Talat Tekin-Mehmet Ölmez - Türk Dilleri by Türkçü Betik

Yıldız Talat Tekin: 1 6 Temmuz l 927 tarihinde Gebze 'ye bağlı Tavşancıl nahiyesinde doğan Talat Tekin, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü'n!I bitirdi (1951). İzmir, Trabzon ve Bitlis'te edebiyat öğretmenliği yaptı. 1957-1961 yıllan arasında Türk Dil Kurumu'nda Gramer Uzmanı olarak çalıştı. 1961 'de ABD'ye giderek doktora çalışmasına başladı, bu arada İndiana Üniversitesi'nde Ural-Altay Dilleri Bölümü'nde iki yıl Türk Dili Okutmanlığı yaptı. 1 %5 yılında "A Grammar of Orkhon Turkic (Orhon Türkçesi Dilbilgisi)" adlı teziyle Kaliforniya Üniversitesi 'nden doktor Unvanını aldı, l 965-1972 yılları arasında aynı üniversitede Türk Dili ve Edebiyatı öğretim üyeliği yaptı. 1970'te lstanbul'a gelerek "Ana Türkçede Asit Uzun Ünlüler" adlı teziyle doçent ünvanını kazandı. 1 972 güzünde Türkiye'ye dönerek Hacettepe Üniversitesi'nde göreve başladı. 1 976'da "Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcası" adlı teziyle profesör Unvanını aldı. 1 982 yılında Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Başkanlığına getirilen T. Tekin bu görevini 1991 yılına değin sürdürdü. 1994 yazında da aynı bölümden emekliye ayrıldı. Ancak meslekten ve çalışmaktan hemen "emekli"ye ayrılmayan Prof. Dr. Talat Tekin çalışmalarını ve derslerini sürdürmeye ederek 2003 yazına değin Yeditepe Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü'nde öğretim üyesi olarak ·

çalışmıştır. Halen Eski Türk yazıtları üzerine çalışmalarını sürdüren yazarın 1993'e kadar yayımlanmış yayınlarının bir listesi adına hazırlanan armağanda bulunmaktadır: Talat Tekin Armağanı, Türk Dilleri Araştırmaları, cilt 3, Simurg yayınevi, Ankara 1993. Kitapları: A Grammar of Orkhon Turkic, 1 968; Ana Türkçede Asli Uzun Ünlüler, 1 975; Japanese and Turkish: Is Japanese Related to Turkish? 1 985; Tuna Bulgarları ve Dilleri, 1987; Orhon Yazıtları, 1 988; Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcası, 1988; X/. Yüzyıl Türk Şiiri, 1989; Hunların Dili, 1993; Japonca ve Altay Dilleri, 1993; Irk Bitig, The Book of Omens, 1993; Tunyukuk Yazıtı, 1994; Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, 1995; Türkmence-Türkçe Sözlük, 1 995 (M. Ölmez, E. Ceylan, Z. Kargı Ölmez, S. Eker ile); Türk Dilleri - Les Langues Turques, 1 995 (M. Ölmez ile); Les inscriptions de l 'Orkhon, Kul Tighine, Bilghe Qaghan, Tounyouqouq, 1 995; Tarih Boyunca Türkçenin Yazımı, l 997; Türkoloji Eleştirileri, l 997 (genişletilmiş 2. baskı); Orhon Türkçesi Grameri, İstanbul 2003 ( l . baskı 2000).

Y ıl d ı z Mehmet Ölmez: 3 1 Mart 1 963 'te Uçhisar'da (Nevşehir) doğdu. 1985 'te

Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü'nü bitirdi. Aynı yıl bitirdiği bölümde yüksek lisansa başladı. 1 985 yılında girdiği sınav sonucu TDK'nda uzman yardımcılığını kazandı, 1 987'de mezun olduğu

bölümde araştırma görevlisi olarak çalışmaya başlayana değin bir yıl TDK'nda çalıştı. 1 988'de Eski Uygurca Altun Yaruk'un 5. bölümü üzerine hazırladığı metin çalışmasıyla yüksek lisans çalışmasını tamamladı. 1 988'de başladığı doktora öğrenimi sırasında Alman Akademik Değişim Proğramı 'ndan (DAAD) aldığı bursla Almanya'ya gitti. Burada kaldığı üç yıllık süre içerisinde Prof. Dr. Klaus Röhrborn 'un gözetiminde doktora çalışması olan Eski Uygurca Hsüan Tsang B iyografisi VI. Bölüm'ü hazırladı. Aynı anda Mongolistik ve İndoloj i bölümlerinde, Prof. Dr. H. Bechert'in yanında Sanskrit, Prof. Dr. G . Doerfer'in yanında Klasik Moğolca eğitimini tamamladı. 1994'te Doktor, 1 995'te Doçent, 200 1 'de de Profesör Unvanını aldı. 1 998 yılına değin Haceltepe Üniversitesi'nde çalışan M. Ölmez 1 998-2000 yıl ları arasında Tokyo Yabancı Diller Üniversitesi, Türkoloji Bölümü'nde misafir öğretim üyesi olarak çalışmış, 2000-200 1 'de ise Mersin Üniversi tesi'nde çal ışmış olup 2001 Kasım ayından beri de Yıldız Teknik Üni versitesi'nde öğretim üyesi, Boğaziçi Üniversitesi'nde de misafir öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. Çalışmalarını Eski Uygurca ve Sihir grubu Türk Dilleri üzerine yoğunlaştıran M. Ölmez'in yayımlanmış kitapları şunlardır: Altun Yaruk, ili. Kitap (= 5. Bölüm), 1 99 1 ; Türkmence-Türkçe Sözlük,

1 995 (T.Tekin başkanlığında, M. Ölmez, E. Ceylan, Z. Kargı Ölmez, S. Eker ile);

Türk Dilleri - Les Langues Turques, 1995 (T. Tekin ile);

Die

alttürkische Xuanzang-Biographie /il. Nach der Handschrift von Leningrad, Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von A . v.

Gabain. Hrsg., über. u. komm. von Mehmet Ölmez und Klaus Röhrbo m. Otto

Harrassowitz Wiesbaden 200 1 . ·

Talat Tekin Mehmet Ölmez

Türk Dilleri -Giriş-

Yıldız

Dil ve Edebiyat 2 İstanbul 2003

Türk Dilleri

-Giriş-

Talat Tekin Meh met Öl mez Yıldız Dil ve Edebiyat Dizisi: 2 Yayımlayan: Mehmet Ölmez molmez@yildiz.edu.tr İsteme adresi:

Sanat Kitabevi Karanfil Sok. 5160 06650 Kızılay-Ankara Tel.&faks: (90.3 1 2) 4 1 8 62 03 sanat@sanatkitabevi.com.tr http://www.sanatkitabevi.com.tr İletişim adresi:

Mehmet Ölmez Yıldız Teknik Üniversitesi Fen-Ed Fak. T.D.E. Bölümü Davutpaşa Yerleşimi 342 I O Esenler-İSTANBUL Kapak Resmi Tunyukuk Yazıtı, 1. taş, Kuzey yüzü Orhun!Orkhon, TİKA, Ankara 1 995, 50. sayfadan İstanbul 2003 ISBN 975-798 1 -20-6 2. Baskı ( l. 1 999 Simurg) ©

Talat Tekin - Mehmet Ölmez

Bu kitap "Kitap Matbaası"nda basılmıştır. Tel. (02 1 2) 5 67 48 84

İÇİNDEKİLER SUNUŞ 7 ÖNSÖZ . . . . . . . . . . . . . . . . : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . 9 G İ R İ Ş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. . . . . . . . 1 1 1 . HUNLARIN DİLİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 2 2 . TÜRK DİLİNİN TARİHİ DÖNEMLERİ . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 4 2 . l. tık Türkçe (Ba şlangıçtan Milat s ıralarına kadar) ................ ........... ..... l 4 3. 1 . Ana Bulgarca ( 1 .-6. yüzyıllar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 5 3.2. Ana Türkçe ( l .-6. yüzyıllar) . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . ... . . . . . . . . . .. . . . . . 1 6 4. 1 . Eski Türkçe Dönemi (6.-9. yüzyıllar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 8 4 . l . 1 . Orhon Türkçesi (7 .-9. yüzy ı l l ar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 1 8 4. 1 .2. Uygurca (8.- 1 1 . yüzyıllar) .......... ........ ...................... . . . . . . . . . . . . . . . . 22 4. 1 .3. Eski Bulgarca (Tu na Bulgarcası 8.-9. yüzyıllar) ............................ 28 5. ORTA TÜRKÇE-VOLGA B ULGARCASI DÖNEMİ ( 1 1 . -1 6. YY.) . . . . . . . 3 1 5 . 1 . Karahanlı Türkçesi ( 1 1 .- 1 3. yüzyıll ar) ... ........ . . . .. . . ......................... 33 5.2.-H arezm Türkçesi ( 14. yüzyıl) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 5.3. Çağatay Türkçesi ( 1 5. - 1 7. yüzyıllar) ........ ..................................... 39 5.4. 1 .Kıpçak (Kuman) Lehçesi ( 1 3- 1 7. yüzyıllar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 1 5.4.2. Memluk Kıpçakças ı ( 1 4.- 1 6. yüzyıllar) . . . . 44 5.4.3. Ermeni Kıpçakçası ( 1 6.-17. yüzyıll ar) . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . ... . . . . ... . . . 46 5.5. Eski A nadolu Türkçesi ( 1 3.- 1 5. yüzyıll ar) . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 5.6. Volga Bulgarcası ( 1 3.- 1 '1-. yüzyıllar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 6. YENİ TÜRK DİLLERİ DÖNEMİ ( 1 6. YÜZYILDAN BUGÜNE) . . . . . . . . . . . 56 6. l. r - ve l- grubu: Çuvaşça . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 6. 2. luıdalf, grubu: Halaçça . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . ... . . . 63 6.3. ata!; grubu: Y akutça, Dolgan diyalekti . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 6.4. adak / daglıg grubu: Tuvaca, Karagas diyalekti .... .... . . ...................... 72 .. . .. . . . . . .. 76 6.5. azak / taglıg grubu: · 6.5. 1 . Hakasça . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 6.5.2. Orta Çulım, Mrass, Yukarı Tom diyalektleri ............................. 80 6.5.3. Sarı Uygurca . . . . sı 6.5.4. Fu-yü Kırgızcası. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 6.6. ayak / ıaglıg grubu: Altaycanın Kuzey diyalektleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 6.7. ayak / tülu g rubu: Altayca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 6.8. ayak / tölü g rubu: Kırgızca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . 93 6.9. ayak / tavlı (Kıpçak) grubu .. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . ... . .. . ... . . . . . . . . . . . . . . . . 98 6.9. 1 . Tatarca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 6.9.2. Başkurtça . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 03 6.9.3. Kazakça; Karakalpak Diyalekti . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . 1 07 . . ....... . . . . ....... . . .. . . . . . .. . . .. . . . . . .... . .. . . . . ..... . . . . . . . ..... . . . . .. . . .. . . . . . . ..... . . . .

... . . .

•

• .

.....

...... . . . .

. . . . . . . .. . . . . . .

.. ... . ......

. . . . . . . . . . . .. . . . . . . ...... . . . ...... . . . . . ..

. . . .. . . . .. .

.....

.. . . . . . . . . . . . .. . . . .. . .

. .

. .. .

....

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

6.9.4. Nogayca . ... .. . . . 1 12 6.9.5. Kumukça . . ... . . . . .. 1 15 6.9.6. Karaçayca-Balkarca . . . . .. 1 18 6.9.7. Kırım Tatarcası . . . . . .. . . .. 1 22 6.9.8. Karayca (Karayimce) . . . . . . . . .. . . . . 1 26 6. 1 0. aya�/ taglı� grubu: Özbekçe, Yeni Uygurca . . . .. . . 131 6. 1 0. 1 . Özbekçe . . . . . . ... . . 131 6. 10.2. Yeni Uygurca . . . . . . . . . . . . 136 6 . 1 l . ayab / taglı grubu: Salarca . . .. .. 1 43 6. 1 2 . aya� / daglı (Oğuz) grubu . . .. .. . .. 145 6.12.l. Türkmence . . . . . . . .. .. . . . . . 146 6. l2.2. Azeri 1 50 6. l 2.3. Türkçe . . . . . . .. .... . . .. .. .. . . l 56 . . . . . .. . . . . . . . 159 6. 1 2.4. Gagauz Türkçesi GENEL BAŞVURU KAYNAKLARI . . . . . . ... . . .. . . . . 1 65 Türk Dillerinin Gelişim Şeması . . . .. .. .. . . . . . . . 1 68 Konuyla İlgili Kim i Başvuru Kaynakları ... ... . . . .... 1 70 Temel Sözl ükler . . . .. . . . .. . . 1 70 TÜRK DİLLERİ İÇİN KAYNAK DERGİLER . . . .. . . . 171 DOGRUDAN TÜRK DİLLERİYLE İ LGİLİ DERGİLER . . . 171 TÜRK Dİ LLERİNE A GIRLIKLI OLARAK YER VEREN DERGİLER . 172 TÜRK DİLLERİNE AİT YAZ ILARA DA YER VEREN DOÔUBİ LİMLERİ DERGİLERİ . . . . . . . .. ... 1 77 TÜRK Dİ LLERİNİ İ LGİ LENDİREN DİLBİLİMİ VE DOGUBİLİMLERİ DERGİLERİ . .. .. .. . 1 83 ÜNİV ERSİTELERİN TÜRKOLOJİ DERGİLERİ... . . .. . . 1 85 AYLIK YA DA İKİ AYLIK DERGİLER . . . . .. 1 86 RUSYA 'DA VE ESKİ SSCB 'DE YAYIMLANAN DERGİLER . . . 1 89 ARMAGANLAR, ÖZEL SAYILAR . . . . .. . 1 92 KURULTAY BİLDİRİLERİ . . . . . . . . . . . . . 1 94 B i l i msel B ildiriler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . . .. . . . .. . . . . . . . . . . . . . 1 94 . .. . . . .. ... . . . . 1 95 Ahayistik Kurultayları Dilbilim Kurultayı . .. . . . . 1 96 EK: Türk Dilleri Haritası Türkoloji Kongreleri . . . . . .. ... . .. .. ... . . .. . . .. . 197 Uluslararası Türkdilbilimi Konferansı. .. .. .. 1 97 Uluslararası Türk Dili Kongresi . .... . . . 1 98 K İ TAP DİZİ LER İ . . . . . . . . . . . 198 İNTERNETTE TÜRKOLOJİ . . . . . . . . . . .. . . . 200 ........

....

.............

. . ............

......

.....

. . . . . . . ........ . . .. . . . . . . . . . . . .

.... . .

......... . . . ............

. . ....

........

.....

....

...........

. . ... ...

. . . . . . . ....

.....

...

.........

. . .... . . . . . .

...........

....

.... . . .

. . ... . . . . .

. ..

......

...... . .

....... .......

. . ....

....

.. . . . . . . . . . .

.......

........ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

..........

...

. . . . . .. . . . . . .

...........

. . .. . .

....

. . . .. . ...... ....... .... . ..

. . . .. . . . . . . . . .

..... . . . .

......

. . . . . . . .. . . .

. . . . . . . .. . .

...

....

...... .

......

...

........ . . . . .

...............

.......

....

. . . .............. . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . ..... . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .. . . . . . . . . ...... . . . . . ..... . . . .

...

......

. ....

...

.....

......

...

....

...

....

. . .. . .

.....

. . . .. . . . . . .

. . . . . . . ...

...

. . ..

......

............

. . . . .

......

...

. .

. . . ..

.....

...

. .. . .

...

.....

...

. . .....

.....

......

....

......

.... . . .

.... . . . . . . . . . . . .

. . . .. . . .

. . . . . . . . . . . . ..

........ . . . . . . .

....

. .. . .

.. ....

. ..... . . . . . . ....... . .

.....

.... . . .

..........

....

.......

...

..... . . . . . .

... . . . . . . . .

...

............. .

