Istne cuda, istne czary. Tradycje zabawkarskie na polsko-słowackim pograniczu by TransEtno

Istne cuda, istne czary Skutočné zázraky, pravdivé kúzla

Tradycje zabawkarskie n a p o l s ko - słowac k i m pograniczu

Hračkárske tradície n a p o ľ s ko - s lov e n s ko m pohraničí

Bielsko-Biała

Żywiec

Pew

Przyłęków

Sucha Beskidzka

Kuków Kocoń Kurów

Lachowice

Stryszawa

wel Wielka Koszarawa

Przyborów

Istne cuda, istne czary Skutočné zázraky, pravdivé kúzla

Tradycje zabawkarskie n a p o l s ko - słowac k i m pograniczu

Hračkárske tradície n a p o ľ s ko - s lov e n s ko m pohraničí

R e g i o n a l n y O ś r o d e k K u lt u r y w B i e l s k u - B i a ł e j B i e l s ko - B i ał a 2 0 2 1

Spis treści | Obsah

Polscy twórcy zabawek Poľskí výrobcovia hračiek Wstęp | Úvod . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Lachowice Franciszek Biegun . . . . . . . . . . . . . . 14 Jan Biegun . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Walenty Biegun . . . . . . . . . . . . . . .16 Józef Rumiak . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Władysława i Tadeusz Sikorowie . . . . . 25 Andrzej Sikora . . . . . . . . . . . . . . . 32 Teofil Szczygieł . . . . . . . . . . . . . . . 36 Anna Szewczyk . . . . . . . . . . . . . . 42

Stryszawa Bronisław Balcer . . . . . . . . . . . . . . 46 Krzysztof Balcer . . . . . . . . . . . . . . 48 Ludwika i Władysław Klimasarowie . . . 52 Józef Lasik . . . . . . . . . . . . . . . . . .57 Emilia Leśniak . . . . . . . . . . . . . . . 64 Tadeusz Leśniak . . . . . . . . . . . . . . 67 Danuta Zener . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Teofil Mentel . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Józef Mentel . . . . . . . . . . . . . . . . .77 Stefania Mentel . . . . . . . . . . . . . . 79 Tadeusz Mentel . . . . . . . . . . . . . . 84 Piotr Mentel . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Łukasz Mentel . . . . . . . . . . . . . . . 88 Danuta Sałaciak . . . . . . . . . . . . . . 90

Sucha Beskidzka Bogumiła Leśniak . . . . . . . . . . . . . 94

Pewel Wielka Stanisław Lach . . . . . . . . . . . . . . . 100 Władysław Łoboz . . . . . . . . . . . . . 107 Wiesława i Marian Łobozowie . . . . . . 112

Koszarawa Władysław Sternal . . . . . . . . . . . . 116 Władysław Sander . . . . . . . . . . . . . 121 Jan Stryszawiak . . . . . . . . . . . . . . 121

Żywiec Teodor Biegun . . . . . . . . . . . . . . . 126 Grażyna Kruczyńska . . . . . . . . . . . 132 Marian Romańczyk . . . . . . . . . . . . 136

Słowaccy twórcy zabawek Slovenskí výrobcovia hračiek Wstęp | Úvod . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Anna Dulovcová . . . . . . . . . . . . . . 147 Anna Judiaková . . . . . . . . . . . . . . 150 Katarína Kuchťáková . . . . . . . . . . . 154 Peter Pagáčik . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Ján Šeliga . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Viera Šinálová . . . . . . . . . . . . . . . 166 Zuzana Suranová . . . . . . . . . . . . . 170 Erika Vojteková . . . . . . . . . . . . . . . 176

Polscy twórcy zabawek Poľskí výrobcovia hračiek

Są różne zabawki. Klocki Lego, lalki Barbie, gry kom-

Existujú rôzne hračky. Kocky Lego, bábiky Barbie,

puterowe… Są też zabawki ludowe. Proste i szczere

počítačové hry… Sú aj ľudové hračky. Jednodu-

w swojej formie. Koniki, ptaki klaskające skrzydłami,

ché, a preto aj veľmi krásne. Kone, vtáky tlieskajúce

karuzelki, gwizdki… Tradycje ich wyrobu sięgają po-

krídlami, kolotoče, píšťalky... Tradície ich výroby sia-

czątków XIX wieku i skupiają się przede wszystkim

hajú do začiatku 19. storočia a sústreďujú sa predo-

w ośrodkach zabawkarstwa ludowego na południu

všetkým v hračkárskych strediskách v južnom Poľsku.

Polski. Najważniejszymi ośrodkami są: żywiecki,

Najdôležitejšie strediská sú: živiecké, kielecké,

kielecki, myślenicki i rzeszowski.

myślenické a rzešovské.

Od ponad 150 lat w żywieckim (geograficznie

Drevené ľudové hračky vznikajú v živieckom hračkár-

żywiecko-suskim) ośrodku zabawkarskim tworzone

skom stredisku (podľa zemepisu je to živiecko-suské

są drewniane zabawki ludowe. Ośrodek ten nale-

stredisko) už viac ako 150 rokov. Toto stredisko je

ży do najstarszych i najpopularniejszych ośrodków

jedným z najstarších a najobľúbenejších hračkár-

tradycyjnego zabawkarstwa ludowego w Polsce.

skych stredisk v Poľsku. Pozostáva z dedín ležiacich

Tworzą go leżące między Żywcem a Suchą Beskidzką

medzi Živiecom a Suchou Beskidzkou (v súčasnosti je

(aktualnie w granicach dwóch województw – mało-

to územie, ktoré sa nachádza v rámci dvoch vojvod-

polskiego i śląskiego) wsie: Przyborów, Koszarawa,

stiev – Malopoľského a Sliezskeho): Przyborów,

Pewel Wielka, Lachowice, Kuków, Kurów, Kocoń,

Koszarawa, Pewel Wielka, Lachowice, Kuków,

Stryszawa. Szczególnie znany jest dorobek twór-

Kurów, Kocoń a Stryszawa. Známe sú predo-

ców zabawek z Lachowic, Pewli Wielkiej, Koszarawy,

všetkým úspechy hračkárov z Lachowíc, Pewly

Stryszawy i miasta Żywca.

Wielkej, Koszarawy, Stryszawy a mesta Živiec.

Jednym z najpopularniejszych zajęć mieszkańców

Jednou z hlavných aktivít obyvateľov týchto dedín,

tych podbabiogórskich wsi było pozyskiwanie i ob-

ktoré sa nachádzajú na úpätí Babej hory, bola ťažba

róbka drewna, którego dostarczały gęsto porośnię-

a spracovanie dreva, ktorého zdrojom boli horské

te lasami górskie zbocza. Wielu miejscowych górali

svahy pokryté lesmi. Mnoho miestnych goralov bolo

było utalentowanymi, znanymi w całej okolicy bed-

známymi v celej oblasti, talentovanými debnármi,

narzami, cieślami i stolarzami. Drewniane zabaw-

stolármi a tesármi. Drevené hračky sa tu začali vy-

ki zaczęto wytwarzać tu w I połowie XIX wieku.

rábať v prvej polovici 19. storočia. Spočiatku vzni-

Początkowo powstawały jako produkt uboczny przy

kali ako vedľajší produkt pri výrobe dreveného riadu

wyrobie drewnianych naczyń i sprzętów. W dużej

a náradia. Do veľkej miery ich vyrábali rodiny, ktoré

mierze robiły je rodziny, które nie mogły utrzymać

sa nedokázali živiť len poľnohospodárskou prácou.

się z pracy na roli. Było to zajęcie sezonowe, towa-

Išlo o sezónnu prácu, ktorá sprevádzala hlavne zim-

rzyszące głównie okresowi zimowemu, kiedy pracy

né obdobie, keď bolo na farme oveľa menej práce.

w gospodarstwie było znacznie mniej. Z czasem wy-

Postupom času sa výroba hračiek stala nezávislou

twórstwo zabawek stało się samodzielną działalno-

remeselnou činnosťou.

ścią rzemieślniczą.

Tradycje zabawkarskie na Żywiecczyźnie przekazy-

Hračkárske tradície v živieckom regióne sa dedi-

wano z pokolenia na pokolenie. Wyrobem zabawek

li z generácie na generáciu. Na výrobe hračiek sa

zajmowały się całe rodziny. Każda z osób odpo-

podieľali celé rodiny. Každý človek bol zodpovedný

wiedzialna była za inny etap pracy – od pozyskania

za inú fázu práce − získavanie dreva, jeho spraco-

drewna, jego obróbki, wyrzynania, strugania, aż do

vanie, pílenie, vyrezávanie, až po povrchovú úpravu

wykańczania i zdobienia. Na przykład ojciec przygo-

a zdobenie. Napríklad otec pripravil drevo a vyrezal

towywał drewno i wycinał podstawowe części zaba-

základné časti hračiek, syn ich zmontoval, a manželka

wek, syn je montował, a żona i córka zajmowały się

s dcérou vykonali záverečné práce v podobe natie-

wykańczaniem. Stąd rodziny słynnych zabawkarzy,

rania a zdobenia. Odtiaľ pochádzajú rodiny slávnych

posiadające własne wzory wykonania i zdobienia za-

hračkárov, ktorí mali svoje vlastné spôsoby výroby

bawek.

a zdobenia hračiek.

Do najstarszych wzorów zabawek należą: bryczki

Medzi najstaršie vzory hračiek patria: kočiare s koň-

z konikami (zwane karetkami), kołyski (zwane kolyb-

mi (v miestnom nárečí: karetka), kolísky (v miestnom

kami), sześcienne grzechotki (zwane scyrkowkami)

nárečí: kolybka), kubické hrkálky (v miestnom nárečí:

oraz taczki. Na początku XX wieku popularne stały

scyrkowka) a fúriky. Na začiatku 20. storočia sa po-

się tworzone w Stryszawie ptaszki. Z kolei w Lacho-

pulárne stali vtáky vytvorené v Stryszawe. Zase

wicach, Koszarawie i Pewli Wielkiej strugano koni-

v Lachowiciach, Koszarawe a Pewly Wielkej boli vy-

ki. Na początku powstawały capy – miały kanciastą

rezávané kone. Spočiatku vznikali tzv. capy – kone

sylwetkę, duże brzuchy i krótkie nogi. Późniejsze

s hranatou siluetou, veľkým bruchom a krátkymi

wyścigowce były bardziej naturalistyczne – miały smu-

nohami. Neskôr vznikli dostihové kone, naturalistic-

kłe kształty. W okresie międzywojennym pojawiły

kejšie – mali štíhle siluety. V medzivojnovom období

się: koniki na podstawce, koniki z wozami drabiniasty-

začali vznikať: kone na stojane, kone s rebríkovými

mi, ptaszki machające skrzydłami (zwane klepokami),

vozíkmi, vtáky mávajúce krídlami (nazývané v miest-

kogutki dziobiące ziarno (zwane kohutkami dzióba-

nom nárečí: klepoki), kohúty zobkajúce semienka

tymi), karuzelki na kijku. Karuzelka była oryginalną

(nazývané v miestnom nárečí: kohutki dzióbate),

zabawką ruchomą. Dwa poziome krążki z konikami

kolotoče na palici. Kolotoč bol originálna pohyblivá

osadzone były na drążku z dwoma kółkami, które

hračka. Dva vodorovné disky s koňmi boli namon-

w czasie jazdy wprawiały w ruch krążki z konikami.

tované na tyči s dvoma kolesami, ktoré počas jazdy

Ponieważ wirowały jak szalone, zabawkę nazywano

uviedli disky s koňmi do pohybu. Z ohľadu na to, že

gwariatem.

sa koníky točili ako blázni, túto hračku sa v miestnom nárečí pomenovalo: gwariat.

Pierwsze zabawki nie były malowane – miały kolor

Prvé hračky neboli natreté – mali prírodnú farbu

drewna. Wraz ze wzrostem liczby twórców zaczęto

dreva. Ak rástol počet umelcov, hračky sa začali

je ozdabiać. Najpierw kilkoma kolorami, a z czasem

zdobiť. Najprv bolo to zopár farieb a potom na rad

całą paletą barw. Zabawki dekorowano też motywa-

prišla celá farebná paleta. Hračky boli tiež zdobené

mi: geometrycznym (który był ryzowany, czyli rzeź-

geometrickými a rastlinnými motívmi (geometrické

biony) i roślinnym (który był malowany).

motívy boli vyrezávané a rastlinné vymaľované).

Zabawkarze pracowali przy użyciu prostych narzędzi.

Výrobcovia

Za warsztat służyła zwykle część pomieszczenia

nástrojmi. Ako dielňa zvyčajne slúžila časť kuchyni

kuchennego albo szopa w podwórku. Zabawki po-

alebo kôlňa na záhrade. Hračky boli vyrábané z rôz-

wstawały z różnych gatunków drewna. Te strugane

nych druhov dreva. Tie vyrezávané hračky ako vtáky

jak ptaszki, koniki najczęściej z drewna miękkiego,

a kone, najčastejšie vznikali z mäkkého dreva, ktoré

poddającego się obróbce (świerk, sosna, lipa, osi-

sa dá ľahko spracovať (smrek, borovica, lipa, osika),

ka), z kolei te o konstrukcji sztywnej jak taczki, koły-

zatiaľ čo hračky s pevnou konštrukciou ako napr.

ski, bryczki, klepoki z drewna twardego (buk, jawor).

fúriky, kolísky, kočiare, vtáky klepoki vznikali z tvr-

Chcąc zrobić ptaszka, najpierw trzeba było narąbać

dého dreva (buk, javor). Ak ste si chceli vyrobiť vtáka,

siekierką odpowiedniej wielkości kawałki drew-

museli ste najskôr narezať sekerou kusy dreva pri-

na, ociosać je nadając im zarys ptaszka. Następnie

meranej veľkosti a potom ich vyrezať, aby ste im dali

używając noża – gnypa (bardzo ostrego, służące-

priblížený tvar vtáka. Potom pomocou noža – knajpu

go zwykle do cięcia skóry) wyrzeźbić odpowiedni

(veľmi ostrý nôž, zvyčajne sa používa na rezanie kože

kształt i rozmiar (doświadczonemu twórcy zajmowa-

v obuvníctve) sa vyrezávalo správny tvar a veľkosť

ło to około 3–5 minut). Tak wyrzeźbionemu ptasz-

(skúsenému umelcovi to trvalo asi 3–5 minút). Takto

kowi można było założyć obcęgami nóżki z drucika

vytvarovaný vtáčik potom kliešťami mal nainštalo-

i pomalować.

vané drôtené nožičky a na konci bol vymaľovaný.

Jak podają źródła jako pierwszy rzeźbieniem i malowa-

Podľa zdrojov Teofil Mentel (1876–1944) ako prvý

niem ptaszków zajął się Teofil Mentel (1876–1944).

vyrezával a maľoval vtáky. Ako 12-ročný chla-

W wieku 12 lat udał się do Kalwarii Zebrzydowskiej

pec odišiel do Kalwarie Zebrzydowskej, aby slúžil

na służbę do pustelnika. Pomagał mu przy wyrobie

u pustovníka. Pomáhal mu pri výrobe devocionálií

dewocjonaliów z drewna. W podziękowaniu za pra-

z dreva. Pustovník, aby sa mu poďakoval za prácu,

cę otrzymał atlas ptaków. Kiedy wrócił do rodzinnej

dal mu atlas vtákov. Keď sa vrátil do rodnej Strysza-

Stryszawy zaczął strugać z drewna naturalnych wiel-

wy, začal z dreva vyrezávať životnej veľkosti dudky,

kości dudki, dzięcioły, kraski, pliszki, skowronki, sło-

ďatle, krakle, trasochvosty, škovránky, sláviky, a to

wiki – zarówno pojedyncze, jak i tak zwane rodzin-

zároveň jedincov ako aj cele vtáčie rodinky umiest-

ki, umieszczane na gałązkach lub kawałku drewna.

nené na vetvičkách alebo kúsku dreva. Farebné vtáky

Kolorowe ptaki zrobiły furorę. Ponieważ Teofil nie

boli skutočnou senzáciou. Keďže Teofil nezvládol

mógł poradzić sobie z wielkimi zamówieniami, zaczęli

veľké množstvo objednávok, začali mu pomáhať jeho

mu pomagać bracia. Umiejętności przekazał również

bratia. Svoje zručnosti odovzdával aj svojim deťom.

hračiek

pracovali

jednoduchými

swoim dzieciom. W okresie międzywojennym wiele

V medzivojnovom období veľa rodín v Stryszawe pro-

rodzin w Stryszawie zajmowało się wyrobem pta-

dukovalo vtáky a v 50. rokoch 20. storočia sa vtáky

ków, a w latach 50. XX wieku wytwarzano je w 200

vyrábali už v 200 stryszavských domoch. Obyvatelia

domach. Mieszkańcy wierzyli w magiczną moc drew-

verili v magickú moc drevených hračiek – verili, že

nianych ptaszków – uważali, że przynoszą szczęście

svojim majiteľom vtáky prinášajú šťastie

ich posiadaczom. Poszczególne wsie żywieckiego ośrodka zabawkar-

Jednotlivé dediny živieckého hračkárskeho strediska

skiego słynęły ze swoich drewnianych wyrobów.

boli známe svojimi drevenými výrobkami. Najkrajšie

Najpiękniejsze ptaki można było kupić w Strysza-

vtáky sa dali kúpiť v Stryszawe, najkrajšie kolísky

wie, najładniejsze kołyski i łóżeczka w Koszarawie,

a postieľky v Koszarawe a slávne kočiare s koňmi

a w Lachowicach słynne bryczki z konikami.

v Lachowiciach.

Początkowo sprzedażą zabawek zajmowali się

Samotné hračky spočiatku predávali samotní tvor-

sami twórcy – na okolicznych targach i jarmarkach.

covia – na neďalekých trhoch a jarmokoch. Postu-

Z czasem sprzedaż przejęli handlarze i tak zabawki

pom času predaj prevzali obchodníci, a tak sa hračky

docierały w różne części Polski. Po II wojnie świa-

dostali do rôznych častí Poľska. Po druhej svetovej

towej państwo objęło opiekę nad zabawkarstwem.

vojne hračkársky priemysel prevzal štát. Predajom

Sprzedażą twórczości ludowej zajmowały się spół-

ľudového umenia sa zaoberali družstvá, napríklad

dzielnie, na przykład zwana Cepelią Centrala Prze-

Cepelia – Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycz-

mysłu Ludowego i Artystycznego. Zabawkarzy moż-

nego (Ústredie ľudového a umeleckého priemyslu).

na było spotkać na różnego rodzaju kiermaszach

Výrobcov hračiek nájdete na rôznych jarmokoch

twórczości ludowej, imprezach folklorystycznych,

ľudového umenia, folklórnych podujatiach vrátane

między innymi podczas Tygodnia Kultury Beskidzkiej,

podujatia Týždeň beskydskej kultúry, ktorý je naj-

najstarszego i największego święta folkloru w kraju.

starším a najväčším folklórnym festivalom v Poľsku.

Chętnie brali udział w konkursach. Chętnie prowa-

Hračkári taktiež sa ochotne zapájajú do rôznych

dzili warsztaty z tworzenia i malowania zabawek dla

súťaží. Ochotne vedú workshopy o tvorbe a maľo-

dzieci, młodzieży i dorosłych.

vaní hračiek pre deti, mládež a dospelých.

