Nieuwe natuur nieuwe economie by Triple E

Nieuwe natuur Over de potentiële economische baten van het Oostvaardersland

•

nieuwe economie

Tom Bade Flevoland bezit ĂŠĂŠn van de rijkste natuurgebieden van Europa. Met de Oostvaardersplassen heeft het een robuust natuurpark van internationale allure. Natuurbeschermers en landinrichters worden vanuit heel Europa geprezen om het unieke beheerregime dat hier heerst, waarbij de natuurwaarden en de soortenrijkdom van het gebied worden geroemd. De uitgestrekte moeraslanden vormen dan ook een ideale habitat voor een keur aan broed- en trekvogels. Doordat de natuur de natuur wordt gelaten, en dus bijvoorbeeld de karkassen van dode dieren niet worden geruimd, doen ook aaseters als de raaf en de gier het gebied aan. Ten zuiden van de oostvaardersplassen. net ten zuidwesten van Zeewolde,ligt het Horsterwold. Dit bos is met 3-700 hectare het grootste aaneengesloten loofbos van Nederland. Hoewel het natuurgebied strak is begrensd, wordt

Berend

van Middendorp

Gerben

Smid

Nieuwe natuur nieuwe economie

lijkheden. Het moet bovendien een nationale ecologische verbinding vormen, zodat het wild vanaf de Veluwe naar de Oostvaardersplassen kan komen en vice versa.

binnen de kaders veel vrijheid gegeven aan de aanwezige natuur. Hierdoor is het voor bezoekers mogelijk nog echt te struinen: los van de paden een eigen weg zoeken tussen de eiken, kastanjes en populieren door. Daar waar de Oostvaardersplassen voor de dieren een wildernis vormen, is dit in het Horsterwold voornamelijk voor de bezoekers het geval.

De afgelopen jaren is duidelijk geworden dat natuur een belangrijke drager kan zijn voor de regionale economie. In Flevoland is deze boodschap geland en wordt actief gekeken hoe de nieuwe natuur voor omzet en werkgelegenheid kan zorgen. Hiervoor zijn al verschillende scenario's ontwikkeld. In dit boekje wordt, op basis van de prestaties van andere natuurgebieden in Nederland, inzicht gegeven in de economische potentie van deze scenario's. Daarmee moet duidelijk worden of het Oostvaardersland. zoals het gehele gebied zal heten, inderdaad die pijler kan zijn voor de toekomstige economie van Flevoland.

Binnenkort worden de twee gebieden verbonden dankzij het Oostvaarderswold. Niet alleen de naam wordt samengesteld vanuit de twee eerdergenoemde gebieden. Het gebied vormt op meerdere manieren een overgang: tussen de natuurtypen. maar ook tussen de belevingsmoge-

4 Rekenen op de natuur

De natuur in Flevoland is niet gemiddeld. Hier ontstaat topnatuur. Het doel is natuurlijk dat ook in economisch opzicht een meer dan gemiddelde prestatie wordt 1I .,

neergezet. Om een indicatie van de potentie van het Oostvaardersland te krijgen maken we op basis van economische prestaties binnen bestaande natuurgebieden een berekening voor de drie economische scenario's. Om dit beeld te krijgen is het noodzakelijk dat we eerst eens gaan kijken naar datgene wat de natuur in Nederland gemiddeld per hectare oplevert. Nederland is immers rijk aan natuur, maar vooral ook rijk van natuur. ~

De vele verschillende soorten natuur die Nederland kent, genereren vaak op

verschillende manieren economische baten. De omvang van deze economische baten is afhankelijk van het soort natuur, van de omgeving, van de toegankelijkheid en van het beheerregime, maar bovenal worden de kansen bepaald door de ruimtelijke constellatie (de aanwezigheid van steden bijvoorbeeld). Door te kijken naar natuurgebieden in Nederland, de economische effecten die zij genereren en de wijze waarop deze tot stand komen, is het mogelijk een inschatting te maken van de te verwachten geldstromen rondom het Oostvaardersland. De gebieden die hier als basis fungeren voor het in kaart brengen van de baten van het Oostvaardersland zijn de Veluwe, het Ooster- en Westerzand, het Dwingelderveld, het Lauwersmeer. het Gooi en de Weerribben-Wieden. Als het gaat om natuur in Nederland kan men niet om de Veluwe heen. Dit is het grootste aaneengesloten natuurgebied van Nederland en gelegen tussen Zwolle en Arnhem. Het glooiende landschap is zeer afwisselend, met verschillende soorten bossen, stuifzanden en heidevelden. De exacte oppervlakte van de Veluwe is in veel verhalen verschillend. Dit wordt veroorzaakt door verwarring over het feit van wat precies tot de Veluwe behoort. De term wordt (al dan niet correct) gebruikt voor Nationaal Park de Hoge Veluwe, het Nationaal Landschap Veluwe, het Centraal Veluws Massief of de gehele delta tussen Ilssel, Rijn en Gelderse Vallei. Voor dit onderzoek is de Veluwe het Nationaal Landschap, met daaromheen een kleine rand. Een gebied met een totale oppervlakte van 190.000 hectare. De afwisseling van landschapstypen zorgt ervoor dat de soortenrijkdom hoog is voor wat betreft de flora, maar zeker ook aangaande de fauna. Zo komen hier edelhert, damhert, wild

