De traploze samenleving

De traploze samenleving Stijn van Diemen TOTAL IDENTITY digitale editie

Over de auteur Stijn van Diemen (Laren (NH), 1963) studeerde Nederlands en Filosofie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij werkte als redacteur en vormgever bij diverse culturele en overheidsinstellingen en richtte in 1988 ontwerpbureau annex uitgeverij Plano op, dat hij bijna tien jaar leidde. Daarna vervulde hij diverse functies bij Tel Design in Den Haag en was een aantal jaren woon- en werkzaam in Valencia en Madrid. Aan Total Identity is hij sinds 2003 verbonden: als directeur van de Haagse vestiging, als mededirecteur in Amsterdam en, na een onderbeking van twee jaar waarin hij les gaf aan de Hogeschool van Amsterdam, tegenwoordig als senior advisor bij Total Public en Total Identity.

De traploze samenleving Over de waarde van het onnutte Stijn van Diemen

2012 TOTAL IDENTITY Amsterdam

Terwijl steeds meer grenzen vervagen en steeds meer wordt gedeeld, blijven wij maar hameren op de verschillen. De verschillen tussen generaties, tussen culturen, tussen posities en klassen. Wij praten over onderscheidend vermogen, over de bedreiging van opkomende economieÍn, over de dynamiek tussen generaties, wij vieren meer dan ooit onze eigen identiteit. Wij lijken te vergeten dat wij alle thema’s uiteindelijk delen. Omdat wij alleen nog naar functies kijken, lijken wij te vergeten dat wij mens zijn.

De maatschappelijke en persoonlijke focus komt steeds meer te liggen op rationele onderbouwing van onze ontwikkeling. Wij stimuleren bèta-studies, wij gedogen een politiek die steeds weer de zaken ‘regelt’ (om niet te zeggen ritselt), wij vinden marktgedreven denken ook in ons persoonlijk leven de normaalste zaak van de wereld. Als het maar werkt, als het maar effect sorteert, als het ons maar voordeel oplevert.

In 2011 keurde de Chinese National People’s Congress het Twaalfde Vijfjarenplan goed. De inhoud is honderd procent meetbaar: in 2015 zijn er 3,3 patenten per 10.000 inwoners, is de levensduurverwachting per persoon verlengd met een jaar, is meer dan 10 procent van de bevolking geregistreerd als vrijwilliger... het zijn soms bizarre parameters waarin de vooruitgang wordt gemeten – maar ondertussen dwingt de enorme groei van de Chinese economie in het westen wel respect af.

In India kennen ze een woord voor gedrag dat iets oplevert zonder al te veel inspanning of gevolgen: jugaad. Jugaad is de eenvoudige innovatie die direct succes sorteert, de ‘workaround’ die problemen intact laat maar de slimmerik er geen last meer van laat hebben. Slimmigheid is de basis van het succes van India – en opnieuw kijken wij bewonderend toe.

3

Er is een risico aan rationaliteit. Het risico is dat van verlies aan humaniteit.

De altijd-en-overal-rationele mens heeft overal een verklaring voor, zet alles wat hij geleerd heeft in om doelen te bereiken, neemt iedere nieuwe ontwikkeling als een kans waar, gebruikt ook zijn gevoel om ‘verder te komen’. De rationele mens kan alleen maar waarderen naar het nut dat de dingen opleveren. Niet naar de waarde die ze intrinsiek hebben, niet naar het genoegen of de ontroering of de blijvende indruk die ze hem opleveren. De rationele mens is maar half mens. Hij gebruikt de natuur – ook zijn eigen natuur.

Natuurwetenschappen nemen de wereld zoals ze is en trachten daar een voor ons zinvol gebruik van te definiëren. Dat onderscheidt ons nog niet van het dier. Het is een materialistisch uitgangspunt. Geesteswetenschappen nemen de vervolmaking van de natuur en van de mens zelf als uitgangspunt. Ze vertegenwoordigen het toevoegen van waarde en het fundamenteel creatieve beginsel. De geesteswetenschappen maken ons mens – niet de natuurwetenschappen.

4

Wij moeten onszelf vervolmaken. Dat is de opdracht van de mens. Niet, de zaken voor elkaar te krijgen, maar ze goed te doen. Niet, uit te gaan van de werking, maar de werking in dienst te stellen van de vervolmaking van onszelf en van de wereld. Rationeel redenerend bedenken wij alleen maar verschillen. Tussen nu en straks, tussen jou en mij, tussen hoe het is en hoe we het willen hebben. We gaan voorbij aan wat ons bindt, aan de thema’s en onderwerpen die wij delen, aan de vervolmaking die wij nastreven.

En dan bedoel ik niet, júist niet, dat wat we tegenwoordig betitelen als ‘verbindend vermogen’. De wereldwijde verbindingen zoals we ze nu leggen, benadrukken alleen maar de verschillen en nivelleren het gesprek tot wat wij wederzijds nog van elkaar kunnen begrijpen. Eenvoudigweg omdat we resultaten nastreven, nemen we doelbewust genoegen met de meest eenvoudige vorm van contact. De focus ligt op de werking, want dat is meetbaar. En we houden onszelf voor dat we steeds meer van elkaar begrijpen, terwijl we in werkelijkheid alleen maar wederzijds voordeel nastreven. De Verenigde Naties zijn voor de meeste partijen de beste waarborg voor economische groei – niet de humanitaire waarde die ze bedoeld waren te zijn.