. . . .. . . . .....

....

...

.... . . .

....

...

. . . .....

. . . .. . . . . . . ... . . . . . . . . . . .

.....

....

. .

. . . . . . . ......

. . . . ..

...

.. . . ....... . . . . . .

....

. . . ....

....

. .

....

... .....

...

.... . . . . .........

. . . ...

....

...

. . . . . . . ....

...

. . ...

......

. . . . . .....

... . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . ..

.. . .

...... . . .

.. ... ......

.. . .... . . .

. . . ...

.... . . .

...............

. . . . . . .. . . . . . .

....

......

. . . ..

...

. . .......

...

....

. . . . . . ........... . . . ..........

.... . . .... . . . . . .

. .. . . . . . .

...........

. ... . . . .. . . . . . . . . . . . .

. . . ......

...........

. . . . . . . . ...

. .

.....

S U N UŞ Elinizdeki kitap 1 995 yılı sonunda hazırlanan Türk Dilleri / Les Langues Turques adlı kitabın (Türk Dilleri Araştı rmal arı Dizisi: 20) Fransızca bölümü çıkartılarak yeniden düzenlenmiş biçimidir. Kitabın iki dilli ilk baskısı gördüğü ilgi dolayısıyla kısa sürede tükenmişse de yeni bir baskısını hazırlamak vakit almıştır. Bu yeni baskıda çeşitli değişiklikler yer almaktadır. Değişik liklerin başında kitabın düzenleniş biçimi ve boyutu gelmektedir. İlk kitapta türlü dil ve l ehçelere ait kısa bilgiler ve metinlerin ardından . sırasıyla Türk dillerinin soyağacına, alfabele rine, seçilmiş kaynakçaya ve Türk dille rini göste rir bir ha ritaya yer verilmişti. Bu yeni baskıda ise alfabeler ve seçilmiş kaynakça ilgili dile ait bil gilerin hemen arkasına eklenmiştir. Bu da kitabın kullanımını daha uygun hale getirmiştir. Bunun dışında önceki baskıda yer almayan Fu-yü Kırgızlanna ve dillerine bu baskıda yer verilmiştir. Bundan başka önceki baskıda y er alan kimi dizgi hataları giderilmiş, yeni yayınlar kaynakçaya eklenmiştir. Ayrıca kitabın boyu da bir ö lçü küçültülmüştür. Bu baskıdaki bir başka yenilikse "Genel Başvuru Kaynakları" başlığı altında kimi elkitaplanna, Türk dilleri üzerine çalışmaların yer aldığı dergile re, kitap dizilerine, kurultay ve sempozyumlara yer verilmiş olmasıdır. Kaynakların ta ranması sırasında en son 1 997 'ye değin olan çalışmala r, dergiler bu kitapta yer almıştır. Gerçekte bu çalışma 1 998 yılı başlarında tamamlanmışsa da yayımı çeşitli nedenlerle bugüne kalmıştır. Dolayısıyla 1 998 ve sonrası yapılan çalışmalara bu baskıda yer verilememiştir. 1998 yılından ancak bir kaç çalışma kaynakçaya dahil edilebilmiştir. Dergilerdense 1 997 sa yıları görülememişse, ulaşılabilen son sayının cildi ve yılına yer verilmiştir. Kuşkusuz burada yer ve rilen dergiler, ku rultaylar ve kitap dizile rinin sayılan artı rılabilir. Biz burada en temel, en yaygın

TALAT TEKiN MEHMET ÖLMEZ •

dergilere yer verdik. Dergiler arasında yaygın kısaltmalarını bildik lerimizin kısaltmasına da yer verdik. Burada andığımız kaynakların eleştiri sinden ziyade bir-iki cümle ile kapsamı belirtilmiş, fazlasına yer verilmemiştir. Türk halklarının nüfu suna ve dillerine ait bilgilerimiz gitgide artmakta, yenileşmektedir. Özellikle eski Sovyetlerde yaşayan Türk halklarına ait en sağlam nüfu s bilgileri 1 989 sayımlarına dayan maktadır. Bu tarihten sonra Türkiye'de yayımlanan çalışmalarda, makalelerde yeni bilgiler, yeni rakamlar yer almaktadır. Bu konuda Yeni Türkiye dergisinin "Türk Dünyası Özel Sayısı" başlıklı l 5-16. ciltlerine bakılabilir (Mayıs-Haziran, Temmuz-Ağustos 1 997). Kitabın bölümlerinin hazırlanışına gelince, Türk dillerinin belli başlı ses ve yapı özellikleri ile Türk halklarının kısa tarihinin, nüfus bilgilerinin özlü bir biçimde yer aldığı bölümler, Fu-yü Kırgızları hariç, Talat Tekin tarafından; seçme metin parçalan, kaynakça, Türk Dilleri şeması, alfabe ler ve harita da Mehıİıet Ölmez'ce hazırlamıştır. Türk Dilleri'nin yeni baskısında 1 999 baskı sına göre fazla bir değişikliğe gidilememiştir. Bir sonraki baskıda özellikle Rusya Federasyonu ile Çin Halk Cumhuriyeti sınırları içerisinde yaşayan Türk halklarını n nüfus bilgileri güncellenecektir. Ayrıca Ortaasya Türk Cumhuriyetlerindeki alfabe değişiklikleri de bu baskıda yete rince ele alınmamıştır. Kaynakçalar neredeyse olduğu gibi kalmı ştır, bu bölüm de bir sonraki baskıya zenginleştirilecektir. .

Mehmet Ölmez

ÖNSÖZ Elinizde ki kitap başlangıçtan günümüze e ski-ye ni bütün Türk dil ve le hçelerini, başlıca fo ne tik özell ikle ri, yayılma al anl arı ve ko nuşanları ile birl ik te kı saca tanıtm ak amacıyla hazırl anmıştır. Türk dillerinin Hsiung-nu'l arın dilinde n günümüz dil ve leh çele rine kadar süre n aşağı-yukarı iki bin yıll ık bir tarihi vardır. Bu oldukça uzun süre içinde Türk dil leri daha başl angıçtan, yani Milat sıralarından başlayarak iki ayrı yönde gel işme göste rmiştir: l. Ana Bulgarca ya da Ana Çuvaşça, 2. Ana Türkçe . Bir *r ve *l dil i ol an Ana Bulgarcanın bugünkü tek te msilcisi başl ıca Rusya Fe de ras yonuna bağlı Çuvaş Özerk Cumhuriyetinde yaklaşık iki milyon kişi tarafından konuşulan Çuvaşçadır. Çuvaşça dışındaki diğe r bütün Türk dil ve lehçe le ri bir *z ve *ş dili ol an Ana Türkçe 'ye gider. Türk dil ve lehçeleri gere k tarihi dönemlerde gerekse bugün do ğuda Pasifik Okyanusu kıyıl arından batıda Bal tık Denizi kıyıl arına, kuzeyde Kuze y Buz De nizi kıyıl arından güne yde Basra Körfe zi kıyılarına kadar uzanan Ç ok geniş bir coğrafi al anda konuşul muş ve konuşulmaktadır. Bu dil ve lehçelerin bazıları birbirine komşu al an larda konuşul makta ise de öneml i bir kısmının konuşma alanlan ara sında büyük me safe ya da aral ıklar bul unmaktadır. Bu ne de nle , gere k geçmişte ki ge re kse bugün konuşulmakta ol an Türk dil ve lehçeleri arasında öne mli farklar olacağı da açıktır. Hemen belirte lim ki bu farklar yine de çok değil dir ve daha çok fonol oji al anında, bir de receye kadar da mor folojide görül ür. Se ntaksa gel ince , tarih bo yunca Türk dil ve le hçe lerinde se ntaks yani sözdizimi bakımından büyük değişmeler ol mamıştır. Bunun başlıca istisnaları Karaimce ile Gagauz Türkçesidir. Ar tık ölü bir dil durumunda ol an Karaimce nin se ntaksı e ski İbrani yazı dil inin ve Slav dillerinin yüzyıl larca süre n e tkisiyle değişmiş, Gagauz Türkçe sinin se ntaksı da komşu Slav dillerinin etkisi altında tümüyle Slavlaşmı ştır. Bugünkü Türk dil ve le hçelerini tasnif e tme k için fo ne tik öl-

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

çütle r ye te rli olmakta, morfolojik ölçütle re ge re k kalmamaktadır. İ şte bu nede nledir ki elinizdeki kitapta da yalnızca eski-ye ni Türk dil ve lehçele rinin belli-başlı fone tik öze llikle ri üze rinde durulmuş, daha başka bir deyişle , e ski-ye ni Türk dil ve le hçe leri e n karakteristik fonetik özelliklerine göre sınıflandınlarak tanıtılmaya çalışılmıştır. Talat Tekin

• .

GİRİŞ Türk dilleri, Altay dilleri teorisine göre, bu dil ailesinin bir kolu nu oluşturur. Altay dilleri ailesinin öbür kolları Mongol dilleri, Mançu -Tunguz dilleri ve Kore dilidir. Geniş anlamı ile Türk dili (Turkic) terimi, genel olarak, Türkçe (Türki ye Türkçesi), Azeri, Türkmence, Özbekçe, Yeni Uygurca, . Kazakça, Kırgızca, Tatarca, Başkurtça, Altayca, Hakasça, Tuvaca, Yakutça vb. gibi soyca akraba olan epeyce kalabalık bir diller grubunu belirtmek için kullanılır. Ancak, Türk dili terimi Çuvaşça yı da içine alacak biçimde kullanılacak olursa bu pek doğru ol maz. Çünkü, Çuvaşça dışın daki bütün Türk dilleri bir *z- ve *ş- dili olan Ana Türkçeye ( *tolf,uz "9", *lf,ış "kış") gittiği halde, bir r- ve / dili olan Çuvaşça (tıhhır "9", hil "kış") yine bir *r- ve *l- dili olduğu anlaşılan Ana Çuvaşçaya ya da Ana Bulgarcaya ( *tolf,uf "9", *lf,ıl ' "kış") gider. Bu demektir ki Çuvaşça ile Türk dilleri, dil biliminde yaygın bir benzetme ile ifade etmek gerekirse, "kardeş" değil, "kardeş çocukları"dır. Bu nedenle biz bu iki ana dilin, Ana Türkçe ile Ana Bulgarcanın, kendisinden çıktığı ve onlardan daha eski bir ana dil tasarlamak zorundayız. Bu en eski ana dile İ lk Türkçe ( İng. Pre-Turkic, Al nı. Vortürkisch) adı verilebilir. İ lk Türkçe, hiç kuşkusuz, bir *f- ve *l - dili idi ve bir süre sonra iki diyalekte ayrıldı: Ana Bulgarca ve Ana Türkçe. Bunlardan birincisi bir *r- ve *l- dili, ikincisi de bir *z- ve *ş- dili idi. '

TALAT TEK İN • MEHMET ÖLMEZ

1. HUNLARIN DİLİ

Çin kaynaklarında Türkler kendi adlan ile ilk kez VI. yüzyıl ortalarında anılırlar. Aynı kaynaklar Türklerin Hunla rın (Hsiung nu' ların) torunları olduğunu kaydeder. Çinlilerin Hunla rı ve Türk leri çok yak ından tanı mış olduklarından herhalde şüphe edile mez. Bu husus dikkate alınırsa, eski Çin kaynaklarında verilen bu bilgi lerin doğru olduğunu ve Hunların eskici! bir Türk dili (Ana Türkçe, hatta İlk Türkçe) konuştuklarını rahatlıkla ileri sürebiliriz. Ne var ki eli mizde bu savı kanıtlayacak dil malze mesi yok denecek kadar azdı r . Hunca d i l malze mesi Çin kaynaklarında İ. Ö . 3. yüzyıl ile İ.S. 4. yüzyıl arasındaki dönemlerden kalma bazı Hunca sözcüklerle İ .S. 4. yüzyıl başlarından kal ma çok kısa bir Hunca beyitten ve 4.6. yüzyıllara ait bazı T' o-pa ya da Tab !JaÇ ünvanlarından ibarettir. Çin kaynaklarında Çin yazısı ile kaydedil miş en eski Hunca söz cükler arasında king-lo (eski söylenişi *king-lak) "Hunların tören kılıcı" dikkati çeker. Bu sözcüğün Orta Türkçe kaynaklarda (Kaş garlı 'nın sözlüğünde) geçen /p1Jra* "kasap bıçağı, satır" ile bir ve aynı olduğu ileri sürülmüştür. Bu sözcük bugünkü Türk dillerinde de yaşa maktadır: Yeni Uygurca *İIJra* "büyük bıçak, satır", Altay ca *ı1Jıra* "iki yüzlü büyük bıçak", vb. Hunca king-lo sözcüğünün İ .Ö. 1022 yılında meydana gelen bir olay nedeniyle de kayıtlara geçtiğini saptayan Hirth bunun yazıya geç miş en eski Türkçe sözcük olduğunu ileri sür müştür. İ .S. 4. yüzyıl başlarından kalan ve Çince kaynakta anla mı da verilen Hunca beytin Eski Çince yazıçevri mi Pulleyblank tara fından şöyle yapıl mıştır:

TÜRK DİLLERİ

:y§� �mlfüJ �� {ijjj�'&

s iu-k efi thei-lei-ka ıJ il bok-kuk g iou-thuk-ta ıJ

Bu yazıçevri mine göre Hunca beyit Türkçe olarak şöyle kurulabilir: silke tılı�ng / Bu*u*-gu tutang "(Düş man) ordusuna karşı çıkın, Bukuk'u (lideri) tutsak al ın !". Beyitteki ilk sözcük Eski Türkçe "ordu" ve "savaş" anla mındaki sü ya da süü sözcüğünün -ke ekli ver me (dati f) duru mudur; ikinci sözcük Eski Türkçe taşı�- "çık mak" eyle minin ilk hece ünlüsü daralıp /ı/ya değiş miş l- Türkçesi biçi mi olan tılı*- (< *tal'ı�-) eyle midir, daha doğrusu bu eyle min buyur ma kipidir ve Eski Türkçe taşı*ıv ya da tafı�v "ç ıkın !" sözcüklerinin karş ılığıdır; ü çüncü sözcük Hun liderinin başkentini kuşatan düş man ordusunun lideri Liu -Yao' nun ünvanıdır ve Eski Türkçe metinlerde bu*u* olarak saptan mış ünvan ile bir ve aynıdır; dördüncü sözcüğün i lk hecesi bu*u� ünvanın ın belirli nesne (akuzati f) duru mu eki - gu'dur (= Eski Türkçe -g) ve Çince kaynakta yanlışlıkla son sözcüğün ilk ·hecesi sanı l mıştır; dördüncü sözcük de son iki işaretten oluşan t'uk-tang, yani tutav "tutun !" sözcüğüdür (= Eski Türkçe tutav ya da tutuy). Bu beyitte geçen ve ET taşı�ıv ya da taşı�fJ sözcüklerine eşit olan t 'ı-lıt-kang ya da t'i-li-kang (= *tılı�v) sözcüğü, Ra mstedt'e göre, Huncanın bir ş- dili değil, bir l- dili olduğunu gösterir ve bu bakı mdan çok öne mlidir. Son olarak Kuzey Çin'de kurulan Hun kökenli T' o-pa Wei devletinde (4.-6. yy.) kullan ılan baz ı T'o-pa (Tabgaç) ünvan lan da T'o-pa' lann dilinin Ana Türkçe ya da ona çok yak ın bir di l ol-

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

duğunu göstermektedir: pi-te-çen (eski söylenişi *pyi-tik-çin) "ka tip, sekreter" (= Eski Türkçe bitigçi ay.), k'o-po-çen (eski söylenişi k 'a-pak-çin) "kapı muhafızı" (= Eski Türkçe lf.apagçı, lf.apıgçı ay.), hu-lo-çen (eski söylenişi *guo-lak-çin) "hükümdarı kuşandıran saray görevlisi" (= *�urlagçı; krş. Eski Türkçe �ur "kuşak", Orta Türkçe �urla- "kuşandı rmak", Yak. kurda- ay.) vb. gibi. BAZIN, Louis, "Un texte proto-turc du ıve siecle: Le distique Hiong-nou du 'Tsin-chou"', Oriens, 1 , 1 948: 208-2 1 9.