W tradycje wyrobu drewnianych zabawek w sposób

Do tradície výroby drevených hračiek v Poľsku sa za-

szczególny wpisali się następujący zabawkarze:

písali nasledujúci výrobcovia hračiek:

- z Lachowic: rodzina Sikorów – z najbardziej zasłu-

- z obce Lachowice: rodina Sikorovcov – s najvýznam-

żoną Władysławą, uhonorowaną prestiżową Nagro-

nejším členom rodiny Władysławou, ocenenou pre-

dą imienia Oskara Kolberga za zasługi i działania na

stížnou Cenou Oskara Kolberga za zásluhy a činno-

rzecz kultury ludowej; rodzina Biegunów, z najsze-

sti v prospech ľudovej kultúry; rodina Biegunovcov,

rzej znanym z rodu Teodorem, laureatem Nagrody

s najvýznamnejším členom rodiny Teodorom, lau-

im. Oskara Kolberga

reátom Ceny Oskara Kolberga

- z Pewli Wielkiej: rodzina Lachów, ze Stanisławem,

- z obce Pewel Wielka: rodina Lachovcov, so Stani-

zdobywcą Nagrody im. Oskara Kolberga; rodzina

sławom, laureátom Ceny Oskara Kolberga; rodina

Łobozów – z Wiesławą i Marianem, utytułowanymi

Łobozovcov – s Wiesłavou a Marianom, laureátmi

Nagrodą im. Oskara Kolberga

Ceny Oskara Kolberga

- z Koszarawy: Władysław Strenal, twórca pierw-

- z obce Koszarawa: Władysław Strenal, tvorca

szych klepoków

prvých klepokov, vtákov mávajúcich a tlieskajúcich

- ze Stryszawy: rodzina Mentlów; rodzina Klima-

krídlami

sarów – z uhonorowanym Nagrodą im. Oskara

- z obce Stryszawa: rodina Mentelovcov; rodina

Kolberga

Klimasarovcov – s Władysławom, laureátom Ceny

Władysławem;

rodzina

Leśniaków

–

z Emilią, laureatką Nagrody im. Oskara Kolberga.

Oskara Kolberga; rodina Leśniakovcov – s Emiliou, laureátkou Ceny Oskara Kolberga.

Dzięki twórcom i ich rodzinom – podtrzymującym

Vďaka tvorcom a ich rodinám, ktoré zachovávajú

tradycje wyrobu zabawek – żywiecki ośrodek za-

tradíciu výroby hračiek – živiecké hračkárske stre-

bawkarski nadal istnieje. Zabawkarze tworzą zarów-

disko stále existuje. Výrobcovia hračiek vytvárajú

no tradycyjne zabawki, jak i poszukują nowych form

tradičné hračky a hľadajú nové formy (napr. zvieratá

(na przykład zwierzątka chodzące po pochylni – tzw.

chodiace po rampe – v miestnom nárečí: chodaky,

chodaki, latające bociany, krowy, owce, kozy, koty).

lietajúce bociany, kravy, ovce, kozy, mačky). Niek-

Pewne zmiany i nowości, szczególnie w zakresie

toré zmeny a novinky, najmä v oblasti dekorácie,

zdobienia, wprowadzają młode pokolenia. Wyraźny

zavádzajú mladé generácie. Je to taktiež ovplyvnené

wpływ ma moda i wymagania odbiorców.

módou a požiadavkami kupujúcich.

Zabawki twórców z żywieckiego ośrodka ekspo-

Hračky umelcov zo živieckého hračkárskeho strediska

nowane są w największych polskich muzeach po-

boli prezentované v najväčších poľských múzeách so

siadających zbiory sztuki ludowej. Dużą kolekcję

zbierkami ľudového umenia. Veľkú zbierku ľudových

ma Muzeum Miejskie w Żywcu. Koniki, ptaszki,

hračiek má aj Mestské múzeum v Živieci. Kone, vtáky,

bryczki, klepoki były i są prezentowane na licznych

kočiare, klepoki (vtáky mávajúce krídlami) boli a sú pre-

wystawach w kraju i za granicą – między innymi

zentované na mnohých výstavách v Poľsku a v zahra-

w Czechach, na Słowacji, w Belgii i Niemczech

ničí – vrátane Českej republiky, Slovenska, Belgicka,

i Belgii, na Węgrzech, we Francji i Włoszech.Prze-

Nemecka, Maďarska, Francúzska a Talianska. Živiec-

kazywane z pokolenia na pokolenie zabawkar-

ké hračkárstvo, ktoré je dedené z generácie na ge-

stwo żywieckie to ważny element dziedzictwa

neráciu, je dôležitým prvkom kultúrneho dedičstva.

kulturowego. W 2016 roku zostało wpisane na

V roku 2016 bolo zapísané do Národného zoznamu

Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kultu-

nehmotného kultúrneho dedičstva. Významnú úlo-

rowego. Znaczącą rolę w popularyzacji i ochro-

hu v popularizácii a ochrane hračkárskych tradícií

nie tradycji zabawkarskich odgrywają Regional-

majú: Regionálne kultúrne stredisko v Bielsko-Bialej

ny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej i Gminny

(Regionalny Ośrodek Kultury) a Obecné kultúr-

Ośrodek Kultury w Stryszawie, przy którym działa

ne stredisko v Stryszawe (Gminny Ośrodek Kultury

Beskidzkie Centrum Zabawki Drewnianej. Można

w Stryszawie), v rámci ktorého funguje Beskyd-

tam obejrzeć autentyczne zabawki ludowe i poznać

ské centrum drevenej hračky (Beskidzkie Centrum

ich historię, a podczas Warsztatów Twórczych na-

Zabawki Drewnianej). Môžete si tu pozrieť auten-

uczyć się tworzenia i zdobienia drewnianych ptasz-

tické ľudové hračky a spoznať ich históriu. Počas

ków czy koników. Atrakcją jest też Park Drewnianej

workshopov sa tu naučite, ako vytvárať a zdobiť dre-

Zabawki Ludowej, w którym znajdują się dużych

vené vtáky alebo koníky. Ďalšou atrakciou je Park

rozmiarów zabawki wykonane przez miejscowych

drevenej ľudovej hračky (Park Drewnianej Zabawki

twórców. Od 1997 roku w Stryszawie w pierw-

Ludowej) s veľkorozmernými hračkami od miestnych

szą sobotę i niedzielę czerwca organizowane jest

umelcov. Od roku 1997 sa v Stryszawe v prvú jú-

Święto Zabawki Ludowej, adresowane głównie do

novú sobotu a nedeľu organizuje Sviatok ľudovej

dzieci i młodzieży.

hračky (Święto Zabawki Ludowej), ktorý je určený predovšetkým pre deti a mládež.

Jak tylko mogę spamiętać, zabawki robi się w Lachowicach ze 100 lat albo więcej. Dawniej wyrabiano je we wszystkich domach we wsi. Teraz [1971 r.] tylko w ośmiu. Umiejętność ta przechodziła z ojca na syna. Pomagały też kobiety. Początkowo robiono tylko bryczki duże z parą koni, kolebki, wózki z drabinkami. Potem zaczęto robić inne zabawki. Zabawki robi się najczęściej z drewna świerkowego, najłatwiej dostępnego. Najlepsze jest natomiast drewno lipowe, dobra jest też osika i olcha. Franciszek Biegun

Len ako si spomeniem, hračky sa v Lachowiciach vyrábajú 100 rokov a možno aj viac. V minulosti sa vyrábali vo všetkých domoch v obci. Teraz [1971] iba v 8 domoch. Táto zručnosť sa odovzdávala z otca na syna. Pomáhali aj ženy. Spočiatku sa vyrábali iba veľké koče s párom koní, kolísky a rebríkové vozíky. Potom sa začali vyrábať ďalšie hračky. Hračky sú väčšinou vyrobené zo smrekového dreva, ktoré je najdostupnejšie. Avšak najlepšie je lipové drevo, ale dobrá je aj osika a jelša. Franciszek Biegun

Lachowice Franciszek Biegun

Franciszek Biegun

Wyrobu zabawek nauczył się od ojca. Od 1931 r. za namową Żyda-handlarza robił konie, wcześniej wykonywał tylko bryczki.

Naučil sa vyrábať hračky od svojho otca. Od 1931 roku na žiadosť židovského obchodníka vyrábal kone, predtým vyrábal iba koče.

Jan Biegun

Pochodził z jednej z najstarszych rodzin zabawkarskich tego rejonu. Rękodzieła nauczył się od ojca i dziadka. Był zabawkarzem wszechstronnym – potrafił wykonać każdą zabawkę charakterystyczną dla regionu. Z upodobaniem wytwarzał karuzelki na kiju z charakterystycznym ryzowaniem tarcz i kół, nieobecnym u innych zabawkarzy. Ryt tarcz stanowiły najczęściej półokręgi tworzące tradycyjny żywiecki wianuszek. Koła posiadały natomiast stylizowane szprychy. Koniki karuzelki były uproszczone, konwencjonalne i bardziej zbliżone kształtem do lam niż koni, pomalowane na zielono, błękitno i czerwono. Zamiast ogonów miały umocowane w tarczy, dekoracyjne, szmaragdowe kurze lub gęsie pióra. Tarcza zatknięta był na kilkucentymetrowym pionku zakończonym gnoteczkiem, wypadanie kół z osi uniemożliwiały natomiast natknięte nań czopki. Robił też wózki z konikami i wózki z drabinkami, bryczki z konikami i bez, ryzowane kołyski czy wyścigowce. Swoje umiejętności przekazał córce Annie Szewczyk i zięciowi.

Pochádzal z jednej z najstarších hračkárskych rodín v okolí. Od otca a starého otca sa naučil ručného remesla. Bol všestranným výrobcom hračiek – dokázal vyrobiť akúkoľvek hračku charakteristickú pre tento región. Bavilo ho vyrábať kolotoče na palici s charakteristickým vzorom na diskoch a kolieskach, ktorý u iných hračkárov chýbal. Vzor na diskoch pozostával z polkruhov tvoriacich tradičný živiecký veniec. Kolesá mali štylizované spice. Koníky v takom kolotoči boli jednoduché, konvenčné a viac pripomínali lamy ako kone, boli maľované zelenou, modrou a červenou farbou. Namiesto chvostov mali ozdobné smaragdové slepačie alebo husie perie pripevnené k disku. Disk bol pripevnený na niekoľko centimetrovom kolíku, pričom kolesám zabránili vypadnúť z nápravy čapíky, ktoré naň boli narazené. Vyrábal tiež vozíky s koňmi a vozíky s rebríkmi, koče s koňmi a bez koní, rytým ornamentom zdobené kolísky a dostihové koníky (v miestnom nárečí – wyścigowce). Svoje zručností odovzdal svojej dcére Anne Szewczykovej a svojmu zaťovi.

Przed wojną mieszkańcy Koszarawy brali od twórców ich wyroby i sprzedawali razem ze swoimi pracami na Śląsku. Był również Żyd Ferber, który wykupywał w Koszarawie wytwory ludzi i sprzedawał je we wtorki na jarmarku w Suchej Beskidzkiej.

Už pred vojnou obyvatelia Koszarawy brali výrobky od ich tvorcov a predávali ich spolu so svojimi dielami po celom Sliezsku. Bol tu aj Žid Ferber, ktorý kupoval výrobky miestnych obyvateľov a predával ich v utorok na jarmoku v Suchej Beskidzkej.

Jan Biegun

Walenty Biegun

Od dziecka, zgodnie z miejscową tradycją, zajmował się wytwarzaniem zabawek. Specjalizował się w wykonywaniu pojedynczych koników różnej wielkości.

V súlade s miestnou tradíciou sa od detstva zaoberal výrobou hračiek. Špecializoval sa na výrobu koní rôznych veľkostí.

Od dziecka, zgodnie z miejscową tradycją, wytwarzam zabawki – przede wszystkim koniki. Do pracy wykorzystuję warsztat, który znajduje się w domu, po dziadku i ojcu. Współpracuję z Cepelią w Czechowicach-Dziedzicach, ale robię też zabawki na prywatne zamówienie.

Odmalička som v súlade s miestnou tradíciou vyrábal hračky – hlavne koníky. Na prácu využívam dielňu, ktorá je umiestnená doma, je to dielňa po starom otcovi a otcovi. Spolupracujem s Cepeliou [poľský ÚĽUV] v Czechowiciach-Dziedziciach, ale vyrábam aj hračky na súkromné objednávky.

(1939–1996)

Józef Rumiak

Urodził się w Żywcu. Był sąsiadem Jana Bieguna. Zabawkarstwa uczył się od rodu Biegunów, choć rodzinie Rumiaków nieobce były zabawkarskie i bednarskie tradycje. Najchętniej wykonywał wozy drabiniaste i wyścigowce na kółkach. W zdobieniu i kolorystyce był wierny tradycji. Jego wyścigowce były różnych rozmiarów, obowiązkowo czerwone, umieszczone na żółtej desce z różowymi kółkami ze szmaragdowymi czopkami. Miały wysokie nogi, ciężkie karki i łby, trochę nieproporcjonalne do reszty sylwetki, ogon imitował zwykle kawałek ciemnej skórki królika. Ornament stanowiła czarna plama grzywy oraz bardzo konwencjonalne, z reguły granatowe siodło, na którym jasne plamki płatków otaczały ciemne jądro. Całość uzupełniły zrytmizowane białymi kropkami czarne pasy stylizowanej uprzęży. Małe koniki upiększał wzdłuż tułowia kolorowymi kropkami, rolę ogona spełniało piórko lub kawałek skórki. Capy z kolei miały bardzo uproszczony kształt sylwetki, nie były tak dekorowane, brakowało im siodeł. Bryczki z konikami stanowiła para czerwonych koników umocowana wraz z bryczką na desce, głównie żółtej. Były malowane i ryzowane na zadkach, w których Rumiak wykorzystywał najbardziej charakterystyczne wzory regionalne jak gwiazda sosrąbowa, kratki, wianuszki i inne, całkowicie wymyślone przez siebie – misternie układane z prostszych elementów: linii prostych (zwanych kastrami), linii falistych, kół, trójkątów, kwadratów itd. Tworzył też wózki drabiniaste z konikami lub bez – na poręcze, malowane na jeden z podstawowych kolorów, nakładał szlaczek dwukolorowy, z tyły zwykle ornament roślinny; oraz karuzelki na kiju lub desce, wesoło furgające piórkami i cieszące oczy kolorami.

Narodil sa v Živiecu. Bol susedom Jana Bieguna. Vyrábať hračky sa naučil od rodiny Biegunovcov, hoci rodina Rumiakovcov dobré poznala aj hračkárske, aj debnárske tradície. Rád vyrábal rebríkové vozíky a dostihové koníky na kolieskách. V dekoráciách a farbách bol verný tradícii. Jeho dostihové koníky boli rôznych veľkostí, boli červené, umiestnené na žltej doske s ružovými kruhmi so smaragdovými čapíkmi. Mali vysoké nohy, ťažké krky a hlavy, ktoré boli trochu neprimerané zvyšku siluety, chvost zvyčajne imitoval kúsok tmavej králičej kože. Ozdobou bola čierna škvrna na hrive a veľmi konvenčné, zvyčajne tmavomodré sedlo, na ktorom svetlé škvrny vo tvare kvetových lupienok obklopovali tmavé jadro. Celok dopĺňajú rytmický umiestnené biele bodky, čierne pruhy boli štylizované na postroj. Malé kone zdobil farebnými bodkami, úlohu chvosta malo pierko alebo kúsok kože. Oproti tomu boli tzv. capy – kone s hranatou siluetou, mali veľmi zjednodušený tvar siluety, neboli až tak ozdobené a chýbalo im sedlo. Koče s koníkmi to dvojica červených koní, upevnených spolu s kočom na doske, hlavne žltej farby. Boli maľované a mali ryté ornamenty na zadnej strane, ornamenty používané Rumiakom to najcharakteristickejšie regionálne vzory, ako sú hviezda, mriežky, vence a ďalšie, ktoré boli úplne vymyslené – zložito usporiadané z jednoduchších prvkov ako napr.: rovné čiary (v miestnom nárečí kastry), vlnovite čiary, kruhy, trojuholníky, štvorce atď. Vyrábal aj rebríkové vozíky s koňmi alebo bez nich – na zábradliach, ktoré boli maľované jednou zo základných farieb, maľoval dvojfarebný vzor, spravidla kvetinový ornament; a kolotoče na palici alebo doske, veselo mávajúce pierkami a potešujúce oči farbami.

(1929–2008)

Józef Rumiak

Zabawki wyrabiam ręcznie na warsztacie zwanym „dziadkiem” przy pomocy piłek, ośnika i kilku specjalnych noży służących do końcowej obróbki. Materiałem jest drewno świerkowe, bo najłatwiej go zdobyć. Czasem korzystam z drewna innych gatunków. Zabawki maluję farbami anilinowymi bądź emaliowymi i nitro. Józef Rumiak

Hračky vyrábam ručne v dielni, ktorou volám „dedko“ pomocou pílok, obojručného noža a niekoľkých špeciálnych nožov na konečné spracovanie. Materiálom je skoro vždy smrekové drevo, pretože je najdostupnejšie. Niekedy používam drevo iných druhov. Maľujem hračky anilínovými, smaltovanými a nitro farbami. Józef Rumiak

Józef Rumiak

Władysława Sikora

Władysława i Tadeusz Sikorowie

Władysława a Tadeusz Sikorovci

To najbardziej utytułowani twórcy zabawek ludowych, kontynuatorzy rodzinnych tradycji, laureaci Nagrody im. Oskara Kolberga (1993). Ich prace cieszyły się ogromnym powodzeniem w USA.

Sú najúspešnejšími tvorcami ľudových hračiek, pokračovateľmi rodinných tradícií, víťazmi ceny Oskara Kolberga (1993). Ich práca mala veľký úspech aj v USA.

Władysława Sikora

Władysława, swego czasu liderka rodzinnego zabawkarstwa, była sąsiadką Jana Bieguna i Józefa Rumiaka. Warsztat ojca był dla niej pierwszą szkołą pracy z zabawką – wraz z siostrami pomagała przy wykańczaniu-zdobieniu zabawek. Po zamążpójściu małżonek Tadeusz (pochodzący z rodziny o wielopokoleniowej tradycji wytwórstwa zabawek, umiejętności przejął od ojca Władysława) zajmował się pierwszym etapem wyrobu zabawek, a Władysława ich malowaniem. Jako jedyna konsekwentnie nawiązywała do pierwotnej barwy fioletowej, którą pokrywała naprzemiennie wraz z czerwoną zarówno koniki, jak i bryczki. Tworzyła też zaniechane przez innych grzechotki z surowego drewna – prostopadłościenne, z centralnie umieszczonym ornamentem kwiatowym na każdym z boków, oraz kasetki – umieszczone jedna w drugiej: czerwone, fioletowe, różowe i pomarańczowe o charakterystycznych wzorach kwietnych, umiejscowionych w centrum oraz rogach wieczek i każdego boku. Jej specjalnością były miniaturowe bryczki i wózki z konikami.

Władysława, kedysi líderka rodinného hračkárskeho priemyslu, bola susedkou Jana Bieguna a Józefa Rumiaka. Otcova dielňa bola jej prvou školou, v ktorej sa učila práce s hračkou – so sestrami pomáhala s dokončovaním a zdobením hračiek. Po svadbe sa jej manžel Tadeusz (ktorý pochádzal z rodiny s viacgeneračnou tradíciou výroby hračiek prevzal svoje schopnosti od svojho otca Władysława) zaoberal prvou fázou výroby hračiek a Władysława ich maľovala. Ako jediná dôsledne odkazovala na pôvodnú fialovú farbu, ktorú striedavo s červenou farbou pokrývala koníky a koče. Tiež vyrábala hrkálky zo surového dreva, ktoré už neboli vyrábané ostatnými – obdĺžnikové, s centrálne umiestneným kvetinovým ornamentom na každej strane a kazety – umiestnené jedna v druhej: červené, fialové, ružové a oranžové s charakteristickými kvetinovými vzormi, umiestnenými v strede a v rohoch viečka a na každej bočnej strane. Jej špecialitou boli miniatúrne kočiare a vozíky s koňmi.

Sikorowie masowo produkowali koniki różnej wielkości: malowane na czerwono z siodłem zielonym lub niebieskim zdobionym białym kwiatkiem; białe w drobne czarne ciapki z pomarańczowym siodłem; strzępiasta grzywa malowana była na czarno, ogon zrobiony ze skórki króliczej siwej lub czarnej. Ponadto wytwarzali kołyski, karuzele, taczki zdobione według tradycyjnych wzorców ornamentami o geometryczno-kwiatowej formie z użyciem różnej kolorystyki.

