As fasquias das conserveiras

1 AS FASQUÍAS DAS CONSERVEIRAS Toni García∗

Falar de arquitectura, do espacio que encerra e das súas formas, é unha oportunidade para acercármonos ao entorno do que fai parte, ao territorio que nola fai comprensíbel, e aos habitantes que a constrúen e lle dan uso. Falar da arquitectura dos espacios de transformación e conserva do peixe, é voltar a percorrer os lugares onde se desenrolou o noso pasado marítimo industrial para explicalos como parte da nosa memoria histórica, como un ben patrimoniabel que hoxe esta falto de valoración e protección, como entorno e edificios singulares que explican un espacio social, económico e cultural, aquel dos mariñeiros e habitantes das costas e rías galegas.

Algo que se advirte con claridade ao contemplar en conxunto as ruínas e as construccións marítimas anteriores a 1950 adicadas á conserva do peixe, é a unidade social e productiva que se constituía no entorno das Rías. Da costa de Lugo a Pontevedra, arredor da actividade pesqueira e axudado pola falla de comunicacións por terra, existiu unha cadea productiva que escomezaba río arriba ate a súa desembocadura, e remataba nos portos das Vilas máis importantes como Vigo, A Coruña ou Vilagarcía de Arousa, para voltar a percorrer o camiño inverso levando e traendo bens básicos, materias primas e transformadas. Un espacio definido polos límites de ríos e rías, enchido de edificacións industriais de usos distintos e dependentes entre si da conserva do peixe, ás que as leis do mercado levaron ao abandono e á transformación. Serrarías, forxas, carpinterías de ribeira, ou salgadeiras, son algúns dos tipos constructivos que albergaron oficios que agora absorben estaleiros e conserveiras entre outros.

Dos primeiros almacéns establecidos en Galicia no século XVIII para a conserva da sardiña, feitos con madeiras e con escasos medios, non contamos con exemplos, a súa intemporalidade e fraxilidade foi substituída na segunda década do s.XIX polas edificacións de mamposteria, cachote de pedra ou sillares das salgadeiras, que son hoxe as ruínas e edificios máis vellos dos que posuímos exemplos.

As salgadeiras foron ate escomezos do s.XX e coa entrada da mecanización na transformación, conservación e enlatado do peixe, o edificio principal de unha incipiente industria adicada en exclusiva á conserva da sardiña. Os espacios das labores de salgado e prensado ocupaban por veces os baixos das casas, noutras a parte posterior dela, e en casos menos frecuentes un edificio illado ben situado, sito a pé da costa cun peirao propio, ou na praia, e posuían en común unha planta rectangular distribuída en tres seccións diferenciadas: a Chanca, o Claro e o Morto.

A CHANCA, era a parte da fábrica construída polos lagares nos que se salgaba a sardiña. O CLARO ou patio non está cuberto, a diferencia da chanca e do morto. O chan está enlousado e inclinado cara ó centro, polo que discorre unha gabia de pedra, esta únese á saída da fábrica con outra de maior amplitude que vai dar ao mar. O MORTO, era a parte da fábrica destinada ao prensado da sardiña; ao fondo desta sitúanse as pozas para o saín e a morca.

Agás estes espacios comúns a tódalas salgadeiras, existía un depósito de sal, AFONIL, sito ao remate da chanca. Por veces nun dos testeiros da fábrica erguían un volume que ben podía adicarse a DESPACHO do dono, ou tamén acoller o uso de CASA-CUARTO que podía incluír un despacho. O MORTO e a CHANCA atopábanse ∗

Antonio García Fernández, é arquitecto con a especialidade en Urbanismo pola E.T.S.A.-A Coruña e Lille-Regions Nord-Francia, é Master en Deseño Urbano pola TUDelft-Holanda, Delegado de España do CYTED, red XIV-E, para a mellora da vivenda e os asentamentos rurais Iberoamericanos, e Profesor da Escola de Arquitectura CESUGA da UCD-University College Dublín (Irlanda). correo- sdq29@yahoo.es, dirección profesional: Rúa General San Martín, nº5-baixo. 15008. A Coruña.

