakie zrobiło na mnie pierwsze

darzenia mają miejsce latem, a my przyje-

przynależenia właśnie do niej. Jednak silne

Najświętszej Maryi Panny. I choć oba wy-

lojalność wymagałaby więc od nas chęci

lio dell’Assunta, świętujące Wniebowzięcie

wuszki leżą w granicach contrady Sowy –

1701 roku, 16 sierpnia, odbywa się także Pa-

w fontannie contrady. Nasze Trzy Dzie-

przypisuje się cudowne właściwości. Od

na dwukrotnie – raz w kościele i ponownie

Maria in Provenzano w Sienie, której ikonie

że większość Sieneńczyków jest chrzczo-

wa się ku czci Madonny z kościoła Santa

ności. Wierność contradzie jest tak duża,

nazywane jest Palio di Provenzano i odby-

mogą stać się częścią wybranej społecz-

Palio, które zazwyczaj odbywa się 2 lipca

symbolikę rozwią-

wiecznej rywalizacji

dii” przypisują jej

Palio to kulminacja

cze „Boskiej Kome-

przebiega cały rok.

niej, mimo że bada-

tutto l’anno – Palio

serce właśnie ku

się: Il Palio si corre

katość, kierują moje

nia. W Sienie mawia

jej dzikość i pstro-

to nie ma to znacze-

spotkanie z panterą,

chaliśmy tu w marcu,

zwolone. Wyniki losowania przyjmowane

nawet osoby spoza miasta i spoza Italii

rasy mieszanej; te czystej krwi nie są do-

najsilniejsze więzi społeczne. Dzięki temu

wcześniejszych Palio. Zawsze są to konie

da jest ci najbliższa, w której utrzymujesz

stę ich zwycięstw w innych wyścigach i we

prawo serca – tu ważne jest, która contra-

znają możliwości poszczególnych koni, li-

do rozwodu. Trzecim rozwiązaniem jest

rzyszą temu ogromne emocje, bo wszyscy

starając się, by podczas ustaleń nie doszło

reprezentanta, zwanego Barbero. Towa-

nie contrady w życiu każdego z rodziców,

dziesięciu dostępnych koni losują swojego

wana. Pod uwagę bierze się wtedy znacze-

Już pierwszego dnia contrady spośród

ga), przynależność dziecka jest negocjo-

dowisko Palio rozpisane jest na cztery dni.

mniejszego lub większego, ale zawsze wro-

zależne od ich poziomu zamożności. Wi-

z dwóch różnych contrad (czyli poślubili

poszczególnych contrad nigdy nie były

rodzicach. Jeśli matka i ojciec pochodzą

wi jest też wybór koni, dzięki czemu szanse

zależy od pochodzenia; dziedziczysz ją po

w oknach Palazzo Pubblico. Podległy loso-

prawo krwi – przynależność do contrady

gwie trzech szczęśliwców wywiesza się

się urodziłeś. Drugim jest ius sanguinis –

na miesiąc przed wydarzeniem. Chorą-

leżysz do contrady, na której terytorium

dach i trzy dodatkowe, wybierane losowo

Pierwszym jest ius soli – prawo ziemi – na-

dem nieobecnych w poprzednich zawo-

trady jest rozstrzygana trzema prawami.

gów bierze udział dziesięć contrad – sie-

ży i Barana. Przynależność do danej con-

W każdym z organizowanych wyści-

szli, Gęsi, Fali, Pantery, Lasu, Żółwia, Wie-

najsilniejszą pokusę dla siebie samego.

Jeżozwierza, Jednorożca, Wilczycy, Mu-

uznał tę wadę – wraz z lwią pychą – za

Gąsienicy, Ślimaka, Sowy, Smoka, Żyrafy,

złości i braku umiaru. Ponoć sam Dante

między siedemnastoma contradami: Orła,

miejsce, myśl

przewodnikom, pierwsze godziny w nowym

Nove (Sali Dziewięciu, zwanej też Sala della Pace – Salą Po-

lub za dużo charakteru, aby wynająć się

to, by w dwóch salach – del Mappamondo (Sali Globu) i dei

od wycieczek, jeśli ma za mało pieniędzy

do środka. Wspinamy się na pierwsze piętro, głównie po

fragmentem: Jeśli kogoś bogowie uchronili

Wąskimi uliczkami docieramy do ratusza i wchodzimy

na się zgubić. Zachęca nas też kolejnym

nia jej średniowiecznego dzwonnika il Mangia.

kie miasta są coś warte, w których moż-

wraz z wysoką wieżą i dzwonnicą nazywaną czule od imie-

bez celu. Herbert przytakuje: Tylko ta-

pigmentu. Z góry widać nasz kolejny cel – Palazzo Pubblico

Postanawiamy posnuć się po Sienie

i zabudowania miasta pojmuje się pochodzenie nazwy tego

siebie błagalnym wzrokiem: na powietrze!

stali na dachu świata. Siena palona – patrząc na dachówki

Czym prędzej na powietrze. Patrzymy na

Wieje tak, że urywa nam głowy, ale czujemy się, jakbyśmy

dzania Palazzo Pubblico Herbert pisze:

z którego rozpościera się panorama na miasto i jego okolice.