Sikorovci sériovo vyrábali kone rôznych veľkostí: natreté červenou farbou so zeleným alebo modrým sedlom, zdobené bielym kvetom; biele s drobnými čiernymi škvrnami s oranžovým sedlom; hriva bola natretá na čierno, chvost bol zo sivých alebo čiernych zajačích koží. Okrem toho vyrábali kolísky, kolotoče a fúriky zdobené podľa tradície geometrickými aj kvetinovými vzormi v rôznych farbách.

Nasze bryczki posiadają na tylnej ściance stały malowany wzór: maleńki kwiatuszek w centrum z białym lub czarnym środkiem i niebieskimi, czerwonymi lub białymi płatkami. Takie same kwiatuszki znajdują się w czterech rogach „zadka” i dwóch kątach boków, których ornament uzupełniają w trzecim, dolnym kącie wąskie, zielone listki. Całość umocowana jest na żółtej desce z zielonymi kołami, które posiadają delikatne białe obramowanie i takie same stylizowane szprychy.

Naše kočiare majú na zadnej strane maľovaný vzor: malý kvet v strede s bielym alebo čiernym stredom a modrými, červenými alebo bielymi lupienkami. Rovnaké kvety nájdete v štyroch rohoch zadnej strany a dvoch rohoch bočných strán, ktorých ozdoba je v treťom, dolnom rohu doplnená úzkymi zelenými listami. Celé je to namontované na žltej doske so zelenými kolesami, ktoré majú jemný biely okraj a rovnako štylizované spice.

Tadeusz Sikora

Andrzej Sikora

Jako syn Władysławy i Tadeusza Sikorów, uznanych twórców ludowych, rzeźbiarstwo ma w genach. Zabawki tworzył od dziecka według wzoru podpatrzonego u rodziców, później wraz z żoną i dziećmi. Wszelkie zmiany, jakie wniósł do tego fachu, wynikały z chęci ulepszenia zabawek czy też uproszczenia ich wyrobu. Zna i potrafi wykonać wszystkie wzory zabawek: koniki, bryczki, klepoki, karuzelki. Dziś już nie robi zabawek – „wyleczył się z nałogu”, który pochłaniał go bez reszty.

Ako syn Władysławy a Tadeusza Sikorovcov, uznávaných ľudových umelcov – hračkárstvo má v génoch. Od detstva vyrábal hračky podľa vzoru, ktorý spozoroval u svojich rodičov, neskôr vyrábal hračky s manželkou a deťmi. Akékoľvek zmeny, ktoré vykonal v tejto profesii, vyplynuli z túžby vylepšiť hračky alebo zjednodušiť ich výrobu. Pozná a je schopný vyrobiť všetky vzory hračiek: koníky, koče, vtáky klepoki, kolotoče. Dnes už hračky nevyrába – „vyliečil sa zo závislosti“, ktorá ho úplne pohltila.

Lubiłem rzeźbić zabawki. Nie potrafiłem przyjechać z pracy i po prostu siąść przed telewizorem. Do zabawek coś mnie ciągnęło. Choć nie powiem, że jakoś szczególnie kochałem się tym zajmować.

Rád som vyrezával hračky. Nevedel som prísť domov z práce a len tak sedieť pred televízorom. Lákali ma hračky. Aj keď nehovorím, že by som sa tým obzvlášť rád zaoberal.

(1960)

Teofil Szczygieł

Sąsiad Sikorów, mąż siostry Teodora Bieguna. Pomagał żonie i teściowej przy robieniu zabawek – tak zaczęła się jego przygoda. W swoim dorobku ma wszystkie typy zabawek z Lachowic. Był wytwórcą bryczek, ptaszków, koników, autorem największej ilości oryginalnych ryzowań. Tworzył białe, czerwone i srebrne wyścigowce; wyjątkowe, jedyne w swoim rodzaju kołyski o zagłownikach i przynożnikach w kształcie uciętego serca na biegunach, z ryzowanymi geometrycznymi wzorami, malowane kolorami zielonym i czerwonym albo niebieskim i czerwonym. Niezwykłą pomysłowością wykazał się w ryzowaniu zadków karetek – około 80 wzorów ryzowań, do czego używał zwykle krążydła (stąd większość wzorów ma charakter geometryczny). Lubił też stosować motywy roślinne wpisane w geometryczne i tzw. miotełki, charakterystyczne dla wzorów zakopiańskich. W pracach pomagał mu syn Kazimierz.

Sused Sikorovcov, manžel sestry Teodora Bieguna. Pomáhal manželke a svokre pri výrobe hračiek – takto sa začalo jeho dobrodružstvo s hračkami. Vo svojej tvorbe sa venoval všetkým druhom hračiek z Lachowíc. Bol výrobcom kočov, vtákov, koníkov a autorom najväčšieho počtu pôvodných rytých ornamentov. Vyrábal dostihové koníky (v miestnom nárečí wyścigowce) v bielej, červenej a striebornej farbe; jedinečné kolísky, ktoré mali opierku hlavy a podstavce v tvare zrezaného srdca, s rytými geometrickými vzormi, maľované zelenou a červenou alebo modrou a červenou farbou. Ukázal pozoruhodnú vynaliezavosť pri kreslení ornamentov na zadných stranách kočiarov – asi 80 vzorov rytých ornamentov, na tvorenie ktorých zvyčajne používal kružidlo ukončené rydlom (preto je väčšina vzorov geometrická). Rád používal aj kvetinové motívy vpísané do geometrických tvarov a tzv. metličky, charakteristické vzory pre Zakopané. Pri práci mu pomáhal syn Kazimierz.

Teofil Szczygieł

Jako młodzieniec zajmowałem się bednarstwem i koszykarstwem. W latach 40. ożeniłem się z siostrą Teodora Bieguna, wchodząc w rodzinę, która od pokoleń zajmowała się wytwarzaniem zabawek. I tak to się wszystko zaczęło. Teofil Szczygieł

V mladosti som sa zaoberal debnárstvom a košikárstvom. V štyridsiatych rokoch som sa oženil so sestrou Teodora Bieguna a vstúpil som do ich rodiny, ktorá celé generácie vyrábala hračky. A tým to všetko začalo. Teofil Szczygieł

Anna Szewczyk

Umiejętność robienia zabawek przejęła od swojego ojca Jana Bieguna, który wraz z jej mężem pomagał jej w pracach nad zabawkami. Tworzyła kołyski, bryczki, konie-wyścigowce, wózki drabiniaste, karuzele – według wzorów wymyślonych przez ojca.

Zručnosť vyrábať hračky prevzala po svojom otcovi Janovi Biegunovi, ktorý jej spolu s manželom pomáhal s výrobou hračiek. Vytvárala kolísky, kočiare, dostihové koníky, rebríkové vozíky, kolotoče – podľa vzorov, ktoré vymyslel jej otec.

(1944)

Kontynuuję wzory wymyślone przez ojca. Pracuję w domu, najczęściej w kuchni, przede wszystkim porą zimową albo w chwilach wolnych od pracy w gospodarstwie. Współpracuje ze mną mąż Marian, który robienia zabawek nauczył się od teścia. Robimy zabawki dla Cepelii w Krakowie, na zamówienie, na konkursy. Anna Szewczyk

Pokračujem vo vzoroch, ktoré vymyslel môj otec. Pracujem doma, najčastejšie v kuchyni, hlavne v zime alebo v čase voľnom od poľnohospodárskych prác. Spolupracuje so mnou môj manžel Marian, ktorý sa naučil vyrábať hračky od môjho svokra. Vyrábame hračky pre Cepeliu v Krakove, na objednávky aj na súťaže. Anna Szewczyk

Stryszawa

Bronisław Balcer

Rzeźbiarz ptaków w naturalnych wymiarach i barwach, dla potrzeb odbiorcy odstępował od idei realizmu i tworzył bardziej kolorowo, np. sójki modre adriatyckie z wisienkami w dziobie dla Cepelii. Komponował scenki rodzajowe charakterystyczne dla poszczególnych gatunków ptaków, których był znawcą. Jak nikt inny naśladował ptasie głosy.

Rezbár vtákov v prírodných rozmeroch a farbách, pre potreby príjemcu, sa vzdialil od myšlienky realizmu a vytvoril pre Cepeliu (poľsky ÚĽUV) pestrejšie vtáky, ako napríklad sojky modré s čerešňami v zobáku. Tvoril aj scény charakteristické pre jednotlivé druhy vtákov, na ktoré bol odborníkom. Ako nikto iný vedel napodobňovať vtáčie hlasy.

Rzeźbiąc dla siebie staram się nie tylko zachować kształt i barwę naturalnego modelu, lecz także dostosować szczególny kształt paska czy plamy barwnej do domniemanego położenia i układu upierzenia, jakie przyjmuje ptak w danej pozycji – siedząc, stojąc, zrywając się do lotu.

Pri vyrezávaní pre seba sa snažím nielen zachovať tvar a farbu prírodného modelu, ale tiež prispôsobiť konkrétny tvar prúžku alebo farebnej škvrny údajnej polohe operenia, ktoré vták v danej polohe mal – keď sediel, stál, letel.

Krzysztof Balcer

Potomek Teofila Mentla, stolarz, twórca zabawek z drewna, instruktor zabawkarstwa w gminnych szkołach. Utalentowany i skromny człowiek. Tworzył przede wszystkim koniki, ptaszki, klepoki, karuzelki, bociany, koguty, zwierzęta gospodarskie.

Potomok Teofila Mentla, stolár, tvorca drevených hračiek, inštruktor hračkárstva v miestnych školách. Skromný a talentovaný muž. Hlavne tvoril koníky, vtáky, vtáky klepoki, kolotoče, bociany, kohúty a hospodárske zvieratá.

Zabawki są strugane najczęściej z lipy lub sosny wejmutki, które są wystarczająco miękkie by dało się nadać właściwy kształt struganym przedmiotom. Jeśli już jesteśmy przy formie, to można wspomnieć, że wszystkie są czerpane z tradycji ludowej. Część z nich jest wycinana maszynowo, ale ostateczny kształt zawsze nadaję im za pomocą dłuta i noża. Każda zabawka jest inna.

Hračky sú zvyčajne vyrezávané z lipy alebo bielej borovice, ktoré sú dostatočne mäkké, aby sa na vyrezávanom predmete dalo získať správny tvar. Ak sme už pri forme, možno spomenúť, že všetky hračky pochádzajú z ľudovej tradície. Niektoré z nich sú vyrezané strojom, ale vždy im konečný tvar dám dlátom a nožom. Každá hračka je iná.

(1969–2020)

Krzysztof Balcer

Rodzina Klimasarów

Ludwika (1944) i Władysław (1937) Klimasarowie

Ludwika (1944) a Władysław (1937) Klimasarovci

Władysław rzeźbić nauczył się od swojego ojca i dziadka. Od trzynastego roku życia tworzy zabawki ludowe – przede wszystkim drewniane ptaszki różnych rozmiarów, pojedyncze i w kompozycjach (ptaszki na gałęziach, parki, trójki, czwórki), słynie z tzw. pawików z długimi barwnymi ogonkami, dudków, sikorek, jaskółek, sów, kogutków, szpaków, a także wielobarwnych rajskich ptaszków. Działa twórczo razem z żoną Ludwiką: on zajmuje się struganiem zabawek, a ona ich wykańczaniem i malowaniem. Prowadził zajęcia praktyczne z rzeźbienia i malowania ptaszków w szkołach. Jest laureatem Nagrody im. Oskara Kolberga (2011).

Władysław sa naučil rezbárstva od svojho otca a starého otca. Od svojich trinástich rokov tvorí ľudové hračky – hlavne drevené vtáky rôznych veľkostí, ojedinelé aj v kompozíciách (vtáky na konároch, dvojice, tri, štyri vtáky), je známy z pávov s dlhými farebnými chvostami, okrem toho tvoril okrem toho tvoril aj dudky, sýkorky, lastovičky, sovy, kohúty, škorce, ako aj viacfarebné rajské vtáky. Pracuje so svojou manželkou Ludwikou: on vyrezáva hračky a ona ich dokončuje a maľuje. V školách viedol praktické kurzy vyrezávania a maľovania vtákov. Je laureátom ceny Oskara Kolberga (2011).

Władysław Klimasara

Emilia Leśniak, Władysław Klimasara, Józef Lasik

V našej rodine vyrezávame a maľujeme vtáky − skutočné zázraky, pravdivé kúzla. Je to naša tradícia od nepamäti. Vždy boli vyrezávané na Vianoce – boli ozdobou vianočného stromčeka. Aj doteraz sa používajú ako dekorácie – v kvetináčoch, na vianočné stromčeky. Táto tradícia v rodine pretrváva, pretože deti sa veľmi chceli od nás učiť a dúfame, že v našej tradícii budú pokračovať až do konca.

W naszej rodzinie strugamy i malujemy ptaszki − istne cuda, istne czary. To jest właśnie nasza tradycja, od dziada pradziada. Zawsze strugano na Boże Narodzenie – były to ozdoby na choinkę. I do tej pory są używane jako ozdoby – do kwietników, na choinki. W rodzinie utrzymuje się tradycja, dlatego że dzieci bardzo chętnie nauczyły się od nas i mamy nadzieję, ze będą ją kontynuować naszą tradycję do końca.

Józef Lasik

Zięć Józefa Mentla, który to wprowadził go w świat tradycji rękodzielniczych ośrodka żywieckiego. Od niego przejął umiejętności i pasję. Korzysta z tradycyjnych technik, ale wprowadza nowe wzory. Dziś tworzy razem z synem Karolem – nie boją się innowacji i realizowania własnych pomysłów. W starym, rodzinnym domu stworzyli izbę twórczą, w której podziwiać można ich warsztat i prace. Wykonują m.in. ptaszki, koniki, bryczki, chodzące po pochylni zwierzątka, bociany machające skrzydłami, klepoki, zwierzęta gospodarskie.

Zať Józefa Mentla, ktorý ho uviedol do sveta remeselných tradícií živieckého hračkárskeho strediska. Od neho prevzal zručnosti a vášeň. Využíva tradičné techniky, ale prináša aj nové vzory. Dnes pracuje so synom Karolom – neboja sa inovácií a realizácie vlastných nápadov. V starom rodinnom dome vytvorili kreatívnu miestnosť, kde môžete obdivovať ich dielňu a práce. Tvoria okrem iného vtáky, koníky, koče, zvieratá kráčajúce po rampe, bociany mávajúce krídlami, vtáky klepoki, hospodárske zvieratá.

(1959)

Józef Lasik

W twórczości ludowej każda rzecz jest inna. Konik, świnka, kózka czy baranek – każda z tych zabawek jest inna i nigdy nie będzie drugiej takiej samej. To cieszy, że coś może powstawać z naszych rąk i sprawiać radość innym.

V ľudovej tvorbe každá hračka je iná. Koník, prasa, koza alebo baránok – každá z týchto hračiek je iná a nikdy nevznikne druhá taká istá. Je pekné, že sa dá niečo vytvoriť našimi rukami a tým urobiť radosť druhým.

Emilia Leśniak

Jedna z najbardziej uzdolnionych i cenionych twórczyń ludowych, laureatka Nagrody im. Oskara Kolberga (1999), instruktorka zajęć dla dzieci w ramach edukacji regionalnej. Rzeźby w drewnie nauczyła się od ojca. Ptaszki robiła według tradycyjnego wzoru – kształtem i malowanym upierzeniem przypominały żywe pierwowzory, ale nie imitowały natury. Najbardziej popularne były: małe sikorki, jemiołuszki, czyżyki, kukułki, szczygły, gile, dudki, dzięcioły, sowy – pojedyncze, jak i kompozycje ptasich rodzin z pisklętami w uwitym gniazdku. Chociaż zaliczane były do zabawek, najczęściej pełniły funkcję dekoracyjną – przyozdabiały choinki, przystrajały ściany, meble, połaźnice. Emilia wykonywała zabawki razem z mężem Edwardem (1925– 1991). Umiejętności przekazali swoim dzieciom: Janinie (1954), Danucie (1957) oraz Tadeuszowi (1962).

Jedna z najtalentovanejších a najrešpektovanejších ľudových umelkýň, laureátka ceny Oskara Kolberga (1999), inštruktorka aktivít pre deti v rámci regionálneho vzdelávania. Rezbárstva sa naučila od svojho otca. Vtáky vyrábala podľa tradičného vzoru – ich tvar a maľované perie pripomínali živé vtáky, ale nenapodobňovali prírodu. Najpopulárnejšie boli: malé sýkorky, chochláče, čížiky, kukučky, stehlíky obyčajné, hýle, dudky, ďatle, sovy, ojedinelé ako aj kompozície vtáčích rodín s mláďatami v hniezde. Napriek tomu, že boli zaradené medzi hračky, najčastejšie mali dekoratívnu funkciu – zdobili vianočné stromčeky, steny a nábytok. Emilia vyrábala hračky so svojim manželom Edwardom (1925–1991). Tieto zručnosti odovzdali svojim deťom: Janine (1954), Danute (1957) a Tadeuszovi (1962).

(1932–2020)

Emilia Leśniak

W domu się robiło wszystko z drzewa, więc były odpady i jako dzieci [razem z bratem] zabawki zaczęliśmy robić. Pierwsze koniki, ptaszki. My się tym bawili. Dzieci są takie, że to, co nie wolno, to robią. A potem – mąż robił ptaszki, na handel. A ja strasznie ładnie malowałam, jemu nie miał kto malować, to się ożenił ze mną.

Doma sa robilo všetko z dreva, preto bol tiež drevený odpad, a ako deti [spolu s mojím bratom] sme začali vyrábať hračky. Najprv boli to koníky, potom vtáky. Hrali sme sa s týmito vecami. Deti sú také, že robia to, čo sa nesmie robiť. A potom – môj manžel vyrábal vtáky, na obchod. Ja som veľmi pekne maľovala, on nevedel maľovať, tak si ma vzal.

Muszę coś dłubać, nie jestem w stanie siedzieć bezczynnie. I zawsze coś nowego wymyślam. To dobry sposób na zmartwienia. Jak tylko zmartwienie miałam, to szybko drzewo naciupałam i zapominałam o świecie.

Musím niečo robiť, neviem len tak sedieť. A vždy prídem s niečím novým. To je dobrý spôsob, keď ma niečo trápi. Vždy keď ma niečo trápilo som si rýchlo zohnala kúsok dreva a zabúdala som na celý svet.

Emilia Leśniak

Tadeusz Leśniak

Obróbki drewna nauczył się od swoich rodziców Emilii i Edwarda Leśniaków, znanych i cenionych twórców ludowych oraz dziadków. Od nich przejął nie tylko umiejętności, ale i technikę oraz wzornictwo. Wykonuje przede wszystkim ptaki – kolorowe „rajskie ptaszki” i ich kompozycje na gałązkach lub w gniazdkach, naturalnych rozmiarów dzięcioły, dudki, sójki, sowy, puchacze. W malowaniu pomaga mu żona. Swoje umiejętności przekazuje młodym pokoleniom. Dba o dziedzictwo kulturowe regionu.

Spracovania dreva sa naučil od svojich rodičov, Emilie a Edwarda Leśniakovcov, známych a uznávaných ľudových umelcov a od svojich starých rodičov. Od nich prevzal nielen zručností, ale aj techniku a dizajn. Vyrába predovšetkým vtáky – farebné „rajské vtáky“ a ich kompozície na vetvičkách alebo v hniezdach, ďatle v životnej veľkosti, dudky, sojky, sovy, výry. Pri práci mu pomáha manželka, ktorá maľuje vtáky. Svoje zručností odovzdáva mladým generáciám. Záleží mu na kultúrnom dedičstve regiónu.

(1962)

Ja nauczyłem się robienia zabawek od rodziców. W sumie nie pamiętam nawet tego momentu nauki. Podpatrywaliśmy rodziców, jak oni to robią. Jak ich nie było, to korzystaliśmy z lepszych narzędzi – bardziej ostrych, próbowaliśmy to w troszkę inny sposób robić. Natomiast, jeśli rodzice byli, to zawsze nam pomagali. I w ten sposób nauka szła coraz bardziej do przodu. Ja byłem najmłodszy tak, że też uczyłem się od starszego rodzeństwa. Oni mi więcej pozwalali innymi narzędziami niż rodzice. Całe to zabawkarstwo miało na pewno duży wpływ na całą rodzinę. Od samego początku byliśmy związani z zabawkami. Ciągle to jest obecne w naszym życiu. Nikt z nas nie może sobie pozwolić na to, że to zabawkarstwo zniknie z naszego życia. Jest to takie coś, co ciągnie bez przerwy do pracy. Nie można przestać. Tylko trzeba brać w tym udział. Ciągnie nas to bez przerwy.