BOODBERG, Peter A., "The Language of the T'o-pa Wei", Harvard Joumal of Asiatic Studies, 1 , 1 936: 1 67-185.

HIRTH, Fiedrich, "Hunnen forschungen'', Keleri Szemle, il, 1 90 1 : 8 1 -9 1 . M AENCHE N -HELFEN, J . Otto, The World of the Huns, yay. M . Knight, University o fCali fomia Press, 1973. PULLEYBLANK, E. G., "The Consonan tal System of Old Chinese", Major, NS, c. IX, 1 962: 58-144, 206-265 �

1-11,

Asia

TEKiN, Talat, Hunlarııı Dili, Ankara 1993.

2. TÜRK DİLİNİN TARİHİ DÖNEMLERİ

Türk dilinin tarihi dönemleri şöylece sıralanabilir: 1 . İlk Türkçe dönemi (aşağı-yukarı çağımızın başlarına kadar sürer), 2. Ana Bulgarca ve Ana Türkçe dönemi (kabaca 1 .-6. yüzyıllar arası), 3. Eski Türkçe ve Eski Bulgarca dönemi (kabaca 6.- 1 1 . yüzyıllar arası), 4. Orta Türkçe ve Orta Bulgarca dönemi (kabaca 1 1 .- 1 6. yüzyıllar arası), 5. Yeni Türkçe ve Çuvaşça dönemi ( 1 6. yüzyıldan bugüne kadarki dönem). 2.1. İlk Türkçe (Başlangıçtan Milat sıralarına kadar)

İlk Türkçe, Çuvaşça da dahil olmak üzere bütün Türk dillerinin atasıdır. İ lk Türkçenin en tipik özellikleri öndamaksıl *f ve *l '

TÜRK DİLLER i

fonemlerinin korunmuş olmasıdır. Bu durumu Milat sıralarında Ana Samoyedceye girmiş en eski Türkçe ödünç sözcüklerden anlıyoruz. Bu sözcüklerde iz i yerine ir i, iş i yerine de iV vardır: Ana Sam. *yür "I 00" < İT *yüf (> ET yüz), Ana Sam. *kil'"samur" < İT *kil' (> ET kiş), Ana Sam. *kil "kış" < İT *�ıl ' (> ET �ış , > Çuv. h{t) vb. gibi. 3.1. Ana Bulgarca (1.-6. yüzyıllar) Ana Bulgarca, 5. ve 6. yüzyıllarda Kuzey Ka fkasya'da ve Karadeniz ' in kuzeyinde yaşayan Bulgar Türklerinin dili idi. Macarların atalan o yüzyıllarda aynı bölgede yerleşmiş olan Bulgar Türklerinin komşuları idiler. Bulgar Türkleri ile olan ilişkileri sonucu o dönemde birçok Bulgar Türkçesi sözc ük Eski Macarcaya geçti. Macarcadaki bu en eski Bulgar Türkçesi sözcükler Ana Bulgarcanın bir *r- ve *l- dili olduğunu açıkça kanıtlamaktadır: Mac. ökör "öküz" < AB . *ökür (> Çuv. vTGTr), Mac. borju [boryü] bö/cslJ F: 1262/ ? Bulchell' GN (Gy 1: 285): 1389? He/chew ON; uD95 t>elclıell'; ul405 be! clu·; ! � 17 beı'/ci!ehen; ı: 15 ! 8 hbc!ıoıh; 1629 bôcsü ["! UJ; 1759 hütsüben; ma bücsibe B: 'Wiege' • A: -de 185i • Lehnw aus einer türle Spr tsçhuw Typs vNder Lar.dnahme s �:asy he!ik: kiptsch ur!i.�: ,,..,, hqik: "sw: "Wiegc· [ıürk Hcrkunft]. \'o•stu:C: "bf'iik. Türk ausi k wurde im Ung .:rst zu cin�m Spirantcn, dan!? z:.ı einem stimm ha::er. Kons (;-). schlieBlich wur.ie er vokaii sii!rı: vgj ncd:: -.::_repftj, -s:ö/ô usw. Zum Lıut\·.·.ı;ıd�l türk I > ung es vgl: -bocscir, -hıicsıi: zı:m U!lg anorg / vgl: -<ics. -bö/cs; vı;I oudı -gyümıilcs. Die auf gebogenen Kufen sd::?u;:elnde Wicg� ha tte:ı Türkvülker nach Euro;ıa gcbracht. - Abi bO/cslide ist Produkt der Sprfan. - Aus denı Ung: slowak (ma) bı-h'c:·: ru?O; ıs;ehl bei«'u: 'ds· • BTLw: TESz;

TörK 84,

1181/ Ekeıı·r ON: 1259 Vkurd A. lkurd A, ON: 1344 Vkrus A. ON: nl372/ t•wkrewkewı; 111395 eker fark. oker; 1456 Oewkewrytho ON (OklSz): m:: iki'r G: 1. 1 !Si/

ökör F [4]:

ON: 1343

? 'Och�· +. n l372/ ·us·: 2. 1181/? 'Sııer', 1577

ON • Lchnw aus eincr ıürk Spr vor der Landnahnıc "' Köktürk ökü;: osm öküz; tsch u w v�:;Jr. mjc;�r. usw: 'Och· se; Stier' [? < ıoch •okii.s od "nkso: 'ds']. Enı�r-r in den mong Spr. Vorsıufe: •,:;kiir. M:ı Subsıiıu ıion dcs im U run g fehlenden ii dürfte die frühcrc Fonn •iikür gewesen sein; vgl: -+kökeny. Zur Bcd 3 vgl: -barom. -nuırlıa • MNy 3: 310. 31: 36; TE 1: 539; TESz; NyıErt 1 IO: 67: Tö•K :35 'ds': 3. (auch als Attr] 1649 ·ouınmkopl' (NSz)

A: ökrös 1344

ıschuw Typs

ı :n

Macarcanın Kökenbilgisi Sözlüğü'ne göre bölcso "beşik" ve ökör "öküz" maddeleri

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

"buzağı" < AB *buragu (> Çuv. pfru), Mac. nyar [nar] "yaz" < AB *fıiir (> Çuv. far "ilkbahar"), Mac. kölyök "hayvan yavrusu, enik" < AB *kölek ( = Trkm. koşek "deve yavrusu"), Mac. del "öğle" < AB *dül ( = OT tüş "öğle; güney"), vb. gibi. Ana Bulgarcanın başlıca özelliklerinden biri de daha sonra Çuvaşçada öndamaksıl isi fonemine, Ana Türkçede de /ş/ye değişecek olan söziçi ve sözsonu /iç/ ünsüz grubunun henüz bu biçimde kendini korumakta olmasıdır: Çuv. pus "baş" < Volga Bulg. baç < AB *balç (= AT *baş), Mac. bölcsô [bölç o] "beşik" < AB *belçeg (= OT beşik), Çuv. hı.f- "kaşımak" < *lf.aç- < AB */f.alçı- (= ET /f.aşı-) Çuv. sis- "parıldamak, parlamak, (şimşek) çakmak" < *yaç- < AB *yalçı- (= ET yaşı- "parlamak, (şimşek) çakmak", yaşın "şimşek"), vb. ,

3.2. Ana Türkçe (1.-6. yüzy!llar)

Çuvaşça dışındaki öbür bütün Türk dillerinin atası olan Ana Türkçenin başlıca seslik özellikleri şunlardır: 1. Söziçi ve sözsonu /*r/ fonemi / z/ye değişmiştir: İT *to/f.uf "9" > AT *to/f.uz, İT */f.ff "kız" > AT */f.fz, vb. 2. Söziçi ve sözsonu /*I '/ fonemi /ş/ye değişmiştir: İT *lf.ıl' "kış" > AT */f.ış, İT *bil ' "5" > AT *hiş, vb. 3. Söziçi ve sözsonu /lç, le/ ünsüz çiftleri /ş/ye değişmiştir: İT *alçu/f. > AT *aşu/f. "aşık kemiği", İT *balç "baş, başlangıç" > AT *baş, vb. 4. Sözbaşı le, d, n, ı'i/ fonemleri /y iye değişmiştir: İT *cüfük > AT *yüzük, İT *dül, > AT *tüş "öğle; güney", İT *nuduru/f. > AT *yudrulf. "yumruk", İT *fıiif > AT *yaz "ilkbahar" , vb. 5. Söz sonundaki kısa ünlülerin düşmesi: İT *lf.ona- "konmak, bir yere yerleşmek" > AT */f.on-, İT *büte- "(yara) kapanmak, iyi leşmek" > AT *büt-, İT *alı- > AT *al-, İT *keli- > AT *kel "gelmek", vb. gibi.

TÜRK DİLLERİ

Tunyukuk Yazıtı, 1. Taş, Batı Yüzü

r�······

�,.

..:; çp ..

- . .ı ;;:;..

a '

. . � --- .:;.;. o

�

�::.'�;."'llX � -!C� � :. ...... . � 'f ; . -.. ,. . � = - . -

�or---

�

::;"IC"-.�

- . - .e� ., .................. �'.;')� �"' C>--3� ""

(B 1) Bilge

- ....,. .. l!.r: -:ı .·,,..

. . __

.· . -

=�!!i

Tunyu fr. u fr., ben

özüm, Tabgaç iliy e fr.ılınıım. Türk bodun Tabgaçfr.a körür erti. (B 2) Türk bodun,

fr.anın

b ulmayın

Tabgaçdfl adnlıı, fr.anlantı; fr.anın fr.odup Tabgaçfr.a yana içikdi. Tey ri ança

temiş erinç: "�an bertim, (B 3)

fr.anıyın fr.odup içikdiy." İçikdük üçün Teyri "Öl!" temiş erinç. Türk bodun ölti, alfr.ıntı, yofr. boltı. Türk Sir bodun yı!rinte (B 4) bod fr.almadı.

( B 1)

B i lge Tunyukuk, ben

kendim, Çin yönetimi sırası nda doğdum. Türk halkı (o zaman) Çin'e bağımlı idi. (B 2) Türk halkı, (kendi) hanını

bul mayınca, Çin' den ayrıldı; han sahibi oldu; (fakat) hanını bırakıp Çin'e yeniden bağımlı oldu. Tanrı şöyle demiş olmalı: "(Sana)

han verdim, (B 3) hanını bırakıp

(yine) bağımlı oldun." (Türk halkı . -..-: .

;...

yeniden) bağımlı olduğu için Tanrı "Öl!" demiş olmalı. Türk halkı öldü, mahvoldu, yok oldu. Türk S i r halkı(nın) ülkesinde ( B 4 ) boy kalmadı.

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

4.1. Eski Türkçe Dönemi (6.-9. yüzyıllar) Eski Türkçe , 6. yüzyıl ortalarında Batı Moğolistan 'daki Altay dağlan bölgesinde yaşayan ve aynı tarihte Çin 'in kuzeyinde , bu günkü Moğolistan'da , büyük bir göçebe devleti kuran (550-630, 680-745) eski Türklerin ( Göktürklerin) diliydi. Eski Türkçe , ay nca, 8. yüzyıl ortalarında Moğolistan'daki Göktürk egemenliğine son vererek orada bir devlet kuran (745-840) göçebe Uygurlarla , Doğu Türkistan 'da , Tarım havzasında Koço Uygur devletini (8501 250) kuran yerleşik Maniheist ve Budist Uygurların da diliydi. Eski Türkçe hiç de birörnek bir dil değildi. Eski Türkçenin biri Orhon Türkçesi öbürü de Uygurca olmak üzere en az iki diyalekti vardı. Uygurcanın ise en az üç diyalekti bulunduğu biliniyor. B AZIN, Louis, les systemes chronolog(ques dans le monde Turc ancien, Budapest 1991 . CLAUSON, Sir Gerard, An Etymological Dictio11ary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford 1 972. -, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. lndex Yol. 1-11,

A. RôNA-TAs 'ın sunuşuyla, Szeged 1 98 1 .

DOERFER, Gerhard, Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen. IV,

Wiesbaden 1 963, 1 965, 1967, 1975.

ERDAL, Marcel, Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the lexicon, 1-11, Wiesbaden 1 99 1 .

N ADELYAYEV, V. M . , D . M . NASILOV, E . R . TENIŞEV, A . M. ŞÇERBAK, Drevnetyurkskiy slovar', Leningrad 1969.

Lıu MAU-TSAI, Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken (T'u-küe), 1-11, Wiesbaden 1 958 .

4.1.1. Orhon Türkçesi (7.-9. yüzyıllar) Moğolistan' da kurulan 1 . Göktürk devleti döneminden (550-

TÜRK DİLLERi

630) kalan ve bize kadar gelen T ürkçe bir belge ya da yazıt yoktur. Bu dönemden kalma tek anıt olan Bugut yazıtı (dikilişi 5 8 1 ) , ne yazık ki, T ürkçe değildir. Yazıtın üç y üz ü Soğd, bir y üz ü de Sanskrit dilindedir. Eski Türk Runik Alfabesi

.t t >

(T J)

� ll (T Q) n

u 1

(T 111)

)

ıf lf

..... lf

t- (T

A a, e 1 i, l u u, o Ü Ü,Ö B ab, b

11)

T t

y OK

.ı.

eb, b

1: (T

öK

D d G g K k L

ad, d ed, d ag,g eg, g alç,, /f. ek, k al, l el, l an, n en, n ar, r er, r as, s es, s

<t (T ı>-)

'K iç ç m ny

N n R r s

* (T >)) •

�

lfı M

)

c:o o

(T <.;>)

l><l

p ş z LT NÇ NT aş ba ş

at, t et, t ay, y ey, y o/ç,, u/f., iç.o, lç,u, /f. ök, ük, kö, kü, k ılç,, /f.ı, iç, iç aç, eç, ç am, em, m - any, eny, ny al), elJ, 1J ap, ep, p aş, eş, ş az, ez, z alt, it anç, enç, nç ant, ent, nt aş

ba.ş

Runik har fli en eski T ürkçe yazıtlar 2. Gökt ürk devleti döne minden kalmadır. Bu yazıtların başlıcaları, sırasiyle, şunlardır: Çoyren yazıtı (yak. 688-692 yıllan arası), Ongin yazıtı (720?),

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

Küli Çor (İhe-Hüşötü) yazıtı (yak. 720-725), İhe Ashete yazıtı (724?), Tunyukuk yazıtı (720-725 arası?), Kül Tegin yazıtı (732) ve B ilge Kağan yazıtı (735). Moğolistan'daki Uygur devleti (745-840) döneminden kalma runik harfli başlıca yazıtlar da şunlardır: Tes yazıtı (750), Taryat (Terhin) yazıtı (753), Şine-Usu (Bayan Çor) yazıtı (759-760), Soğdca-Türkçe Sevrey yazıtı (762-763), Soğdca-Çince-Türkçe Karabalgasun yazıtı (825), Suci yazıtı (840), Yenisey yazıtları (9.10. yüzyıllar), vb. Orhon Türkçesinin başlıca özellikleri şunlardır:

1. Söziçi ve sözsonu idi foneminin korunması: ada* "ayak",

tıd- "engel olmak" vb.

2. Söziçi ve sözsonu lbl foneminin korunması : sebin- "sevinmek", sah "söz" vb. . 3 . Öndamaksıl lnyl foneminin korunması: anyığ "fena, kötü",

çıgany "yoksul", *ony "koyun" vb.

4. Genizsil lfJI foneminin lg, gl ile nöbetleşmesi: bardıvız bardığız "gittiniz", ölsikiv - ölsikig "öleceksin", süv üküv süviiküg "kemiklerin" vb. 5. İ lgi durumu (genitif) ekinin ünsüzlerden sonra - ıvl- iv , ünlülerden sonra d a -nıvl-niv olması : *af!,an-ıv "hakanın", beg-iv "beyin", bayır*u-nıv "Bayırkuların" vb. 6. Ayrı bir çıkma durumu (ablatif) ekinin bulunmaması ve b u a d durumunun -dal-de eki ile kurulması: bu*ara* uluş bodun-ta "Buhara şehri halkından", oglanıvız-da "oğullarınızdan" vb.