:>0

ro ?;" ro ::; ro ::;

"0 0-

::I

e!.

zwijn, das en vos. Ook zijn er diverse grote grazers in het gebied aanwezig. Door de eeuwenlange bewoning van het natuurgebied zijn de cultuurhistorische waarden hoog. Het gaat dan onder meer om oude graven, essen en enken. Vele binnen- en buitenlandse recreanten en toeristen weten de weg naar dit Nationaal Landschap de Veluwe te vinden. De Veluwe is voor het Oostvaardersland vooral een goed voorbeeld hoe de buitenlandse toeristen kunnen worden aangetrokken. Het Ooster- en Westerzand is het meest onbekende natuurgebied dat hier

wordt gebruikt. Dat is ook niet zo gek, want het bevindt zich in een omgeving waarbinnen de concurrentie groot is. Gelegen in de gemeente Westerveld gaat aandacht van buitenaf vrijwel automatisch uit naar de twee Nationale Parken die de gemeente ook rijk is: het Dwingelderveld en Drents-Friese Wold. Het Ooster- en Westerzand is echter eveneens rijk aan natuur- en cultuurhistorie. Op 2.400 hectare bevindt zich de Havelterberg, een stuwwal ontstaan in de ijstijd, die is begroeid met bos en heide. Hierin bevinden zich zowel vennetjes als stuifzanden. Hunebedden en grafheuvels maken de bijzondere geschiedenis van Drenthe inzichtelijk. De rand om

g ~s::

het gebied waarin zich bedrijvigheid voordoet, maakte het onderzoeksgebied 4.800 hectare groot. Het is met name de verborgen potentie van dit gebied waarin lessen

'TI

i=:

~ ~ QJ QJ

voor het Oostvaardersland zijn gelegen. EĂŠn van die Nationale Parken in de buurt van het Ooster- en Westerzand is het

Dwingelderveld. Op het Dwingelderveld vieren heide en stuifzanden hoogtij. Dit natuurlijke cultuurlandschap

geldt als ĂŠĂŠn van de stilste en donkerste plekjes van

Nederland. Het is om deze reden dat de sterrenwacht zich hier heeft gevestigd en vervolgens tal van andere wetenschappelijke

instellingen. Hierdoor heeft zich

binnen het natuurgebied, op een wel erg afgelegen plek, een groot wetenschappelijk centrum gevormd dat het Dwingelderveld overstijgt. De telescoop die hier staat is onlangs weer in gebruik genomen. Maar het is niet alleen de wetenschap die de rust en de ruimte kan waarderen, want ook veel recreanten weten de weg te vinden naar het Dwingelderveld. Doordat ook de zorgsector er groot is, is het gebied een goed voorbeeld van hoe natuur en landschap een rol speelt in het tot bloei komen van de economie. ~ , 'If In het uiterste noorden van Nederland bevindt zich Nationaal Park Lauwersmeer. Dit meer, dat zestig jaar geleden nog 'de Lauwerszee' heette, is vooral een 'Walhalla' voor veel vogelsoorten. Zowel broed- als trekvogels komen naar het gebied om te genieten van de rust en de ruimte die het gebied kenmerken. De laatste decennia weten ook hier steeds meer recreanten en toeristen de weg naar het meer te vinden. Eerder gebeurde dit omdat vanaf de rand van het meer de

veerboot naar Schiermonnikoog vertrekt, maar tegenwoordig bezoeken meer en meer mensen het Lauwersmeer voor het meer zelf. Verschillende villawijken en vakantiehuizen bedienen verschillende doelgroepen. De randen van het Lauwersmeer raken er zo langzamerhand vol van. Dit is verwonderlijk, gezien het feit dat het gebied behoorlijk geĂŻsoleerd ligt. Aan de andere kant is dat misschien juist wel de kracht van het park gezien de rust en stilte die hiermee gepaard gaan. De lessen die de casus Lauwersmeer te bieden heeft, betreffen met name het feit dat alle economische activiteiten aan de randen van het natuurgebied liggen en dat deze economische activiteiten een grote vlucht kunnen nemen (zelfs zozeer, dat de kwaliteit van het gebied onder druk kan komen te staan).