Výroby hračiek som sa naučil od rodičov. Vlastne si ten moment učenia ani nepamätám. Sledovali sme našich rodičov, ako to robia. Keď neboli doma, používali sme lepšie nástroje – ostrejšie, pokúšali sme sa to urobiť trochu iným spôsobom. A keď boli naši rodičia doma, tak vždy nám pomohli. A týmto spôsobom stále sme sa učili. Bol som najmladší, takže som sa učil aj od svojich starších súrodencov. Častejšie mi dovolili použivať iné nástroje ako rodičia. Celá táto výroba hračiek mala veľký vplyv na celú rodinu. Hračkami sme sa zaoberali od samého začiatku. Sú stále prítomné v našim živote. Nikto z nás nemôže dovoliť hračkárstvu zmiznúť z nášho života. To je niečo, čo nás núti neustále pracovať. Nedá sa to zastaviť. Musíte sa toho len zúčastniť. Neustále nás to ťahá.

Tadeusz Leśniak

Każdy robi inny kształt. Kształt i malowanie – to podstawa, która odróżnia jednego twórcę od drugiego. Grubość, wielkość, dbałość o szczegóły, malowanie – każdy innych farb używa, innych pędzelków, inaczej kropkuje zdobienia. Każdy ma swoją technikę. To od razu można poznać.

Každý robí iný tvar. Tvar a maľovanie – to je základ, ktorý odlišuje jedného umelca od druhého. Hrúbka, veľkosť, zmysel pre detail, maľovanie – každý používa iné farby, iné štetce, inak bodkuje ornamenty. Každý má svoju vlastnú techniku. Je to hneď vidno.

Danuta Zener

Po rodzicach Emilii i Edwardzie Leśniakach przejęła zdolności do rzeźby w drewnie. Malowaniem nadaje ptaszkom swoistej nowoczesności i niepowtarzalnego charakteru. Aktywnie angażuje się we wszelkiego rodzaju pokazy twórczości ludowej, prowadzi warsztaty. Tworzy ptaszki, koniki, drzewka.

Po rodičoch Emilie a Edwardovi Leśniakovcach prevzala schopnosť vyrezávať v dreve. Maľovaním dodáva vtákom špecifickú modernosť a jedinečný charakter. Aktívne sa zúčastňuje všetkých druhov ukážok ľudového umenia, vedie workshopy. Vytvára vtáky, koníky a stromy.

(1957)

Zaczynałam od bardzo maleńkich rzeczy, co było jeszcze wtedy jakby taką nowością, bo wszyscy starali się robić większe, takie bardziej widoczne. Obecnie robię tylko ptaszki, z tym, że dużo zmieniłam. Nie maluję tak jak dawniej – według starych wzorów, ale prawdziwie – tak jak jest w naturze. Jak jest naturalny wróbel, to wróbel. Nie wyobrażam sobie innej pracy. Człowiek wówczas jest wolny, może robić, co chce i kiedy chce. Danuta Zener

Začínala som s veľmi drobnými vecami, čo bolo vtedy ešte úplnou novinkou, pretože každý sa pokúšal tvoriť väčšie a viditeľnejšie vecí. V súčasnosti sa venujem iba vtákom, ale veľa som zmenila. Už nemaľujem tak, ako kedysi – podľa starých vzorov, ale maľujem ich podľa toho, ako skutočne vyzerajú v prírode. Neviem si predstaviť inú prácu. Človek je vtedy slobodný, môže robiť, čo chce a kedy chce. Danuta Zener

Teofil Mentel

Jako pierwszy zajął się rzeźbieniem i malowaniem ptaszków. W wieku 12 lat udał się do Kalwarii Zebrzydowskiej na służbę do pustelnika. Pomagał mu przy wyrobie dewocjonaliów z drewna. W podziękowaniu za pracę otrzymał atlas ptaków. Kiedy wrócił do rodzinnej Stryszawy zaczął strugać z drewna naturalnych wielkości dudki, dzięcioły, kraski, pliszki, skowronki, słowiki – zarówno pojedyncze, jak i tzw. rodzinki, umieszczane na gałązkach lub kawałku drewna. Kolorowe ptaki zrobiły furorę. Ponieważ Teofil nie mógł poradzić sobie z wielkimi zamówieniami, zaczęli mu pomagać bracia.

Ako prvý zaoberal sa vyrezávaním a maľovaním vtákov. Ako 12-ročný chlapec odišiel do Kalwarie Zebrzydowskej, aby slúžil u pustovníka. Pomáhal mu pri výrobe devocionálií z dreva. Pustovník, aby sa mu poďakoval za prácu, dal mu atlas vtákov. Keď sa vrátil do rodnej Stryszawy, začal z dreva vyrezávať životnej veľkosti dudky, ďatle, krakle, trasochvosty, škovránky, sláviky, a to zároveň jedincov ako aj cele vtáčie rodinky umiestnené na vetvičkách alebo kúsku dreva. Farebné vtáky boli skutočnou senzáciou. Keďže Teofil nezvládol veľké množstvo objednávok, začali mu pomáhať jeho bratia. Svoje zručností odovzdával aj svojim deťom.

(1876–1944)

Umiejętności przekazał również swoim dzieciom.

Józef Mentel

Ptaszki strugał już jako dziecko. Były pojedyncze, łączone w pary, trójki, czwórki – kolorowe, pomalowane w barwne paski, kreski, plamki, kropki.

Ako dieťa vyrezával vtáky. Boli to ojedinelé vtáky, dvojice, 3 alebo 4 vtáky – farebné, maľované v farebné pruhy, čiary, škvrny, bodky.

Józef Mentel

Oni nie wiedzą, co to bieda, bo chowają się w dobrych warunkach. Ale ja zawsze powtarzam swoim dzieciom – uczcie się w szkole i uczcie się u mnie. Nie wiadomo, na czym w życiu lepiej wyjdziecie. Bo kiedy my się zestarzejemy, za jakieś dwadzieścia czy trzydzieści lat, kto będzie jeszcze umiał robić ludowe ptaszki?

Nevedia, čo je chudoba, pretože žijú v dobrých podmienkach. Vždy však svojim deťom hovorím – učte sa v škole a učte sa aj u mňa. Nikdy neviete, čo sa v živote zíde. Pretože keď budete starnúť, asi o dvadsať alebo tridsať rokov, kto iný bude ešte vedieť vyrábať ľudové vtáky?

Stefania Mentel

Czołowa twórczyni ptaszków wśród zabawkarzy. Tworzyła wraz z mężem Julianem i synem Tadeuszem krzaczki (odmitologizowane drzewo życia), na gałązkach których umieszczała dziesięć małych, różnych gatunkowo ptaszków (o bogatej kolorystyce i ornamentyce z plam i falistych linii) i obowiązkowo dudka na szczycie. Wykonywała też ptaszki w dwójkach, trójkach, czwórkach, z gniazdkiem oraz jajkami lub pisklętami.

Popredná tvorkyňa vtákov medzi hračkármi. Spolu s manželom Julianom a synom Tadeuszom vytvorila vytvára kríky (odmytologizovaný strom života), na ich vetvičky pripája desať malých vtákov rôznych druhov (so sýtymi farbami a ornamentami v podobe farebných škvŕn a vlnoviek) a hore vždy je dudok. Vtáky vyrábala aj vo dvojiciach, v trojiciach, vo štvoriciach, v hniezdách a s vajíčkami alebo mláďatami.

Julian Mentel

Piotr Mentel

Tadeusz Mentel

Zabawkarstwa nauczył się od swoich rodziców Stefanii i Juliana. Wykonywał ptaszki pojedyncze, trójki, czwórki, gniazdka. W pracy pomagała mu matka i żona. Brał udział w kiermaszach.

Vyrábať hračky sa naučil od rodičov. Vyrábal jednotlivé vtáky, alebo skupiny vtákov aj vtáčie hniezda. V práci mu pomáhala matka a manželka. Zúčastňoval sa na jarmokoch.

Piotr Mentel

Umiejętności przejął od ojca i dziadków. Tworzy kolorowe ptaszki, koniki, bryczki, karuzelki, klepoki. Wprowadza nowe modele zabawek i powiększa paletę kolorów zgodnie z zapotrzebowaniem ze strony klientów. Prowadzi warsztaty przede wszystkim dla dzieci. Uczestniczy w targach i jarmarkach. Pomaga mu żona Anna, która maluje zabawki.

Prevzal zručnosti od svojho otca a starých rodičov. Vytvára farebné vtáky, koníky, koče, kolotoče a vtáky klepoki. Tvorí nové modely hračiek a zväčšuje paletu farieb podľa potrieb zákazníkov. Vedie workshopy, predovšetkým pre deti. Zúčastňuje sa jarmokov a remeselníckych trhov. Pomáha mu manželka Anna, ktorá maľuje hračky.

(1980)

Trzeba sto ptaszków zepsuć, żeby się nauczyć jednego takiego. Żeby powiedzieć: udało się, jest dobrze. Ciężko jest odwzorować takiego ptaka, jak zrobił dziadek, takiego samego, jak zrobiła babcia, takiego samego, jak zrobił mój tata. A dziadek to był fenomen, jeśli chodzi o rzeźbienie. On nie robił tak jak ja, że sto ptaków rzeźbię dziennie. On robił jednego, góra trzy ptaki – duże orły, jastrzębie i to przez miesiąc czasu. A tata oddawał ptaki do Milenium, do Cepelii – robił to zarobkowo. Piotr Mentel

Musíte pokaziť sto vtákov, aby ste dokázali urobiť jedného, ktorý sa Vám podari. Aby ste mohli povedať: podarilo sa to, je to dobré. Je ťažké reprodukovať vtáka, ktorého vyrobil dedko, takého istého ako ho vyrobila stará mama, alebo takého ako ho vyrobil môj otec. A dedko bol fenomén, pokiaľ ide o rezbárstvo. Nerobil, rovnako ako ja, že vyrezávam stovky vtákov denne. On robil jedného, maximálne tri vtáky za deň – veľké orly, jastraby robil aj mesiac. A otec dával vtáky do obchodov Milenium alebo Cepelia – robil to kvôli zisku. Piotr Mentel

Łukasz Mentel

Początkowo starał się dorównać dziadkowi Julianowi Mentelowi, wzorując się na jego pracach. Po pewnym czasie wykształcił własny styl. Zabawki tworzy metodą znaną od pokoleń, wzory zdobień czerpie z tradycji. Prowadzi warsztaty, demonstrując cały proces twórczy – od kawałka drewna do gotowej zabawki. Jego specjalnością są ptaszki, koniki, kaczki, klepoki, karuzele, koguty i drewniane pojazdy.

Spočiatku sa pokúšal dobehnúť svojho starého otca Juliana Mentla, a nasledoval jeho prácu. Po nejakom čase vyvinul svoj vlastný štýl. Hračky vytvára tradičnou metódou, vzory ornamentov čerpá z tradície. Vedie workshopy a predvádza celý tvorivý proces – od kusu dreva po hotovú hračku. Špecializuje sa na vtáky, koníky, kačky, vtáky klepoki, kolotoče, kohúty a drevené vozíky.

Zabawkarstwo jest czymś, od czego nie da się uciec. Jestem w pewien sposób zobowiązany do przekazywania wiedzy i umiejętności kolejnym pokoleniom.

Hračkárstvo je niečo, čo len tak nemôžete prestať robiť. Svojím spôsobom som odhodlaný odovzdať svoje vedomostí a zručností budúcim generáciám.

(1986)

Danuta Sałaciak

Struga ptaszki od dziecka, uczyła się od rodziców i dziadków. Inspiracją do tworzenia oraz zdobienia jest tradycja ludowa oraz natura, która potrafi podpowiedzieć najtrafniejsze wzory. Wytwarzane ptaszki (pojedyncze, rodzinki na gałązkach lub z gniazdkami, koguty) charakteryzują się szerokimi ogonami i jaśniejszymi kolorami. Chętnie uczestniczy w targach i jarmarkach.

Odmalička vyrezáva vtáky, naučila sa to od rodičov a starých rodičov. Inšpiráciou pre tvorbu a zdobenie je ľudová tradícia a príroda, ktorá vie navrhnúť tie najvhodnejšie vzory. Produkované vtáky (ojedinelé, celé rodiny na vetvičkách alebo v hniezdach, kohúty) sa vyznačujú širokými chvostami a svetlejšími farbami. Ochotne sa zúčastňuje na remeselníckych trhoch a jarmokoch.

Moją specjalnością są ptaszki. Każdy ma swój styl. Ja trochę robię pod naturę. Staram się zachować tradycyjną kolorystykę, ale wprowadzam też własne połączenia kolorów. Poświęcam rzeźbieniu każdą wolną chwilę. Wystarczą kuchnia, nóż i ręce. Danuta Sałaciak

Vtáky sú moja špecialita. Každý má svoj vlastný štýl. Snažím sa ich urobiť tak, aby aspoň trochu boli podobné tým skutočným. Snažím sa zachovať tradičné farby, ale tiež mám svoje vlastné farebné kombinácie. Rezbárstvu venujem každú voľnú chvíľu. Všetko, čo potrebujem, je kuchyňa, nôž a ruky. Danuta Sałaciak

Sucha Beskidzka

Bogumiła Leśniak

Utalentowana, niesłychanie ambitna rzeźbiarka. Tradycje wyrobu stryszawskich ptaszków przejęła od rodziny swojego męża – przede wszystkim od teścia. Pozostając wierna tradycyjnej formie zabawki, odtwarza ptaszki w kolorystyce zbliżonej do tej, która występuje w naturze. Chętnie uczestniczy w targach i jarmarkach sztuki ludowej. Swoje umiejętności przekazuje dzieciom i młodzieży.

Talentovaná, mimoriadne ambiciózna rezbárka. Tradíciu výroby vtákov zo Stryszawy prevzala od manželovej rodiny – hlavne od svokra. Zostáva verná tradičnej forme hračiek a vytvára vtáky vo farbách podobných tým, ktoré sa nachádzajú v prírode. Ochotne sa zúčastňuje remeselníckych trhov a jarmokov ľudovej tvorby. Svojimi zručnosťami sa delí s deťmi a mládežou.

(1962)

Tradycja pracy z drewnem w mojej rodzinie sięga kilku pokoleń. Babcia wykonywała zabawki dla spółdzielni Makowianka, mama pracowała w Spółdzielni Rzemieślniczej. Tradycje stryszawskie przejęłam w latach 80. od rodziny męża. Jako czynny pedagog przekazuję swoje umiejętności dzieciom i młodzieży w ramach edukacji folklorystycznej. Bogumiła Leśniak

100

Tradícia práce s drevom v mojej rodine má už niekoľko generácií. Babka vyrábala hračky pre družstvo Makowianka, matka pracovala v Remeselnom družstve. Tradície zo Stryszawy som v 80. rokoch minulého storočia prevzala od manželovej rodiny. Ako aktívny pedagóg odovzdávam svoje zručností deťom a mládeži v rámci folklórnej výchovy. Bogumiła Leśniak

101

102

103

Pewel Wielka

104

Stanisław Lach

Laureat Nagrody im. Oskara Kolberga (1994). Niezrównany rozmówca, pełen humoru i radości życia człowiek, prawdziwa „ozdoba” licznych kiermaszy i targów sztuki ludowej. Od dzieciństwa strugał zabawki. Tego nauczyli go ojciec Jan i dziadek Karol, od nich przejął większość wzorów (koniki, bryczki, kołyski, karuzelki). Kontynuując tradycyjne wzornictwo wyspecjalizował się w wyrobie koników – małych i dużych, zaprzężonych do bryczek lub wózków. Stosował tradycyjną kolorystykę: czerwone koniki z czarnymi uzdami i uprzężami, siodłem z roślinnym ornamentem w formie kwiatka. Niejednokrotnie całość pozostawiał w stanie surowym, znacząc tylko ryzowaniem grzywę konia, linię uprzęży czy postać jeźdźca. Potrafił wyrzeźbić takie zabawki, których już nikt nie wytwarzał ze względu na pracochłonność, np. olbrzymie taczki z ptakami poruszającymi się wokół własnej osi podczas ruchu zabawki. Na desce taczki znajdowała się budka, w której siedziały pisklęta karmione przez mamę. Cała zabawka pomalowana była jasnymi barwami – białą i żółtą. Ptaszki były żółto-czerwone, ich domek i deska taczki żółte, ozdobione czerwono-zielonym ornamentem roślinnym. W pracach pomagali mu – żona Czesława, która malowała koniki i syn Grzegorz, odpowiedzialny za przygotowanie drewna.

Je laureátom ceny Oskara Kolberga (1994). Bezkonkurenčný partner rozhovorov, muž plný humoru a radosti zo života, skutočná „ozdoba“ mnohých jarmokov a trhov ľudového umenia. Od detstva sa venuje vyrezávaniu hračiek. Jeho naučiteľom bol otec Jan a starý otec Karol, od nich prevzal väčšinu vzorov (koníky, koče, kolísky, kolotoče). Pokračujúc v tradičnom dizajne sa špecializuje na výrobu koníkov – malých i veľkých, pripevnených k kočiarom alebo vozíkom. Používal tradičné farby: červené kone s čiernymi uzdami a postrojmi, sedlo s kvetinovým ornamentom vo forme kvetu. Často nechal celého koníka nedokončeného, pričom rytím zaznačoval iba hrivu koňa, líniu postroja alebo postavu jazdca. Dokázal vyrezávať také hračky, ktoré už nikto nedokázal vyrobiť kvôli tomu že sú časovo veľmi náročné, napríklad obrovské fúriky s vtákmi pohybujúcimi sa okolo osi počas pohybu hračky. Na doske fúrika bola búdka, v ktorej sedeli mláďatá kŕmené ich matkou. Celá hračka bola v jasných farbách – bielej a žltej. Vtáky boli žlté a červené, ich búdka a doska fúrika boli žlté, zdobené červeným a zeleným kvetinovým ornamentom. Pri práci pomáhala mu manželka Czesława, ktorá maľovala koníky, a syn Grzegorz, ktorý bol zodpovedný za prípravu dreva.

(1930–2014)

105

106

107

Jan Lach

Stanisław Lach

Konie to robił już mój dziadek i ojciec też, ale one były inne. Ot zwykły kawałek drewna, trochę tylko obrobiony. A te moje są wykształcone… Bieda była, jeść się chciało, a kraść się nie chciało, więc różnie sobie radziłem, ale najlepiej polubiłem te drewniane koniki.

Kone robil aj môj starý otec a otec, ale boli iné. Len jednoduchý kus dreva, len trochu spracovaný. A tie moje sú vzdelané... Bola chudoba, chceli sme jesť, ale nechceli ste kradnúť, rôzne som to zvládal, ale tieto drevené kone sa mi páčili najviac.

Stanisław Lach

108

Stanisław Lach

Najczęściej strugam „wyścigowce” – koniki o smukłej sylwetce, z długimi nogami i zgrabnym pyskiem, które maluję jaskrawą czerwienią, potem dekoruję czarnymi plamami na grzywie, kopytach i ogonie oraz ornamentem kwiatowym na szafirowym lub zielonym siodle. Niekiedy wzbogacam je sylwetką jeźdźca – tzw. „ułana”, koniecznie, w zielonym uniformie. Niekiedy są elementem zdobionych według starych wzorów bryczek lub drabiniastych wózków.

Najčastejšie vyrezávam dostihové kone – kone so štíhlou postavou, s dlhými nohami a šikovnou tvárou, ktoré maľujem svetlou červenou farbou, potom ozdobím čiernymi škvrnami hrivu, kopytá a chvost, kvetinový ornament sa vyskytuje na zafírovom alebo zelenom sedle. Niekedy ich obohacujem o siluetu jazdca – tzv. „hulána“, ktorý je odetý do zelenej uniformy. Niekedy kone sú súčasťou kočiarov alebo rebríkových vozíkov zdobených podľa starých vzorov.