złych rządów. Na koniec swojego zwie-

został ukończony. Dziś stanowi doskonały punkt widokowy,

wa się we mnie polskie upodobanie do

roku i odebrała Sienie trzy czwarte jej ludności, nigdy nie

chodzenia się nie wybiera. Pewnie odzy-

wodu Czarnej Śmierci, która przeszła przez Europę w 1348

tyrana o diabelskim wyglądzie. Cóż, po-

który był częścią planowanej rozbudowy świątyni. Z po-

najbardziej podoba mi się personifikacja

my przewietrzyć głowy na il Facciatone – fragment katedry,

go. Licho nie śpi – z obu przedstawień

najdłużej w oczach blask tego arcydzieła. A więc basta! Idzie-

i Złych Rządów Ambrogia Lorenzettie-

Po Ducciu nie należy oglądać niczego więcej, aby zachować jak

mieszczeniu zobaczyć Alegorię Dobrych

razy z taką czułością, dlatego ufam Herbertowi, gdy mówi:

nie sali. Idziemy dalej, by w kolejnym po-

gdy nie uczył mnie patrzeć na ob-

Fogliano z fresku po przeciwległej stro-

z wielkim upodobaniem. Nikt ni-

i pochmurnego kondotiera Guidoriccio da

na który Artysta zwraca uwagę

boku, kilkoro przypadkowych turystów

nym punktem obrazu – szczegół,

pozostałe postacie zebrane na fresku u jej

ne mrówki są najbardziej ożywio-

Madonny oślepił nie tylko mnie, ale też

sandały, które niczym rozbiega-

wienia maryjnego, jakby blask tronującej

cia nóg. Bawią mnie trzy czarne

bie władz miejskich Sieny doznała obja-

nosi się do ulubionego z całej serii obrazu Herberta – My-

zapamiętać ten fresk – jakbym w siedzi-

mogąc uwierzyć w zdradę swego ucznia. Mój wzrok prze-

niego. Mimo wszystko właśnie tak chcę

że właśnie dopełnia się jego przeznaczenie, a z drugiej nie

jakichkolwiek szczegółów dzieła Marti-

ruchomo, niczym porażony, jakby z jednej strony wiedział,

światę, która uniemożliwia zobaczenie

nieprawości Iskarioty. Wzrusza mnie Chrystus, stojący nie-

i użyte na fresku złoto stworzyły jasną po-

naciera na jednego ze strażników i wzdrygam się na widok

rzęta – ślimaka pełznącego po witrynie

wcześniej rzeczywistości. Okazuje się, że oświetlenie sali

Błądząc, natykamy się na kolejne zwie-

rację. Moje zdjęcie zupełnie nie odpowiada widzianej rok

Że kilka razy chciałem wracać kroku.

dowanie płodzi cienkie jak błona wzruszenia. Herbert miał

I tak męczyła w moim wstępowaniu,

ty studiować rzeczy bezpośrednio. Mechaniczne oko niezmor-

Ta z mej osoby nie spuszczała wzroku

w niczym odpowiadały rzeczywistości. Nikt już nie ma ocho-

Zwinna Pantera o plamistej skórze.

gdy będą u siebie, kolorowe ruchome obrazy, które nie będą

Znienagła mi się zjawiła u stoku

pochłonięci są fabrykowaniem kopii. Włochy zobaczą wtedy,

Wtem tam, gdzie ścieżka strzelała ku górze,

wieków. Nie mają zupełnie czasu na oglądanie, tak bardzo

podróży opisanej w „Boskiej Komedii”:

słusznie wpadają w ekstazę, dotykając kamieni sprzed kilku

nak czuję się jak Dante u początków swej

mują każdy kawałek muru, który wskazuje objaśniacz, i po-

konana jest z kamienia. Przez chwilę jed-

pisze o takich jak ja: Spoceni farmerzy z dalekiego kraju fil-

nas pantera. Na szczęście dzika bestia wy-

więc do zdjęć, choć Herbert w swoim dziele pogardliwie

tych zaleceń, gdy nagle zza rogu atakuje

sobie jakieś szczegóły, ale pamięć mnie zawodzi. Sięgam

wiele i wszystkie dobre. Stosujemy się do

sty, zatytułowanego Maestà. Po roku próbuję przypomnieć

prosto i trzecia w prawo. Systemów jest

i jednego z najbardziej znaczących dzieł sieneńskiego arty-

trzecia na lewo, znów

do jednego z najważniejszych dokonań włoskiego trecenta

zasady: prosto, potem

Martini. Herbert prowadzi nas najpierw na lewo od wejścia,

cić na łażenie według

znajdują się w pierwszym pomieszczeniu, stworzył Simone

mieście należy poświę-

koju) zobaczyć najpiękniejsze sieneńskie freski. Te, które

tuu

#17

żarty się skończyły

Z okien mego pokoju w hoteliku Pod Trzema Dziewuszkami (Tre Donzelle) widok na Sienę ogranicza się do ciemnych oficyn, kota na parapecie i świeżo wywieszonej galerii bielizny. Z „Barbarzyńcą w ogrodzie” w plecaku przyjeżdżamy do Sieny, by zobaczyć i przeżyć to, czego doświadczał Zbigniew Herbert w czerwcu 1959 roku.

tekst i foto: Aleksandra Podżorska

marzenia sienne

nas swoim bogactwem, a wieża swą do-

naszego pokoju również ogranicza się do

katedralnego Museo dell’Opera. Fasada katedry oszałamia

Pod Trzema Dziewuszkami. Widok z okna

gdy siedzimy w słońcu, czekając na otwarcie świątyni i przy-

ca, meldujemy się w obskurnym hoteliku

rzeźb, lazurowych łuków i złotych gwiazd – czytam na głos,

Dokładnie 60 lat później, pod koniec mar-

pełnego sprzeczności charakteru. Po odwiedzeniu Biblioteki

Poeta.

w samo sedno wybuchowego temperamentu sieneńczyków i ich

ścinnym miejscu przebywał Wielki Polski

zanę, i jak twierdzi Herbert, te kolory heraldyczne utrafiły

do hotelu, która oznajmia, że w tym go-

barwach. Te dwa nie-kolory składają się na herb Sieny, bal-

lonych okiennic i tablicy przed wejściem

lumn oraz posadzka wyłożona marmurem w tych samych

brak kota. Cieszy natomiast obecność zie-

trze wypełnione lasem biało-czarnych ko-

ce i skrzynki, ale najbardziej martwi nas

doprowadza nas przede wszystkim wnę-

puste. Pustką straszą też porzucone doni-

stojnością, ale do stanu estetycznej febry

ciemnych oficyn, ale sznury do bielizny są

jąc się Zdradzie Judasza, czuję gniew świętego Piotra, który

śpiew, który wzlatuje i spada kaskadą

z jego rewersu, ukazującymi sceny z życia Jezusa. Przygląda-

ny w górę biało-czarny herb miasta i jak

ale wraz z Herbertem pochylam się nad niewielkimi obrazami

żej położonym placu. Jest jak wzniesio-

w ogrodzie, nie skupiam się na centralnej części poliptyku,

Katedra stoi na najwy-

była konserwacji. Skoro już postanowiłam być barbarzynką

sacrum jest Il Duomo.

