Klaudia Pawełek
Paulina Kutny
Paulina Walcz yk
W związku z ustanowieniem roku 2019 Rokiem Powstań Śląskich Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej od września do grudnia 2019 roku realizował projekt pn. „Barwy Powstań Śląskich na szkle”, poświęconym wydarzeniom, które miały miejsce na Górnym Śląsku w latach 1919–1921. Głównym celem było upowszechnianie wiedzy i podtrzymanie pamięci o Powstaniach Śląskich – ukazanie w ciekawy sposób burzliwych wydarzeń z lat 1919–1921 (w szczególności patriotyzmu powstańców, ich umiłowania polskiej tradycji i kultury) oraz sylwetek bohaterów tamtych wydarzeń. Adresowany przede wszystkim do młodzieży projekt pozytywnie wpłynął na kształtowanie postaw patriotycznych, jak również zainspirował uczestników do aktywnego uczenia się historii i tworzenia treści kultury. Zorganizowano i przeprowadzono dwanaście zajęć edukacyjno-kulturalnych składających się z lekcji historii i warsztatów malowania na szkle. Zajęcia zaowocowały powstaniem różnorodnych obrazów, ukazujących wielość sposobów podejścia do tematu i wariantów kreacji. Wydano katalog z fotografiami najciekawszych prac oraz komentarzem historyka. Przygotowano wystawę 100 obrazów na szkle, prezentowanych w Galerii Sztuki Regionalnego Ośrodka Kultury w Bielsku-Białej. Oddając w Państwa ręce niniejszy katalog gratulujemy zarówno prowadzącym zajęcia historykom i instruktorom, którzy inspirowali uczestników do tworzenia, jak i młodzieży ze szkół powiatu bielskiego, która mogła w nieskrępowany sposób urzeczywistnić swoje plastyczne wizje i podzielić się nimi z szerszą publicznością.
Agnieszka Kobiałka koordynator projektu
Kalendarium powstan slaskich 1919 16 sierpnia – wybuch I powstania śląskiego pod wodzą Alfonsa Zgrzebnioka w związku z aresztowaniem śląskich przywódców Polskiej Organizacji Wojskowej i niezadowoleniem ludności polskiej z terroru i represji niemieckich (m.in. masakra górników w kopalni Mysłowice); powstanie objęło powiaty pszczyński i rybnicki oraz część okręgu przemysłowego 26 sierpnia – ostatnie starcia i stłumienie powstania przez Niemców; zaangażowany w wojnę polsko-bolszewicką Rząd Polski nie wsparł powstańców
1920 19/20 sierpnia – wybuch II powstania śląskiego pod wodzą Alfonsa Zgrzebnioka; wymierzone w niemiecką dominację we władzach administracyjnych powstanie zasięgiem objęło cały obszar okręgu przemysłowego oraz część powiatu rybnickiego 25 sierpnia – zakończenie powstania; Polacy uzyskali dostęp do tymczasowej administracji oraz udział w nowych organach bezpieczeństwa (rozwiązano niemiecką policję Sipo i utworzono postulowaną przez Wojciecha Korfantego Policję Plebiscytową)
1921 2/3 maja – wybuch III powstania śląskiego pod wodzą Wojciecha Korfantego, cel: poprawa niekorzystnego dla Polaków wyniku plebiscytu na Górnym Śląsku 9–10 maja – bitwa o Kędzierzyn-Koźle 21–26 maja – bitwa o Górę św. Anny 23 maja – bitwa pod Olzą 5 lipca – zakończenie powstania, zawarcie rozejmu W efekcie III powstania śląskiego obszar przyznany Polsce podczas plebiscytu został powiększony do około 1/3 spornego terytorium, z Katowicami włącznie. Polsce przypadło 50% hutnictwa i 76% kopalń węgla, a uzyskane tereny miały ogromne znaczenie dla gospodarki II Rzeczypospolitej.
Lekcje historii
Warsztaty malowania na szkle
Iga Potępa
100 lat wi g a r o h c j polskie rze t e i w m i na slask Ĺ ukasz Giertler
Setna rocznica Powstań Śląskich to doskonały czas dla wszystkich mieszkańców Rzeczpospolitej Polskiej, aby przypomnieć sobie wydarzenia sprzed wieku, które odegrały szczególną rolę w kształtowaniu się międzywojennego państwa polskiego, ale też wpłynęły na życie wielu śląskich rodzin. Ten niezwykle ciekawy temat jest od wielu lat przedmiotem badań zarówno historyków, jak i pasjonatów historii pragnących zgłębić niewyjaśnione okoliczności wydarzeń z lat 1919–1921. Każdy głos na temat Powstań Śląskich powinien nieść ze sobą głęboką refleksję. Na co dzień, często zupełnie nieświadomie mijamy ślady przeszłości, świadectwa wierności ideałom hołdowanym przez naszych przodków. Spacerując przez park w Pszczynie, przechodząc obok zabytkowych budynków hut i kopalń czy też modląc się na Górze św. Anny niewiele osób zwraca uwagę na szczególny charakter tych miejsc – na pomniki, treść tablic pamiątkowych… W krajobrazy te wpisuje się historia, a zatem ludzie, których podobnie jak dziś dzieliły wyznawane wartości, orientacja polityczna etc. Trudna sytuacja 1919 roku (początki państwowości polskiej po I wojnie światowej) wywoływała
Karolina Rogóż
Dominika Babicka
wśród jednych niepokój, innym dawała nadzieję. Dochodziło do starć między polską a niemiecką stroną. Na scenie politycznej pojawiły się osoby, które na stałe wpisały się w historię Śląska. Nie sposób mówić o Śląsku i powstaniach nie wspominając o takich postaciach jak Wojciech Korfanty i Carl Ulitzka oraz o polityce ogólnoeuropejskiej, na arenie której karty rozdawały Anglia i Francja. To właśnie te dwa państwa zdecydować miały o przynależności ziemi śląskiej po I wojnie światowej.
