Patrimonio inmoble costeiro galego

1 PATRIMONIO INMOBLE COSTEIRO GALEGO Toni García∗

A Galicia actual concentra a meirande parte da súa poboación e actividade económica na costa, esta modificación na importancia dos asentamentos costeiros e da ocupación do seu territorio fronte á Galicia interior fíxose nun curto espacio de tempo, e continua facéndose de xeito continuado. As transformacións e alteracións que estes trocos producen nos conxuntos e inmobles costeiros debe facernos reformular a condición de patrimonio vivido que ate o de agora reciben moitos dos elementos clasificados como patrimoniabeis, que prendían conta de un valor que nos amosaba o xeito de vida dos homes do mar a traverso das construccións que utilizaban, pero que hoxe en moitos casos e por desgracia, temos que consideralos un patrimonio desaparecido ou arqueolóxico. Documentado nalgúns casos, só a traverso de esa documentación podemos xa reconstruílos espacios que albergaban sen que exista cando menos un exemplo protexido e visitabel que reste para que no futuro podamos comprender mellor eses lugares da nosa memoria colectiva.

Dende as diferentes variantes dos asentamentos e dos tipos de casas mariñeiras que albergaban, contando coas edificacións que permitiron a explotación do mar e a elaboración dos seus productos, como os muíños de mareas, as salgadeiras, carpinterías de ribeira, almacéns, secadoiros, ate peiraos e varadoiros, o grao de transformación e desaparición do patrimonio inmoble corre en paralelo á urbanización das nosas costas.

Xunto a ese patrimonio popular herdado engádese outro máis novo, todavia menos reivindicado e estudiado, o que conforman as construccións industriais, moitas hoxe abandonadas, coma as primeiras conserveiras, as serrarías, forxas, estaleiros, factorías baleeiras, cetarias, lonxas, fábricas e instalacións portuarias.

A vivenda que é a máis intima das arquitecturas que usamos, facía parte nas nosas costas de uns asentamentos, vilas e aldeas, escollidos pola necesidade da existencia de portos naturais que fosen seguros para as actividades da pesca e o acubillo dos barcos, ao tempo que ofrecesen protección aos seus habitantes e as vivendas fronte a rudeza dos ventos e o clima atlántico. Diferenciados dos asentamentos de terra dentro pola maior agrupación das súas vivendas, a estreiteza das fachadas e das rúas que corren paralelas á costa. Xorden da necesidade dos campesiños que non posuían terras ou dos habitantes da costa na procura de un complemento á súa alimentación, e máis tarde pola extensión do comercio dos productos do mar. Estas vilas e aldeas conservadas ate o último tercio do século XX en equilibrio fronte á natureza que explotan, son hoxe en día lugares fondamente transformados onde resulta moi difícil senón imposíbel atopar algún exemplo da súa arquitectura popular, e o que é máis triste, téñense desenrolado sen modelo algún, sen protección nin respecto a unha planificación, o que propicia que sobre as vellas estructuras parcelarias de rueiros estreitos creados para dar servicio ás pobres necesidades de unhas pequenas vivendas mariñeiras, se edifiquen agora novas construccións de varios pisos que destrúen o seu conxunto, introducindo problemas de habitabilidade, de mobilidade no seu interior, e de perda da calidade de vida dos seus veciños.

∗

Antonio García Fernández, é arquitecto con a especialidade en Urbanismo pola E.T.S.A.-A Coruña e Lille-Regions Nord-Francia, é Master en Deseño Urbano pola TUDelft-Holanda, Delegado de España do CYTED, red XIV-E, para a mellora da vivenda e os asentamentos rurais Iberoamericanos, e Profesor da Escola de Arquitectura CESUGA da UCD-University College Dublín (Irlanda). correo- sdq29@yahoo.es, dirección profesional: Rúa General San Martín, nº5-baixo. 15008. A Coruña.

2 Cando un percorre a costa aínda pode observar diversas formas de asentamento, vilas e aldeas que todavia manteñen de lonxe o volume da súa estructura primitiva. Estes lugares están a tempo de poder ser planificados para que o seu crecemento futuro aproveite as excepcionais condicións do seu enclave, sen urbanizar o seu perímetro de costa, sen densificar o seu casco vello, protexendo e valorizando as herdanzas edificadas que aínda posúen do seu pasado mariñeiro.

Nesta variedade de asentamentos atópanse Casaríos espallados sobre un tramo de costa, que xeralmente remataron por unirse ate conformar un núcleo estructurado sobre a rede de camiños, como acontece en Corrubedo. Vilas próximas a unha cala como en Redes. Vilas asentadas sobre unha península como Caión, San Ciprián, Muxia ou Malpica, entorno a un fondeadoiro protexido do norte, coa primeira agrupación de vivendas a pé do porto, que viñeron a conformar un núcleo maior ao xuntarse coas vivendas construídas ao longo do camiño que comunica a península.

Vilas ou aldeas sitas perto da desembocadura de un río, que sitúan a primeira agrupación de construccións a pé da ribeira, sumando con posterioridade un crecemento de rúas paralelas á esa primeira liña da costa, como nos casos de Rinlo ou Cedeira. Vilas situadas nas rías, no entorno de algunha praia como en Ares, Laxe ou Porto do Son, nas que posteriormente se ten construído un porto pesqueiro.