nie widział, gdyż w czasie jego pobytu w Sienie poddawana

Kolebką sieneńskiego

ne muzeum. Gwiazdą jest tu Maestà Duccia, której Poeta

znać tego, co boskie.

gotowi, by zmierzyć się z dziełami wypełniającymi katedral-

kiej, Piazza del Campo, by najpierw za-

muje zmęczenie. Chwilę później jesteśmy

krokiem mijamy centrum władzy świec-

wlewa w głowę jasność, a członkom odej-

berta, ruszamy w miasto. Niespiesznym

cappuccino, które – według Herberta –

jeszcze nie teraz. Teraz, śladami Her-

ganizmie miejscowym panforte i napić się

mknie nas wszystkich w domach. Ale

się do pobliskiej kawiarni, by podnieść poziom cukru w or-

zaśmieje, a strach przed pandemią za-

to miejsce, postanawiamy zrobić sobie przerwę. Udajemy

w Polsce. Za rok los głośno się ze mnie

w siebie ogromu artystycznych doznań, jakie oferuje nam

nigdy więcej nie spędzę swoich urodzin

Piccolominich z freskami Pinturicchia i próbie wchłonięcia

Kilka lat wcześniej postanowiłam, że

20

miejsce, myśl

jak herb zapomnianej ukraińskiej prababci płomień który spalił i znów czerwienieje na nowy pożar świata i autora wypuszczając lilię w środku paleniska jak sen co nie mija o imieniu pìa i krótkim westchnieniu siena mnie zrodziła maremma zabiła między zaistnieniem a niezapomnieniem biele i czerwienie czernie i kamienie nieletnie olśnienie późne okamgnienie

autor: Jarosław Mikołajewski

siena

tuu

r tle Tre u Ho m

ma

ge

àJ erz y

#17

żarty się skończyły

autora – postawiłem na Bucefała i jego pana.

fał, czyli „byczogłowy”, ogromny ogier

ale wygląda mądrze i wieloznacznie”? Nie oceniam

pierwszy. A właściwie Bucefał lub Buke-

stadniny w Janowie? „Nie mam pojęcia, o co mi chodziło,

wy nickname. Ale i tu Aleksander był

„Z”, które ponosi technologia”? Śmiała interpretacja upadku

trze ją otacza. No i jaki ma odjazdo-

Zalewski 4.0? „Nie przyjęli mi ilustracji do tekstu o pokoleniu

Jakie wysublimowane i świadome wnę-

„Szał” Podkowińskiego 2020? Aleksander i Bucefał? Cyrk

wiewają jej zabawnie uszy na wietrze.

które stanowiło źródło tego tekstu. Ale co to ma być? Cyber

psiny ślicznie opalizuje w słońcu i po-

dopisać coś, żeby pasowało. Ponieważ takie było zadanie,

cać, kto i jak zrobił zdjęcie. Jak sierść tej

demonicznego konia z 12 nogami. A ja mam to opisać. Czyli

przecież wiadomo, że mamy się zachwy-

nia młodzieńców z komórką w dłoni na grzbiecie

wehikuł samolubstwa. Niby o nich, ale

Nawet z takim, który tworzy przedstawie-

sicieli i złotych rybek. Oczywiście jako

i współodczuwać ze wszystkim istnieniem.

profile kotów, chomików, psów, boa du-

się siedzieć na lotosie, być uważnym

Bogu ducha winne zwierzęta. Mnożą się

nie oceniać ludzi. Naprawdę. Staram

foodporn. O zgrozo, wciągnęliśmy w to

udowadnianie własnego dolce vita czy

wszystko.

wersyjni. Dziś nie wystarcza nam już

sensu, gdy zrozumiał, że zdobył już

same. Stajemy się też coraz bardziej per-

niepewności i narastającego braku

nia. Skala jakby mikra, ale potrzeby te

malarię albo strawiła go gorączka

społecznościowych, żądając ubóstwie-

Być może został otruty, umarł na

podrasowaniu umieścić je w mediach

ustającą gonitwą za czymś większym.

cyjnych podróży, aby natychmiast po

Młody i wciąż piękny, ale zmęczony nie-

stauracje, dania czy scenografie waka-

dziś retuszujemy zdjęcia, wybieramy re-

boskich istot. Tak się robi fejm zwierzakom.

nach, miastach i pomnikach. Tak jak my

nazywa się Dżabalpur. Rumak został też zaliczony w poczet

gendę i przeglądał się we własnych czy-

założone jako Aleksandria Bukefalna istnieje do dziś. Teraz

na lans. Macedończyk kreował swą le-

w miejscu, gdzie razem przekroczyli rzekę Hydaspes. Miasto

Taki był właśnie starożytny pomysł

Aby zapewnić mu wieczną pamięć, władca zbudował miasto

tolińskim w Rzymie.