109

110

Władysław Łoboz

Twórca utrzymanych w żywieckiej tradycji ryzowanych bryczek z konikami mającymi szerokie łby i wyjątkowo krótkie nogi, pomalowanymi zazwyczaj na czerwono – z konwencjonalną linią imitującą uprząż i szczegóły pyska; klepoków na kijku – żółtych z ornamentem roślinnym koloru z reguły zielonego na różowych kółkach; kołysek w kształcie łóżka z doczepianymi biegunami w tonacji zielono-żółtej z malowanym ornamentem roślinnym na wszystkich bokach; utrzymanych w podobnej tonacji taczek, które posiadały skromny ryt (z reguły ukośna kratka na bokach) oraz roślinny ornament i tradycyjne różowe kółko.

Tvorca zachovaných v živieckej tradícii, zdobených rytými ornamentmi, kočiarov s koňmi so širokými hlavami a extrémne krátkymi nohami, zvyčajne natretých červenou farbou – s konvenčnou líniou napodobňujúcou postroj a detaily hlavy; klepokov na palici – vtáky najčastejšie boli žlté s kvetinovým ornamentom, zvyčajne zeleným na ružových kolieskách; kolísok v tvare postele s pripevnenými hojdacími prvkami v zelených a žltých tónoch s maľovaným kvetinovým ornamentom na všetkých stranách; podobne sfarbených fúrikov, ktoré mali skromný rytý ornament (spravidla diagonálnu mriežku na bočných stranách) a kvetinový ornament a tradičný ružový kruh.

111

112

113

114

115

116

Marian, Wiesława i Piotr Łobozowie

Wiesława (1958) i Marian (1955) Łobozowie

Marian kultywuje rodzinne tradycje od najmłodszych lat – tajniki wyrobu i zdobienia zabawek przekazali mu rodzice Władysław i Agnieszka oraz dziadek Józef. Od 1979 r. pracuje wspólnie z żoną Wiesławą – on zajmuje się wycinaniem, ona malowaniem. Zabawki powstają zgodnie z tradycyjnymi technikami, choć są wzbogacane o nowe wzory i kolory. Są to koniki, karuzelki, klepoki, bryczki, wozy drabiniaste, kołyski, taczki, pegazy, krowy, kózki, wilki, koty. Marian i Wiesława edukują dzieci, młodzież i dorosłych. W 2016 r. otrzymali Nagrodę im. Oskara Kolberga. Swoje umiejętności przekazali synom – Krzysztofowi i Piotrowi, który aktywnie tworzy zabawki.

Marian od útleho detstva pokračuje v rodinnej tradícii – tajomstvá výroby a zdobenia hračiek ho naučili rodičia Władysław a Agnieszka a starý otec Józef. Od 1979 r. pracuje spoločne s manželkou Wiesławou – on vyrezáva hračky, ona ich maľuje. Hračky sú vyrábané podľa tradičných techník, aj keď sú obohatené o nové vzory a farby. Sú to kone, kolotoče, vtáky klepoki, koče, rebríkové vozíky, kolísky, fúriky, pegasy, kravy, kozy, vlky, mačky. Marian a Wiesława vzdelávajú deti, mládež a dospelých. W 2016 r. získali cenu Oskara Kolberga. Svoje schopnosti odovzdali svojim synom – Krzysztofovi a Piotrovi, ktorí aktívne tvoria hračky.

117

Tradycja w naszej rodzinie istniej już ponad sto lat. Dziadek przyżenił się do takiej rodziny, która zajmowała się zabawkarstwem. I do tej pory tak to przetrwało. Chcemy, żeby to piękne, nasze tradycyjne dzieło było dalej przekazywane; żeby ludzie poznawali, jak zabawki są wytwarzane, żeby docenili wartość swojej rodzimej tradycji.

Tradícia v našej rodine existuje už viac ako sto rokov. Keď sa dedko oženil, stál sa súčasťou rodiny, ktorá sa zaoberala výrobou hračiek. A doteraz to je takto zachované. Chceme, aby sa toto krásne, tradičné dielo odovzdávalo ďalej; aby ľudia spoznali, ako sa vyrábajú hračky, aby si vážili hodnotu svojej rodnej tradície.

118

119

Koszarawa

Władysław Sternal

120

Władysław Sternal

Pasję do strugania odziedziczył po ojcu i dziadku, i od najmłodszych lat robił zabawki z drewna. Był autorem mechanicznych klepoków (jemiołuszek czubatych) i kohutków dzióbatych – nawet z podwójnym, klaszczącym ogonem, które już przed wojną udoskonalił na tyle, że stał się bohaterem wielu publikacji o polskiej zabawce ludowej. Gustował także w kołyskach. W ich produkcji stosował niezwykle wiele sposobów łamania i dekorowania płaszczyzny boków zabawek. Ornament był zarówno rytowany jak i malowany, realistyczny i konwencjonalny, roślinny i geometryczny (plamy, linie, różne układy figur). Sternal posiadał własny wzornik, według którego komponował ornamenty na zagłownikach i przynożnikach kołysek i łóżek. Forma jego wyrobów nie podlegała okresowym modom. Przy wyrobie zabawek pomagała mu żona i córka.

Rezbársku a hračkársku vášeň zdedil po otcovi a starom otcovi, a odmalička vyrábal drevené hračky. Bol autorom mechanických vtákov klepokov (chochláče) a kohútov zobkajúcich semienka (nazývané v miestnom nárečí: kohutki dzióbate) – dokonca s dvojitým, tlieskajúcim chvostom, ktoré pred vojnou zdokonalil natoľko, že sa stal hrdinom mnohých publikácií o poľskej ľudovej hračke. Rád tiež robil kolísky. Pri ich výrobe použil mimoriadne veľké množstvo spôsobov, ako lámať a ozdobiť rovinu bokov hračiek. Ornament bol rytý aj maľovaný, realistický a konvenčný, kvetinový a geometrický (škvrny, čiary, rôzne usporiadania postáv). Sternal mal vlastnú šablónu, podľa ktorej tvoril ozdoby na záhlaviu a nohách kolísok a postelí. Forma jeho výrobkov nepodliehala žiadnym trendom ani móde. S výrobou hračiek mu pomáhala manželka a dcéra.

(1911–1995)

121

Od małych lat wykonywałem prace związane z zabawkarstwem. Najpierw przyglądałem się, jak ojciec strugał zabawki. Potem sam zacząłem wykonywać najprostsze czynności: wycinanie części według szablonów aż do ostatniego stopnia wtajemniczenia, jakim było zdobienie gotowej zabawki. Początkowo były to kołyski i łożeczka, a kiedy ojciec zginął w czasie II wojny światowej, kontynuowałem pracę przy zabawkach samodzielnie. Władysław Sternal

122

Od detstva sa venujem hračkárstvu. Najprv som pozoroval, ako môj otec vyrezáva hračky. Potom som sám začal vykonávať tie najjednoduchšie činnosti: vyrezávanie dielov podľa šablón, až do posledného stupňa zasvätenia, ktorým bolo zdobenie hotovej hračky. Spočiatku to boli kolísky a postieľky, a keď mi počas 2. svetovej vojny zomrel otec, pokračoval som v práci s hračkami sám. Władysław Sternal

123

124

Władysław Sander

Pochodził ze Ślemienia. Był wybitnym organistą, organizatorem życia kulturalno-oświatowego i sportowego wśród młodzieży. Tworzył tradycyjne formy – klepoki, koniki, wózki, kołyski. Skonstruował też nowy typ zabawki – helikopter, jednak nie zdobył on uznania.

Pochádzal z obce Ślemień. Bol vynikajúcim organistom, organizátorom kultúrneho, vzdelávacieho a športového života pre mládež. Vyrábal tradičné formy – vtáky klepoki, kone, kočíky, kolísky. Skonštruoval aj nový typ hračky – helikoptéru, ktorá si však nezískala uznanie.

Jan Stryszawiak

Pochodził z Przyborowa. Robił bryczki, kołyski, ptaszki, grzechotki, karuzele na desce i kiju, konie na chodzidłach, wyścigowce. Jego prace charakteryzowały się czystym wykończeniem technicznym i wiernością szczegółów. Wykazywały indywidualność twórcy – wyróżniającą się głównie w śmiałej i dekoracyjnej kolorystyce.

Pochádzal z obce Przyborów. Vyrábal koče, kolísky, vtáky, hrkálky, kolotoče na doske a palici, kone na chodúľoch, dostihové kone. Jeho práce sa vyznačovali čistou technickou úpravou a veľkou pozornosťou venovanou detailom. Jeho hračky ukázali Janovu individualitu – odlišujúcu sa hlavne výraznými a dekoratívnymi farbami.

(1911–1994)

(1925–1991)

125

Udało mi się stworzyć specjalne urządzenie do wyginania drucików służących do mocowania skrzydeł do tułowia ptaków-klepoków oraz obcęgi do gięcia i przecinania drutu. Władysław Sander

126

Podarilo sa mi vytvoriť špeciálne zariadenie na ohýbanie drôtov slúžiacich na pripevnenie krídel k telu vtákov klepokov a kliešte na ohýbanie a strihanie drôtu. Władysław Sander

127

128

129

Żywiec

Teodor Biegun

130

Teodor Biegun

Pochodzący z suskiej ziemi żywczanin, kontynuator rodzinnych tradycji wyrobu drewnianych zabawek, zdobywca Nagrody im. Oskara Kolberga (2000), inicjator przedsięwzięć promujących zabawkę ludową, prowadził własną galerię sztuki ludowej oraz kawiarnię. Nawiązując do XIX-wiecznego wzornictwa, tworzył bryczki, wózki drabiniaste, taczki, karuzelki, klepoki, koniki-wyścigowce. Jego zabawki posiadały indywidualne, charakterystyczne cechy takie jak bogata kolorystyka, ryzowane ornamenty – głównie geometryczne i roślinne. Wraz z synem Zbigniewem starali się nadać swoim produkcjom jakieś bardzo oryginalne, swoiste piętno – a to wymalowali przedziwny kształt siodła lub uprzęży, a to podbarwili na żółto końskie podkowy. W efekcie wyścigowce miały oprócz często spotykanego fioletowego siodła żółte kopytka oraz żółty pasek w tylnej części uprzęży, z kolei taczki były ryzowane w linie łączące się pod bardzo ostrym kątem i malowane w pasy, a z reguły pomarańczowe klepoki posiadały ornament roślinny i geometryczny – wężyki, kółka, półkola.

Rodák z Lachowíc, býval a tvoril v Živieci, pokračovateľ rodinnej tradície výroby drevených hračiek, držiteľ ceny Oskara Kolberga (2000), iniciátor projektov propagujúcich ľudové hračkárstvo, viedol vlastnú galériu ľudového umenia a kaviareň. S odvolaním sa na dizajn z 19. storočia tvoril koče, rebríkové vozíky, fúriky, kolotoče, vtáky klepoki, dostihové koníky. Jeho hračky mali individuálne charakteristické črty, ako sú sýte farby a ryté ornamenty – predovšetkým geometrické a kvetinové. Spolu so synom Zbigniewom sa pokúsili dať svojej tvorbe veľmi originálne a zvláštne črty – napr. maľovali zvláštny tvar sedla a postroja, alebo konské podkovy zafarbili na žlto. Výsledkom bolo to, že dostihové koníky mali okrem často videného fialového sedla aj žlté kopytá a žltý pruh v zadnej časti postroja. Fúriky mali ryté čiary, ktoré sa spájali vo veľmi ostrých uhloch, mali tiež maľované pruhy. Navyše spravidla oranžové vtáky klepoki mali kvetinové a geometrické ornamenty – vlnovité čiary, kruhy a polkruhy.

(1925–2009)

131

132

Zbigniew i Teodor Biegunowie

133

Robię zabawki od 1940 roku. Umiejętność tę wyniosłem z rodzinnego domu, w którym od pokoleń zajmowano się ich wyrobem. Wykorzystuję drewno lipowe i proste, stare, tradycyjne narzędzia jak „dziadek”, ośnik, noże, dłuta. Tworzę w zależności od potrzeb – na prywatne zamówienie, wystawy, konkursy, kiermasze np. podczas Tygodnia Kultury Beskidzkiej. Teodor Biegun

134

Hračky vyrábam od roku 1940. Túto zručnosť som sa naučil v rodinnom dome, kde ich vyrábali celé generácie. Používam lipové drevo a jednoduché, staré, tradičné nariadia ako „dedko“, obojručný nôž, nože a dláta. Vytváram podľa potrieb – na súkromné objednávky, výstavy, súťaže a na jarmoky, napr. ako ten v rámci podujatia Týždeň beskydskej kultúry. Teodor Biegun

135

Grażyna Kruczyńska

136

Grażyna Kruczyńska

Zajmuje się wyrobem glinianych zabawek i instrumentów, kontynuując rodzinną co najmniej 150-letnią tradycję. Wykonuje okaryny o różnych rozmiarach i tonacjach, grające baranki i serduszka, gwizdki na wodę w kształcie ptaszków, dzbanuszki, koszyczki, wazoniki, aniołki i diabełki. Pomaga jej mąż Tadeusz.

Vyrába hlinené hračky a hudobné nástroje a tým nadväzuje na rodinnú tradíciu trvajúcu najmenej 150 rokov. Vyrába okaríny rôznych veľkostí a tónov, hrajúce jahňatá a srdcia, vodné píšťaly v tvare vtákov, džbány, košíky, vázy, anjelov a čertov. Pomáha jej manžel Tadeusz.

(1950)

137

Lepienie gwizdków przywołuje wspomnienia czasów odległych, gdy gliniane ptaszki były zabawkami powszechnymi. Do dziś wywołują uśmiech na twarzach ludzi starszych, którzy jeszcze je pamiętają, ale i tych najmłodszych, których fascynuje ich radosne świergotanie. Dźwięk okaryn oddaje z kolei ducha beskidzkiej muzyki, szczególnie tej nostalgicznej, tajemniczej – był to bowiem instrument, na którym przygrywali sobie pasterze podczas wypasu owiec. Ceramiczne ptaszki i okaryny wtopiły się zatem w kulturę ludową Żywiecczyzny.

Tvorba píšťaliek prináša spomienky na ďaleké časy, keď boli hlinené vtáky bežnou hračkou. Dodnes vyčarujú úsmev na tvárach starších ľudí, ktorí si ich ešte pamätajú, ale aj tých najmenších, ktorých fascinuje ich radostné cvrlikanie. Zvuk okarín zase odráža ducha beskydskej hudby, najmä tej nostalgickej, tajomnej – pretože bol to nástroj, ktorý pastieri používali pri pasení oviec. Keramické vtáky a okaríny takto zapadli do ľudovej živieckej kultúry.

138

139

Marian Romańczyk

Zajmował się obróbką gliny. W dzieciństwie pomagając ojcu w warsztacie przyswoił sobie wiele tajników tego rzemiosła (ojciec i stryj należeli przed wojną do czołowych producentów glinianych zabawek – ptaszków, koników, gwizdków i okaryn). Swoimi zainteresowaniami zaraził żonę Halinę, która po zdaniu egzaminu w Cechu Rzemiósł Różnych otworzyła warsztat ceramiki artystycznej. Od tej pory glina na dobre zdominowała życie państwa Romańczyków. Wykonywali ptaszki na wodę, okaryny, gwizdki, rzeźby np. górali w oparciu o motywy regionu żywieckiego.

Zaoberal sa spracovaním hliny. Ako dieťa, keď pomáhal svojmu otcovi v dielni, naučil sa veľa tajomstiev tohto remesla (pred vojnou jeho otec a strýko patrili k popredným výrobcom hlinených hračiek – vtákov, koníkov, píšťaliek a okarín). Romańczyk svojimi záujmami „nakazil“ manželku Halinu, ktorá po absolvovaní skúšky v Cechu rôznych remesiel otvorila dielňu umeleckej keramiky. Od tej doby hlina dominovala v živote Romańczykovcov. Vyrábali vodné vtáky, okaríny, píšťaly, sochy napríklad goralov, a to všetko na základe motívov živieckého regiónu.

140

141

142

143

144

Słowaccy twórcy zabawek Slovenskí výrobcovia hračiek

145

Słowackie zabawki ludowe kryją w sobie wielkie bo-

Slovenské ľudové hračky obsahujú veľkú dávku tvo-

gactwo sił twórczych przodków, ich umiejętności rze-

rivých síl ich predkov, ich remeselnej zručností, prak-

mieślniczych, praktycznego doświadczenia, talentów

tických skúseností, výtvarného talentu a predstavi-

artystycznych i fantazji dzieci żyjących w wiejskim

vosti detí žijúcich vo vidieckom prostredí. Sú veľkým

środowisku. Stanowią obfite źródło wiedzy o kultu-

zdrojom vedomostí o ľudovej kultúre, majú veľký kul-

rze ludowej, mają duże znaczenie kulturowo-histo-

túrnohistorický a etnografický význam, sú predme-

ryczne i etnograficzne, są przedmiotem studiów nad

tom štúdií o kultúre a folklóre, ako aj dokumentujú

kulturą i folklorem, jak również dokumentują proces

proces výchovy a vzdelávania. Výrazne ovplyvňujú

edukacji i wychowania. W sposób znaczący wpływa-

národnú kultúru.

ją na kulturę narodową. Powstająca w wyniku klasowego zróżnicowania spo-

Ľudová hračka, vytvorená v dôsledku triednej dife-

łeczeństwa zabawka ludowa przez blisko sto lat po-

renciácie spoločnosti, bola na Slovensku nezávislá

zostawała na Słowacji niezależna i samowystarczal-

a sebestačná takmer sto rokov, a preto mala vedúce

na, zajmując czołową pozycję. Na własne potrzeby,

postavenie. V minulosti si rodiny po celom Slovensku

w rodzinie wyrabiano w przeszłości ludowe zabawki

vyrábali ľudové hračky pre vlastnú potrebu. Tvorili ich

w całej Słowacji. Tworzyli je dorośli i dzieci. Zachowa-

dospelí a deti. Hračky, ktoré boli zachované dodnes,

ne do dziś zabawki wskazują tereny ich tradycyjnego

naznačujú oblasti ich tradičnej výroby. Ľudoví umelci

wytwarzania. Twórcy ludowi robili je wyłącznie z kra-

ich vyrábali len z národných, miestnych materiálov.

jowych, lokalnych materiałów. Dlatego najliczniej za-

Preto v najväčšom počte sa zachovali hlinené, dreve-

chowały się zabawki glinianie, drewniane i z tkanin.

né a látkové hračky.