7. Şimdiki zaman sıfat-fiilinin -gmal-gme eki ile kurulması: bar-ı-ğma "giden", biti-gme "yazan", kel-i-gme "gelen" vb. 8. Gelecek zaman sıfat-fiilinin -daçıl-deçi eki ile kurulması: öl

teçi "ölecek", kel-teçi "gelecek", yavıl-taçı siz "yanılacaksınız", vb.

TÜRK DiLLERİ 9. Gelecek zaman-gereklilik sıfat-fi ilinin -sıM-sik eki ile ku

ru lması: kün tug-sı� "gündoğar tarafı, doğu", kiin bat-sı� "gün batar tarafı, batı", vb. Tunyukuk Yazıtı, 2. Taş (B 1) Tılıi: keliirti. Sabı aııtaf::

"Yarış yazıda on tiimen sii teri/ti" ıir. Ol sabıf: e,5idip begler �opııı (B 2) "Ya11alı111; arıf: ub1111 yeg!" ıedi. "Be11 a11ça ter men, ben Bilge Tunyu�ıı�: Alı1111 yışıg a,rn kelıimiz. Erıi,5 iigüziig (B 3) keçe kelıinıiz. Kelmi,5i 'Alp!' ıidi, /uymadı. (B 1) ( B u arada b i r) haberci

getirdiler. Sözleri şöyle: "Yarış ova sında yüz bin asker toplandı" diyor.

Bu haberi duyunca beyler hep birlikte (B 2) "Dönelim; temizin (yani "sa

vaşıp yenilmemişin") utancı (savaşıp yeııileninkinden) daha iyidir!" dediler. ( Ben de şöy l e dedim:) "Ben şöyle diyorum, ben Bi lge Tunyukuk: Altay dağlarını aşarak geldik, İrtiş ırmağını

(B 3) geçerek geldik. (Buralara kadar)

gelenler "(Geliş) zor(du)!" dediler, (ama pek de zorluk) hissetmediler.

MALOV, S . Ye., Pamya111iki drev11eıy11rkskoy pis'mennosti, Moskva-Leningrad

1 95 1 .

-, Yeniseyskaya pis'meııııost' tyıırkov, Moskva 1 952. -, Pamyatııiki drevııetyurkskoy pis 'mennosıi moııgolii i kirgizii, MoskvaLeningrad 1 959.

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

ORKUN,

Hüseyin N., Eski

RADLOFF,

Türk Yazıtları, /-iV,

TDK 1 936- 1 94 1 , ( 1 9862). W., Atlas der Alterthümer der Mongo/ei, Saint-Petersbourg 1 892-

1 899. -, Die alttiirki schen /nschriften der Mongo/ei, Neııe Fo/ge,

Saint

Petersbourg 1 897; Zweite Folge 1 899. 0. F., Göktürk Tarihinin Meseleleri, TKAE 1 3 1 , Ankara 1 995. TEKİN, Talat, A Grammar of Orklıon Tıırkic, Bloomington 1 968. , Orhon Yazıtları, TDK, Ankara 1 988. Tımyııkuk Yazıtı, TDAD S, Ankara 1 995. -, Orhon Yazıtları: Kül Tigin, Bilge Kağan, Twıyııkıık, İstanbul 20033. -, Orhon Türkçesi Grameri, İstanbul 20032. THOMSEN, V., Jnscriptions de l'Orkhon dechiffrees ( M SFOu V), Helsingfors 1 896. SERTKA YA,

- •

-, Turcica. Etııdes concenıallt /'interpretation des inscriptions turqııes de la Mongolie

de la Siberie

( MSFOu XXXVl l), Helsingfors 1 9 1 6. =

- , "A lttürkische l nsclıriften der Mongolei, in Übersetzung und mit Ein l e itung", Zeitschrifı der Deutschen Morgenliindisclıen Gesellschaft,

(Almancaya çev. H. H.

SCHAEDER )

-, Orhon Ya;:.ıtları Araştırma/arı,

1 924- 1 925: 1 2 1 -175.

Çev. V. Köken, TDK, Ankara 2002.

4.1.2. Uygurca (8.-11. yüzyıllar) Moğol istan'daki Uygur devletinin Kırgızlar tarafından yıkıl masından (840) sonra Uygurların büyük bir kes i m i güneye, Tarım havzasına yerleşip Maniheizm, Budizm ve Hristiyanlık dinleri ni benimsedi ler ve merkezi Koça olmak üzere 400 yıl sürecek olan yeni bir devlet kurdular. Daha az sayıda Uygur kabileleri de Çin' in Kansu eyaletine yerleştiler ve daha kısa ömürlü küçük b i r dev let kurdular. Rwıik harfli Uygurca fal kitabı Irfr. Bitig'in ilk iki satırı

Ben Ten-si'yim ('"Göğlin Oğlu''yum). Sabah ve akşam altın tahtın üzerinde oturup mutlu olurum. Öylece bil iniz: (Bu fal) iyidir. A l a atlı yol tanrısıyım. Sabah ·ıkşam (atımı) rahvan sürerim. (Yol Tanrısı) iki neşeli insanla karşı-

TÜRK DİLLERİ

!aşmış. Bu insanlar korkmuş. (Tanrı) "Korkmayın!" demiş, "kut vereceğim" demiş. Öylece biliniz: (Bu fal) iyidir.

( 1) Tensi men.

Yarın kiçe altun ör

gin iize nıel)ileyiir .,.

,.y

,,.,. _, -fi

_... .......

men. Ança bilil)ler: Edgü ol.

,.. ..,. .., ,. . ...17'

.-·-r· ��p # ... ff < � .. ' ...... J. 7 · of'""''7�� ":- _, " . r ı ,- Y- ' l

.,. _, ..: 7 :.ır-1:7' .. .... , • ,-

;f}

�

(2) AI a

atlığ yol tel)ri men, yarın

kiçe

eşiir

men. Utru eki yalığ kişi oğlın so*ışmış. Ki-şi

* or*m ı ş .

"iÇ. or*ma!" tim iş. "*ııt birgey men"

tim iş. Aııça bil il]: Edgii ol

Büyük dinlere intisap eden Koça ve Kansu Uygurları arasında az sonra büyük bir çeviri etkinliği başladı. Maniheizme ve Budizme ait çok sayıda din k i tabı Soğdca, Çi nce, Toharca, Sanskr it ve T ibetçeden Uygurcaya çevrildi. Bu çeviri yapıtlarla söz konusu dil lerden Türkçeye (Uygurcaya) birçok yabancı sözcük girdi . Manichaica 111. 5 . sayfadan

1 . . . . ı;li11dar*a y(a )ra-- .....

2 . . . .--larııi11g ıılug-- .... . 3 .. . . [ıl; ij11dar bolgay

t(e)11[grij

4. --- u--- bögiile11111ek *ııtug ··

5. �ıvıg bulmış bolgay ··ötrii 6. ol yek o,�ulıı 'igiı;l miıri[i} 7. ol <Jindar*a 'inçe ayga{yj

8. 1111111ça(ia berii

ı( e )ııgrii ogulıı

9. mitrii burbmı kelgey tepen

TALAT TEKİN• MEHMET ÖLMEZ

Manici Minyatür Parçası

TÜRK DİLLERİ

(harfiyen) yazısı doğru, parlak; sözleri, tanrısal bilgisi, türlü tiirlü tatlı öğretisi, (haıjiyen) yerin suyun dünyası, vücut (... )

bitigi kertii yanı� savlar tevri bilge biligi bölük b[öl}iik ıataf.:laf.: 110111 yer sııv yertinçiisi et' öz A.

v. Le Coq, Klıotsc/10, 1913; ve yine A. v. Le Coq, Die Bııddlıistisclıe Spiitantike in Mittelasien, Berlin 1923, tablo 8"b, metin: s. 58. Soğd Kökenli Uygur Alfabesi

sonda ortada / başta

�1

• .,

-;J�J � 1 -- � �

.. �

" '

r w ı 'w

":'j fa

* ** ***

•

-- !

ö, Ü

k,g

e__

•

�

,,.

h- :

- - - - -1 -

- --

.": : : .�� -� . �

ı iı ,l'j l ___!__� ___!1 1!

�

1 j ti

__ _

-"'

___

ha�-

cevrıını çevrımı

___

�

____ _______

-ı-ı�-ç_� _:;, ş_ I ş_ı_s_ ş/ ş, s i ___ :

: ı· :

-----

yazı-

,,,

i -»:,,* 1 � � / 1 - vvY _ __ -ı i ) 1 '� .. U;,hlq,ij,q <'<',<'-! j ""'

·i j** ; _

: �.; Yl ·y

�.,--- --�---�,_IJ

- - "' --

-:-A

harf- sonda ı1 ortada başta yazıçevriıııil çevrimi .

Z,J

---

;-ı

z/ı n

---- - - - -

:_ _:__ b:_ . :_-�

.:::#-

..$

w m

---

İlk hecede bir ünsüzden sonra. Ortada, ikinci hecede Gerçekte -p-1-b- ve -k-1-g- harflerinin ortadaki biçimleri, birleşmiş öteki harflere göre özel leşmiş olup "birleşik harfler (ligatür)" özell iği taşımak tadırlar, bunlardan bazıları şöyledir: • (-pw-), • (pw-), p (-pi-), p (pi-), a(-p'-),a (p'-),e(-kw-),e (kw-),&(-ky-),& (ky-),eo(-k'-),eo (k '-)

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

Uygurca yazma yapıtların pek azı Soğd alfabesiyle, büyük bir kısmı Soğd yazısının işlek biçiminden gelişmiş olan Uygur alfa besiyle, küçük bir kısmı da Mani alfabesiyle y azılmıştır. Brahmi ve Tibet alfabeleriyle yazılmış az sayıda Uygurca metin de vardır. Uygurca yapıtlar bu dilin öndamaksıl /ny/ foneminin durumuna göre başlıca üç diyalekti bulunduğunu göstermektedir: 1 . /ny/ diyalekti, 2. /n/ diyalekti, 3. iyi diyalekti. Uygurca yapıtların büyük çoğunluğu iyi diyalekti iledir. Uygurcanın başlıca seslik ve biçimlik özellikle ri şunlardır: 1 . Söziçi ve sözsonu /ny/ foneminin korunması (ny- diyalekti), /niye değişmesi (n- diyalekti) ve iyiye değişmesi (y- diyalekti): anyıg, anıg, ayığ "kötü"; çığany, çığay "yoksul"; lf,anyu, lf,ayu "kim, hangi" vb. 2. Söziçi ve sözsonu /b/ foneminin /v/ye değişmesi: yavız "kötü" < yabız, ev< eb, sevin-< sebin-, . suv "su" < sub vb. 3 . Çıkma durumunun -dınl-din e ki ile ku rulması: b alı�-dın "şehirden", ev-din "evden" vb. 4. İlgi durumunun gerek ünsüzler gerekse ünlülerden sonra -nıvf-nivl-nu1J/-nü1) eki ile, /n/ di yalektinde de -navl-nev eki ile ku rulması: te1Jri-ni1J "Tanrının", ilig-nİIJ "hükümdarın", beg-nelJ "beyin" vb. 5 . Şimdiki zaman sıfat-fiilinin -glıl-gli eki ile kurulması: kör-ü gli "gören", ünte-gli "çağıran" vb. 6. -yulf,1-yük ekli kesin geçmiş zaman biçiminin bulunması: tüşe yük men "rüya gördüm", salf,ın-yu� sen "düşündün", lf,arı-yulf, biz "yaşlandık" vb. (1) ( .. .) yarlıkar "Burhanlar bilmiş nom teril}de teriy, alp (2) ufı,ğulufı,, sözlemiş nomlamış nomlarnıy yörUgleri, (3) barığın alp bilgülük tetir, arhantlarl),a pratikabud- (4) larl),a yetgeli uğulul), ermez" tep tedi. ( .. .)

(1) (... ) der. "Buddhalann bildiği öğreti (Dharma) çok derindir, anlaması güçtür, (2) va'z ettikleri öğretilerin anlamını, (3) gidişini anlaması güçtür, Arhatlar ve Pratyekabuddhalar (4) (bu bilgiye) ulaşamazlar" dedi. ( ... )

TÜRK DİLLERİ

Saddharmapuıpfarlka-sütra'nın

yorumu' ndan

ADAM, Volker, Jens Peter LAUT, Anreas WEISS, Bibliographie alttürkischer Studien. Wiesbaden 2000.

ARAT, R. Rahmeti, Eski Türk Şiiri, TTK, Ankara 1 965 ( 1 99 ! 3). -, "Eski Türk Hukuk Vesikaları", Journal de la Societe Finno-Ougrienne, 1 964, 65: 1 3-77. ASMUSSEN, Jes. P., xuastviinift. Studies in Manichaeism, Copenhagen 1 965. B A NG, W. ve A. von GABAIN, Türkische Turfan-Texte, 1-V, Berlin 1 9291 93 1 : 1 929 [I], 1 929 il, 1 930 III, 1 930 iV, 1 93 1 V.

- , A nalytischer lndex zu den fünf ersten Stücken der türkischen Turfan Texte, Berlin 1 93 1 .

B ANG, W., A. v. GABAIN ve G. R. RACHMATI , Türkische Turfantexte, VI, Berlin 1 934.

Berliner Turfan Texte, I, il, III, V, VII, VIII, IX, XIII, XVIII, XIX, XX Berlin

1 97 1 -200 1 .

CAFERoGLU AHMET, Uygur Sözlüğü 1-lll, İstanbul 1 934-38. CAFEROGLU, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. TDK, İstanbul 1 968. GABA!N, Annemarie von, A lttürkische Grammatik, Leipzig 1941 ( 1 9502, 1 9743). [Eski Türkçenin Grameri, çev. M. Akalın, TDK, Ankara 1 988]

-, Türkische Turfan-Texte, VIII, X, Berlin 1 954, 1 959. - ve Werner WINTER, Türkische Turfantexte, lX, Berlin 1 958.

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

H A M I LTON, en

Jaıııes R us se l l , Le C(mte Bouddlıiqııe dıı bon et dıı maııvais prince

ı•ersioıı oııigoııre,

Masa/111111 Uygıırcası,

Paris 1 97 1 . (Budacı İyi ve Kötü Kalpli Prens

çev. E. Korkut. i. Birkan, A nkara 1 998)

-, Manııscrits oııi'gours dıı IX"-X" siecle de Toııen-lıoııaııg. 1 - 1 1 ,

Paris 1 986.

LECOQ, Al bert von, Tiirkisclıe Maniclıaica aııs Clıotsclıo. 1 - 1 1 1 , Berlin 1 9 1 21 92 2 .

M ü U .ER, Friedriclı W. K.Uigırrica, 1 1 1 - I Y . Berl i n 1 908- 1 93 1 . Ö L M EZ .

M e h m et, "Kurzer Ü berbl ick über die B ııddlı i s t i sche- Ü bersetzııngs

l iterat u r i n Alttürkisch ( Eski Tü rk çe Budist Çeviri Ed ebi y a tııı a Kısa B ir Bakış)", Çağdaş Tiirk Edebiyatı/Ilı Eleştirel Bir Bakış: Nevin Önberk Ar

ıııa/fan ı , yay. RACllMATI, R A D LOFF,

M. ÖLMEZ, An ka ra 1 997: 225-256.

G. R., Tiirkisclıe Tırr/(11 1 - Texte Vll, Berl iıı 1 936.

W i l helııı , Uigırrisclıe Spraclıde11k111iiler, (yay. Sergey Yefiıııoviç

MAL.OY), Le ni ıı grad 1 928.

R öH R BORN.