żałobników prowadził pogrążony w rozpaczy Aleksander.

można podziwiać dziś w Muzeum Kapi-

Po jego śmierci odbył się iście królewski pogrzeb, a orszak

na i rock’n’rollowej historii Aleksandra,

twie Aleksandra w Indiach nad Hydaspesem, w 326 r. p.n.e.

portretu, podziwianego dla jego pięk-

całe życie. Ogier przeżył 30 lat i padł po ostatniej wielkiej bi-

sztuki. Jedną z oryginalnych wersji tego

słońca. Pokonał więc cień i zdobył przychylność Bucefała na

cza kopiowano ją przez wszystkie okresy

dząc to, pokierował nim tak, że koń zawsze stał w stronę

Aleksandra. Z wyjątkiem średniowie-

waż odkrył, że wierzchowiec panicznie boi się cienia. Wie-

rzecz jasna urodziwa i natchniona twarz

dzikiego potwora. Aleksander dosiadł go i uspokoił, ponie-

plastycznej głowy. Pierwowzorem była

Macedoński chciał ogiera odesłać jako nieposkramialnego,

ny portret rzeźbiarski w formie pełno-

miało być ujarzmienie rumaka przez młodego księcia. Filip

nym wynalazkiem Lizypa był werystycz-

ceptował wyłącznie Aleksandra, a początkiem tego związku

selfie władzy i męstwa. Innym ikonicz-

siąść, nie z wyboru człowieka, lecz konia. W roli jeźdźca ak-

powielany w setkach przedstawień jako

szedł z nim cały szlak podbojów. Nikt inny nie mógł go do-

grupy, ale na pewno był to hit epoki,

broni, który był mu równy temperamentem w walce i prze-

wiemy, jak wiele powstało kopii tej

Aleksandra. Władca traktował go jak prawdziwego towarzysza

dokładnością twarz, pełna emocji. Nie

Aleksander zmarł w Babilonie w 323 r. p.n.e.

A teraz epilog. Bardzo staram się

Przemysław Jędrowski, z wykształcenia technik leśnik i historyk sztuki.

Miłośnik słowa. Komercyjnie tworzy komunikacje marek i jeszcze więcej o nich mówi. Komentuje sztukę nowoczesną i dawną. Czyta dużo i różnie. A najchętniej żegluje jak najdalej, nie mówiąc nic.

16

człowiek, myśl

Być może dlatego świeżo upieczony król Macedonii i ca-

łej Grecji uwierzył, że jest herosem pochodzącym wprost od Achillesa. Stanął na czele armii i ruszył jak najdalej. W ciągu 10 lat nie przegrał żadnej bitwy, podbił cały znany wówczas świat i poszerzył jego granice, docierając do północnych Indii. Jednym z najbardziej spektakularnych starć była bitwa pod Gaugamelą w 331 r. p.n.e., finalny akord podboju perskiego imperium. Do dziś pozostaje ona jednym z ulubionych przykładów wojskowej efektywności, analizowanym na wszystkich akademiach świata. Dysproporcja walczących sił była ogromna. Dariusz, król perski, wiedział, że walczy o przetrwanie. Zgromadził więc monstrualną, dwustutysięczną armię. Składały się na nią wszystkie możliwe formacje bojowe i narody imperium. Dariusz wybrał też miejsce bitwy, ustawiając siły tak jak chcieli jego generałowie.

Aleksander dysponował 40 tysiącami piechoty i 7-tysięczną jazdą. Zaatakował i oczywiście zwyciężył. Dzięki doskonałej znajomości własnych wojsk, elastyczności myślenia i konsekwencji prowadzonych działań na polu bitwy. Dowodził też osobiście, co było kluczowe dla morale żołnierzy i wiary w jego nadludzką moc. A to bardzo się przydało pod Gaugamelą, gdzie regularna armia grecka starła się po raz pierwszy z perską Wunderwaffe: przerażającymi słoniami bojowymi z Indii, opancerzonymi rydwanami z kosami na kołach, tysiącami dzikich scytyjskich wojowników oraz z „magicznymi” afgańskimi jeźdźcami, którzy pojawiali się znikąd. Możemy tam zajrzeć dzięki filmowej wizji Petera Jacksona, który w finałowej bitwie Tolkienowskiej trylogii pokazał nam, jak z greckiej perspektywy mogło wyglądać starcie ludzi z gigantycznymi słoniami i niepoliczalną armią z piekła rodem.

Sam J.R.R. Tolkien przyznawał się zresztą do inspiracji wyprawą Aleksandra przy pisaniu „Władcy Pierścieni”, na równi z historią średniowiecza i horrorem I wojny światowej.

Social mediami Aleksandra stała się historia jego podbo-

jów, szeroko komentowana za życia i przez całą starożytność, a Instagramem – cała sztuka ery hellenistycznej, która trwała niemal 400 lat. Jej początkiem była śmierć Aleksandra w 323 r. p.n.e. W roli antycznego Zuckerberga i lustereczka „co powie przecie, kto jest najpiękniejszy w świecie” wystąpił Lizyp z Sykionu. Zaczynał jako kowal, ale dzięki dotknięciu boga Aleksandra stał się przyjacielem herosów i jednym z najważniejszych artystów w historii Grecji. Ten wszechstronny rzeźbiarz, zakochany w męskim pięknie, stworzył Apoksyomenosa – wizerunek młodego atlety, który przez stulecia był kanonem idealnego ciała. Lizyp wykreował też modelowe przedstawienie władcy, portretując wielkiego Macedończyka w scenie polowania na lwa. Młodzieńczy i atletyczny Aleksander, oczywiście nagi, z lancą w dłoni, złapany został w pełnym napięcia geście tuż przez rzutem. W obliczu śmiertelnego niebezpieczeństwa jego ciało jest naprężone, każdy mięsień wydobyty, a odwzorowana z psychologiczną tuu

#17

żarty się skończyły

Jak wiemy, „nie ma takiego miasta Londyn – jest Lądek, Lądek Zdrój”. Za to pewne jest, że istnieje takie miasto jak Aleksandria w Egipcie.

Byłem i widziałem. Trwa nieprzerwanie od 331 r. p.n.e., gdy jednym rozkazem u ujścia Nilu stworzył je Aleksander Wielki. Największy samochwała w historii. Podręcznikowy Narcyz i wojskowy geniusz w jednym. Hedonista i niewolnik dopaminy, który żył szybko, uważał się za boga i umarł w wieku 33 lat.