Słowacka zabawka ludowa charakteryzuje się przy-

Slovenská ľudová hračka sa vyznačuje odkazom na

wiązaniem do krajowych tradycji, zarówno jeśli chodzi

národné tradície, a to zároveň pokiaľ ide o staré

o dawne sposoby przetwarzania materiału tradycyj-

spôsoby spracovania materiálu tradičnými ľudovými

nymi ludowymi technikami, czy też tematykę, zasięg,

technikami, ako aj tému, rozsah, tvarové zvláštností,

osobliwości kształtu, zewnętrzną obróbkę i dekora-

vonkajšie spracovanie a ozdobné ornamenty. Je to

cyjne zdobienia. Jest prosta, ale szczera w swej for-

jednoduché, ale vo svojej forme veľmi úprimné, vy-

mie, wyrosłej z pełnego ciepła serca do własnych

rastajúce z vrúcneho srdca, ktoré vyhovuje deťom,

dzieci, ich zainteresowań i potrzeb. To wciąż, nawet

ich záujmom a potrebám. To dodnes predstavuje ich

dziś stanowi o ich sile i magii. Do tej pory słowackie

silu a mágiu. Slovenské ľudové hračky boli doteraz

zabawki ludowe są wzorami rozwiązań funkcjonal-

modelmi funkčných, materiálových, tvarových a es-

nych, materiałowych, kształtowych i estetycznych,

tetických riešení, ktoré by dobrá hračka mala spĺňať.

jakie powinna spełniać dobra zabawka. Zabawka – przedmiot przeznaczony do zabawy,

Hračka – predmet určený na hru, podporujúci mo-

wspomagający rozwój ruchowy, umysłowy i społecz-

torický, mentálny a sociálny vývoj dieťaťa. Vzhľadom

ny dziecka. Ze względu na sposób użycia zabawki

na spôsob použitia sú hračky rozdelené na hračky

dzielą się na imitujące przedmioty wykorzystywane

napodobňujúce predmety používané dospelými

przez dorosłych oraz stymulujące aktywność fizycz-

a stimulujúce telesnú a duševnú aktivitu dieťaťa.

ną i umysłową. W środowisku wiejskim na Słowacji dominowały za-

Vo vidieckom prostredí na Slovensku dominovali

bawki imitujące – przedstawiające ludzi, zwierzęta,

hračky napodobňujúce – predstavujúce ľudí, zviera-

narzędzia, instrumenty muzyczne, pojazdy, broń.

tá, náradie, hudobné nástroje, dopravné prostriedky,

Dzieci często bawiły się darami natury, jak gałąz-

zbrane. Deti sa často hrali s darmi prírody, akými boli

ki, kamyki. Zabawki były też wyrabiane w domu,

vetvičky a kamienky. Hračky sa vyrábali aj doma, jed-

w prosty sposób i przy użyciu łatwych w obróbce

noducho a s použitím jednoducho spracovateľných

materiałów albo powstawały jako produkt uboczny

materiálov, alebo boli vytvorené ako vedľajší produkt

w izbach-warsztatach stolarzy, bednarzy, garncarzy

v dielňach stolárov, debnárov, hrnčiarov a ostatných

lub innych rzemieślników.

remeselníkov.

Ośrodki specjalizujące się w wyrobie zabawek zaczę-

Strediská špecializované na výrobu hračiek sa na

ły się formować na Słowacji pod koniec XIX wieku,

Slovensku začali formovať na konci 19. storočia,

zwłaszcza w pierwszych dekadach XX wieku. Do

najmä v prvých desaťročiach 20. storočia. Najzná-

najbardziej znanych i największych ośrodków zabaw-

mejšími a najväčšími strediskami výroby hračiek boli

karskich należała Stará Turá i okolice, gdzie w 1930

Stará Turá a okolie, kde v roku 1930 pracovalo 376

roku pracowało 376 zabawkarzy, a także Kunešov

hračkárov, ako aj Kunešov pri Kremnici a Kyjatíce.

koło Kremnici i Kyjatice. Zabawkarze w Starej Turej

Výrobcovia hračiek v Starej Turej začali s tradičnou

wyszli od tradycyjnego wyrobu narzędzi kuchen-

výrobou kuchynského náradia a sústružníckych vý-

nych i wyrobów toczonych. Robili przeważnie dzio-

robkov. Väčšinou vyrábali sliepky zobkajúce semienka,

biące kury, kołatki, klekotki, piszczałki w naturalnym

klopadlá, rapkáče, píšťalky v prírodnej farbe dreva.

kolorze drewna. Asortyment kunešovskich zabawek

Sortiment kunešovských hračiek zahŕňal pestrofa-

obejmował kolorowo pomalowane wozy z konika-

rebne maľované vozíky s koňmi na kolieskach, ko-

mi na kółkach, kołyski i lalki. Zabawkarze z Kyjatic

lísky a bábiky. Výrobcovia hračiek z Kyjatíc pokiaľ

z kolei w technikach konstrukcyjnych i dekora-

ide o konštrukčné a dekoračné techniky odkazovali

cyjnych nawiązywali do lokalnej produkcji skrzyń.

na miestnu výrobu truhlíc. Zvieratá, kone, nábytok,

Zwierzęta, koniki, mebelki, taczki zdobili ryzowany-

fúriky boli zdobené charakteristickým rytým orna-

mi za pomocą cyrkla z rylcem ornamentami. Drew-

mentom zhotovovaným kružidlom ukončeným ryd-

niane zabawki były produkowane również w Białej

lom. Drevené hračky sa vyrábali aj v Spišskej Belej,

Spiskiej,

na Liptowie, w Terchovej, Žaškovie,

na Liptove, v Terchovej, Žaškove, Lomnici, Novoti,

Łomnicy, Novoci, Rajcu. Mniejsze warsztaty znajdo-

Rajci. Menšie dielne boli umiestnené v Štefultove,

wały się w Štefultovie, Chyzerovcach, Michalovcach,

Chyzerovciach, Michalovciach a Bardejove. Od za-

Bardejowie. Od początku XX wieku domowe i rze-

čiatku 20. storočia domácu a remeselnú výrobu hra-

mieślnicze wytwórstwo zabawek było stopniowo

čiek postupne nahrádzali priemyselné podniky so

wypierane przez przedsiębiorstwa przemysłowe

zvýšeným tempom strojovej výroby.

o zwiększonym tempie produkcji maszynowej.

Kyjatíce – dôležité hračkárske stredisko. Práve tu

Kyjatice – ważny ośrodek zabawkarski. To tu daw-

bývalí majstri, ktorí šikovne a s umeleckou citlivos-

ni mistrzowie zręcznie i z artystycznym wyczuciem wykonywali zabawki z drewna, które do dziś – za sprawą swojego ponadczasowego wyglądu – prze-

ťou vyrábali drevené hračky, ktoré dodnes – vďaka svojmu nadčasovému vzhľadu – oslovujú príjemcov, nielen z regiónu.

mawiają do odbiorców i to nie tylko z regionu. Wieś Kyjatice (w powiecie w powiecie Rymawska

Obec Kyjatíce (v okrese Rimavská Sobota) sa preslávila

Sobota) zasłynęła z produkcji drewnianych zabawek

výrobou drevených hračiek v dvadsiatych a tridsiatych

w latach 20. i 30. XX wieku. Kyjatice były wówczas

rokoch 20. storočia. Kyjatíce boli vtedy jedným z naj-

jednym z najważniejszych ośrodków zabawkarskich

dôležitejších hračkárskych stredísk, vedľa Starej Turej

obok Starej Turej (w zachodniej Słowacji) i Kunešo-

(na západnom Slovensku) a Kunešova pri Kremnici.

ve koło Kremnicy. W Kyjaticach i sąsiednim Babincu

V Kyjaticiach i v susednom Babinci sa už od pre-

od przełomu XVIII i XIX wieku produkowano ludowe

lomu 18. a 19. storočia výrobe ľudového nábytku.

meble. Z drewna bukowego robiono szafy i skrzynie

Z bukového štiepaného dreva tu zhotovovali skrine

na ziarno (tzw. sąsieki), zdobione charakterystycznym

a zásobnice na obilie (tzv. súseky) zdobené charak-

ornamentem za pomocą specjalnie zmodyfikowane-

teristickým rytým ornamentom zhotovovaným špe-

go cyrkla zakończonego rylcem. Meble sprzedawano

ciálne upraveným kružidlom ukončeným rydlom.

na jarmarkach w okolicy, ale także na Dolnych Zie-

Tieto výrobcovia predávali na jarmokoch vo svojom

miach (dzisiejsze Węgry). Ponadto robiono mebelki

okolí, no i na Dolnej zemi. Okrem toho zhotovo-

i zabawki dla dzieci. Po I wojnie światowej w związku

vali i zmenšené podoby nábytku a hračky pre deti.

z produkcją tanich mebli fabrycznych i po zmianie

Po prvej svetovej vojne, v súvislosti s výrobou lac-

granic, wyrób zaczął zanikać.

ného továrenského nábytku, no i po zmene hraníc, začala táto výroba zanikať.

W 1925 roku kyjatický nauczyciel Mikuláš Toldy

V roku 1925 kyjatický učiteľ Mikuláš Toldy upozor-

zwrócił uwagę na dawną produkcję szafek, skrzyń

nil na bývalú výrobu skriniek, príležitostných truh-

okazjonalnie i zabawek w Instytucie Rozwoju

líc a hračiek v Ústave pre zveľaďovanie živností

Rzemiosła

živností)

v Turčianskom Svätom Martine, ktorý spolu so

w Turczańskim Świętym Martine, który wraz

Slovenským zväzom práce pracoval na obnove ľudo-

ze Słowackim Związkiem Pracy działał na rzecz

vej tvorby. Výsledkom bolo to, že Ústav poslal akade-

odradzania twórczości ludowej. W rezultacie Instytut

mického maliara Bohuslava Šippicha do Kyjatíc, kde

wysłał akademickiego malarza Bohuslava Šippicha

v rokoch 1926–1927 bol usporiadaný prvý kurz výro-

do Kyjatic, gdzie ten w latach 1926–1927 zorgani-

by kyjatických hračiek. Cieľom bolo zachovať pôvod-

zował pierwszy kurs wyrobu kyjatických zabawek.

né technologické a umelecké metódy používané pri

Celem było zachowanie oryginalnych technologicz-

výrobe nábytku a ich prispôsobenie aktuálnym pod-

nych i artystycznych metod stosowanych przy pro-

mienkam. Účastníci prvého kurzu z Kyjatíc: Ondrej

dukcji mebli i dostosowanie ich do aktualnych warun-

Sabo, Ján Petráš, Ján Seleš, Július Beňo, Pavol Šišiak,

(Ústav

pre

zveľaďovanie

ków. Uczestnikami pierwszego kursu byli z Kyjatic:

Ondrej Voliar, Juraj Furda, Ján Buchtán a Ján Beňo.

Ondrej Sabo, Ján Petráš, Ján Seleš, Július Beňo, Pavol

Zo susedného Babinca: Juraj Strukan a Ján Furda.

Šišiak, Ondrej Voliar, Juraj Furda, Ján Buchtán i Ján

Najpopulárnejšími a najčastejšie tvorenými hračkami

Beňo. Z sąsiedniego Babinca: Juraj Strukan i Ján Fur-

boli koníky a dobytok na kolesách, rebríkové vozí-

da. Do najpopularniejszych i najczęściej wykonywa-

ky, fúriky, kolísky, postieľky, truhlice, stoly a stoličky.

nych należały koniki i domowe zwierzęta na kółkach,

Už v roku 1928 boli hračky z Kyjatíc prezentované na

wozy drabiniaste, taczki, kołyski, łóżeczka, skrzynie,

výstave súčasnej kultúry v Brne. Za účelom podpory

stoliki, krzesełka. Już w 1928 roku zabawki z Kyjatic

propagácie a predaja kyjatických výrobkov Ústav pre

były eksponowane na wystawie kultury współcze-

zveľaďovanie živností spolu so Slovenským zväzom

snej w Brnie. W ramach wsparcia promocji i sprzeda-

práce iniciovali výstavbu cesty z Rimavskej Soboty

ży kyjatických produktów Instytut Rozwoju Rzemio-

do Kyjatíc. Cieľom bolo vyriešiť problém sociálnej

sła razem ze Słowackim Związkiem Pracy zainicjowali

izolácie a uľahčiť distribúciu produktov. Súčasťou

budowę drogi z Rymawskiej Soboty do Kyjatic.

propagačných aktivít boli aj prezentácie hračiek na

Celem było rozwiązanie problemu izolacji społecz-

rôznych podujatiach na Slovensku a v Českej re-

ności i ułatwienie dystrybucji produktów. Działania

publike. Bolo vynaložené úsilie aj na vývoz hračiek

promocyjne obejmowały również prezentacje zaba-

do zahraničia, a to pomocou výstav na veľtrhoch

wek na różnych imprezach na Słowacji i w Czechach.

v Lyone, Tunise, Marrákeši a Paríži. V roku 1934 bol

Podjęto też starania o eksport zabawek za granicę,

v Kyjaticiach zorganizovaný druhý kurz pod vede-

w czym miały pomóc wystawy na targach w Lyonie,

ním B. Šippicha. Šippich pokračoval v predaji hračiek,

Tunisie, Marakeszu i Paryżu. W 1934 roku zorgani-

ale po jeho smrti sa predaj hračiek dezorganizoval

zowano w Kyjaticach drugi kurs pod kierownictwem

a výroba pomaly začala klesať. V štyridsiatych rokoch

B. Šippicha. Šippich nadal zajmował się sprzedażą

20. storočia iba niekoľko umelcov predávalo hračky

zabawek, ale po jego śmierci sprzedaż zabawek ule-

na jarmokoch v okolitých mestách (vrátane Rimav-

gła dezorganizacji i produkcja zaczęła powoli upa-

skej Soboty, Tisovca). V roku 1977 Oľga Bodorová,

dać. W latach 40. XX wieku zaledwie kilku twórców

vtedajšia etnografka Gemersko-malohontského mú-

sprzedawało zabawki na jarmarkach w okolicznych

zea, zaregistrovala v Kyjaticiach absolventov kurzu

miejscowościach (m.in. w Rymawskiej Sobote, Tisovci).

z 1934 roku: Jána Petráša a Jána Beňa, ako posled-

W 1977 roku Oľga Bodorová, wówczas etnograf

ných pracujúcich výrobcov hračiek. K ich tvorbe nad-

Gemersko-malohontskégo muzeum, zarejestrowała

väzoval v 80. rokoch minulého storočia Ján Ulický,

w Kyjaticach absolwentów kursu z 1934 roku Jána

ktorý býval v neďalekých Rimavských Zalužanoch.

Petráša i Jána Beňa jako ostatnich pracujących pro-

Zhruba v rovnakom čase začal výrobu kyjatických

ducentów zabawek. Do ich warsztatu nawiązywał

hračiek Anton Oboňa z Lazian pri Prievidzi, ktorý

w latach 80. XX wieku Ján Ulický żyjący w pobliskich

svojou tvorbou ovplyvnil majstra ľudového umenia

Rimavských Zalužanoch. Mniej więcej w tym samym

Rudolfa Stehlíka (1940–2010) z Veľkých Teriako-

czasie produkcję kyjatických zabawek rozpoczął

viec. V súčasnosti výrobu kyatických hračiek alebo

Anton Oboňa z Lazian koło Prievidzy, który swo-

iných predmetov s kyatickou ozdobou vykonávajú:

ją twórczością wywarł wpływ na mistrza sztuki lu-

Karol Strnište zo Smižian, Martin Šalgo zo Slia-

dowej Rudolfa Stehlíka (1940–2010) z Veľkich

ča, Jana Majerská a Jan Majerský z Novej Bane.

Teriakoviec. Obecnie produkcją kyjatickich zabawek

V regióne Gemer-Malohont je iba jeden výrobca

lub innych przedmiotów z kyjaticką ornamentyką

z Rimavských Zalužian – Ladislav Hedvigi. Okrem

zajmują się: Karol Strnište zo Smižian, Martin Šalgo

tradičného sortimentu (koníky a kohúty na kolesách,

zo Sliača, Jana Majerská a Jan Majerský z Novej Bani.

postieľky, kolísky, stolíky, truhlice) vyrábajú rôzne

W regionie Gemer – Malohont jest tylko jeden pro-

ozdobné predmety zdobené kyjatickými ornament-

ducent pochodzący z Rimavskich Zalužian Ladislav

mi, ako sú svietniky, zrkadlá, šperkovnice.

Hedvigi. Oprócz tradycyjnego asortymentu (koniki i kogutki na kółkach, łóżeczka, kołyski, stoliczki, skrzynie) wykonuje różne dekoracyjne przedmioty zdobione kyjatíckým ornamentem jak świeczniki, lusterka, pudełka na biżuterię.

Anna Dulovcová

Urodziła się 24 lipca 1941 roku w Orawskiej Leśnej. Po ukończeniu szkoły podstawowej utrzymywała się z różnych prac. Kiedy wraz z mężem przeprowadziła się do Dolnego Kubina, pracowała w fabryce na Mokradi. Po zakończeniu opieki nad czwórką dzieci znalazła pracę jako pomoc kuchenna w przedszkolu. Obecnie mieszka i tworzy w Dolnym Kubinie.

Sa narodila 24. júla 1941 v Oravskej Lesnej. Vychodila základnú školu, potom si zarábala na rôznych prácach. Keď sa s manželom prisťahovali do Dolného Kubína, robila v závode na Mokradi, po starostlivosti o štyri deti sa zamestnala ako pomocná kuchárka v materskej škole. V súčasnosti žije a tvorí v Dolnom Kubíne.

Anna Dulovcová robi zabawki na szydełku. Najpopularniejsze z nich to przeróżne lalki, zwierzątka, breloczki. Szydełkować nauczyła się w trzeciej klasie szkoły podstawowej. Obowiązkowe były wtedy lekcje z prac ręcznych. Nauczycielka kazała nam przynieść szydełko i wełnę. W tamtych czasach wełna wcale nie była łatwo dostępna. Moje siostry też początkowo miały zastrzeżenia. Mówiły, że one nie potrafią szydełkować i haftować, więc po co mi te umiejętności? Ale moje pierwsze dzieło spotkało się z pochwałą, udało mi się. Był to różowy kocyk.

Pani Anna vyrába háčkované hračky. K najobľúbenejším patria rôzne bábiky, zvieratká, kľúčenky. Háčkovať sa naučila v tretej triede základnej školy. Povinne navštevovala hodiny ručných prác. Pani učiteľka nám prikázala, aby sme si priniesli háčik a nite. Zohnať v tých časoch niť však nebolo jednoduché. Aj moje sestry mali spočiatku výhrady. Vraj, ani oni nevedia háčkovať a vyšívať, tak na čo to bude mne. Môj prvý výtvor mi ale pochválili, vydaril sa mi. Bola to ružová dečka.

151

Podczas tworzenia nie korzysta z żadnych instrukcji. Przez te wszystkie lata stworzyła swój własny styl. Zanim rozpocznie pracę nad zabawką, musi znać grubość wełny i liczbę oczek. Zawsze zaczyna od głowy, potem powstaje szyja, tułów, ręce, w końcu nogi. Następnie naszywane są oczy, włosy, uszy i inne elementy niezbędne do wykonania danej zabawki. Postacie ubiera się w sukienki lub spodnie, w zależności od tego, czy są przeznaczone dla chłopców czy dziewczynek. Wypełnia je watoliną. Zaletą szydełkowych zabawek jej autorstwa jest to, że można je prać w pralce.

Pri tvorbe sa neriadi žiadnymi návodmi ani postupmi. Za tie roky si vybudovala svoj vlastný spôsob. Predtým, než začne pracovať na hračke, musí poznať hrúbku vlny a počet očiek. Začína vždy od hlavičky, pokračuje krkom, trupom, rukami, nasledujú bruško a nohy. Potom našije očká, vlasy, ušká, prípadne všetko potrebné, čo si konkrétna hračka vyžaduje. Postavičky oblieka buď do šiat alebo nohavíc, podľa toho, či sú určené chlapcom alebo dievčatám. Vypĺňa ich dutým vláknom. Výhodou Anniných háčkovaných postavičiek je, že sa dajú prať v práčke. Vzťah k hračkám je podľa Anny u každého individuálny. Niekomu sa páčia hračky tradičné, s dušou, niekto dáva prednosť moderným hračkám, ktoré sú častokrát aj lacnejšie.

Według Anny Dulovcovej każdy ma swój własny indywidualny stosunek do zabawek. Niektórzy lubią tradycyjne zabawki – z duszą, inni wolą nowoczesne, które często są tańsze.

152

Anna Dulovcová

153

154

Anna Judiaková

Urodziła się 27 lipca 1974 roku w Namiestowie, obecnie mieszka i tworzy w Nowoci. Ukończyła Elektrotechniczną Szkołę Zawodową w Niżnej. Pracowała w Zakładach Odzieżowych Makyta w Namiestowie. Szyciem zajęła się jako samouk, doświadczenie zdobywała wraz z biegiem czasu. Początkowo szyła dla siebie i dzieci, później w domu na zamówienie. Obecnie zawodowo zajmuje się krawiectwem.

Sa narodila 27. júla 1974 v Námestove, momentálne žije a tvorí v Novoti. Absolvovala Stredné odborné učilište elektrotechnické v Nižnej. Po skončení štúdia sa zamestnala v odevnom závode MAKYTA Námestovo. K šitiu sa dostala ako samouk, prax získala rokmi. Najskôr šila pre seba i deti, neskôr mala doma zákazkové šitie. V súčasnosti sa krajčírskemu remeslu venuje profesionálne.