Cofnijmy się w czasie: jest 28 czerwca 1919 roku, zostaje podpisany traktat wersalski, artykuł 88 dotyczy przebiegu granicy między Polską a Niemcami na Górnym Śląsku. Zapada decyzja o zorganizowaniu plebiscytu – ludzie sami mają zdecydować, którego państwa obywatelami chcą być. Staraniem polskiej komisji głosować mogą również osoby urodzone na Górnym Śląsku, ale aktualnie mieszkające poza jego granicami. Jaki interes mają Anglia i Francja? Mimo iż państwa te były sojusznikami Polski w czasie wojny, rywalizują o dominację, chociażby gospodarczą. Francuzi chcą maksymalnie wykorzystać porażkę Niemiec, dlatego wspierają polskie dążenia do uzyskania ziemi górnośląskiej. Z kolei Anglicy nie chcąc dopuścić do dogodnej dla Francji sytuacji, optują za zachowaniem Górnego Śląska przez państwo niemieckie. Jest to logiczne rozwiązanie ze względu na reparacje, które Niemcy muszą spłacać (pozbawiony najważniejszych ośrodków przemysłowych kraj miałby bowiem duże problemy z odbudową gospodarki i spłatą zobowiązań).
Karolina Olek
Gabriela Gazola
Gabriel Nikolajdu-Kudła
Tak dochodzi do sporu między reprezentującym Anglię Davidem Lloydem Georgem a francuskim premierem Georgesem Clemenceau. Antagonizmy towarzyszą także politykom lokalnym – choćby wspomnianym wcześniej Ślązakom jak Korfanty i Ulitzka. Bezsprzecznie są to postacie wybitne, ale i tragiczne w walce o bliskie sobie ideały, o Śląsk w granicach swojego państwa. Te właśnie państwa ich różniły, wspólny mianownik stanowiła Mała Ojczyzna. Śmiało można nazwać ich wizjonerami, w umysłach których wykreowały się dwa bardzo różne obrazy Śląska.
Joanna Zacny
Wojciech Korfanty od samego początku walczył o interesy polskie, także jako poseł Reichstagu ubiegał się o przyłączenie Śląska do państwa polskiego. Jego lojalność wobec Polski przejawiała się nie tylko w wystąpieniach politycznych, ale i w konkretnych działaniach, czego dowodem było objęcie dowództwa nad III powstaniem śląskim. Inaczej sytuację postrzegał Carl Ulitzka. Początkowo optował za utworzeniem niepodległego państwa. Z czasem jednak uznał tę ideę za utopię (jej wyznawcami pozostali członkowie Związku Górnoślązaków). Ulitzka proklamował powstanie autonomicznego państwa związkowego Rzeszy (po wyłączeniu Prowincji Górnośląskiej z Prus). Próbował zrealizować swoje wizje podróżując do Paryża, Rzymu i Londynu. Nie widząc efektów, skupił się na działalności lokalnej, w opozycji do Korfantego. Powyższe koncepcje były nie bez znaczenia dla Śląska Cieszyńskiego. Tereny te również zostały objęte plebiscytem, który zdecydować miał o podziale między Czechosłowacją a Polską. Do plebiscytu jednak nie doszło, głównym powodem była obawa strony polskiej o wyniki głosowania. Podział był problematyczny ze względu na znaczną ilość ludności niemieckiego pochodzenia i działalność zwolenników Józefa Kożdonia (najpewniej opowiedzieliby się po stronie niemieckiej).
Emilia Klaja
Viktoria Rzezińska
W tej sytuacji podjęto decyzję o podziale Śląska Cieszyńskiego według kryterium narodowościowego. Dzięki temu powiat bielski, cieszyński i w dużej mierze frysztacki przypadł Polakom, natomiast frydecki pozostał w rękach Czechosłowaków. Czechosłowacja nie pogodziła się z tym podziałem i w 1919 roku zaatakowała II Rzeczpospolitą. Warto zauważyć, że w tym czasie Polacy toczyli na wschodniej granicy wojnę z bolszewikami. Biorąc pod uwagę te dwa czynniki powstańcy śląscy znaleźli się w wyjątkowo niekorzystnej sytuacji – nie mogli liczyć na wsparcie ze strony Polski.