Zonder dat nut waren ze allang verdwenen.

5

Verschillen zijn nuttig. Het verschil leidt tot doelstellingen, tot strategieĂŤn, tot het aanwenden van energie. Wij schrijven boeken vol over positionering, over verbindend vermogen, over de generatieverschillen binnen bedrijven, over het samenbrengen van culturen. En we zien maar niet het kunstmatig karakter ervan. Generaties bestaan helemaal niet, want wij maken zelf de periodisering waaruit ze bestaan van een onbewezen betekenis. Culturen hebben alles gemeen als je ze beziet vanuit een menselijk streven naar vervolmaking. Posities hebben alleen maar te maken met het zich wederzijds willen toe-eigenen van een gedeeld domein.

Het moet niet gaan over posities, maar over een wezenlijke verbinding tussen plaatsen en zienswijzen op basis van inhoudelijke thematiek. Zolang we dominant denken in termen van nut zullen we niet op zoek gaan naar betekenis. Zolang we waarde zo smal interpreteren als we momenteel doen komen we nooit tot werkelijke waarde.

Nut is een valkuil voor de menselijke geest. Het is verleidelijk, het humanitaire, de geesteswetenschappen, de menselijke maat te verdedigen als nuttig.

Maar precies daarmee doen we onszelf te kort. Vrijblijvend creatief, ontroerd, sociaal, humaan handelen is fundamenteel. Het gaat om het accepteren en faciliteren van het onnutte. Het streven naar volmaaktheid heeft geen doel buiten zichzelf – en is daarom het belangrijkste dat wij ervaren.

6

Laten we ons zoveel als mogelijk verzetten tegen het technocratische, het regulerende, het stelselmatig rationele. Als we mens willen blijven, moeten we opnieuw leren accepteren dat het onnutte, onnut is en juist daarom fundamenteel – zonder het in dienst te willen stellen van het nut.

Wij moeten traploos leren denken, zonder onderscheid tussen hier en daar, nu en straks, investering en opbrengst, werking en voordeel. De traploze samenleving gaat over inhoud en menszijn, over vervolmaking als opdracht, over het zijn dat zich, zodra wij proberen er grip op te krijgen, aan ons onttrekt. Want als wij denken dat alles ergens toe moet leiden, maken we precies onzichtbaar wat ons mens maakt: het onnutte, het ongrijpbare, het niet-duidbare, het vrijblijvende, het speelse, het onvolmaakte, het traploze onderscheid tussen onszelf en de wereld.

7

Aan de basis van een organisatie staat altijd een ambitie. Die lijkt doelgericht. Maar verscholen in de ambitie ligt een wezensvraag over de ambitie zelf: waaróm zou je dit eigenlijk willen? De energie die nodig is en vaak ook ontstaat om de ambitie na te jagen, is een intrinsieke energie: er ís geen waarom. Er is een persoonlijke wil.

Aan de basis van iedere doelstelling ligt de onuitgesproken persoonlijke overtuiging van iemand dat iets moet. Het is een moeten dat naar zichzelf verwijst. Er is geen enekele reden buiten de wil van de persoon die de doelstelling formuleert; en zonder die wil is er geen doelstelling.

De samenleving is traplozer dan wij beseffen. Alles bij elkaar opgeteld en alles tegen elkaar weggestreept, is er geen enkele redend at wij doen wat wij doen. Wij doen de dingen omdat wij dat willen. Omdat we instinctief vooruit willen, willen verbeteren – willen vervolmaken. Waarom? Daarom.

Omdat we zo zijn.

8

Nederland www.totalidentity.nl info@totalidentity.nl TOTAL IDENTITY Challenging ambition Pedro de Medinalaan 9 1086 XK Amsterdam Telefoon (020) 750 95 00 TOTAL PUBLIC Mauritskade 1 Postbus 221 2501 CE Den Haag Telefoon (070) 311 05 30 www.totalpublic.nl info@totalpublic.nl TOTAL ACTIVE MEDIA Pedro de Medinalaan 9 1086 XK Amsterdam Telefoon (020) 750 95 00 www.totalactivemedia.nl info@totalactivemedia.nl

PARTNERS België www.totalgramma.be info@totalgramma.be TOTAL GRAMMA Gijzelaarsstraat 29 B-2000 Antwerpen Telefoon +32 3 230 42 70 Duitsland www.wirDesign.de WIRDESIGN BRAUNSCHWEIG Sophienstraße 40 38118 Braunschweig Contact: Norbert Gabrysch Telefoon +49 531 8881-0 welcome@wirDesign.de WIRDESIGN BERLIN Gotzkowskystraße 20/21 10555 Berlin Contact: Florian Breßler Telefoon +49 30 275728-0 Berlin@wirDesign.de Zuid Korea www.cdr.co.kr cdr@cdr.co.kr CDR ASSOCIATES 60-12 Dongsung Bldg.

Nonhyun-dong, Gangnam-gu Seoul 135-010, Korea +822 518 2470