Jej miłość do dzieci, naturalnych materiałów, prostego i minimalistycznego wzornictwa, praktyczności i funkcjonalności sprawiła, że zajęła się zabawkarstwem. Od lat zachwyca się lnem, choć znalezienie tego właściwego zajęło jej dużo czasu. Kiedy jednak go znalazła, zakochała się w nim tak bardzo, że zaczęła szyć dla najmłodszych. Bo przecież kto, jeśli nie dzieci, potrzebują najlepszych i najzdrowszych ubrań. Ponieważ z szycia odzieży zostawało wiele ścinków, zrodził się pomysł, żeby zrobić z nich coś

K hračkárstvu ju priviedla láska k deťom, prírodnému materiálu, jednoduchému, minimalistickému dizajnu, k praktickosti a funkčnosti. Dlhé roky obdivuje ľan. Trvalo dlho, než objavila ten správny. Keď ho už našla, zamilovala sa doňho natoľko, že začala šiť pre najmenších. Veď kto, ak nie naše deti potrebujú to najlepšie a najzdravšie oblečenie. Z oblečenia však ostával veľký ľanový odpad a tak vznikol nápad spracovať ho do niečoho pekného. To pekné sú ľanové hračky.

155

Anna Judiaková robi zabawki z 100% pranego lnu. Chciałaby, aby Słowacja powróciła do uprawy i przetwórstwa tego surowca. Kiedyś jego uprawa była typowa dla całej Orawy. Dlatego smutne jest to, że jako osoba urodzona i mieszkająca na Orawie, muszę szukać dystrybutorów i dostawców lnu w innych krajach, np. na Litwie. Odbiorcami końcowymi jej prac są dzieci w każdym wieku – od niemowląt po młodzież. Lniane zabawki są doskonałym towarzyszem dziecięcych przygód. Dzieci często je wykorzystują jako przytulanki w łóżeczkach, wózkach. Później stają się designerskim dodatkiem w dziecięcych pokojach.

Hračky vyrába zo stopercentného praného ľanu. Anna túži po tom, aby sa naša krajina vrátila k pestovaniu a spracovaniu ľanu. Pre Oravu bolo typické, že sa venovala práve tejto činnosti. Preto je smutné, že práve ja, ktorá pochádza a žije na Orave, musím hľadať distribútorov a dodávateľov ľanu v iných krajinách, napríklad v Litve. Koncovým zákazníkom Anninej tvorby sú deti všetkých vekových kategórií. Od malých bábätiek po dospelé deti. Ľanové hračky sú príjemným spoločníkom na detské dobrodružstvá. Deti ich majú ako mojkáčikov v postieľkach, kočiarikoch, neskôr sa stávajú dizajnovým doplnkom v detských izbách.

Prace Anny Judiakovej można znaleźć zarówno w rodzinnej pracowni, w sklepie internetowym oraz na różnych lokalnych targach rękodzielniczych.

K výrobkom od Anny sa dostaneme buď v rodinnom ateliéri, na e-shope a na rôznych lokálnych remeselných trhoch.

Wyrób zabawki zaczyna się od pomysłu i narysowania wykroju. Później następuje wybór odcienia lnu, który będzie odpowiedni w połączeniu z innymi kolorami. Wykrój jest przerysowywany na len, poszczególne elementy są wycinane i zszywane. Niektóre można zszyć na maszynie, inne należy zszywać ręcznie. Następnie zabawka jest wypełniana watoliną. Ponieważ niektóre elementy są bardzo wąskie i trudno je wypchać, potrzeba wiele cierpliwości. Gdy zabawka jest już wypełniona, nie jest zbyt twarda ani zbyt miękka, otwór jest zaszywany ręcznie. Później przyszywane są włosy (w przypadku lalek), haftowane lub ręcznie malowane oczy i usta (u myszy, gąsek, zajączków). Wówczas zabawka jest skończona i gotowa, aby kogoś uszczęśliwić.

Výroba hračky sa začína nápadom a nakreslením strihu. Nasleduje výber farebného odtieňa ľanu, ktoré by bolo vhodné skombinovať, strih sa prekreslí na ľan, jednotlivé časti sa vystrihnú a potom sa zošijú. Niektoré časti je možné zošiť na šijacom stroji, iné

pięknego. I tak, zaczęły powstawać lniane zabawki.

je potrebné zošiť ručne. Po zošití jednotlivých ľanových dielov nasleduje naplnenie hračky. Na naplnenie hračky výrobkyňa používa duté vlákno. Niektoré časti hračiek sú príliš úzke, ťažko sa napĺňajú, preto je na to nutná trpezlivosť. Keď je hračka naplnená dutým vláknom, nie je príliš tvrdá ani mäkká, otvor sa ručne zašije. V tomto stave je hračka takmer hotová. Ďalej nasleduje buď ručné prišívanie vlnených vláskov, ak ide o bábiku, alebo vyšívanie očí, papuľky u myšiek, húsatiek a zajkov, alebo ručné maľovanie očí a úst. Po tomto je hračka dokončená a pripravená urobiť niekoho šťastného.

Historia zabawkarstwa pokazuje, że wraz ze zmianą materiału, z którego wykonywane są zabawki, zmieniło się także podejście do samych zabawek. Dziecięce pokoje pełne są plastiku, jaskrawych kolorów – wszyscy stawiają na ilość. Zanika dziecięca fantazja i wyobraźnia. Ludzie zostali pochłonięci przez konsumpcję. Rodzice zapominają o tradycyjnych dziecięcych zabawkach i wspierają światowy, bajkowy marketing. Zaobserwowałam, że współcześni rodzice dzielą się na dwie duże grupy. Albo są ekologiczni albo pochłonięci

Okrem toho, že v histórii hračiek sa zmenil materiál, z ktorého sú vyrobené, zmenil sa aj prístup ľudí k hračkám ako takým. Detské izby sú plné plastu, farieb, každému ide o kvantitu. Stráca sa detská fantázia a predstavivosť, tvrdí Anna. Ľudí pohltil konzum. Rodičia zabúdajú na tradičné detské hračky a podporujú svetový rozprávkový marketing. Sledujeme, že dnešní rodičia sa delia na také dve veľké skupiny. Buď ekologic-

156

Anna Judiaková

przez konsumpcję. Odnalezienie zdrowej, rozsądnej równowagi zajmie trochę czasu, ale jesteśmy na dobrej drodze. Powrót do tradycyjnych, prostych, wspaniałych zabawek, do naturalnych materiałów i jakości jest już bliski. Już teraz można to zobaczyć i poczuć. Drewno, bawełna, wełna, metal, papier to proste, długowieczne materiały. Zabawki, które będą przekazywane z pokolenia na pokolenie, z pewnością są przyszłością. W końcu liczy się jakość, a nie ilość.

kí rodičia alebo konzumní rodičia. Bude to chcieť čas, aby sa v tom našiel zdravý rozumný balans, ale je to na dobrej ceste. Návrat k tradičným skvelým jednoduchým hračkám príde. K materiálom a ku kvalite. Už teraz to vidíme a cítime. Drevo, bavlna, smalt, vlna, kov, papier, kartón − jednoduché dlhoveké materiály. Hračky, ktoré sa dedia z generácie na generáciu, tie budú určite budúcnosť. Kvalita a nie kvantita.

157

Katarína Kuchťáková

Urodziła się 25 grudnia 1982 roku w Dolnym Kubinie. Pochodzi ze wsi Mutne w powiecie namiestowskim. Ukończyła Odzieżową Zasadniczą Szkołę Zawodową w Namiestowie i dwuletnią szkołę policealną. Pracowała w zakładach krawieckich produkujących odzież damską i męską. Przez kilka lat wraz z koleżanką szyła na zamówienie. Obecnie pracuje w zakładzie krawieckim.

Sa narodila 25. decembra 1982 v Dolnom Kubíne. Pochádza z obce Mútne v Námestovskom okrese. Vyštudovala strednú školu − SOU − odevné v Námestove. Po skončení školy si urobila dvojročné nadstavbové štúdium. Katka pracovala v krajčírskych dielňach zameraných na dámsku a pánsku konfekciu. Niekoľko rokov mala s kamarátkou otvorené zákazkové krajčírstvo. V súčasnosti pracuje v krajčírskej dielni.

Robieniem zabawek zajęła się na urlopie macierzyńskim. Wykonuje zabawki z bawełny, która jej zdaniem stanowi doskonały materiał do obróbki, ponadto jest dostępna w wielu kolorach i wzorach. Podobnie jak

K výrobe hračiek sa dostala na materskej dovolenke. Hračky vyrába z bavlny, pretože je to vraj výborný materiál na výrobu a spracovanie. Má pritom

158

w przypadku innych twórców zabawek, jej prace są szczególnie lubiane przez dzieci, dorośli używają ich raczej do dekorowania wnętrz. Zabawki Kataríny Kuchťákovej można nabyć na jarmarkach i stronach internetowych.

na výber množstvo farieb, vzorov, farebných kombinácií. Podobne ako u iných výrobcov hračiek, jej diela milujú hlavne deti, dospelí ich využívajú skôr ako dekoráciu do interiéru. S jej výrobkami sa ľudia môžu stretnúť na jarmokoch a internetových stránkach. Postup výroby hračky popisuje nasledovne: Začína sa to nápadom. Urobím si strih na papier, ktorý prenesiem na látku, a jednotlivé diely vystrihnem. Na rad prichádza šijací stroj. Po ušití sa dieliky plnia dutým vláknom a skladajú dohromady. Počas šitia sa stane, že svoj ručne zhotovený výrobok ešte vylepšuje a zdokonaľuje. Nakoniec vyšíva oči, ústa a prišije ozdoby.

Proces tworzenia zabawki opisuje w następujący sposób: Zaczyna się od pomysłu. Wykonuję wykrój na papierze, następnie przenoszę go na tkaninę i wycinam poszczególne elementy. Teraz kolej na maszynę do szycia. Po uszyciu, poszczególne elementy są wypychane watoliną i składane. Zdarza się, że udoskonala jeszcze swój ręcznie wykonany produkt. Na końcu wyszywa oczy, usta i przyszywa ozdoby.

Hračky sú pre Katarínu nielen záľubou, ale aj poznaním historických súvislostí a významu, funkcie hračky v dejinách ľudstva. Z písomných prameňov sa dozvedáme o histórii hračiek len veľmi málo. Dieťa bolo v minulosti taký „malý dospelý”. Stredoveké deti poznali skôr množstvo pohybových hier. Veľmi populárne boli naháňanie sa, hra na mačku a myš, na vlka a zajaca. Archeologické nálezy hračiek na našom území tvoria predmety vyrobené z hliny alebo z kosti. Sú to hlavne hracie kamene a kocky, menej hlinené plastiky, miniatúrne nádobky, hlavičky bábik. Dievčatá sa v minulosti hrali s bábikami a s drobným riadom, chlapci napodobňovali dospelých v jazde na prútenom, drevenom alebo hlinenom koníkovi, obľubovali aj rozličné loptové hry.

Dla twórczyni zabawki to nie tylko hobby, ale także znajomość kontekstu historycznego oraz znaczenia i funkcji zabawki w dziejach ludzkości. Ze źródeł pisanych o historii zabawek dowiadujemy się naprawdę niewiele. Dziecko w przeszłości było takim „małym dorosłym”. Średniowieczne dzieci znały raczej wiele gier ruchowych. Bardzo popularne były zabawy w gonienie się, zabawa w kotka i myszkę, wilka i zająca. Znaleziska archeologiczne zabawek na Orawie to przedmioty wykonane z gliny lub kości. Są to głównie kamienie i kości do gry, rzadziej spotykane są gliniane figurki, miniaturowe naczynia, głowy lalek. Dawniej dziewczynki bawiły się lalkami i małymi naczyniami. Chłopcy zaś naśladowali dorosłych w jeździe na wiklinowym, drewnianym lub glinianym koniku, lubili też różne gry z piłką.

159

Rozwój zabawek nigdy się nie zatrzymał. Twórcy ciągle starają się ulepszać już te istniejące. Im zabawka bardziej realistyczna, lepiej poruszająca się, bardziej pomysłowa, tym jest bardziej interesująca. Moim zdaniem telewizja i Internet znacząco wpłynęły na trendy w sprzedaży zabawek. Ale są też zabawki, które od dawna są w czołówce sprzedaży, takie jak pluszaki, kostki, samochodziki, lalki itp. Obecnie pojawiają się bardzo ciekawe zabawki techniczne i edukacyjne, różne klocki i układanki. Jedno jest pewne: zabawki mogą przyciągnąć uwagę dzieci i je zająć. Przetrwały już tysiąclecia i przetrwają kolejne lata, dopóki będzie istniał człowiek. Myślę, że także w przyszłości ludzie będą dobierać zabawkę do wieku i zainteresowań dziecka. Ale jednocześnie zabawki będą coraz częściej wykorzystywane do różnego rodzaju zabiegów i terapii. Zabawka będzie środkiem i symbolem wyrażania myśli i uczuć, ponieważ pomaga dzieciom w wielu ich problemach. Dzieci powinny bawić się zabawkami, które wzbogacają ich rozwój, pomagają w rozwoju zdolności motorycznych oraz przynoszą im radość i zabawę.

Vývoj hračky sa nezastavil. Výrobcovia sa snažia vylepšovať už existujúce. Čím reálnejšie, pohyblivejšie, nápaditejšie, tým väčší záujem. Televízia a internet podľa môjho názoru značne ovplyvnil trendy predaja hračiek. Ale existujú aj hračky, ktoré sa dlhodobo držia na predných priečkach predaja, napríklad plyšové hračky, kocky, autíčka, bábiky a podobne. V súčasnosti pribúdajú veľmi zaujímavé technické a edukačné hračky, rôzne stavebnice a skladačky. Jedno je isté: Hračky dokážu upútať detskú pozornosť, zamestnať dieťa, prežili tisícročia a ešte prežijú ďalšie roky, kým tu bude človek. Myslím si, že aj v budúcnosti si budú ľudia vyberať hračku podľa veku a záujmu dieťaťa. Ale zároveň sa hračky začnú viac využívať na rôzne druhy liečby a terapií. Hračka bude prostriedkom a symbolom vyjadrovania myšlienok a pocitov, lebo deťom pomôžu z mnohých ich problémov. Deti by sa mali hrať s hračkami, ktoré obohacujú ich vývoj, pomáhajú s rozvojom motoriky a prinášajú im radosť a zábavu.

160

Peter Pagáčik

Urodził się 3 lipca 1954 roku we wsi Istebné. Uczył się w Kolejowej Zasadniczej Szkole Zawodowej, w zawodzie elektromechanik. Maturę napisał w Dwuletniej Szkole Oficerskiej w Liptowskim Mikulaszu. Ukończył Wyższą Szkołę Transportu w Żylinie, w Krakowie studiował pracę trenerską. Zaczynał jako technik kompleksu radarowego, później był pracownikiem technicznym, nauczycielem-adiunktem w swojej dziedzinie. Od 2014 roku jest na emeryturze.

Sa narodil 3. júla 1954 v Istebnom. Navštevoval ŽOU vo Vrútkach, kde sa vyučil za elektromechanika. Maturoval v DDŠ Liptovský Mikuláš. Vysokoškolské štúdium absolvoval na dopravnej škole v Žiline, v Krakove študoval trénerstvo. Začínal ako technik rádiolokačného komplexu, neskôr bol technickým pracovníkom, učiteľom, odborným asistentom vo svojom odbore. Od roku 2014 je na dôchodku.

161

Peter Pagáčik sa dostal k výrobe hračiek z nutnosti – začal ich vyrábať pre svoje deti, neskôr pre vnúčatá. Svoju lásku k drevu pretavil aj do výroby hračiek. Drevo je najpríjemnejšie na dotyk, hovorí Peter. Hračkárstvo som spojil s ďalším mojím koníčkom – rezbárstvom.

Peter Pagáčik zajął się produkcją zabawek z konieczności – zaczął je robić dla swoich dzieci, później wnuków. Swoją miłość do drzewa zamienił w produkcję zabawek. Drewno jest najprzyjemniejsze w dotyku. Tworzenie zabawek połączyłem z innym moim hobby – rzeźbieniem. Dziś z jego zabawek cieszą się nie tylko wnuki, ale i dzieci z dalszej rodziny czy dzieci sąsiadów.

Peter vyrába hračky predovšetkým pre svoje deti a vnúčence, s jeho hračkami sa však hrajú i deti zo vzdialenejšej rodiny či zo susedstva.

Każda zabawka Petra Pagáčika jest niepowtarzalna. Wykonuje je w większości za pomocą zwykłych narzędzi do majsterkowania i rzeźbienia. Głównie korzysta z rzeźbiarskich dłut.

Každá hračka Petra Pagáčika je originál. Tvorí ich väčšinou s pomocou bežného pracovného náradia kutila a rezbára. Hlavne rezbárske dláta nemôžu chýbať.

Jak jego zdaniem stopniowo zmieniały się zabawki? Niedawno brałem udział wraz z innymi emerytami w imprezie Gaštanové hody na zamku Modrý Kameň. Znajduje się tam również muzeum zabawek. Zabawki zmieniały się wraz z rozwojem społeczeństwa, materiałów, ale także pod presją przemysłu filmowego, komiksowego i telewizyjnego. Wszystko to pozostawiło pewien ślad w głowach dzieci. Ważna jest również użyteczność i brak gustu producentów, których celem jest zarabianie pieniędzy. I tylko czasem ponad to wszystko wybije się zabawka drewniana.

Ako sa podľa Petra postupne menili hračky a akou zmenou prešli? Nedávno som sa zúčastnil s kolegami dôchodcami na Gaštanových hodoch v Modrom kameni. Tam je v areáli aj múzeum hračiek. Hračky sa menili ruka v ruke s vývojom spoločnosti, materiálov, ale aj vplyvom tlaku filmového, komixového a TV priemyslu. To všetko zanechalo istý odraz v hlave detí. Podstatné sú tiež vhodnosť i nevkus výrobcov, ktorých cieľom je zarobiť. A len niekedy to všetko prehluší drevená hračka.

Kiedy rozmyśla o przyszłości zabawek, twierdzi, że widzi ją w różowo-zielone kropki. Ma jednak nadzieję, że drewniana zabawka nadal będzie ważną częścią dziecięcego świata.

Keď sa má Peter zamyslieť nad budúcnosťou hračky ako takej, lakonicky hovorí, že ju vidí ružovo-zeleno-bodkovane. Dúfa však, že drevená hračka bude stále dôležitou súčasťou detského sveta.

162

Petr Pagáčik

163

164

165

Mam nadzieję, że drewniana zabawka nadal będzie ważną częścią dziecięcego świata. Zabawka dalej będzie odgrywać dominującą rolę w rozwoju dziecka, bez względu na wszystko. Jest przecież psychologiczno-pedagogicznym atrybutem wychowania. Zabawka była, jest i będzie, nawet, jeśli jest to kamień czy kawałek drewna. Peter Pagáčik

166

Dúfam, že drevená hračka bude stále dôležitou súčasťou detského sveta. Hračka totiž zostane dominantnou pri vývoji dieťaťa, nech je z čohokoľvek. Je predsa psychologicko-pedagogickým atribútom výchovy. Hračka bola, je a bude, aj keby to mal byť kamienok alebo kúsok drievka. Peter Pagáčik

167

Ján Šeliga

Urodził się 5 stycznia 1952 roku w Hrusztynie, w zamagórskiej części Orawy, tam też do dziś mieszka. Ukończył Elektrotechniczną Szkołę Średnią w Dolnym Kubinie. Pracował w Orawskich Zakładach Żelazostopów jako konserwator i manipulant.

Sa narodil 5. januára 1952 v Hruštíne, zamagurskej časti Oravy, kde doposiaľ aj žije. Vyštudoval elektrotechnickú strednú školu v Dolnom Kubíne. Pracoval v Oravských ferozliatinárskych závodoch ako údržbár a manipulant.