Czym była wówczas Polska? II Rzeczpospolita w pierwszych latach funkcjonowania była czymś zupełnie nowym. Nie było już ludzi pamiętających Polskę sprzed ostatniego zaboru w 1795 roku. Dla wielu sytuacja była niestabilna, a przyszłość niejasna. Strona polska nie mogła więc liczyć na zdecydowaną większość na terenach plebiscytowych. Skuteczną metodą w zjednywaniu sobie wyborców było zapewnienie jak największych korzyści wynikających z przynależności Miłosz Gorel terytorialnej do danego kraju. Przykładem może być popularna „krowa Korfantego” – wyborcza obietnica dla rolników, którzy opowiedzą się za Polską. Skutkiem obietnic było także powstanie Statutu Organicznego Województwa Śląskiego pozwalającego na szeroką samorządność i powołanie Sejmu Śląskiego. Ostatecznie obie strony uzyskały odpowiedni efekt – każdej udało się dotrzeć do grupy ludzi gotowej na nią zagłosować. Niepokoje i konflikty powstałe na kanwie tej polityki zaowocowały walkami zbrojnymi. Pierwsze dwa powstania w 1919 i 1920 roku trwały zaledwie tydzień. Dzięki nim udało się przyspieszyć proces opuszczania terenów plebiscytowych przez wojska niemieckie i przybycia wojsk alianckich, jak również powołać, w miejsce policji niemieckiej, Policję Plebiscytową o mieszanym składzie narodowościowym.
Zuzia Mieszuk
20 marca 1921 roku odbywa się plebiscyt. Wyniki głosowania: 60% za Niemcami, 40% za Polską. Frekwencja wynosi ponad 97%. Polska przegrywa plebiscyt niemal we wszystkich miastach. Jedynie w gminach wiejskich zdobywa przewagę. Na wyniki plebiscytu nakłada się słaba sytuacja ekonomiczna. Dochodzi do masowych zwolnień polskich robotników. Anglia i Włochy, bazując na wynikach plebiscytu, dążą do utrzymania całości Górnego Śląska w granicach Niemiec. Wszystko to przesądza o wybuchu III powstania, którego dyktatorem zostaje Wojciech Korfanty. Było to najdłuższe, bo trwające od 3 maja do 5 lipca 1921 roku powstanie. Ostatecznie zakończyło się przyznaniem Polsce 29% obszaru plebiscytowego, na którym zamieszkiwało 46% ludności – 996 tys. osób, z czego 250 tys. stanowili Niemcy. Po stronie niemieckiej pozostało dwa razy tyle Polaków. Ze względu na charakter terenu – najbardziej uprzemysłowiony obszar, była to nieoceniona zdobycz państwa polskiego, które tym razem wsparło powstańców.
Nikola Kudzia
Podsumowując, historia Powstań Śląskich jest złożona. Miała olbrzymi wpływ na rozwój państwa polskiego, a także polskiej tożsamości narodowej na terenie Górnego Śląska. Niewątpliwie wydarzenia z lat 1919– 1920 przyczyniły się do zbudowania zarówno wzoru samorządności, jak i postawy lojalności wobec wyznawanych wartości, w tym miłości do ojczystego kraju. Okres ten stanowi wspaniałą inspirację do tworzenia wszelkich form artystycznych o charakterze patriotycznym. Droga, jaką przebyli Polacy na Górnym Śląsku, jest godna uwagi chociażby ze względu na same trudności, z jakimi przyszło się im borykać – i bez wątpienia zasługuje na pamięć i szacunek. Po stu latach w końcu jesteśmy w stanie na chłodno ocenić przeszłość i bez problemu stwierdzić, w którym kierunku wieje śląski wiatr.
Olga Filipowicz
Oliwier Nikolajdu-Kudła
Maciej Barcik
Szymon Zieliński
Róşa Morawska Ola Brzeska
Zuzanna Miernik Pola Waleczek
Jakub Strykowski
Maja Haręża
Patryk Kruczek
Projekt „Barwy Powstań Śląskich na szkle”
Zajęcia edukacyjno-kulturalne Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej, Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej, szkoły powiatu bielskiego Marek Matlak, Łukasz Giertler (lekcje historii), Monika Teśluk (warsztaty malowania na szkle)
Wystawa Galeria Sztuki Regionalnego Ośrodka Kultury w Bielsku-Białej Organizator Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej Koordynator Agnieszka Kobiałka Projekt finansowany ze środków Województwa Śląskiego Wersja kolorowa (podstawowa)
Instytucja kultury Samorządu Województwa Śląskiego
Wersja czarna (pozytyw)
Wydawca Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej ul. 1 Maja 8, 43-300 Bielsko-Biała tel. 33 822 05 93, rok@rok.bielsko.pl www.rok.bielsko.pl Bielsko-Biała 2019
Wersja biała (negatyw)
Redakcja Agnieszka Kobiałka Zdjęcia prac Alicja Młyniuk Projekt graficzny i skład Anna Witkowicz | Studio grafiki i reklamy www.annawitkowicz.pl Druk Modena, Cieszyn Nakład 500 egz. ISBN 978-83-63291-80-8
Zuzanna Laskowska
Bielsko-Biala 2019