I can’t get no satisfaction tekst: Przemysław Jędrowski ilustracja: Grzegorz Myćka

waż żywot Aleksandra to kliniczny przypadek I can’t get no

niale: 400 lat po jego śmierci Plutarch

wciąż za mało. To wszystko nic – wszystko nieważne, ponie-

nie bogaty władca nawet pachniał wspa-

konia i nazwanie miasta jego imieniem? Drobiazg. Ale to

wić, skoro ten młody, piękny i bajecz-

orientalnych zwyczajów? Łatwizna. Ubóstwienie ulubionego

od Egiptu do Indii. Ale czemu tu się dzi-

kiej filozofii, kultury i lifestylu przy jednoczesnej asymilacji

sandrii, budując pomniki własnego ego

państwa w dziejach? Oczywista oczywistość. Szerzenie grec-

W sumie Aleksander założył 70 Alek-

Facebooków i dętych Linkedinów. Bo historia, choć

przyjemniejszy z możliwych”.

nej kulturze masowej, uzależnionych od Instagramów,

skóra wydzielała „zapach naj-

czesnych Narcyzów uwięzionych w ekshibicjonistycz-

i Rzymian” donosił, że jego

satisfaction. Oraz idealna metafora miliardów współ-

w „Życiu szlachetnych Greków

le czynników: wychowanie przez na wpół obłąkaną

den cel nie był wystarczająco sa-

za wielkością i spełnieniem. Ża-

wciąż się powtarza, nigdy nie jest nauczycielką życia.

Aleksander całe życie gonił

Na niezaspokojenie Aleksandra wpływ miało wie-

w synu dwuznaczną miłością. Spróbujcie to wszystko ogarnąć.

czone. Stworzenie najpotężniejszego

niami, że morderstwo zleciła matka Aleksandra, zakochana

granic świata plus podbicie Indii? Odha-

tron. Wraz z jego planami kampanii przeciw Persji i podejrze-

rzysza w gniewie? Rutyna. Dojście do

nej śmierci ojca, Filipa Macedońskiego, w 336 r. p.n.e. przejął

i pijaństwo, publiczne zadźganie towa-

charakterem i mistyczną naturą. Miał 20 lat, gdy po gwałtow-

egzotyczną księżniczką, epickie orgie

wyjątkowa inteligencja Aleksandra, połączona z gwałtownym

z własnym generałem i ożenek z piękną

armię i siłą podporządkowujący sobie cały grecki świat oraz

perskiego imperium zła? Pyk. Związek

życia się nim opiekował, brutalny ojciec, tworzący perfekcyjną

zbyt wielkie. Pokonanie monstrualnego

z ambicji i podejrzeń matkę, Arystoteles, który od 13 roku

tysfakcjonujący, nie istniało wyzwanie

14

człowiek, myśl

Damian Nowicki, absolwent filozofii i filmoznawstwa UAM w Poznaniu oraz Polskiej Szkoły Reportażu w Warszawie. Publikował w „Gazecie Wyborczej”, „Onecie” i „Tygodniku Powszechnym”. Stale współpracuje z Magazynem Press. Po godzinach bada czy kino superbohaterskie podzieli los westernów i szuka w życiu złotego środka między klasyką, a popkulturą. tuu

#17

żarty się skończyły

zapasy

że nigdy nie poczyniłem chociaż jed-

i Rachunków.

Byłbym kłamcą, gdybym napisał,

siaj powinno się napisać raczej Netflixa

ne dwa dni.

zapasy Erosa i Tanatosa. Chociaż dzi-

opcją, ponieważ odchorowuję ją następ-

nym zleceniem rozpoczynają się kolejne

pracować po nocy także przestaje być

robić się niepokojąco chude, a z kolej-

nę „drzemka”. Ucieczka do kuchni, aby

dzień w miesiąc. Potem konto zaczyna

realne obowiązki, w których nie klik-

Weekend zamienia się w tydzień, a ty-

niej i trudniej. W końcu pojawią się

ką, następuje zasłużone rozprężenie.

A przecież będzie jeszcze gorzej, wol-

cie nie pojawi się mail z kolejną zwrot-

rosa w promieniach porannego słońca.

nigdy więcej. A gdy w skrzynce wresz-

siaj ulotne, rozpływa się w nicość, jak

oraz uroczystymi obietnicami, że już

nie, niegdyś żelazne i bezwzględne, dzi-

zawsze okupiony jest fizycznym bólem

swędzeniem i pieczeniem. Moje skupie-

robi się płaska. Wyścig z dedlajnem

szybciej i mocniej o sobie przypomina

Plecy pękają, oczy wysychają, a pupa

monety.

wiowym. Zespół suchego oka coraz

siła i niemoc to dwie strony tej samej

czyna mnie uciskać w odcinku lędź-

tylko od niej odpoczynkiem. Ponieważ

dzinach siedzenia w jednej pozycji za-

mienia się w piekło, a życie nie jest

Mam trzydzieści lat i po kilku go-

na spokojne wody. Gdzie praca nie za-

czyni.

żaglowca zwanego życiem i wypłynę

pracy pragnie, wiecznie prokrastynację

wypełnienia. Tylko tak złapię za stery

Jam częścią tej siły, która wiecznie

cia, ponieważ tylko wtedy znajdę ich

elastyczne.