Wanneer we 'het Gooi' noemen, denken veel mensen buiten het gebied misschien vooral aan een bepaalde leefstijl en bepaalde bevolkingsgroepen die het hier heel goed hebben. Dat laatste is zeker het geval en is ook zeker te danken aan de

vele natuur die hier aanwezig is en die hier een bijzonder woon- en werkmilieu heeft doen ontstaan. Het meest bekend zijn daarbij de economische effecten van de landschappelijke kwaliteiten van het Gooi op het hier aanwezige onroerend goed.

,...

Wat dat betreft zijn de lessen van het Gooi voor het Oostvaardersland duidelijk,

ro ro ro

namelijk dat natuur een aantrekkelijke woon- en leefmilieu creĂŤert.

~ ~

!CL

Tenslotte zijn er de Weerribben-Wieden. In het noordwesten van Overijssel

ligt misschien wel het meest Hollandse landschap van ons land. Rietvelden, bloemrijke graslanden, oude molens, binnenvissers en geknotte wilgen kenmerken

::s

~ >ot

het gebied. Dat alles onder luchten waarvan we dachten dat die alleen op schilderijen te zien waren. Het interessante van deze casus is dat de lokale overheden dezelfde pro actieve houding hadden als de provincie Flevoland ten aanzien van de ontwikkeling van de natuur en de wijze waarop dit positieve effecten kan hebben op de regionale economie. In dit geval kwam dat niet zozeer tot uitdrukking in meer natuur, alswel in een vergroting van het Nationaal Park. De Weerribben waren al een Nationaal Park, maar de Wieden zijn hier aan toegevoegd, waarmee een Nationaal Park van ruim 10.000 hectare is ontstaan. En het einde is nog niet in zicht, want de Friese gemeente Weststellingwerf overweegt om het grote natuurgebied 'De Rottige Meente' ook toe te voegen aan het Nationaal Park. Dat alles vooral ook vanwege de economische kansen die dit biedt.

" ,.iA

Door de gebieden te vergelijken, ontstaat een beeld hoe verschillende soorten natuur in verschillende gebieden in Nederland vanuit verschillende randvoorwaarden kunnep renderen. Dit renderen gebeurt op diverse manieren. In sommige gebieden vinden we vooral de zorg terug als benutter van de natuur, terwijl in andere gebieden toerisme en recreatie de dragende economische activiteiten zijn. Weer andere gebieden hebben hun economische baten vooral te danken aan het omliggende onroerend goed. Triple E heeft voor elk van de hierboven beschreven gebieden, in verschillende studies en volgens dezelfde methodiek geanalyseerd welke geldstromen te relateren zijn aan de aanwezige natuur.' Daarbij zijn alle cijfers en gegevens zo actueel mogelijk gemaakt. Daarnaast kunnen de hier gepresenteerde uitkomsten licht afwijken van de uitkomsten die in de gepubliceerde onderzoeken zijn gepresenteerd doordat ten behoeve van vergelijkbaarheid en de daarvoor noodzakelijke onderlinge samenhang kleine aanpassingen

zijn gemaakt in de afbakening van het onderzoeksgebied. Met de

economische analyse ontstaat niet alleen een beeld van de omzet die in de

verschillende gebieden wordt gerealiseerd, maar ook binnen welke sectoren en met

~.:

welke bedrijvigheid .

<IJ

"D 0.

.:: <IJ .:: <IJ ""<IJ

stappen. De eerste stap die we nemen is het gebied bepalen waar de economie van de natuurgebieden zich afspeelt. Dan zien we dat dit doorgaans de oppervlakte

De werkwijze om te komen tot een adequate vergelijking bestaat uit vier

van het natuurgebied is plus een rand eromheen, waarbinnen de bedrijvigheid zich geconcentreerd heeft. Het zal voor zich spreken dat in een groot gebied een hogere omzet wordt behaald dan in een klein(er) gebied. Door de oppervlakte in de analyse mee te nemen wordt het mogelijk om hiervoor te corrigeren. In de analyse van de Veluwe is overigens niet gekeken naar de grote attracties rondom (Burgers Bush, Dolfinarium, Apenheul. e.d.) omdat deze het beeld teveel zouden verstoren. Hun activiteiten zijn slechts in zeer beperkte mate te herleiden tot de Veluwse natuur.