Kl a ııs . Uigırrisclıes

Wör t c rbırclı :

Spra clımate r i a l

der

vorislamisclıeıı tiirkisclıen Tcxre aus Zantralasien. 1 -5. W i esbadeıı 1 977-

1 994. - , Xuan�angs Le/mı 1111d Werk: 1 Baııd 34

�

TEKiN. Talat, Irk Birig ( Tlıe /Jook of" 0111eııs).

1. Wiesbadeıı 1 99 1 .

Wiesbadeıı 1 994.

Nobuo Y A MADA, Saııımlung ııigırrisclıer Kontrakte ( '7 -1 7"ıv X:�!::'-JX ;ı:: ıt/!X:), yay.

haz.J . ÜDA, H . U M E M L I R A , P. ZI E M E . T. M ü R I Y A S ll . Üsaka 1 99 3 .

Z I EM E , Pcter. D i e Stabreimıexte der ııigureıı ı•on Tı. ıj(111 ı r n d Dunlıırang. Akadeııı iai Kiadö, Budapest 1 99 1 .

4. 1 .3. Eski Bulgarca (Tuna Bulgarcası : 8.-9. yüzyıllar)

Başka bir Eski Türk dili de Tuna Bulgarcasıdır. Ana Bu lgar cadan çıkan Tuna Bulgarcası 679 'da Asparuh 'un önderliğinde Tuna ırmağını geçerek bugünkü Bulgaristan'a yerleşen ve orada bir devlet kuran Bulgar Türklerinin dili idi. Bu dille yazılı en son belge 907 tarihl idir. Bıylo Çoban içiirgi ayak

Buylo Çobaıı ' ııı i ç k i k ade h i

TÜRK DİLLERİ

Tuna Bu lgarcasına ai t d i l malzemesi çok sın ır lıdır. Bu malzeme şöyle sıralanabilir:

1. B u l gar Hanl arı l i s

te s i d i y e b i l i n en K i r i l harfli Esk i Rusça metinde ( 8 . yüzy ı l ) geçen eski Türk tak v i m i ne i l i şk i n hayvan adları , sayı l ar, ünvanlar ve kişi adları ;

Bagatur Han

Si kkesi

2. Nagy-Szent-Miklos hazinesi diye bilinen altın kaplar üzerindeki Runik harfli yazıtlarla (8. yüzyı l?) Grek harfli yazıtlar (9. yüzyıl?); 3 . Orta Grekçe Proto-Bulgar yazıtlarında ve B izans k aynakla rında geçen bazı kişi adlan ve ünvanlar; 4. Volga B ulgarcasından Eski Kilise S lavcasına geçm i ş b i rkaç ödünç sözcük; 5. B i zans kaynaklarında geçen özel adlar ve ünvanlar. Son derece sınırlı olmasına karşın bu dil malzemesi yine de Tuna B u lgarcasının bir r- ve l- dili olduğu gerçeğini kanıtlamaya yeter. Örneğin heb-tem "beşinci" < *helb- < *helik "5" (> Çuv . pillik), tvir-enı ltvir-inı "dokuzuncu" < *togır < *to�ır "9" ( > Çuv.

tlhhlr), vb. B u l gar Hanları l istesinde yıl adı o larak geçen bazı hayvan adları da şunlardır: dilonı "Yılan" < *dilan < *dılan (> Çuv . .filen),

şegor "Sığır" << *sıgur (= Orta Türkçe sıgır), tob [tö\}] "Tavuk" << *tiiguk (> Çuv. çlhl) vb. Tun a B u lgarları yazıtlarında da boyla, kan "han, hükümdar",

tarkan, kolovr-os!kuluvr-os "önder" < *�ologur < *�olagur (= Orta

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

Türkçe *olawuz "kılavuz, rehber"), sübigi "kumandan" < *sü beg

i, içirgu "saraya mensup, has, saraylı" (krş. Orh. içreki ay.) vb. gibi ünvanlarla Bagatur, Bayan/Boyan, Sivin (< *sevin), Turdaçi < *tur

daçı "duracak"), Omurtag/Omortag ( < *omurt-ak " kartalcık"; krş. Çuv. /mlrt "kartal" < *omurt) vb. gibi Türkçe kişi adları geç mektedir. Çatalar yakınlarında bir kil isede bulunan

Grek harfli Tunıı Bulgarcası yazıttan kalanlar:

-"" � ·

. .. .

)/ ' ,.

.·� · t

OPIORI

OKATOKAT Ço'KaVE

NKOU7tEcrt nÇ'

/;T] KOU7tEcrt ny' O:EXKOU7tEcrt 7tE'

kane / küpesi / küpesi / küpesi

"han, ... zırhı, . . . zırhı, . . . zırhı"

B i zans kaynaklarında Bulgar ( < bulga-r "karıştırır"), Onogur

(= on og ur " 1 0 kabi le), Saragur [ = şaragur] (< *şar ogur <

TÜRK DiLLERİ

ogur "ak kabile"), Uturgur (< *otur ogur "30 kabile"), Kuturgur (< *tukurgur < *tokur ogur "9 kabile") vb. gibi Türkçe Bulgar kabile

adları geçer. Elliııskiy Letopisets adlı Kilise Slavcasıyla yazılmış Vakanüvis'te geçen Tuna Bulgarcası ay adlan: �J1AOMhTBJ1PEM "yılan (yıl) dokuzuncu (ay)"

Çok az sayıda Tuna Bulgarcası sözcük de Eski Kilise Slavcasına geçmiştir: beleg I bileg "işaret" (ET belgü ay.), belçug "bilezik", dofJ 'tof "yastık" (< *cogdar > Çuv. s[Dar), kap ' [kep] "resim, put" < *kep > Çuv. kap dış görünüş, figür" < *kep > Mac. kep "resim, put" vb. PR !TS A K , Omeljan, Die bu/garisclıe Fürsıen/isıe und die Spraclıe der Proıobulgaren, Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1 955. TEKlN, Talat, Tuna Bulgarları ve Dilleri, TDK, Ankara 1 987.

5. ORTA TÜRKÇE-VOLGA BULGARCASI DÖNEMİ ( 1 1 . - 1 6. YY.)

Orta Türkçe dönemi kabaca 1 1 . ve 1 6. (ya da 1 7.) yüzyıllar arasını kapsar. Orta Türkçe, beklenileceği gibi, Eski Türkçeden çok daha az birörnek bir dildir. Bu dönemde şu yazı dilleri ya da diyalektleri vardır: 1 . Karahanlı Türkçesi ( 1 1 .- 1 3 . yüzyıllar), 2. Harezm Türkçesi ( 1 4. yüzyıl), 3. Çağatay Türkçesi ( 1 5 .- 1 7 . yüzyıllar), 4 . Kıpçak y a da Kuman lehçesi ( 1 3 . - 1 6 . yüzyıllar; Memluk Kıpçakçası: 1 4.- 1 6. yüzyıllar, Ermeni Kıpçakçası: 1 6.1 7. yüzyıllar), 5 . Eski Anadolu Türkçesi ( 1 3 .- 1 5 . yüzyıllar), 6. Volga Bulgarcası ( 1 3.- 1 4. yüzyıllar).

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

Orta Türkçe döneminde bir Türk dili daha vardı: Volga Bul garcası. Bu dil, Volga ırmağının yukarı havzasında egemenliğini 1 4. yüzyıl ortasına kadar sürdüren bir devlet kurmuş olan Volga Bulgarlarının dili idi. İslami Dönem Türkçe Eserlerde Kullamlan Arap Alfabesi sonda ortada L

L .-..

"'=""

-!-

..... .

.;,..

ı.

...

.!..

r.ı-

� ft-. �

....

�

...... .

�

....

.i..

�

.i-

_).

..,......

.......

� ...,....

i '�

�

......

�

....... .

......

...,... ..:.

sonda

e, e

.b.

�

....4.

.A..

.�

..i..

�

;

�

h h

.:ı.... .

�

.....

...... .

.....

....

� J

j .

.,... ..;.. �

�

..b.

..ı:..

�

ortada

.:.

yalın

j..

..,......

başta

�

r z

.l2ı

.s.

...

.i.

J:.

F..;

..i

,ğ

k k,1],g, v,y

..L

�

..,... .:r g..

4..

�

-4-

...... .

g..

..4..

�

�·

.!}

g f

.s....

�

.s..

)l.

d, z

..!.J.

i s s

..ı:..

başta yalın

.s:.;

J ..o

.la

-:!

.!1.i

.., 4

l!.

Ilf!; 1 m n v h la y

TÜRK DİLLERİ

5.1. Karahanlı Türkçesi ( 1 1 .- 13. yüzyıllar) Bu yazı dili Doğu Türkistan'da merkezi Kaşgar olan Karahanlı devletinde konuşulan Türkçe idi. Karahanlı Türkçesi ile yazılmış en önemli yapıtlar şunlardır: Yusuf Has Hacib' in 6500 beyit gibi çok hacimli manzum yapıtı Kutadgu Bilig ( 1 069), ünlü dilci Kaşgarlı Mahmud'un Divanü lugati 't-türk (Türk Dillerinin Sözlüğü) adlı Türkçe-Arapça sözlüğü ( 1 073) ve Edib Ahmed Yügneki ' nin Atebetü 'l-Hakayık adlı küçük manzum yapıtı ( 1 2. yüzyıl sonları ya da 1 3. yüzyıl başları). .

.. 1

;.... ' l' � 1

:.1 \

"---'.• · - �. :.-- - �:.};---."-v (.. ı � � ' :·r '3L� lı '

J.10 �d>:-'t;'__,(; t,,�ı ��.,;t,g�l-�.?'li; � fl::_, ,J').;;J"Gı:r. �j�s�i��. ��,.),,�)J) l.::) IJ u. �)�;j;.:&�/.} �,Ji�)jJ.�'Jit},\ ��J,l�6.�.;6-W.· ..).:>�ffttt:J b,Jfl:t. j_;:J�ÜN��,jj /_,l_,ı.t'· :ı l � ...):> :. �-o\.11.> · il'' ' _. �V-UU·: >-� � .. 1 1".'L" . OJ.JJ l�J.i->!· �fülfl'ı.5 ��.x:;.! �� GjJ,.,,1A5·�/.. �.>-iıı�l;j�,�- 1'?4�;:_,��;\.J\.; �)Jj!)�JJJi.�.l�../il -.._J.�J�.� :•L$:>..) \:i WJ� l?,·)J&'J..!...F.JJ', . . ı.· :: L

•

J) i-:ı

�

Kutadgu Bilig'de "Tavgaç Uluğ Buğra Han ve Parlak Bahar Mevsimi"nin övüldüğü bölüm

ı ·.

Tugardın ese keldi öydün yeli

Yaşı* yandı bolgay yana ornıya

Ajun etgüke açtı uştma* yolı

Balı* *u4rı*ındın *°zı burnı!)a

Yagız yer yıpar toldı kö.für ketip

�urımış* yıgaçlar tonandı yaşıl

Bezenmek tiler dünye körkin etip

Bezendi yipün al sarıg kök *ızıl

frinçig *ışıg sürdi ya�ı esin

Yağız yer yaşıt tor*u yüzke badı

Ya� yaz yana *urdı devlet yasın

ljqay ar*ışı yatjtı tavgaç e<Ji

*Metin:

*ovurmış

TALAT TEKIN • MEHMET ÖLMEZ

"Doğudan bahar yeli eserek geldi, dünyayı süslemek için cennet yolunu açtı. Kafur gitti, kara toprak misk ile doldu; dünya kendini süsleyerek bezenmek istiyor. Bahar yeli eziyetli kışı sürüp götürdü, parlak bahar yeniden mutluluk yayını kurdu. Güneş yine yerine. balık kuyruğundan (= burcundan) kuzu burnuna dönmüş olacak. Kurumuş ağaçlar yeşiller giyindi; doğa mor, al, yeşil ve kızıl renkler ile süslendi. Kara toprak yüzüne yeşil ipek bağladı, Hıtay kervanı da üstüne Çin kumaşı yaydı."

Karahanlı Türkçesinin başlıca özellikleri şunlardır: 1 . Söziçi ve sözsonu idi foneminin ötümlü dişlerarası sızıcı iği fonemine değişmesi : ET ada� > a<Ja� "ayak", ET tod- > to<J "doymak" vb. 2. Söziçi ve sözsonu lbl foneminin /Yiye değişmesi: ET eh > ev "ev", ebir- > evür- "evirmek, döndürmek" vb.

Divü11ıı Lııf:üti 'ı-Tıırk'tc Tü rk adının açıklandığı bölüm;

Türk; Tann 'nın lutfuyla Nuh 'un oğlunun adıdır. Bu, Tann' nın Nuh'un oğlu Türk'ün oğullarına verdiği addır. ( ... ) f<açaıı aııı körse Türk

Bir Türk'ü gördüklerinde

Bodwı a!ıar aydaçı

(yabancı) halk 'Saltanat ve büyük

Muuar ıegir uluf:lu/.;.

lük buna yaraşır ve bundan

Mwıda narıı kesliııiir

sonra biter' der.

3. ET şart ekinin iri foneminin düşmesi ile -sü 1-se biçimini alması: ET bol-sar "olsa" > bolsü, ET kel-ser > ketse vb.

TÜRK DİLLERİ

4. ET olumsuz geniş zaman ekinin -mas 1-mes biçimini alması: ET bol-nıaz > bolmas "olmaz'', ET bil-mez > bilmes vb. 5. Güçyetmezliği bildiren uma- eyleminin asıl eylemin zarffiilli biçimiyle birleşerek -uma- / -iime- biçimini alması : ET /Slr-u uma > ısr-uma- "ısıramamak", kör-ü uma- > körüme "görememek", ET tapın-u uma- > tapnuma- vb. -

ATALAY, Besim, Divaııii Lıigaı-iı Tiirk Terciinıesi 1 1939, il 1940, 111 1941,

i V Dizin "Endeks", TDK, Ankara 1943, ( 1994J). B ROCKELMANN, Cari, Miııeltiirkisclıer Wortsclıaız. B udapest/Leipzig 1 928.

DANKOFF, Roberı ve James K E L L Y, Mafpniid al-KtHyarf: Coıııpeııdiııııı of tlıe

Turkic Dialects (Dfwa11 /ııyiit at-Tıırk). 1-III, 1982, 1 984, 1985.

K AŞGA RLI MAHMUD, Diwinii Lfigati't-Tiirk. (Tıpkıbasım), Ankara 1990. TE K i N , Talat, X/. Yüzyıl Türk Şiiri, TDK, Ankara 1989. ARAT, Reşid Rahmeti, Kıııadgıı Bilig, /, Metin, TDK, İstanbul 1 947 (Ankara 1991 3); il, Tercii111e, TTK , Ankara 1959 ( 19955 ) ; /il, İndeks, Yay. K.

Eraslan, O. F. Serıkaya, N. Yüce, TKAE, İstanbul 1 979.

-, A ıebetii '/-Hakayık, TDK, İstanbul 1951 (Ankara 19922).

DANKOFF, Robert, Wisdoııı of Royal Glory ( Kıııadgıı Bilig), A Tıırko-lsla111ic

Mirrorfor Priııces, Chicago-London, 1983. DILAÇAR, A., 900. Yıldöııümii Dolayısıyle Kııtadgıı Bilig İııce/emesi, TDK,

Ankara 1972 ( 1995J).

Kıııadgıı Biliğ, Tıpkıbasım, /: Viyana Niislıası, TDK, İ stanbul 1942; il: Fergaııa Niislıası, 1943; /il: Mısır Niislıası, 1943.

ÖLMEZ, Mehmet, "Çağdaş Türk Dillerinde Kutadgu Bilig Çevirileri", Kebikeç 1' 1995 : 43-52. TEZCA N, Semih, "Kutadgu B i l i g Dizini Üzerine", TTK Belleteıı , XLV. 2,

Nisan 198 1 , sayı 178: 23-78. BOROVKOV, A . K., Leksika sredııeaziaıskogo tefsira Xll-Xlll vv. Moskva 1963. ECKMANN, Janos, Middle Tıırkic Glosses of ılıe Rylands lıııerlinear Koraıı

Traııslation. B udapest 1 976.