Muszę zaakceptować swoje pęknię-

kawi, a kartki z kalendarza magicznie

który można naciągnąć albo zerwać.

nie barwny, ludzie fantastycznie cie-

ponieważ wrażliwość jest jak mięsień,

Gdy nagle świat robi się nieprzejedna-

stać wypierać potrzebę odpoczynku,

w blokach startowych nad klawiaturą.

wodospadzie ich słodyczy. Muszę prze-

już łapię za długopis, już palce stają

tylko pozwolić się utopić w bezkresnym

obok biurka oklejona karteczkami, a ja

wesołych szczeniaczków na InstaStory,

detali, które muszą być zawarte. Ściana

gować potrzebę bezmyślnego oglądania

plan oraz szczegółową listę wszystkich

lenistwa i marazmu. Muszę przestać ne-

pracował rzetelnie i regularnie! Robię

tyle samo we mnie chęci i zapału, co

statku i mistrzem własnej duszy, będę

jednej, brutalnej prawdy, że dokładnie

nią chwilę. Jestem kapitanem mojego

obiadem. Wszystko po to, aby uciec od

że nie zostawię wszystkiego na ostat-

ją o świcie, aby skończyć pracę przed

Nieskończoności oraz Zleceniodawcy,

tykowałem znajomych, którzy wsta-

niem uroczyście obiecuję, w imieniu

balance. Albo jak głośno i dumnie kry-

głowa i plan. Nauczony doświadcze-

nej zgryźliwości pod adresem work-life

Na początku jest ekscytacja, otwarta

tekst: Daman Nowicki ilustracja: Łukasz Drzycimski 12

człowiek, myśl

autorka: Katarzyna Smoczyńska

@piesparowka

tuu

#17

żarty się skończyły

zbyt atrakcyjne, pojawia się skłonność do

mobilizuje się do działania i „naprawia” całą sytuację.

takie jak kary czy nagrody nie są dla nas

kończy się czas, stoimy pod ścianą. Wtedy kora przedczołowa

fakcji a dodatkowo czynniki zewnętrzne

jak najdłużej się da, aż do momentu, kiedy nie mamy wyjścia,

czerpiemy z czegoś wewnętrznej satys-

że wszystko jest dobrze. Zaczynamy odwlekać różne sprawy

zawsze tak jest. W momencie, kiedy nie

mować się problemami czy trudnościami. Tak tworzymy iluzję,

rodzaje motywacji idą w parze, jednak nie

tego, aby czuć się dobrze. Czuć się dobrze to inaczej nie zaj-

słowy zaczynamy kierować się naszymi uczuciami i dążyć do

po tak zwanej linii najmniejszego oporu.

się impuls, aby zadbać o równowagę emocjonalną. Innymi

kamy różne sprawy, robimy je niedbale,

kontrolę, racjonalne myślenie schodzi na dalszy plan, pojawia

Jednak zdarza się też, że właśnie odwle-

cjonalne biorą górę, układ limbiczny przejmuje nad człowiekiem

bardziej mobilizujemy się do działania.

organizację, osiąganie celów. Kiedy różne przykre stany emo-

wiamy się tego, co możemy stracić, tym

przedczołowej jest natomiast dbanie o koncentrację, uwagę,

co możemy zyskać lub jak bardzo oba-

odpowiedzialność za to, że bywamy impulsywni. Domeną kory

Kiedy mówimy o prokrastynacji, warto wspomnieć o jeszcze

Idealna sytuacja powstaje, gdy te dwa

magają w zwalczaniu odwlekania. Myślę

wacja wewnętrzna i zewnętrzna.

narzędzi, poradników i metod, które po-

przygotowywać do walki. Dzielimy ją na dwa rodzaje: moty-

tym, co stanowi problem. Powstało wiele

łaniu. Słowo pochodzi od łacińskiego movere, czyli ruszać się,

wów, które nami kierują i zajmowanie się

która mobilizuje do działania i umożliwia nam trwanie w dzia-

Przyglądanie się, rozpoznawanie moty-

Motywacja to, krótko mówiąc, pojawiająca się w nas energia,

poznawania siebie, swoich ograniczeń.

pojęciem, ale cóż ono znaczy i jaką odgrywa rolę w odwlekaniu?

bie poradzić? Kluczem jest dążenie do

Chodzi o motywację. To kolejne słowo, które stało się modnym

Nasuwa się kolejne pytanie: jak so-

jednym ważnym obszarze, który jest powiązany z tym tematem.

prokastynacji.

rodzaju problemem. Powyższy tekst nie

tym chętniej działamy w tym obszarze.

doświadczeniem w zmaganiu się z tego

sada jest taka, że im wyżej coś jest na naszej liście priorytetów,

choterapeuty może być bardzo cennym

o dietę i ćwiczenia. Można wymieniać tu wiele przykładów. Za-

frustracji. Skorzystanie z pomocy psy-

śmieci. Gdy naszą wartością jest zdrowie, staramy się dbać

nimi kieruje, co jest głównym źródłem

jest ochrona środowiska, z łatwością zaczynamy segregować

rą, częstokroć nie zdają sobie sprawy, co

leży nam na kimś, chętnie mu pomagamy. Jeżeli ważna dla nas

zjawiskiem, iż osoby, które padają jej ofia-

daje satysfakcję, podnosi samoocenę. Przykładowo, kiedy za-

krastynacja jest o tyle skomplikowanym

Dlaczego? Często samo działanie sprawia nam przyjemność,

możemy odpowiednio się nim zająć. Pro-

się dużo szybciej, chętniej poświęcamy czemuś czas i energię.

kiedy nazwiemy problem i go poznamy,

Źródło chęci działania jest w nas samych. Wtedy mobilizujemy

nie źródła naszych zachowań. Dopiero

czegoś wynika z naszych wewnętrznych potrzeb i pragnień.

jednak, że najważniejszym jest pozna-

Motywacja wewnętrzna to stan, w którym chęć zrobienia

i badań.

miast za zaniedbania możemy zostać pozbawieni premii bądź

wanych odsyłam do obszernej literatury

obowiązków otrzymujemy wynagrodzenie finansowe. Nato-

szar, i zachęcić do refleksji. Zaintereso-

brym przykładem jest praca, w której za wykonywanie naszych

celu rzucenie trochę światła na ten ob-

nas głównie czynniki zewnętrzne, czyli kary bądź nagrody. Do-

wyczerpuje tematu odwlekania, ma na

Motywacja zewnętrzna natomiast to stan, kiedy mobilizują

zwolnieni. W zależności od tego, jak bardzo zależy nam na tym,

mgr Natalia Tułacz, psycholog, psychoterapeuta psychodynamiczny, certyfikowany specjalista terapii uzależnień. Na co dzień pracuje w Poradni Zdrowia Psychicznego i w Poradni Leczenia Uzależnień w Poznaniu, przyjmuje również w prywatnym gabinecie. Zajmuje się prowadzeniem psychoterapii indywidualnej i grupowej osób zmagających się z różnego rodzaju problemami natury psychicznej. Jest członkiem Polskiego Towarzystwa Psychoterapii Psychodynamicznej.