Si ben podemos recoñecer a calidade de certos asentamentos e a súa necesaria preservación medioambiental e paisaxística, máis complexo resulta atopar ao seu interior agrupacións de vivendas que nos expliquen a variedade que no seu momento posuíron. A casa mariñeira de orixe vernácula posuía unhas características diferenciadas das do seu entorno rural, a causa da súa escasa dimensión, planta rectangular e pouca fachada, sita xeralmente entre medianeiras, no interior de un núcleo compacto, e con escasos espacios exteriores privados cara onde crecer (a horta). As construccións máis humildes posuían un único andar que ventilaba pola porta, cunha única dependencia na que se realizaban tódalas actividades domésticas.

A súa evolución chega da subdivisión e maior independencia entre o espacio de uso común e os cuartos, cunha sala, unha pequena lareira para uso de cociña, con un, dous, ou tres cuartos que contiñan o espacio mínimo para unha cama, e por veces outra dependencia máis no faiado, que podía servir de cuarto ou almacén de redes.

Estas características xerais da casa mariñeira vernácula danse en toda a costa, sen que se podan establecer modelos determinados segundo o tipo de asentamento, debido á súa localización xeográfica ou á súa construcción, contando en tódalas edificacións con singularidades espaciais e distributivas paralelas, polo que os estudiosos que as clasifican establecen variedades tipolóxicas en torno a presencia dos distintos elementos que as singularizan (patíns, corredores, soportais, e galerías).

Os trocos que se vían necesarios para a mellora da calidade de vida dos asentamentos e a vivenda mariñeira non se traduciron nunha evolución positiva. No último cuarto do século vinte ao interior das vilas e nas vivendas a chegada da urbanización e a industrialización introduce o desequilibrio e a destrucción das vellas formas de residencia sen pensar, nin planificar, as necesidades que se impoñían. As novas vivendas realizadas co esforzo dos seus propietarios nacen superpostas as vellas nun proceso de autoconstrucción e permisividade, coa perda do caracter artesanal da arquitectura popular, a incorrecta utilización dos novos materiais, o establecemento de instalacións industriais sen control, a construcción de infraestructuras sen respecto ao entorno, o xurdimento de un turismo non planificado, ao que ultimamente engádese un incremento da especulación que converte en solares as vellas construccións co único fin de procuralo maior beneficio a curto prazo, deixándonos unha precipitada alteración dos espacios arquitectónicos tradicionais, e a

3 dificultade de organizalos de xeito máis racional para o desenrolo futuro dos seus habitantes.

Nos asentamentos mariñeiros, ou arredor deles, erguéronse unha serie de construccións que albergaron a manufactura de útiles para a explotación do mar e a transformación do peixe para comercializar. De entre todos destacan as carpinterías de ribeira e as conserveiras por térense adaptado aos procesos industriais, evolucionando e aportando distintas tipoloxías que xorden dos trocos nos modos de producción.

Dentro dos tipos de construccións adicadas á conservación do peixe, as salgadeiras son os primeiros edificios dos que aínda posuímos exemplos, creados para a conservación da sardiña. Os espacios das labores de salgado e prensado ocupaban por veces os baixos das casas, noutras a parte posterior dela, e en casos menos frecuentes un edificio illado ben situado, sito a pé da costa cun peirao propio, ou na praia. Posuían en común unha única planta rectangular entorno a un patio aberto chamado Claro. A partires da segunda metade do s.XIX produciuse un incremento da producción e das vendas propiciando trocos no deseño do edificio, que de seguido habían ser maiores ao introducir o enlatado, para máis tarde abandonar, transformar ou incorporar a vella salgadeira a unha nave maior. A escomezos do s.XX o aumento da industrialización troca definitivamente as salgadeiras por conserveiras, os edificios son naves industriais feitas en estructura de formigón con detalles decorativos influencia dos estilos da época, eclécticos, modernistas e racionalistas. Como fábricas que son, dispoñen de unha maior dimensión e racionalización no procesado do peixe, unha xerarquización de espacios por usos, nos que destaca unha gran nave que empregaba moita man de obra para a limpeza do peixe, sala de enlatado, oficinas e mesmo laboratorios. A posición das primeiras conserveiras aínda é a pé da costa e nos peiraos, posteriormente a mellora das comunicacións terrestres permitiu a súa deslocalización.

A construcción de embarcacións para a pesca e a navegación ten un fondo arraigo nas nosas costas, temos documentos que nos falan da súa existencia dende o medievo. As súas instalacións non haberían de ser moi distintas dos restos das carpinterías de ribeira que se conservan e que deron pé coa industrialización á creación dos estaleiros, convivindo ate non fai moito con eles, adicados á construcción e arranxo das pequenas embarcacións de madeira usadas para o transporte e a pesca pola costa. Os exemplos que aínda se conservan, en xeral abandonados como os de O Freixo, Bueu ou San Ciprián, deixan ver unha construcción moi básica, un cuberto de madeira aberto con un almacén adosado, sito a pé da costa en lugares protexidos dos ventos.

Resulta moi complicado falar do noso Patrimonio inmoble costeiro debido ao seu grao de deterioro, esquecemento e desaparición. O que nos resta das construccións vernaculares, e de aquelas resultado da industrialización, déixannos coa incertidume do seu futuro, nun caso pola inexistencia de protección e valoración social dos edificios, noutra porque son en xeral estructuras que se explican en conxunto, relacionadas nun amplo ámbito natural como é o das rías e os ríos que permitiron o seu sustento, o que as debería facer máis atractivas para o seu uso social, e para a atracción de novos usos. Espacios que poderían producir unha maior riqueza a traverso do seu equilibrio medioambiental, da súa reutilización, coa planificación dos seus usos dende a ordenación territorial; o que semella complicado conseguir a causa da presión urbanizadora que ameaza a nosa costa.