a. Veluwe: Tom Bade & Olivier van der Schroeff, "De Veluwe verdient beter", 2007 b. Gooi: Tom Bade, Dirk Faber & Olivier van der Schroeff: "Het Groene geld onder de Gooise Matras", 2006 c. Ooster- en Westerzand: Tom Bade, Olivier van der Schroeff en Berend van Middendorp, "De Groene impact op de lokale economie", 2007 d. Dwingelderveld: Tom Bade, Olivier van der Schroeff & Berend van Middendorp, "De groene impact op de lokale economie", 2007 e. Lauwersmeer: Tom Bade & Berend van Middendorp, "Min of meer Lauwersmeer", 2008 Weerribben-Wieden: Tom Bade, Reinier Enzerink & Gerben Smid, "Kop en Munt", 2008

Een tweede stap is een 'correctie' voor de recreatieve potentie van het gebied. Deze potentie wordt afgeleid van het aantal mensen die in de directe omgeving van het gebied wonen. In dit onderzoek is gekeken naar de bevolking in een straal van 20 kilometer rond het natuurgebied. Ook is gekeken naar de status van het gebied, waarbij wordt nagegaan ofhet een Nationaal Park, Nationaal Landschap, reservaat of een andere gebiedsaanwijzing betreft. " Vervolgens is gekeken naar het soort toeristen dat het gebied bezoekt. Hiervoor wordt een schaal aangegeven, waarbij een 1 aangeeft dat het gebied alleen binnenlandse recreanten trekt, terwijl een 5wil zeggen dat zowel recreanten en binnenlandse toeristen als ook buitenlandse toeristen het gebied bezoeken. Buitenlandse toeristen zullen bij bezoek aan een natuurgebied namelijk gemiddeld meer geld uitgeven dan binnenlandse toeristen, die weer meer uitgeven dan recreanten (dagjesmensen). De schaal geeft zodoende aan of en in welke mate toerisme een rol speelt binnen de geldstromen. Als laatste worden de gebieden 'gekarakteriseerd'. Dit gebeurt op twee vlakken. Aan de ene kant wordt de meest in het oog springende eigenschap van de natuur genoemd. In het geval van de Veluwe is dit "Wild". Het is namelijk het wild waar de Veluwe haar bekendheid aan ontleent. Aan de andere kant wordt gekeken of de benutting van de natuur

i'<l

r1l

i'<

r1l

~ ~

r1l

'"0

P-

hoofdzakelijk plaatsvindt vanuit de recreatie, de zorg, of de kenniseconomie.

In tabel 4.1is het totaaloverzicht weergegeven voor de omzet. De Veluwe blijkt

van de onderzochte gebieden het gebied waar verreweg het meeste wordt verdiend. Dit is niet heel vreemd, gezien de grote omvang van het onderzoeksgebied (190.000 hectare), het feit dat binnen het gebied onderrneer twee Nationale Parken zijn gelegen en dat zich, naast Nederlandse recreanten en toeristen, ook veel buitenlandse toeristen naar het gebied begeven. Het geld wordt op de Veluwe voornamelijk verdiend binnen de niet-commerciële dienstverlening, wat in dit geval voornamelijk de zorg betreft. Deze sector is op de Veluwe bijzonder groot. De inkomsten vanuit recreatie en toerisme zijn terug te vinden bij de horeca, de handel (voornamelijk detailhandel die meer verdient, doordat een gedeelte van de clientèle wordt gevormd door bezoekers van de natuur) en transport (vervoer ten behoeve van toerisme). Toch is de opbrengst per hectare voor de Veluwe niet de hoogste. Hier wordt namelijk per hectare ruim € 7,8 duizend omzet gedraaid, terwijl dit in het Gooi ruim € 8,5 duizend is. De reden is dat zich relatief veel mensen in de omgeving van het

Gooi bevinden. De recreatie die dit oplevert en de bescheiden stroom toeristen die naar het gebied komen brengen veel geld mee dat vervolgens in het gebied wordt uitgegeven. Daarnaast is het Gooi niet alleen een aantrekkelijke woonregio, maar is