08

człowiek, myśl

Unikanie frustracji to nic innego jak

a sprawy same się potoczą...).

własnej wartości.

czarowań. Albo nie zaczynać w ogóle,

frustracją oraz wzmocnienie poczucia

później, oszczędzę sobie przykrości i roz-

pełni dwie ważne funkcje: ochronę przed

ile pracy poświęcę – może lepiej zacząć

przypadkom, widać, że prokrastynacja

będzie niezadowalający (co za różnica,

Przyglądając się opisanym pokrótce

ka z przeświadczenia, że efekt końcowy

samotnością.

ni. W takim przypadku odwlekanie wyni-

takich zachowań często jest lęk przed

nieważne, co zrobią, niczego to nie zmie-

na uwagą, czuje się lubiana). Podłożem

poczucie sprawczości, są przekonane, iż

spraw (kiedy jest wyręczana i obdarza-

wierzą we własne możliwości, mają małe

osoba czerpie ukryte korzyści z biegu

Podobnie jest z osobami, które nie

i kieruje. Bywa, że wpływa to na relacje,

że nie jestem idealny”.

ktoś podejmuje za nich decyzje, doradza

nie będę musiał się konfrontować z tym,

lepiej się czują, pracując w grupie, kiedy

żej nie będę się tym zajmował, tym dłużej

poruszeni, oferują pomoc. Takie osoby

świadomie działa w myśl zasady „im dłu-

korzystają ze wsparcia innych, którzy

bądź bezradnością. Perfekcjonista pod-

wiązki zaczynają ich przerastać i chętnie

radzenia sobie z lękiem przed porażką

nia z potrzeby zależności. Z czasem obo-

kanie okazuje się najlepszym sposobem

sienia, że w pewnych sytuacjach odwle-

niezależny...).

nie z planem. Jest to tak trudne do znie-

cą, wolę pozostać na uboczu, wolę być

ograniczenia. Coś może nie pójść zgod-

mnie o pomoc, inni się ode mnie odwró-

nie nieprzewidziana przeszkoda, własne

oczekiwać, ludzie zaczną zwracać się do

wy bez zakłóceń. Czasem na drodze sta-

będą zazdrośni, będą ode mnie więcej

ty, nie zawsze udaje się prowadzić spra-

ale także trudnościami w relacjach (inni

i stara się wykonać plan w 100%. Nieste-

Istnieją także ludzie, którzy jak ognia

Niektórzy odwlekają wykonanie zada-

myślimy o sobie, czasem dodaje nam sił i napędza, ale bywa, że utrudnia funkcjonowanie i komplikuje różne sprawy. Za wszelką cenę staramy się chronić własną samoocenę i dbać o to, aby była na stabilnym poziomie. Stąd perfekcjoniści z obawy, że skonfrontują się z tym, iż nie są idealni (pamiętajmy, że nikt z nas nie jest), wolą czasem nie podejmować różnych działań lub je odwlekać. Później mogą łatwo sobie wytłumaczyć, że przecież mają umiejętności, ale nie mieli odpowiedniej

źródło naszych decyzji. Sposób, w jaki

ję się do tego, będzie coraz trudniej...),

wartości (nie poradzę sobie, nie nada-

zbliżą).

również powiązane z poczuciem własnej

ścią (ludzie się zdystansują bądź nazbyt

na odraczać i uciekać. Oczywiście jest to

przerosnąć, samotnością lub intymno-

A to może budzić lęk. Część z nich zaczy-

samodzielnością, sukcesem, który może

a co za tym idzie – odpowiedzialnością.

i przekonaniu, że nie nadają się do nicze-

wyżej lęki: przed porażką, bezradnością,

działanie wiąże się z zaangażowaniem,

dzo niskim poczuciu własnej wartości

Źródłem tego dyskomfortu są opisywane

stawianych przed nimi zadań. Zazwyczaj

wszystko wykonali zadanie. Osoby o bar-

tować się z tym, co budzi w nas obawy.

i mieć odzwierciedlenie w podejściu do

samoocena szybuje w górę, bo pomimo

jemniejszych i jednocześnie nie konfron-

to dotyczyć różnych obszarów ich życia

dzie, mimo ograniczonego czasu, wtedy

w tym czasie skupić się na rzeczach przy-

unikają brania odpowiedzialności. Może

ilości czasu. Natomiast gdy im się powie-

odwlekanie wykonania zadania, by móc

Poczucie własnej wartości to częste

go, unikają działań, bo każde potwierdza tylko, że są bezwartościowi (więc po co zaczynać?). W ten sposób również chronią niskie poczucie własnej wartości, aby jeszcze bardziej nie ucierpiało.

Śledząc ten wywód i wyobrażając so-

bie dalsze losy opisanych wyżej osób, może nasunąć się myśl, że przecież odwlekanie nie jest żadnym rozwiązaniem.