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

5.2. Harezm Türkçesi (14. yüzyıl)

Harezm Türkçesi, Karahanlı Türkçesi ile Çağatayca arasında bir geçiş evresidir. Harezm Türkçesinin başlıca özellikleri şun lardır: 1 . İlk hecedeki kapalı /e/ ünlüsünün korunması: her- "vermek", beş "5", ekki "2", keçe "gece", te- "demek", yet(t)i "?" vb. 2. /V/ foneminin korunması: av "av", ev "ev", övke "öfke", teve "deve", yavla� "pek, çok", yavuz "kötü" vb. 3. /g/ foneminin korunması : arja� "ayak", arjır- "ayırmak", eçjgü "iyi", �orj- "koymak", kürj- "beklemek" vb.

,. · '-f�� o� .J?1J�� .;,�� .Jh.İ'.r��,�'� ı.ı;;J(; � 1

Ji1!..f., ,...... W'ı..;/J,ı�

. � ....... � ı•.)liJl'-'�J!.ı�J ı{'�. ) l .ı . ("� l/ı • 1

.r::.'..ıi'J;...,)�!A(. , , \ 1.... �" 1 cr: . �l._)t,; '-J .' ..Lı : >'

�..l;':.ı ;ıı.1.!lıJ

·.

·'�!7a '';"='� �;. r�.J;ı;. �.l! .:r; � ...ı ��,ıd.ı;'VJ:�A...; Li_,; ,�,;J!.-,ı:�k-.ıu.,�,

. \ !)' '

. .

�.J\"':"'��.· JYa.t·.:.ı:. ·�j �- rut:'··· ı , l,ı �\:,tJ)liJ. , ,;.;s:'" ��_;!!_;../> '>:ıl�� .'.!.f?.;f>Jı��/...;.-»,;. � �;ı:,u,; ,;...�ıc( � u:.�·�.11 ·

..,.

•

Harezm Türkçesi ile yazılmış Husrev ü Şiri11 den bir parça: '

Eflak f.ıarekiitınılJ sözi

Göklerin Harekatının Sözü

Felek seyyiif.ıları al}lar mu se11 yiir

Felek gezginlerinin neden yer Kabesinin

Nedin yer Ka'besilli çevrülürler

etrafında döndükleıini bilir misin ey

Bu mif.ıriib içre ma 'büdı bularnıl]

Bunların bu mihrap içinde mabudu ve

Ne ol kezmekde maksadı bularıııl}

gezmekteki maksatları nedir?

sevgili?

(. ) .

4. Yuvarlaklaşmalar: a) Sözcük tabanında: sogı� "soğuk" > savu�. yavız "kötü" > yavuz, vb. ; b) iyelik eklerinde: ev-üm "e-

TÜRK DİLLERİ

vim", lf.avm-um "kavmim", yem-üm "yiyeceğim", tam-uf] "duva rın", ev-ümüz "evimiz", nefs-ümüz "nefsimiz", /f.alam-UIJUZ "kale miniz" vb. ; c) ilgi durumu ekinde: islam-nul) "İ slamın", lf.arın daşım-nu1J "kardeşimin", ev-nÜIJ "evin" vb. ; d) zarf-fiil eki -p'den önce: tap-u-p "bulup'', ev-ü-p "acele edip" vb.; e) yapım eklerinde: ş_avtib-luğ "sevaplı", ğarıb-lulf. "gariplik", habib-lük "dostluk", edeb-süz "edepsiz", /:ıisiib-suz "sayısız", edebsüz-lük "edepsizlik", sev-ü-g "sevi, sevgi", sev-ü-nç "sevinç'', tap-u-n- "tapınmak", yap u-ş- "yapışmak" vb. 5 . Çıkma durumu ekinin korunması: börü-din "kurttan", saç-ı n-dın "saçından", yüz-i-n-din "yüzünden", ot-ı-dın "ateşinden" vb.

w..1-l;_,, uvc.. � � . ı,_,"Ju,!..l- , .Jl.:>..j� cJ,Jı).J;: �ı.lııJ.._:.,l,j,u.ı:,ı .1'. ) '1 (,;,, (j..1.f1J ��t;, .. .. . .. 1

Kısasü 'l-Enbiya'dan

bir parça: ��J;)r...;.1;,. ..JJ,,ı,,up l.. p�� u1-4��'(.·4 /· .. ı ı:; ı •.J l ..(;JJ ı · . r.:t{ ı.:nv·· �.J1 cS> � - ·· .. .. K ıJsa-ı A s h a b u· ı -:f4İ� cJ�� . -':': 0'-!L.J.1ı� ·.f" �;.,ıif .: '.•) �� e�İ bu t��ur A y 'ı,, .,;.ı.Jı •..i.Jl:;; ı�u,!..-..ı �· a.J �·':"'.,;.J; ,} �Jı�; �ı mışlar: "Rümda bir J1�.ı1...ı;,,. ..,. :,.� ,.;u�;;.u;. )..J.J.Jı Jj.,jı:tŞ' ; ı.1!,.. melik bar erdi. Yav�fı.r:�'İ0 .. �-:.1 ":"".J".{JıJ. ı..:;� ;ı� ıS..J.1.J....,,.. .��; ".J /alç. cabbiir erdi, Dalç. '

•

•u ..ı..r-;

•

··., . , / ı _, <.S 1 .r u.J.;,ı; l,.)../J(..r· JJ' .1 , u- " u•

':"'

··

yaııus atlıg. Ulug

mülki bar erdi. Çe

rigi telim erdi. Yene bir melik birle yağılaştı, saııçıştılar. Ol melik hezimet boldı, öltürdi. Ol melikııil} altı oğlı bar erdi.

Ashab-ı Kehf (Yedi Uyurlar) Öyküsü budur: Anadolu'da bir hükümdar varmış. Çok zalimmiş. Adı Dakyanus imiş. Büyük mülkü varmış. Askeri çokmuş. Yine bir hükümdara düşman olmuş, savaşmışlar. O hükümdar yenilmiş, (onu) öldürmüş. O hükümdarın altı oğlu varmış.

TALAT TEKİN

•

MEHMET ÖLMEZ

Harezm Türkçesi ile yazılmış en önemli yapıtlar Rabguzi'nin Kısasü 'l-Enbiya'sı ( 1 3 10), Muinü 'l-mürid ( 1 3 1 3), Kutb'un Husrev u Şirin adlı mesnevisi ( 1 34 1 - 1 342), Nehcü 'l-Feradis ( 1 360) ve Harezmi'nin Mahabbetname ( 1 353) adlı 1 0 bentlik Türkçe-Farsça manzumesidir. ATA, Aysu, Harevn - A ltın Ordu Türkçesi, İstanbul 2002. BURSLAN, Kıvamettin, "Nehc-ül-Feradis'ten Derlenen Türkçe Sözler", Türkiyat Mecmuası, 1, 1934: 1 69-250.

ECKMANN, Janos, Nehcü 'l-Feradis ll Metin (Çevriyazı). (Yayınl ayanlar: Semih Tezcan ve Hamza Zülfikar), TDK, Ankara f 1 983 ] , tıpkıbasım ile: l 9952; il/ Dizin-Sözlük, Aysu Ata, Ankara l 998. FAZILOV, Ergaş İsmailoviç, Starouzbekskiy yazık, (jorezmiyskiye pamyatniki xıv veka, Taşkent 1 966. NADJİP, E. N., Horezmi: Muhabbat-Name, Moskva 1 96 1 . A L-RABGHÜZI, The Stories of the Profihets: Qişaş al-Anbiya', An Eastern Turkish Version, 1-11, haz. H . E. BOESCHETEN, M . VANDAMME ve S .

TEZCAN, Leiden 1 995. NA.ŞIRÜ' D-DIN BİN BURHANÜ'D-DiN RABôüzi: �ışaşül'l-Enbiya (Peygamber Kıssaları), /, Giriş-Metin- Tıpkıbasım, il Dizin, haz. Aysu ATA, TDK,

Ankara 1 997.

S C H I N K EWITSCH , Jakob, Rabyüzis Syntax ( MSOS, Mitteilungen des =

Seminars für Orientalische Sprachen an der Friedrich-Wilhelms

Universitiit zu Bertin, Zweitw Abteilung, Westasiatische Studien), XXIX,

1 926: 1 30- 1 72; XXX, 1 927: 1 -57 (Türkçesi: Sabit Paylı, Türk Dili Belleten, seri III, sayı 8-9, 1 0- 1 1 , 1 946, 1 947, TDK).

TüLücü, Süleyman, "[Mal;ımüd b. 'A li el-Kerderi] Nehcü'l-Feradis", TDA Y B 1 991 , Ankara 1 994: 1 55- 1 6 1 .

Y üCE, Nuri, Ebu 'l-�ösım Carullah Mal;ımüd bin 'Omar bin Muhammed bin Al;ımed Ez-Zama!Jşarl El-ljvarizm l: Mukaddimetü 'l-Edeb, TDK, Ankara

1 988 ( 1 9932).

ZAJJ\CZKOWSKI, Ananiasz, Najstarsza Wersja Turecka ljusriiv u Sfrfn Qu{ba (= La plus ancienne version turque du fjusriiv u Sirfn de Qu[b), 1 Tekst, il Faksimile, Warszawa 1 958, III Sfownik 1 96 1 .

TÜRK DİLLERİ

5.3. Çağatay Türkçesi (15.-17. yüzyıllar) Çağatay Türkçesi ya da Çağatayca Özbekler, Kazaklar,Uygurlar vb. gibi Orta Asya Türkleri ile Tatarlar, Başkurtlar, vb. gibi Al tınordu devletinin asıl halkını oluşturan Kıpçak Türklerinin ortak yazı dili idi. Çağatay yazı dili, yüz yıl önceki Harezm yazı dilinin doğal bir devamı sayılır. Bununla birlikte Çağatayca şu önemli farklarla Harezm Türkçesinden ayrılır: Babür'ün Anılan'ndan Ramai.iin ayı tiirl!J sekiz yüz to*san to*uzda Fergiina vila yetide on iki yaşta pa d i ş a h boldum. Fergiina vilayeti beşinçi i*l lmdin dur. Ma'mürenil) kenii reside va * i ' boluptur. Şar*ı Kaşgar, garbı Semer*and, cenübı Bede!JşannılJ ser/:ıaddi tağları ve şimalide egerçi burun şehrler bar egendür mi�l-i Almalıg ve Almatu ve Yav ı kim kütübde Otrar bi tir/er.

899 tarihinde, Ramazan ayında, (henüz) on iki yaşındayken Fergana vilayetinde padişah oldum. Fergana vilayeti beşinci iklimdendir ve mamurenin . kenarındadır. Doğusunda Kaşgar, batısında Semerkand, gtineyinde Bedehşa� ' ın sınır dağları ve kuzeyinde evvelce Almalık, Almatı ve Yangı -kitaplarda Otrar yazarlar- gibi şehirler varmış.

1 . Harezm Türkçesindeki ötümlü dişlerarası sızıcı iği foneminin Çağataycada iyiye değişmesi: açja� "ayak" > aya�, beçjük > biyik "yüksek", toçj- "doymak" > toy- vb.

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

2. İlk hecede e, e > i değişmesi: kel- > Çağ. kil-, Çağ. her- > bir- "vermek" vb. 3 . ıi > v değişmesi: eıi > iv "ev", seıi- > siv- "sevmek" vb. 4. Zamir in/sinin kaybolması: eıi-i-n-de > iv-i-de "evinde" vb. 5. Gerileyici ünlü benzeşmesi: eçkü "keçi" > öçkü, esrük >ösrük "sarhoş", eksü- > öksü-, incü > üncü, tilkü > tülkü vb. 6. Yuvarlaklaşmalar: *av-dum "kovdum", *avış- > *avuş-, şaıi*-um "şevkim", daıir-uyuz "devriniz", 7. p > f değişmesi: topra* > tofra* "toprak", yapra* > yafra* "yaprak" vb. Çağatayca ile yazılmış en önemli yapıtlar Ali Şir Nevayi' nin ( 1 44 1 - 1 50 1 ) yapıtları ile Babür Şah'ın ( 1 483- 1 5 1 7) Vekayiname adlı hatıratıdır. ALİ-ŞİR NEVAYİ KOLLIYATI, yay. K. Eraslan, TDK 1 993

�.

ATALAY, Besim, Abuşka Litgati veya Çağatay Sözlüğü, Ankara 1 970. BOROVKOV, A. K., Bada 'i al-lugat, Moskva 1 96 1 .

B ROCKELMANN, Cari Osttürkische Grammaıik der islamischen Litteratur ,

sprachen Mittelasiens, Leiden 1954.

CLAUSON, Sir Gerard, Sanglax, A Persiaıı Guide to the Turkish Language, London 1 960. COURTEILLE, Pavet de, Dictionnaire turk-oriental. Paris 18 70. ECKMANN, Janos, Chagatay Maııual, Indiana University, Bloomington 1 966. FAZILOV, E., Starouzbekskiy yazık, I-II, Taşkent 1966, 1 97 1 . -, Alişer navoiy asarlari tiliııing izohli lugati, 1-IV, 1 983- 1 98 5

KARAAÖAÇ, Günay, Lutfi Diva111, TD K Ankara 1997. ,

KÜNOS, lgnaz, Sejx Sulejman Efendi's Cagataj-Osmanisches Wörterbuch, Budapest 1902. LEVEND, Agah Sırrı, Ali Şir Neval, 1-/V, Ankara 1 965-68 . ÖLMEZ, Zuhal Kargı, Ebu/gazi Bahadır Han: Şecere-i Teriikime (Türkmenlerin Soykütüğü), Ankara 1 996.

ŞEYH SÜLEYMAN EFEND i Litgat-ı Çağatay ve Türkf-i Osmani, İstanbul H. ,

1 298 .

TÜRK DİLLERİ

THACKSTON Jr., W. M . , Zalıiruddin Mulıammad Babur Mirza: Baburn&na l-1/1, Cambridge l 993. VAMBERY, Hemnann, Cagataisclıe Spraclıstudien, Leipzig 1867 (Amsterdam 1 9752).

5.4.1 .Kıpçak (Kuman) Lehçesi ( 1 3- 1 7. yüzyıllar) Kıpçakça ya da Kumanca güney Rusya'da, Kırım'da ve Orta Asya'nın batı bölgelerinde yaşayan göçebe Kıpçak Türklerinin dili idi. Kıpçak ya da Kuman Türkçesi, ayrıca, Mısır ve Suriye'deki Memluk devletinin ( 1 250- 1 5 1 7) Türkçe konuşan yönetici sınıfı ile Ukrayna' da yaşayan türkleşmiş Ermeniler tarafından da konuşu luyordu. Başka bir deyişle, XIII.-XVII. yüzyıl Kıpçakçasının üç diyalekti vardır: 1 . Kuman diyalekti, 2. Memluk Kıpçakçası, 3. Ermeni Kıpçakçası. Codex Cumanicus'

tan bir bölüm: A ve sen kız anlarnıy kowançı lıem frişte lern iy ! 1 kökge seni uzattılar ırlap Teyrini ögdiler

Ave sii

Tey ri kimni otdan

keçirip sınadı; 1 Sız

gaıı künıüşley balkıdııı Yesusııı kaçan törediy.

Temizlerin ve meleklerin sevinci olan kız, sen yaşa! Tanrıyı öven ilahilerle göğe seni yükselttiler. Selam sana, Tanrının ateşten geçirerek denediği; İsa'yı doğurduğunda erimiş gümüş gibi ışıldadın.