r1l

::s

~ ..•

het voor verzorgings- en verpleeghuizen ook een aantrekkelijke vestigingslocatie, wat een extra stimulans voor de economie betekent. !ik De opbrengst in en rondom het Ooster- en Westerzand is de kleinste. Dit ligt in de lijn der verwachting. Het gebied ondervindt veel concurrentie van een drietal Nationale Parken (Drents Friese Wold, Dwingelderveld en Weerribben-Wieden), terwijl het zelf vrij onbekend is. Hierdoor zijn het vooral lokale recreanten die het gebied weten te vinden, maar heel veel mensen wonen er ook niet in de directe omgeving. In totaal wordt net duizend euro per hectare verdiend. Het Dwingelderveld is het natuurgebied waarbinnen de zakelijke dienstverlening het meest actief is. Hier speelt de kennis economie een belangrijke rol in de lokale economie. Dankzij de rust en de donkerte van de natuur is een sterke economische component ontstaan. Het Nationaal Park levert een belangrijke bijdrage aan de economie van de regio. In tabel 4.2 is een zelfde overzicht gemaakt voor de werkgelegenheid. Wat opvalt, is dat in de Weerribben-Wieden relatief veel mensen werken. Dit komt door

g ~

de arbeidsintensieve horecasector, die daardoor van groot belang is voor de werkgelegenheid in de kop van Overijssel. Verder komt het beeld overeen met dat van de

o s:: QJ s::

."i

QJ QJ

omzetten. Deze analyse geeft aan hoe natuur in Nederland rendeert. Op basis van de kenmerken van de natuurgebieden

en de omzetten per hectare is het nu mogelijk

een voorspelling te doen over de geldstromen, die ontstaan voor nieuwe natuur zoals het Oostvaardersland.

Veluwe

Totale omzet in EUR'ooo

1.488.583

Weerribben

Lauwers-

Oost er- en

Wieden

meer

Westerzand

104·305

36.128

4·993 3.°°9

Horeca

348.161

53.186

7.572

Zakelijke dienstverlening

4.878

7.812

2.234

Gooi

Dwingelderveld

120.046

48·446

62.763

14·840

1.733

16.839

35·733

16.270

Niet -commerciële dienstverlening

1.061.345

27.422

17.592

Transport

7-384

752

2.829

8.525

Handel

66.815

15.133

5·9°2

11.291

497

Oppervlakte gebied in ha

19°.000

3°·200

5.5°0

14.000

6.100

1.984

4.800

Bevolking op max 20 km afstand

2·33°·120

258.790

104.380

257.570

1.265.34°

212.870

Status

Nationale

Nationaal

geen status

Reservaat

Nationaal

Parken

Park

Park 2

bossen

donker

Soort recreatie Kenmerk gebied Kenmerk economie

.wild Zorg en

nat

rust

onbekend

Zorg en

Recreatie

recreatie Omzet in EUR '000 per hectare

Gemiddelde

7,83

Park 1

recreatie 3,45

Kennis en

recreatie

6,57

1,04

8,57

7,94

1,38

0,63

4,48

2,43

omzet in EUR'ooo per hectare naar sector:

Horeca

1,83

Zakelijke dienstverlening

1,76

0,°3

0,26

0,41

Niet-commerciële dienstverlening

5,59

0,91

3,20

Transport

0,04

0,02

0,51

0,61

Handel

0,35

0,5°

1,07

0,81

TABEL 4.1: Kenmerken natuurgebieden

Nederland: kentallen omzet

0,41

0,12

2,76

2,55

2,67

0,08

Veluwe

Weerribben

Lauwers-

Ooster- en

Gooi

Dwingelderveld

Wieden

meer

Westerzand

Totale werkgelegenheid

23·811

2.102

411

2·378

Horeca

1.717

29°

166

351

215

684

7·900

1.424

194

Zakelijke dienstverlening

5°

Niet-commerciële dienstverlening

14.802

277

162

34 259

6.100

Transport

Handel

1.024

279

Oppervlakte gebied in ha

190.000

30.200

5.500

4.800

14.000

Bevolking op max

km afstand

Status

2·33°·120

258.790

104.380

257.570

1.265·340

212.870

Nationale

Nationaal

geen status

Reservaat

Nationaal

Parken

Park

Park 2

Park

Soort recreatie

Kenmerk gebied

wild

nat

rust

onbekend

bossen

donker

Kenmerk economie

Zorg en

Recreatie

Zorg en

Recreatie

Kennis en

recreatie

recreatie Werkgelegenheid

per hectare

.Gemiddelde werkgelegenheid

0,13

recreatie

0,°7

0·°7

0.01

0,17

0,11

0,00

0,12

0,°5

0,00

0,03

0,04

per hectare naar sector:

Horeca

0,04

0,°5

0,04 0,00

Zakelijke dienstverlening

0,00

Niet-commerciële dienstverlening

0,08

0,01

0,°3

Transport

0,00

Handel

0,01

0,00

0,02

TABEL 4.2: Kenmerken natuurgebieden

Nederland: kentallen werkgelegenheid

0,01

0,00