2 teitados cunha estructura de madeira que descansaba sobre esteos de pedra con capitel. A cubrición a unha ou dúas augas, era de tella, por veces apoiada nas viguetas sen ripias entre medio. Xeralmente sobre o MORTO situaban un local teitado ou tribuna, no que se gardaban e repasaban as redes dos barcos. Esto aínda se observa en salgadeiras como a existente no porto de Fisterra, e saen desta norma aquelas como as de Louro en Muros, ou as de Espasante en Ortigueira.

A partires da segunda metade do s.XIX produciuse un incremento da producción e das vendas que veu dado polo aumento das capturas debido ás redes de arrastre, a organización do traballo, e as novas técnicas conserveiras. Esto último propiciou trocos no deseño do edificio adicado ao salgado da sardiña, que de seguido habían ser maiores ao introducir o enlatado, e máis tarde abandonar, transformar ou incorporar a vella salgadeira a unha nave maior.

Percorrendo a costa galega de Este a Oeste, e de Norte a Sur, a evolución e número de edificios ten unha relación directa coa xeografía da costa, e a historia ligada aos seus portos máis importantes. Máis que falar de provincias deberiamos falar de ríos e rías para clasificar os tipos e a súa evolución. Si ben é certo que a situación das salgadeiras e despois a das primeiras industrias da conservación de peixe que as sustituiron non ven sempre ligada a un porto. Sí precisan da súa proximidade para comerciar coa súa mercancía, e sitúanse da metade da ría cara ao mar.

Na zona Norte, entre Ribadeo e o Vicedo as edificacións que aínda se atopan en pé son escasas, moi novas en comparación as do resto de Galicia, e responden a unha industrialización máis tardía, ligada á aparición das estradas a partires da segunda metade do século XX. Consérvanse exemplos de salgadeiras no porto de Nois en Foz, e ruínas que nos falan dun pasado conserveiro que non tivo continuidade. Edificios de planta rectangular convertidos agora en vivenda, divididos entorno ao patio sen cubrir que ocupa o Claro, coa Chanca e o Morto de unha altura e cubertos a dúas augas con lousa. Estas construccións usan como é lóxico os materiais da arquitectura vernácula da zona, e asemade diferéncianse das do resto de Galicia na importancia que posúe o corpo que pecha o testeiro, facendo fachada co camiño, con dúas alturas, a do primeiro andar adicada a cuarto e almacén.

Nas rías do Norte podemos diferenciar tres areas principais, aquela situada entre a Ría de Ortigueira e Cedeira, outra entre as rías de Ferrol e a A Coruña, e unha terceira da Ría Camariñas á Ría de Muros-Noia. A diferencia das rías do sur aquí atopamos hoxe en día a meirande parte das edificacións usadas como salgadeiras, as máis grandes e mellor conservadas, tamén as mais vellas. O que nos fala da continuidade, transformación, e reconversión das vellas estructuras da salga, e dunha maior industrialización pesqueira no Sur respecto do Norte.

Entre as rías do Norte, a de Ortigueira destaca por non posuír construccións adicadas á conserva posteriores á segunda metade do s.XX, os edificios atopados están abandonados ou convertidos en vivenda e pertencían a vellas salgadeiras, a meirande parte situadas arredor do porto de Espasante. A súa arquitectura varia do resto ao posuír formas cadradas e rectangulares cubertas en todo o perímetro entorno ao patio do Claro, o edificio así posúe catro fachadas e tódalas dependencias atópanse relacionadas interiormente. En salvo excepción aquí son de unha única planta terrea, continuando o tipo de construcción das da mariña luguesa, de mamposteria careada en muros e teito de lousa sobre estructura de madeira.