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

42·

Kuman diyalekti ile yazılmış tek yapıt Kıpçak hanı Özbek' in izniyle Aşağı Volga bölgesinde kendilerine tahsis edilen bir manas tırda yaşayan 1 7 Fransiskan misyonerinin 1 303- 1 362 yılları ara sında yazdıkları Latin harfli Codex Cumanicus adlı yapıttır. Ku man Kodeksi dilinin en önemli özellikleri şunlardır: 1 . idi > iyi değişmesi: adır- "ayırmak" > ayır-, edgü "iyi" > eygi, �adgu "kaygı" > �aygı, küdegü "güvey" > küyöv, tıd- "engel olmak" > tıy-, yıdı- "kokmak" > yıyı- vb. 2. lgl düşmesi: adıg "ayı" > ayu, arıg "temiz" > arı, bodag "boya" > boya, tatıglıg "tatlı" > tatlı, çerig "asker, ordu" > çeri, ölüg "ölü" > ölü, tirig "diri" > tiri vb. Codex Cumanicus'ta "On Emir"in yer aldığı bölüm: 1. Tel) rini söwgil barça 2.

üstinde! Tel) rinit} atı bile ant içmegil!

3. Ulu künni awurlagıl!

4. Ata1Jnı analJnı hörmet-

legil!

5. Kişini öltürmegil! 6. Ogur bolmagıl!

7. Hersek bolmagıl!

8. Yalgan tanı!Jlık bermegil!

9. Ö zge kişinİIJ

nemesi

su!Jlanmagıl 1 0. Sewgil senİIJ karındaşılJ senİIJ kibi!

(1) Tanrıyı her şeyin üstünde sev! (2) Tanrının adıyla ant içme! (3) U l u

günü (

Cumartesi) ağırla! (4) Anaya babaya saygı göster! (5) İnsanları

öldürme! (6) Hırsızlık yapma! (7) Sefih olma! (8) Yalan yere tanıklık etme!

(9) Başkasının malına hasetlik etme! (10) Kardeşini kendini sevdiğin gibi sev !

TÜRK DİLLERİ

3. /ıg/ > /ov, uv, u/, lig/ > /öv, üv, ü/ değişmesi: açıg "acı, ıstırap" > açuv, arığ "temiz" > arov, aruv, satıg "satış" > satov, tatıiJ "tad" > tatov, bitig "yazı" > bitü, tirig "hayat" > tiröv vb. 4. /agu/ > /av, ov, uv/ ve /egü/ > /öv, üv/ değişmesi: buzagu "buzağı" > buzav, buzov, yapığ "örtü" > yabov, küdegü "güvey" > küyöv vb. 5. � > fb/ değişmesi : ıdu� eb > yi!J öv "kilise", yakşı - ya!Jşı, ak- - a!J-, ogşa- - o!Jşa- "benzemek", 6. İlgi durumu -nı1J/-ni1J, -nıgl-nig, yükleme durumu -nıl-ni, çıkma durumu da -dan/-den eki ile kurulur. B A L D A U F , [ngeborg ve Semih TEZCAN, "Zu einem Riitsel des Codex Cumanicus'', Rocznik Orientalistyczny, 69, 1994: 37-5 1 . BANG , W., Beitriige zu Kritik des Codex Cumanicus, Mit Anhiingen: 1 . No tizen zur Geschichte des Codex Cumanicus. 2. Über den komanische Na men der Maiotis", Bulletin de l'Academie Royale de Belgique, 1 9 1 1 : 1 3-40. -

, "Komanische Texte. 1 . Die komanische Übersetzung des Hymnus: Jesus, nostra redemptio. 2. Die komanische Übersetzung des Hymnus: Verbum caro factum est", Bul. de l 'Academie Royale de Belgique, 1 9 1 1 : 459-473.

Ç AGATAY, Saadet, "Codex Cumanicus", Türk Lehçeleri Ö rnekleri, Vlll. yüzyıldan XVlll. yüzyıla kadar, (2. baskı) 1 963: 1 1 1 - 1 35 ( 1 . baskı 1 950).

DRIMBA, Vladimir, "Miscellanea Cumanica", 1-IV, Revue Roumaine de Lingui stique, 1 5 , 1 970: 455-459; 579-584; 1 6, 1 97 1 : 275-286; 1 7, 1972: 3-2 1 . -

, Syntaxe Comane, Bucureşti-Leiden 1 973.

GR0NBECH, Kaare, Codex Cumanicus, cod. Marc.Lat. DXLIX ; Faksimile, Kopenhagen 1 936. -, Komanisches Wörterbuch. Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus.

Kopenhagen 1 942. KUUN, G., Codex Cumanicus bibliothecre ad templum divi Marci Venetiarum, Budapest 1 880. MARKWART, J. "Über das Volkstum der Komanen'', Osttürkische Dialekt studien, A bhandlungen der königlichen Gesellschaft der Wissenschaften, Neue Folge 1 3, Göttingen 1 9 1 4: 25-238.

TALAT TEKiN • MEHMET ÖLMEZ

5.4.2. Memluk Kıpçakçası (14.-16. yüzyıllar) Memluk Kıpçakçası Mısır ve Suriye'de Eyyubiler iktidarını yıkarak bir devlet kuran ( 1 250- 1 5 1 7) Kıpçak Türklerinin dilidir. Bu lehçede yazılmış başlıca yapıtlar Sarayi 'nin Gülistan çevirisi ( 1 39 1 ) ile Berke Fakih'in İrşadü 'l-müluk'u, Kansu Gavri 'nin, Sultan Kayıtbay'ın ( 1 468- 1 495) ve onun oğlu Muhammed bin Kayıtbay'ın şiirleridir.

b,·��· �\ \:,_\_;.\��

, ',

,,.., 1

/,, . '

den bir parça:

. (1) K atın da b o lsa ;..) ' ' y� , ,,. ı < ı � �.\� · r ... . ı ı� t". � 1 � - altun tag bal).mas. (2) '-"'-! �..) �

·�· J \ ._.,. � �J .

Gülistan Tercümesi'n·

- , .

ı..Jr,J ..) ,.. •

-··

�

· .·

�j.J 1 •'1 •

· Cehö.nga ihtiyar urgan -

· ·

k i m - e rse (3 ) ö z i n i

o .,, � qltun üçün ot*a ya* · ·. mas. (4) /;likiiyet: Bir �;..;_,"(.s�j... lj�)j�-.:.;_.., � . .,

•

,,.

..i

_,,,.,,

c...:

... ...-: ulu şey!J*a sordıla� ta-

��J�cJ:Jw��v�-!'��

,..:... U,

•' \ ,

. :- f

, \"".

� ..

.yavvuf(S)n ıy f.ı a * i*ati

(}. lj_, ,· : · ... .; ne turur? Ayttı mundan '"".) ıJ ��.)Y...:.-'..J��İ,� burunra* {ayife (6) bar ':"'te � edi süretl�ri perişan ...-·U; ·� ı l , } l _, � �J.1'1.>' '!0";:. �-:��\ '=5�1e dağı ma'nileri (7) cem' � ' l �.-\ ,. �t: <l" e di. E mdi bir * a v ın S \,) �··� �(S"'-?i"I f.ıiişıl bolup-turur kim . ·'

, c

" "'

•

. ...

•

,,,..

.,, •

;.ahir(S)leri cem' dağı biirınları perişan.

Yanıbaşında altından dağ olsa bakmaz. Dünyayı seçen insan kendini altın için ateşe atmaz. Öykü: Büyük bir şeyhe ''Tasavvuf gerçeği nedir?" diye sor dular. "Geçmişte görünüşleri perişan ama gönülleri düzgün bir topluluk vardı. Şimdi görünüşleri düzgün ama gönülleri perişan bir kavim ortaya çıkmış".

TÜRK DİLLERİ

Memluk Kıpçakçasının başlıca özellikleri şunlardır: 1 . Çokheceli sözcüklerin sonundaki /g/ ünsüzlerinin düşmesi: sarıg > sarı , tirig > tiri "diri", bulutlug > bulutlı, küçlüg > küçli "güçlü" vb. ; 2 . Üçüncü kişi iyelik ekli adların verme durumunun -al-e eki ile kurulması: �ula�-ı-n-a "kulağına", yüz-i-n-e "yüzüne" vb. ; 3. Çıkma durumunun -dan/-den eki ile kurulması: yazu�-dan "günahtan", eiı-i-n-den "evinden" vb. ; 4. men "ben" ve biz zamirlerinin ilgi durumlarının - im ile kurulması: menim "benim", bizim "bizim". 5. Olumsuz ad cümlesi yükleminin ermez / ermes yerine degül "değil" ile kurulması; 6. Soru edatı mu / mü'nün mı / mi biçiminde dar ünlülü olması. ATALAY, Besim, Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lugat-it-Türkiyye, İstanbul 1 945. BATTAL, Aptullah, İbnii-Mühenna Lugati, İstanbul 1 934 ( 1 9973). CAFEROGLU AHMET, Abu-Hayyan: Kitap al-İdrak ti-lisan al-Atrak. İstanbul 1 93 1 . HOUTSMA, M . Th., Ein türkisch-arabisches Glossar, Leiden 1 894. İZBUDAK, Velet, El-idrak Haşiyesi, TDK, İstanbul 1 936. KARAMANLIOGLU, Ali Fehmi, Seyf-i Sarayf: Gülistan Tercümesi (Kitab Gü listan bi't-türkf), MEB, İstanbul 1 978, TDK, Ankara 1 9892 (+tıpkıbasım).

ÖZTOPÇU, Kurtuluş, Munyatu 'l-Ghuziit, A 14th-Century Mamluk-Kipchak Military Treatise, Cambridge 1 989.

-, A 14th-Century Archery Treatise in Mamluk-Kipchak. KİTAB Fl 'ILM AN NUŞŞAB. Memluk Kıpçakçasıyla 14. yy. 'da Yazılmış Bir Okçuluk Kitabı.

İstanbul 2002. TOPARLI, Recep, Mu'fnü '/-Mürid, Erzurum 1988. -, İrşadii 'l-Mülıik ve 's-Selatfn, TDK, Ankara 1 992.

ZAJl\CZKOWSKI, Ananiasz, Manuel Arabe de la langue des Turcs et des Kiptchaks (epoque de l 'Etat Mamelouk), Warszawa 1 938. -, Vocabulaire arabe-kiptchak de l 'epoque de l 'Etat Mamelouk. Bulgar al mustiiq fi lugat at-Turk wa-l-qifiaq, 1-II, Warszawa 1 954- 1 958.

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

5.4.3. Ermeni Kıpçakçası (16.-17. yüzyıllar) 1 1 . yüzyıl ortalarında Doğu Anadolu' daki B agratid Ermeni devletinin Selçuklu akınları ile yıkılması sonucu Ermenilerin bü yük çoğunluğu Kırım'a göç edip orada uzun süre ( 1 3.- 1 4. yüzyıl larda) Kıpçaklarla birlikte yaşamış ve onların Rusya, Bizans ve Memluklarla olan siyasi ve ekonomik ilişkilerinde Kıpçaklara yar dımcı olmuşlardı. Kıpçaklarla olan yakın ilişkileri sonunda Kırım Ermenileri dinlerini ve yazılarını korumakla birlikte Ermeniceyi bı rakıp günlük konuşma ve kilise dili olarak Kıpçak Türkçesini be nimsemişlerdi. Bu Kırım Ermenilerinin bir kısmı, Polonya kralı 1. Leos'un daveti üzerine, 1 280'de Batı Ukrayna' ya (Galiçya ve Lo domer'e) göç etmişler ve başlıca Kamenez-Podolsk şehrine yerleş mişlerdir. Ermeni Kıpçakçası işte bu Ukrayna Ermenilerinin leh•. çesidir. Ermeni Kıpçakçası metinleri 1 559- 1 664 yılları arasında Ermeni kilisesi papazlarının Kamenez-Podolsk şehri ile ilgili türlü olay ve anlaşmalar üzerine tuttukları kayıtlar ve resmi belgelerdir. Ermeni Kıpçakçasının başlıca özellikleri şunlardır: 1 . � > fb/ değişmesi: [Jaşu[J "kaşık" < �şulç., [Jız < �ız, t 'o[Juz "9" < to�uz vb.; 2 . idi > iyi değişmesi : kiyov "güvey" < küdegü, ket[Joya < ket[Joda, vb.; 3. /g/ > iv/ değişmesi: aruv "temiz" < arıg, kiyov "güvey" < küdegü, yazov "yazma" < yazıg , yapov "örtü" < yapıg, işitov "işitme" < işitig vb.; 4. /öl ve /ü/ ünlüleri yerine /o/ ve /u/ kullanılması: kora "göre" < köre, torasizlik "haksızlık" < töresizlik, yurak < yürek vb. 5. Ünlü uyumunun yer yer bozulması: biz-ga "bize", kişi-ga "kişiye", t 'engri-ga "Tanrıya", keçmiş-lar "geçmişler", keltir-gay "getirecek" vb.

TÜRK DİLLERi

Ermeni Kıpçakçasıyla yazılmış Tarih kitabından bir bölüm: (1) IJaza!Jka nema etalmadi yo!J-esa har kyez t 'ovuldu (2) evet nemiç obozu

ııe ki bar-edi kim-esaniy !Juvatı-bla (3) trıvat etip de IJarşı turmas-edi tek naprud

('0 biy teyriniy da anda bolgan zaporoskiy IJazalJıııy (5) !Jaysi ki obozda bar-edi

zera har teyriniy kunu ol 1Jaza1J(6)lar çolo sıavit etip dinsizga da IJarşı ıurup

zvıts(7)enjit etiy-edilar duşmanııı da bermaslar-edi tas bolmaga (.. . )

( 1 ) Kazaklara hiçbir şey yapamadılar, tersine, her kere( sinde) yenilgiye uğradılar. Leh ordusu, bu haliyle, (düşmana) karşı koyamaz ve tutunamazdı. Ancak ve ancak, Rabb(imiz) Tanrının ve karargahtaki Zaporozie Kazaklarının gücü ile (bunu yapabildiler). Çünkü, bu Kazaklar her Allah'ın günü dinsizlerle karşılaşıyor, onları savaşa zorluyor ve yenilgiye uğratıyorlardı ve böylece (düşmanın Lehlileri) yok etmesine imkan vermiyorlardı; (. .. )

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

5.5. Eski Anadolu Türkçesi (13.-15. yüzyıllar)

Eski Anadolu Türkçesi, Anadolu'ya yerleşen Oğuz Türklerinin ilk kez kendi lehçeleri üzerine kurdukları yazı dilidir. Bu yazı dilinin başlıca ürünleri şunlardır: Sultan Veled ' i n ( 1 226- 1 3 1 2) İbtidananıe ve Rebabname adlı Farsça mesnevileri ile divanındaki Türkçe şiirleri ( 1 3 . yüzyıl), Yunus Eınre'nin ( 1 240- 1 320) şiirleri, Hoca Dehhani ' nin şiirleri ( 1 3 . yüzyıl), Ahmed Faki h ' in Ça rh name ' si ( 1 4. yüzyı l), Şeyyad Hamza' nın Destan -ı Yusuf ad lı mesnevisi ve şiirleri ( 1 4. yüzyıl), Ali'nin Kıssa- i Yusııf adlı mesnevisi ( 1 4. yüzyıl), A şık Paşa' nın ( 1 272- 1 333) Garibname ' si ( 1 330), Aydınoğlu Mehmed Bey ( 1 339- 1 349) emri ile yapılmış Kısasü 'l-Enbiya çevirisi, Yusuf-ı Meddah'ın Varka ve Gülşah adlı mesnevisi ( 1 369), Hoca Mesud bin Ahmed' in Süheyl ü Nevbahar ( 1 349- 1 378), Ferhengname-i Sadi .ve Kelile ve Dinıne adlı çeviri yapıtları, Ahmedi ' nin İskendernanıe adlı mesnevisi ( 1 390), Sü leyman Çelebi'nin Vesiletü 'n-Necat adlı mevlidi ( 1 409), Şeyhi'nin ( 1 389- 1 430) di vanı, Husrev ı ı Şirin mesnevisi ve Harname adlı satirik mesnevisi. Eski Anadolu Türkçesinin başlıca özellikleri şunlardır: 1 . Söziçi ve sözsonu idi foneminin /yiye değişmesi: afla� > aya�, �aqgu > �aygu, toq- > doy- vb. ; 2. Çokheceli sözcüklerin sonunda -g > -�: arığ > arı, aru, �atığ

> �atı , sarığ > sarı, saru, tarığ > darı, ölüg > ölü, tirig > diri, sevig > sevü vb. ;

3 . Birincil uzun ünlülerin kısalması : iit > ad, etük > edük "çizme", her-> vir-, �fz > �ız, tlş > diş, öt > od "ateş", llç > öc, üç > UC, kuz > güz Vb. ; 4. Birincil uzun ünlülerden sonra gelen /p, t, 1,c , k, ç/ ünsüzlerinin ötümlüleşmesi: tup > dib, at > ad, sii�ın- > sagın "düşünmek", klfker- > göger-, iiçıg > acı, kuç > güc vb.