To prawda. Krótko mówiąc, często zadania pozostają niewykonane lub wykonane niedbale, przepadają różnego rodzaju szanse. W efekcie doprowadza to do tej frustracji, której tak chciało się uniknąć, a poczucie wartości się obniża. Iluzja, że prokrastynacja może pomóc, jest wynikiem walki między układem limbicznym a korą przedczołową. Układ limbiczny zawiaduje naszymi emocjami, dąży do przyjemności i nagrody, to on ponosi tuu

#17

żarty się skończyły

06

człowiek, myśl

Odkładanie spraw na później to dziś istotny i powszechny problem. Coraz więcej osób skarży się na trudności w mobilizowaniu się do działania, skłonność do realizowania różnorakich rzeczy na tak zwaną ostatnią chwilę. Powstało nawet słowo, które miałoby określać ten fenomen – prokrastynacja.

tekst: Natalia Tułacz ilustracja: Zuzanna Tokarska

jutro będzie lepiej

gamy takim scenariuszom. Odwlekanie

takich zachowań?

nas konsekwencje, unikamy i zapobie-

problem często zadają sobie pytanie, jakie są mechanizmy

wiamy i przewidujemy nieprzyjemne dla

do, czasem zaskakujących, wniosków. Ludzie, których dotyczy

lem emocjonalnym. Kiedy czegoś się oba-

cjaliści z różnych dziedzin zaczęli badać to zjawisko i dochodzić

W. Dyer. Staramy się chronić przed bó-

nazwa, która niczym worek mieści w sobie wiele znaczeń. Spe-

autor książek motywacyjnych Wayne

Pojęcie zyskuje coraz większą popularność jako elegancka

natury psychologicznej.

nie zajmowałoby ono tyle miejsca w rozważaniach człowieka.

wania może leżeć bardzo wiele powodów

Jednakże gdyby odpowiedź na zadane pytanie była tak prosta,

lepiej”. U podstaw takiego toku rozumo-

to również rzeczy będących nisko na naszej liście priorytetów.

ne i trwać w złudzeniu, że „jutro będzie

konkretnej daty, do której mamy wykonać zadanie. Dotyczy

my zaangażować się w rzeczy przyjem-

Podejmujemy taką decyzję, gdy terminy są odległe albo nie ma

wo ulega poprawie, czujemy ulgę, może-

nas to kosztowało. Postanawiamy więc odłożyć to na później.

z czymś trudnym. Samopoczucie chwilo-

poświęcić czas, jest wynikiem uświadomienia sobie, ile będzie

to, aby jak najdłużej nie konfrontować się

zajmowania się rzeczami, w które musimy włożyć energię lub

może być bardzo dobrym sposobem na

Czasami to po prostu lenistwo. Innym razem niechęć do

Wyobraźmy sobie osobę, która stara

Prokrastynacja bywa sposobem na poradzenie z trudnościami emocjonalnymi.

się robić wszystko najlepiej jak potrafi, jakiś cel, dokładnie planuje każdy ruch

obawą o zdarzenie, które może nastąpić w przyszłości” napisał

wręcz perfekcyjnie. Kiedy stawia sobie

„Odwlekanie jest po prostu zastępowaniem chwili bieżącej

tuu

#17

żarty się skończyły

04

człowiek, myśl

koniec żartów Żarty się skończyły po raz drugi, kiedy zaprosiliśmy grupę utalentowanych grafików do wykonania ilustracji do jeszcze nieistniejących tekstów naszych felietonistów. Kolejność pracy dotąd sugerowała, że ilustracja jakby zawsze na drugim planie, jakby wtórna w stosunku do interesujących nas w danym numerze magazynu treści. Postanowiliśmy podważyć tę zasadę, przewrócić ją na lewą stronę, zobaczyć od podszewki, zakwestionować utarty schemat i sprawdzić, jak zadziała. Czy zdarza się Wam czytać tekst z powodu intrygującej ilustracji, okładki czy całej oprawy graficznej?

Odwróciliśmy więc zwyczajową kolejność i tym razem to literaci dostali na początek pracy ilustracje, które zasiały ziarno opowieści.

Po tym doświadczeniu wiemy już, że wszystko można ruszać z posad, bo zbyt często ulegamy stereotypom i poddajemy się nawykom. Dlaczego trzymać się zasady jedynie dla niej samej? Oczywiście nie uda się poprosić o zrobienie korekty tekstu przed jego napisaniem (a szkoda – przyp. red.), ale w przypadku wielu innych rzeczy możemy je kwestionować, podważać, sprawdzać – jeśli nie dla spektakularnego odkrycia, to choćby dla żartu.

ilustracja: Weronika Jaźwińska

D n

ia

am

i

sk

im yc

ow N

rz zD

Sz c ze pa

n

Fa

lko w sk

ic

s ka Łu

i

ki

t en nw Ko ask ow

na

An

z ac lK

k re ma

Ha nn a

rie ab

b ra G

G

Ko no p

ka

o jsz Pu

Ka ta r

n

lek O

ksa

Ale

P

i

zy

na

ka

oc

rs żo od P dra

Do ro ta

ie ch

ńs ka

b ra -G

ek c uła aT

an

lyn ro

tm Tro

S m oc zy

ńs ka

z

li ta Na

Ca

nn oa :J ta rek ko

aS

iak ow mk zy

ok ła

dk a : W ero

n i k aJ aź w

ińs

ka

ws p

ó ł tw ór c

y:

Jo a

cz

nn

wi no

ty us

ug aA

a

Ba r

to s

l Po

lay o

ut:

Jus tyn a

Krü

ge

r& Jer z

y

Ję

Sa d

ow ski

w sła ro Ja

i

sk ew

j ła

iko

M

Gr ze g

or z

da

M yć ka

Zu za n

n

ze j

mi

Sz

d r ow ski

W ero

Tę c z yń sk i

aT ok ar

ska

Ję dr

la O

ik

Prz e m ys ła w

ka ińs nik aJ aź w

dr

uk :

VM G

Pr in t

sp .z

o. o.

17

2/2020 cena 0 zł ISSN 2451-1730

Poznań, Planeta Ziemia, Wszechświat

żarty się skończyły