As rías de Ferrol e A Coruña gardan poucos restos de edificacións da primeira industrialización, e mesmo aquelas construccións posteriores adicadas á conserva foron abandonadas. É entre Camariñas e Muros, maiormente na Ría de Muros-Noia

3 onde atopamos de xeito máis visíbel a estructura do ciclo productivo da primeira industrialización, con varios tipos de salgadeiras, conserveiras e edificacións que lles deban servicio. E nesta Ría onde se atopan as construccións mais grandes e máis evolucionadas do salgado da sardiña, aquelas, como no lugar de Tal, nas que o edificio da salga deixase para uso exclusivamente industrial e a carón del xurde un pequeno porto privado e vivenda, ou as que ven crecer sobre si o corpo da vivenda dos propietarios, como no caso da punta de Santo Antón en Serres. En calquera caso a permanencia dos donos e a riqueza acumulada fanse ostentosas nas fachas das casas, e o edificio industrial aumenta a súa capacidade de representación alcanzado o tipo de Casa Grande, nalgún caso con formas e detalles indianos. A súa construcción é de muros de sillares, e nos edificios máis vellos de cachote de pedra, cubertas de tella sobre estructura de madeira, xeralmente sobre un entramado de pontóns e sen ripias.

Entre Camariñas e Muros destacan asemade arquitecturas como o conxunto de salgadeiras de Quilmas en Carnota, e aquelas dunha segunda industrialización, como as ruínas da baleeira de Porto Caneliñas en Cee. No Sur forman dúas areas diferenciadas a Ría de Arousa e as rías de PontevedraVigo. En calquera caso posúen un denominador común, dado que o mantemento da industria conserveira e a súa transformación ate os nosos días fixo desaparecer ou absorber moitas das arquitecturas da primeira industrialización, ao que se engade á construcción da costa de xeito máis extensivo, ben para uso residencial ou mesmo industrial, polo que inclusive son escasas as naves conservadas das primeiras conserveiras como a de Escarabote en Boiro.

Estas primeiras naves industriais feitas en estructura de formigón con detalles decorativos influencia dos estilos da época, eclécticos, modernistas e racionalistas, incorporan un ciclo productivo en cadea para o tratamento de distintas variedades de peixe e o seu posterior enlatado. Como fábricas que son, dispoñen de unha maior dimensión e racionalización no procesado do peixe, unha xerarquización de espacios por usos, nos que destaca unha gran nave que empregaba moita man de obra para a limpeza do peixe, sala de enlatado, oficinas e mesmo laboratorios.

A diferencia entre a Ría de Arousa e as restantes rías do Sur é tamén importante, xa que aquí a cantidade de pequenas salgadeiras reconvertidas a vivendas é grande en comparación ao que atopamos máis ao sur, destacando a península do Grove. Xa que na parte norte da Ría entre Rianxo e Ribeira, aínda podemos recoñecer a evolución da salgadeira, con edificios dende os máis primitivos como os de Corrubedo en Ribeira, a aqueles outros que se constrúen a carón abandonando a salgadeira, ou os que a mesturan con estructuras de naves de formigón, como a conserveira de Castiñeiras en Ribeira. Nesta ría as construccións conservadas son menores que nas da Ría de Muros, malia iso posúen interese como conxunto, ao existir todavia algún dos edificios que lle daban servicio. A súa construcción vese moi alterada polo uso de materiais e técnicas de distintas épocas, tella plana ou fibrocemento sobre teitos de estructuras metálicas ou de formigón no caso das conserveiras, e naquelas salgadeiras máis primitivas consérvanse os muros de cachote de pedra ou perpiaño, e os tellados de tella árabe sobre estructura de madeira.

Nas rías de Pontevedra e Vigo podemos identificar unha grande cantidade de edificacións da segunda industrialización, conserveiras en uso ate fai pouco tempo, destacábeis polo súa presencia estructural e formal, como as de Praia Arnelas e a de Massó en Cangas, aquelas de menor entidade formal, moitas delas en uso como as do porto de Vigo, Cambados ou Illa de Arousa, entre as que todavia sobreviven salgadeiras como as de porto Beluso en Bueu.