Pierwsze doświadczenia z tworzeniem zabawek i rzeźbiarstwem zdobywał już w wieku wczesnoszkolnym. W tym czasie jego uwagę zwrócił amatorski rzeźbiarz, brat jego matki Ján Smidžár. Przy pomocy prostych narzędzi tworzył z drewna konie na biegunach oraz w zaprzęgach. Mój dziadek przywiózł z Ameryki wiele narzędzi stolarskich, których następnie używał mój ojciec Ľudovít. Obserwowałem jego pracę i sposób, w jaki używał tych narzędzi.

Prvé skúsenosti s výrobou hračiek a rezbárskou činnosťou získal už v skorom školskom veku. Vtedy u neho vzbudil pozornosť laický rezbár, brat jeho mamy, Ján Smidžár. Vyrábal s pomocou jednoduchých nástrojov drevené hojdacie koníky a koníky so záprahmi. Môj dedo priniesol z Ameriky veľa stolárskeho náradia, ktoré využíval môj otec Ľudovít. Od neho som odpozoroval spôsob používania náradia aj ja.

168

Pasąc bydło, małym nożem zwanym rybką zdobił gałęzie leszczyny. Łatwo było rzeźbić w korze, więc jego twórcza wyobraźnia była nieskończona. W tym czasie zrobił też pierwsze drewniane postaci do swojego teatrzyku lalkowego. Z płyty wyrzeźbił broń – miecze i karabiny. Po 1970 roku działalność twórcza Jána Šeligi rozpoczęła się od obrazów olejnych, rzeźbienia płaskorzeźb i małych figurek z drewna lipowego. W tym czasie zaczął wykonywać drewniane zabawki dla swoich dzieci oraz dzieci krewnych lub przyjaciół. Były to głównie figurki zwierząt, różne samochodziki, dźwigi, traktory, duże kostki, mini mebelki, domki dla lalek. Zabawki z czasem uległy zniszczeniu, pogubiły się. Te, które udało się zachować, dziś służą jego wnukom albo dzieciom krewnych. Współcześnie jest dostęp do dużej ilości tanich zabawek z plastiku, w sklepach z zabawkami króluje elektronika. Mimo to Ján Šeliga uważa, że tradycyjna zabawka drewniana nadal będzie budzić zainteresowanie. Jej produkcja jest bardzo czasochłonna, być może dlatego tylko kilku twórców poświęca się temu rzemiosłu. Tradycyjne, ręcznie robione zabawki stopniowo zanikają. Nawet dzieci nie są już zainteresowane i nie mają cierpliwości, żeby samemu zrobić sobie zabawkę.

Pri pasení dobytka zdobil malým nožom – rybkou lieskové palice. Do kôry sa rezalo ľahko a tak jeho tvorivá fantázia mohla byť nekonečná. V tom čase vyrezal aj prvé drevené postavičky pre svoje bábkové divadielko. Z dosky vyrezal zbrane – meče a pušky. Po roku 1970 Jánova tvorivá činnosť sa začína olejomaľbami, vyrezávaním reliéfov a drobných sošiek z lipového dreva. Vtedy tiež začal vyhotovovať drevené hračky pre svoje deti a deti príbuzných či priateľov. Zväčša to boli sošky zvieratiek, rôzne autíčka, žeriav, traktory, veľkorozmerné kocky, mini nábytok, domček pre bábiky. Hračky sa časom zničili – potratili, no niečo aj zostalo a slúžia mojim vnučkám, alebo sa posúvajú deťom z príbuzenstva. V dnešnej dobe je prístup k veľkému množstvu lacných hračiek z platov, v hračkárstve sa využíva elektronika. Ján Šeliga verí, že o tradičnú drevenú hračku budú mať stále záujem. Jej výroba je časovo veľmi náročná, možno i preto sa tomuto remeslu venuje už len málo tvorcov. Tradičné ručne vyrobené hračky sa preto postupne vytrácajú. Ani deti už nemajú záujem a trpezlivosť vyrobiť si hračku svojpomocne.

169

Viera Šinálová

Urodziła się 9 grudnia 1972 roku w Rużomberku. Mieszka i tworzy we wsi Medzibrodie nad Oravou. Ceramiką zajmuje się już od 21 lat. Początkowo pracowała w pracowni ceramicznej w Dolnym Kubinie, później założyła własną. Ukończyła wiele kursów z ceramiki na Słowacji i w Czechach.

Sa narodila 9. decembra 1972 v Ružomberku. Žije a tvorí v Medzibrodí nad Oravou. Keramike sa venuje už 21 rokov. Spočiatku pracovala v keramikárskej dielni v Dolnom Kubíne, neskôr si založila vlastnú dielňu. Absolvovala viacero kurzov keramikárstva na Slovensku i v Česku.

170

Tworzeniem zabawek zajęła się w sposób naturalny i stopniowy wraz z poszerzaniem asortymentu, który produkowała z gliny. Tworzy przeróżne figurki oraz przedmioty użytkowe takie jak obrazki z gliny, zwierzątka-skarbonki, anioły. Wyroby Viery Šinálovej można kupić w sklepach z upominkami, Internecie oraz bezpośrednio w jej pracowni.

K výrobe hračiek sa dostala prirodzene a postupne, pri rozširovaní sortimentu, ktorý vyrábala z hliny. Z keramiky tvorí rôzne postavičky, vyrába však aj praktické veci ako obrázky na stenu z hliny, pokladničkové zvieratká, anjeliky. S výrobkami pani Viery sa môžete stretnúť v darčekových a internetových obchodoch, ale aj priamo u nej v dielni.

Zabawki ceramiczne powstają na kole garncarskim lub poprzez formowanie glinianych płatów. Potem modeluję, tworzę, suszę, wypalam, glazuruję i ponownie wypalam.

Keramické hračky vznikajú na hrnčiarskom kruhu alebo modelovaním hlinených plátov. Potom modelujem, tvorím, suším, vypaľujem, glazujem a znova vypaľujem. Podľa Vierky sa hračky za uplynulých sto rokov príliš nezmenili, len sa rozšírila ich farebnosť, množstvo a materiál, z ktorého sú vyrobené. Tak, ako napreduje doba, modernizujú sa aj hračky a prispôsobujú

Według twórczyni zabawki niewiele się zmieniły w ciągu ostatnich 100 lat, tylko poszerzyła się gama ich kolorów i materiałów, z których są wykonane. Z biegiem czasu zabawki również są unowocześniane i dostosowywane do trendów. Z optymizmem patrzy w przyszłość zabawkarstwa. Przecież dzieci nadal chcą się bawić, rozwijać, cieszyć. I to od rodziców zależy, jakie zabawki to wszystko zapewnią.

sa trendom. Budúcnosť hračiek vidí optimisticky. Veď deti sa chcú stále hrať, rozvíjať sa, zabávať. A je na rodičoch, aké hračky im na to všetko zabezpečia.

171

172

173

Zuzana Suranová

Urodziła się 29 października 1966 roku w Bojnicach. Ukończyła Zasadniczą Szkołę Zawodową, z maturą w Średniej Artystyczno-Przemysłowej Szkole w Kremnicy. Obecnie mieszka i tworzy w Niżnej na Orawie.

Sa narodila 29. októbra 1966 v Bojniciach. Absolvovala Stredné odborné učilište s maturitou, SUPŠ v Kremnici. Momentálne žije a tvorí v Nižnej na Orave. K výrobe hračiek sa dostala vedome, vždy chcela niečo navrhovať a vyrábať, preto si vymyslela vlastný program. Jej hračky rozpoznáte hlavne podľa toho, z akého materiálu sú vyrobené. Zuzana tvorí predovšetkým z modrotlače, bavlny a ľanu. Využíva však aj prírodné materiály ako drevo či konope. V tvorbe vychádza z tradičnej ľudovej kultúry vzorov a poslania, iba návrhy a motívy si robí sama a prispôsobuje ich súčasnej potrebe. Jej výrobky väčšinou končia v mladých rodinách s deťmi. Nájsť sa dajú aj v predajniach Úľuvu a na internete.

Świadomie zajęła się produkcją zabawek – zawsze chciała projektować i produkować, tak swtorzyła własny projekt. Jej zabawki można rozpoznać głównie po materiale, z którego są wykonane. Tworzy przede wszystkim z modrotlaču (tkaniny z nadrukowanym wzorem), bawełny i lnu. Wykorzystuje również naturalne surowce, jak drewno czy konopie. Twórczość Zuzany Suranovej opiera się na tradycyjnych, ludowych wzorach i misji ludowej kultury, jedynie projekty i motywy są wykonywane samodzielnie i dostosowywane do aktualnych potrzeb. Jej produkty trafiają zazwyczaj do młodych rodzin z dziećmi. Można je również znaleźć w sklepach ÚĽUV-u (słowacki odpowiednik polskiej Cepelii) oraz w Internecie.

Najpopulárnejšou hračkou z dielne Zuzany Suranovej je koník s drevenými nohami. Pri výrobe používa papierovú šablónu, ktorú si obkreslí na látku, vystrih-

174

Najpopularniejszą zabawką z pracowni Zuzany Suranovej jest koń z drewnianymi nogami. Do produkcji tej zabawki twórczyni wykorzystuje papierowy szablon, który odrysowuje na materiale, wycina poszczególne elementy i zszywa je na maszynie do szycia. Następnie wszywa grzywę z bawełnianej nici i wypycha zabawkę watolioną. Oczy lub ozdoby są haftowane na gotowym koniu, następnie do gumek przymocowywane są drewniane nogi i ogon z bawełnianych nici.

ne a zošije na šijacom stroji. Potom všije hrivu, ktorá je z bavlnených nití. Koník sa prevráti na lícovú stranu a vypchá sa dutým vláknom. Na hotového koníka sa vyšijú oči, prípadne ornament, na gumičky sa priviažu drevené nohy a chvost z bavlnených nití.

Jak zdaniem Zuzanny Suranovej zmieniły się zabawki w ciągu ostatnich 100 lat? To tylko moja opinia, ale obserwując swojego wnuka mogę sądzić, że najlepszą zabawką jest natura – kamienie, drewno, woda.

Je iba málo takých obľúbených hračiek, na ktoré si nesieme spomienku až do dospelosti. Dnešné hračky sú väčšinou z umelej hmoty, je ich príliš veľa, čo podľa Zuzany vôbec nepodporuje kreativitu. Pokiaľ budú deti, hračky budú vždy obľúbené. Je stále dosť rodín, ktoré chápu, že hračka je už viac ako len vyplnenie voľného času.

Ako sa podľa Zuzany zmenili hračky za uplynulých sto rokov? Je to len môj názor, ale môžem to posúdiť podľa vlastného vnuka, že najlepšou hračkou je príroda - kamienky, drevo, voda.

Niewiele jest takich ulubionych zabawek, które pamiętamy, gdy już dorośniemy. Dzisiejsze zabawki są w większości wykonane z tworzyw sztucznych, jest ich za dużo, co zdaniem twórczyni z Niżnej w ogóle nie wspiera kreatywności dzieci. Dopóki będą dzieci, zabawki zawsze będą popularne. Wciąż jest dużo rodzin, które rozumieją, że zabawka to coś więcej niż tylko wypełnienie wolnego czasu. 175

176

177

To tylko moja opinia, ale obserwując swojego wnuka mogę sądzić, że najlepszą zabawką jest natura – kamienie, drewno, woda. Zuzana Suranová

178

Je to len môj názor, ale môžem to posúdiť podľa vlastného vnuka, že najlepšou hračkou je príroda - kamienky, drevo, voda. Zuzana Suranová

179

Erika Vojteková

Pochodzi z Niżnej w powiecie twardoszyńskim, urodziła się 22 kwietnia 1986 roku. Uczęszczała do ośmioletniego gimnazjum w Twardoszynie, ukończyła Wydział Pedagogiczny w Rużomberku oraz Instytut Juraja Páleša w Lewoczy.

Pochádza z Nižnej v okrese Tvrdošín. Narodila sa 22. apríla 1986. Navštevovala Osemročné gymnázium v Tvrdošíne, vyštudovala Pedagogickú fakultu v Ružomberku a Inštitút Juraja Páleša v Levoči.

Początkowo pracowała w administracji, później jako nauczycielka zajęć dodatkowych w świetlicy oraz w prywatnej plastycznej szkole podstawowej. Była także pedagogiem specjalnym w zespole szkół z internatem.

180

Spočiatku pracovala v administratíve, neskôr pôsobila ako pedagóg voľnočasových aktivít v centre voľného času i v súkromnej základnej umeleckej škole, ako špeciálny pedagóg v spojenej škole internátnej.

Zabawkarstwem zajęła się, ponieważ miała takie wewnętrzne pragnienie. Pewnego dnia otrzymała w prezencie jako dekorację uszytą ręcznie lalkę typu tilda. Zabawka taką ją oczarowała, że osobiście zaczęła poszukiwać szytych lalek i innych postaci. Kupiła kilka sztuk i bardzo chciała wiedzieć, jak je samemu zrobić. Pewnego dnia sięgnęła po nieużywaną dotąd maszynę do szycia, którą dostała na urodziny i tak zaczęła sią jej praca.

K hračkárstvu sa Erika dostala svojou vnútornou túžbou. Jedného dňa dostala ako darček ušitú tilda bábiku, ako dekoráciu na poličku. Očarila ju a tak začala šité bábiky a postavičky osobne vyhľadávať. Zopár si ich kúpila a túžila si ich vedieť vyrobiť. Raz k narodeninám dostala šijací stroj, ktorý istý čas trávil vyložený na polici. Až nastal deň D, kedy ho z police zložila a Erikina tvorba sa začala.

181

Svoje hračky vyrába z rôznych druhov látky. Materiál je príjemný na dotyk, má pekný vzhľad a vhodne dotvorí interiér napríklad detskej izby. Hračky, ktoré Tvrdošínčanka ponúka na facebookovej stránke Eryja, slúžia buď ako dekorácia zväčša pre potešenie dospelých alebo ako hračka, z ktorej sa zase tešia deti. S jej výrobkami sa môžete stretnúť aj na rôznych jarmokoch.

Swoje zabawki wykonuje z różnych materiałów. Są one przyjemne w dotyku, pięknie wyglądają i dopełniają wnętrza np. dziecięcych pokoi. Te, które oferuje na facebookowej stronie Eryja, służą albo jako ozdoby, które głównie cieszą dorosłych albo jako zabawki, której z kolei cieszą dzieci. Jej produkty można kupić również na rozmaitych jarmarkach. Najpopularniejszą zabawką marki Eryja jest szyta na maszynie figurka, tylko niektóre jej elementy są szyte ręcznie. Według mojego pomysłu z rysunku wykonuję wykrój. Poszczególne elementy odrysowuję na materiale, wycinam, prasuję i zszywam. Następnie każdą część wypycham watoliną. Wszystkie elementy zszywam ręcznie w jedną całość. Na końcu ubieram i ozdabiam zabawkę.

Najobľúbenejšou hračkou značky Eryja je postavička šitá na šijacom stroji, len niektoré jej komponenty sa šijú ručne. Vyrobím si strih podľa svojej predstavy z výkresu. Následne si jednotlivé diely povystrihujem a obkresľujem ich na látku. Z látky sú jednotlivo vystrihnuté, prežehlené a zošité. Spojené diely ručne vypchávam dutým vláknom. Takto pripravené časti postavičky potom ručne zošívam do celku, obliekam a zdobím,

Według Eriki Vojtekovej zabawki szybko zmieniały się na przestrzeni dziejów. Od ubranej drewnianej łyżki po świecące zabawki z wbudowaną sztuczną inteligencją. Twórczyni twierdzi, że zawsze od nas zależy, którą damy dziecku. Trzeba wziąć pod uwagę, jaka zabawka będzie pomocna w zdrowym rozwoju dziecka, jaki obszar chcemy rozwijać i oczywiście wiek dziecka. Myślę, że zabawki nadal będą częścią naszego życia. Osobiście postrzegam zabawkę jako taką pomoc w socjalizacji dziecka. Dzięki niej dziecko zaczyna budować relacje, rozwija umiejętności komunikacyjne, zręczność fizyczną, a z czasem również przyczynia się do zdobywania wiedzy, jak radzić sobie w sytuacjach konfliktowych. Pozwólmy się zatem zaskoczyć, poczekajmy i zobaczymy jakie zabawki przyniesie przyszłość.

opisuje postup výroby jednej zo svojich hračiek Erika Vojteková. Hračky sa podľa nej v priebehu dejín menili rýchlym tempom. Od drevenej oblečenej varechy po blikajúce hračky so zabudovanou umelou inteligenciou. Hračkárka si myslí, že je vždy na zvážení, akú hračku dáme dieťaťu do rúk. Je potrebné si uvedomiť, akým spôsobom je daná hračka nápomocná v zdravom vývine dieťaťa, a akú oblasť ňou chceme u dieťaťa rozvíjať. Samozrejme s prihliadnutím na vek dieťaťa. Myslím si, že hračky budú súčasťou nášho života aj naďalej. Osobne vnímam hračku ako takú pomôcku pre socializáciu dieťaťa. Za jej pomoci si dieťa začína budovať vzťahy, rozvíja komunikáciu, fyzické zručnosti a postupom času prispieva aj k poznaniu, ako riešiť konfliktné situácie. Nechajme sa teda prekvapiť, aké hračky prinesie budúcnosť.

182

183

Istne cuda, istne czary. Tradycje zabawkarskie na polsko-słowackim pograniczu Skutočné zázraky, pravdivé kúzla. Hračkárske tradície na poľsko-slovenskom pohraničí Teksty | Texty Ewa Cudzich, Agnieszka Kobiałka Zdjęcia | Fotografie Alicja Młyniuk, Archiwum Regionalnego Ośrodka Kultury w Bielsku-Białej i Oravského kultúrneho strediska w Dolnym Kubinie Archív: Regionalny Ośrodek Kultury v Bielsko-Bialej a Oravské kultúrne stredisko v Dolnom Kubínie Tłumaczenie | Preklad Aleksandra Pyka Opracowanie graficzne, DTP | Grafické spracovanie, DTP Anna Witkowicz Redakcja, korekta | Redakcia, korektúra Alexandra Mikulášová, Alicja Młyniuk Wydawca | Vydavateľ Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej | v Bielsko-Bialej Instytucja Kultury Samorządu Województwa Śląskiego | Kultúrna inštitúcia samosprávy Sliezskeho vojvodstva ul. 1 Maja 8, 43-300 Bielsko-Biała tel. (+48) 33 822 05 93, rok@rok.bielsko.pl www.rok.bielsko.pl Druk | Tlač Intro-Druk, Koszalin Nakład | Náklad 1 000,00 egz. ISBN 978-83-66882-04-1 Książka wydana w ramach projektu pn. „TransEtno – transfer polskich i słowackich tradycji zabawkarskich” współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej INTERRG V-A Polska – Słowacja 2014–2020 oraz z budżetu państwa. Kniha vydaná v rámci projektu „TransEtno – prenos poľských a slovenských hračkárskych tradícií” spolufinancovaného z Európskeho fondu regionálneho rozvoja v rámci programu INTERREG V-A Poľsko – Slovensko 2014–2021 a zo štátneho rozpočtu. Realizator projektu | Realizátor projektu Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej (Polska) | v Bielsko-Bialej (Poľsko) Partner projektu Oravské kultúrne stredisko w Dolnym Kubinie (Słowacja) | v Dolnom Kubínie (Slovensko) Autor i koordynator projektu | Autor a koordinátor projektu Agnieszka Kobiałka Wyłączną odpowiedzialność za zawartość niniejszej publikacji ponoszą jej autorzy i nie może być ona utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Unii Europejskiej oraz Euroregionu Beskidy. Za obsah tejto publikácie zodpovedajú výlučne autori a preto sa nesmie stotožňovať s oficiálnym stanoviskom Európskej únie a Euroregiónu Beskydy. Egzemplarz bezpłatny | Bezplatná kópia

184

Mútne Novoť

Hruštín

Medzibrodie n

Istebné

Dolnỳ Kubín

nad Oravou

Námestovo

Pobiel

Nižná

Książka wydana w ramach projektu pn. „TransEtno – transfer polskich i słowackich tradycji zabawkarskich” współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej INTERRG V-A Polska – Słowacja 2014–2020 oraz z budżetu państwa.

IS B N 9 7 8 - 8 3 - 6 6 8 8 2 - 0 4 - 1