TÜRK DİLLERİ

Yunus Divanı 'nın ilk sayfası:

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

Piidişiilıul) J:ıikmeti gör neyledi Od u su taprag u yele söyledi Bismilliihü deyüp götürdi ıapragı Ol arada f:ıiiiır aldı ol dagı Topragıla suyı büııyiid eyledi Al)a Adem derneği ad eyledi Yel gelüp ardmca depiıdi aııı Andan aldı cism-i Adem bil bum

Padişahın hikmeti gör neyledi. Ateşe, suya, toprağa ve yele söyledi. "Allah' ın adıyla" diyerek toprağı kaldırdı. Orada kendi de hazır bulundu. Toprakla suyu birleştirdi, onu Adem diye adlandırdı. Yel gelip ardı sıra kımıldattı onu, Adem' in bedeni de ondan oldu. Bunu (böyle) bil !

5 . İ kinci hece başındaki /g/ foneminin düşmesi: bulga- > bula-, sarğar-> sarar-, yalga- > yala-, barğan > varan, edgü > eyü "iyi", �ılga biz > �ılavuz, bilge biz > bilevüz, körgeli > göreli, sarğar gınça < sarar-ınca, vb.; 6. ı - > d-: tavar > davar, tiim > dam, !emir > demür, te- > di-, tfn- > dın-, ıil > dil, töl- > dol-, tllş > döş, tun > dün "gece" vb. ; 7. k- > g- : kel- > gel-, ket- > gid-, kör- > gör-, kuz > güz vb. 8. b- > v-: yalnız biir > var, bar- > var-, ber- > vir-, �arabaş > �aravaş "cariye" sözcükleri ile -ben > -ven, -biz > -vüz 1-vuz ekle rinde; 9. b- > ıı>-: yalnız böl- > ol- sözcüğünde; 1 0. Dudak uyumunun yokluğu: çüri-, �urı-, o�ı-, bulıt, unıt-, doğrı, görin-, bulış-, �urtıl- vb.; 1 1 . Yuvarlaklaşmalar: �apığ > �apu, temir > demür, semiz > semüz, yabız > yavuz, atlığ < atlu "atlı", tatığlıg > datlu "tatlı", ev-ü-m "evim", ev-ü-1) "evin", ev-ümüz, ev-üvüz, divle-vüz, �ıl ayum, iç-elüm, var-dum, gel-düm, sen-süz, al-up, al-uban vb.

TÜRK DİLLERİ Süheyl ü Nevbahar'dan

Agiiz-i Diisitiiıı

' .J.., .....� V.�""'\' ·�

;J,.\•· �"I"' '• L .\,"' -' ' � ...

•

• "

F:ger Taundan uş <iniiyet bulam Ki sai:lı* bağışlayafurşat vere Tamiim eylenıeklige rua.)·aı vere Katıımda beııiim varıdı bir kitiib O*ırdıım a111 diiyinul bl-f:ıisiib Dediim ger ola Taıırmuıı yiirisi Bıı *amu f:ıi�yeı ki var Piirsl Döne Türkiye o*ıya bii.)· ii <iinı <Jniiyet *ılursa Ffa** ola ıanulm

Destan'ın Başlangıcı İşit sana şimdi hoş bir öykü anlatayım

Dedim eğer olursa Tanrının yardımı

Eğer Tanrıdan şu yardımı bulursam:

Bu bütün öykü ki tümüyle Farisi

Sağl ı k bağışlasın, fırsat versin;

Dönsün Türkçeye, okusun zengin ve yoksul

Tamamlamaya izin versin

Yardım ederse Hak olsun tamam.

Önümde vardı benim bir kitap Okurdum onu sürekli bi-hesap

1 2. Yükleme durumu ekinin /-(y)I/ olması: lç.apu-y-ı, yol-ı vb. ;

1 3 . Gelecek zamanın -ısarl-iser eki ile kurulması: ol-ısar, gel

iser vb. ;

1 4. Gelecek-gereklilik kipinin -asıl-esi eki ile kurulması : gir esi, gör-esi, yi-y-esi vb. ;

1 5 . Kesin geçmiş zaman çoğul 1 . kişi ekinin -duM-dük ile kurulması: var-dulç. (ET bardımız yerine), gel-dük (ET keltimiz yerine) vb.

TALAT TEKiN

•

MEHMET ÖLMEZ

A DA MOVIC, Milan, Die Rechtslehre des imam an-Nasafi in türkischer Bearbeitwıg vonı Jahre J 332, Stuttgart 1 990.

-, Kellle ü Dimne: türkische Handschrift T 189 der Forschungsbibliothek Gotha, Hildesheim 1 994.

AKKUŞ, Muzaffer, Kitab-ı Gunya, İnceleme-Metin-İndeks, Tıpkıbasım, TDK, Ankara 1 995. CANPOLAT, Mustafa, 'Ömer Bin Mezid: Mecmıtatü 'n-Neıa'ir, TDK, Ankara l 982, tıpkıbasımlı yeni baskısı: 1 9952•

CEMILOGLU, ismet, 14. Yüzyıla Ait Bir Kısas-ı Enbiya Nüshası Üzerine Sentaks İncelemesi, Ankara 1 994.

D!LÇIN, Cem, Şeyyad Hamza: Süheyl ii Nev-Bahiir, AKM, Ankara 1 99 1 . - (yay.), Yeni Tarama Sözlüğü, TDK, Ankara 1983. D!LÇIN, Dehri , Yusuf ve Zeliha, TSK, lstanbul 1 946. ERGiN, Muharrem, Dede Korkut Kitabı, TDK, İstanbul, 1: 1 958 ( 1 9943); il: l 963

( 1 9973).

-, Kadı Burhaneddin Divaııı, İstanbul 1 9&0.

ERSOYLU, 1. Halil, Cem Sultan 'ın Türkçe Divan 'ı, TDK, Ankara l 989. Kadı Burhaneddin Diva111, I, Tıpkıbasım, TDK, İstanbul 1 943.

KARAHAN, Leyıa, Erzurumlu Darir: Kıssa-i YUsuf ( Yusuf u Züleyhô), TDK, Ankara l 994. KORKMAZ, Zeynep, Şadru 'd-dln Şeyhoğlu: Marzııbiin-niime Tercümesi, A.Ü. DTCF, Ankara 1 973. MANSUROGLU, Mecdut, Sultan Veled'in Türkçe Manzumeleri, İstanbul 1 958. -, "Mevlana Celaleddin Rumi'de Türkçe Beyit ve ibareler", TDA Y-B 1 954: 207-220. X/ll. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıkla riyle TARAMA SÖZLÜGÜ. 1-Vlll, TDK, Ankara 1 963-1 977, 1 9962.

ÖNLER, Zafer, Celtilüddin Hızır (Hacı Paşa): Müııtahab-ı Şifa, l, Giriş-Metin, Ankara 1990; il, Sözlük (baskıda). -, Celtilüddin HIZır (Hacı Paşa): Mü11talıab-ı Şifti, il, Sözlük (baskıda). ÖZKAN, Mustafa, Mahmud b. Kadf- i Manyas: Gülistan Tercümesi, TDK,

Ankara 1993. SOMER, Faruk, Ahmet E. UYSAL ve Warrcn S. WALKER, Tlıe Book of Dede Korkut, Austin, Texas l 972 ( 1 99 l 2)

TÜRK DİLLERİ

TEZCAN, Semih, '"Marzuban-name Tercümesi' Üzerine", TDA Y-B 1977,

Ankara 1 978: 4 1 3-43 1 . -, Süheyl ü Nev-bahiir Üzerine Notlar, TDAD: 6 , Ankara 1 994.

-, "Kitabu' l-Gunya, Harezm Türkçesinden Anadolu Türkçesine Aktarılmış B i r 1Imihal Kitabı", Türk Dilleri Araştırmaları 5 , 1 995: 1 7 1 -2 1 0. -, "Manzum Kellle ve Dimne Üzerine Notlar", Türk Dilleri Araştırmaları 6, 1 996: 8 1 - 1 2 1 . TiMURTAŞ, Faruk Kadri, Eski Türkiye Türkçesi, XV. Yüzyıl. Gramer-Metin Sözlük, (İ. Ü. Ed. Fak. yay.) İstanbul 1 977, (Enderun yay.) 1 9942. TOPALOGLU, Ahmet, Muhammed biıı Hamza. XV. Yüzyıl Başlarında Yapılmış "Satır-Arası " Kur'an Tercümesi, Birinci Cilt (Giriş ve Metin), İstanbul 1 976, /kinci Cilt (Sözlük), İstanbul 1 978. YüKSEL, Hasan, İbrahim DELiCE ve Hakkı AKSOY AK, Eski Anadolu Türkçe sine İlişkin Bir Metin: İslaml'nin Mesnevisi, S ivas 1 996.

5.6. Volga Bulgarcası (13.-14. yüzyıllar)

Volga Bulgarcası, I):uzey Kafkasya' da Kuban ırmağı yöre si nden kuzeye göç ederek Volga ırmağının büyük kıvrımı civarında Volga Bulgar devletini kuran ve 1 0. yüzyıl başlarında İslam dinini kabul ederek Müslüman olan Bulgar Türklerinin dili idi. Volga Bulgar devletine 1 236 yılında Moğollar son vermiştir. Ancak Volga Bulgarcasımn 1 4. yüzyıl ortalarına kadar bu bölgede konuşulmuş olduğu anlaşılıyor. Volga Bulgarcası dil malzemesi birkaçı l 3. yüzyıl sonlarından, birçoğu da 1 4. yüzyıldan kalma Arap harfli 1 00 kadar mezar yazı tından ibarettir. Volga Bulgar mezar yazıtlarının en eskisi 1 28 l , en sonuncusu da l 357 tarihlidir. Çok sınırlı olmasına karşın bu malzeme Volga Bulgarcasının, beklenildiği gibi, Tuna Bulgarcası i le akraba bir dil, başka bir deyişle, Tuna Bulgarcası ve bugünkü Çuvaşça gibi bir r- ve /- dili olduğunu açıkça göstermektedir.

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

Volrrn Bulı,rarlarından kalma bir mezar yazıtı (yanda):

lı 11 va '/- �ı ayy 11 '/-la !,l /ii yam ılı ıı

( Ya/11ız.) O diridir ı ·e iilii111sii:diir.

111am[li} avli . . .

Mam(li) oğlu . . . . .

'ali :iyiirati kii ra!Jınatıı[ 'l-liilıi]

Ali ' nin ziyaretidir. Al/alı 'ııı rahmeti

'alaylıi ralJ111 ata11 viisi'aıa11 fiiıı/

0111111 iizeriııe ( olsuıı). Gani gani ra/ııııet

dwıyiiran bii�/ iihirata rilılaı

dünyadan baki ahirete göç

faıırııvi mufıaraııı ayhi [v}ii[ıı}

eyledi. Muharrem ayı(nın) on

a/fıs kiiveıı tariha

altıncı gün(ü). Tarihte

affı ciir tohıır viin fofw[rj ciila eti al-mavti

altı yüz doksan dokuz yıl(ın)da idi. Öliiııı

b iibım va kııllıı '

(bir kapıdır). Ve her

(eylesin). Fani

l-11iisi dii!Jilıılıu

insan (o kapıdan) girecektir.

TÜRK DİLLERİ

Volga Bulgarcasının başlıca özellikleri şunlardır: 1 . Genel Türkçe /z/ yerine /r/ bulunması: fı[r "kız", sekir "8",

tabur "9" , votur "30", cür " 1 00" vb. 2. Genel Türkçe /ş/ yerine /1/ ve /ç/ bulunmas ı : ciil "yıl" (= GT

yiiş), hiel-im "beşinci" (= GT beş "5"), baç "baş" (= GT baş, Çuv. pu§) vb.

3. idi foneminin ünlülerden ve /r, il dışındaki ünsüzlerden

sonra /r/ye, /r, il ünsüzlerinden sonra ise /tiye değişmesi: irne, erne "cuma" < Farsça üdine, kiJçrüvi "göçtü" < *kiJç-düg-i, dünye- ren "dünyadan", hicret- ren "Hicretten", haltuvi "oldu" < *böl-dug- i,

ve/ti "öldü" < öl-di vb. ;

4. Sözbaşı iyi foneminin le/ye değişmesi: *yiil ' "yaş, yıl" > VB ciil, *yeri "7" > VB cieti, *yegirmi "20" > cirim, *yÜr , " 1 00" > dir vb.

5. Birincil uzun ünlülerin ikizleşmesi: *belim "beşinci" > VB bielim, *yeri "7" > VB. cieti, *tlJrtim "dördüncü" > VB töetim vb.

6. Sözbaşı ndaki yuvarlak ünlüler önünde /w/ türemes i : viin " 1 O" < *ön, veçim < *üçim "üçüncü'', votur "30" < *otur, vel- <

öl- vb.

7. Üçüncü kişi iye l i k ekinin ünlü uyumuna girmemesi: a vl-i "oğlu", 'ayiil-i "eşi", ayb-i "ayı", vafiit-i "vefatı" vb.

8. Verme-bu lunma durumunun -al-e eki i le kurulmas ı : cal-a "yılında", tiirlb-a "tarihte", iibirat-a "ahirete", şıvn-e "suyuna" <

şıv+in+e, işne "içinde" < iç+in+e, haçne "başında" < baç+in+e vb.

9. -ç. -nç > -ş değişmesi : işne "içinde" < içine, ekiş < *ekinç, altış "altıncı" < *altınç (krş. Çuv. ulttlm lş < *altı -m-ınç), cietiş "yedinci" < *yetinç (krş. Çuv. §iççlm lş < *yeri-m-inç) vb. HAKIMCANOV, F. S., Epigrafiçeskiye voljskoy Bulgarii i ih yazık, Moskva 1 987. TEKiN, Talat, Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcası, TDK , Ankara 1 988.

6. YENİ TÜRK DİLLERİ DÖNEMİ (16. YÜZYILDAN BUGÜNE)

Türk dillerinin son dönemi kabaca 1 6 . yüzyıldan başlayıp bugüne değin sürer. Çuvaşça dahil olmak üzere bugünkü Türk dilleri şu altı seslik ölçüte göre sınıflandırılabilir: 1 . r = z ve l = ş ses denklikleri: Çuv. tlhhlr = GT to�uz "9 " , Çuv. h it = GT *ış; 2. Sözbaşı h- foneminin durumu: hada* - ada*, ata!J, aza!J, aya*; 3. Söziçi ve sözsonu idi foneminin gelişimi: ada*, ata!J, aza!J, ay�; 4. lıg,I ses öbeğinin gelişimi: tağlıg, taglı*, tavlı vb. 5. /ağ/ ses öbeğinin gelişimi: tag, tav, tö, tü vb. 6. Sözbaşı t- foneminin durumu: taglı, daglı vb. Bu altı ölçüte göre Türk dilleri şu 1 2 gruba ayrılır: 1 . r- ve /- grubu: Çuvaşça (yazı dili); 2. had�- grubu: Halaçça;

3. ata!J- grubu: Yakutça (yazı dili), Dolganca (bir süredir yazı dili);

4. ada*- grubu: Tuvaca (yazı dili), Karagas ya da Tofalar diyalekti (bir süredir yazı dili); 5. aza!J - aza* grubu: Hakasça (yazı dili), Orta Çulım, Mrass, Taştıp, Matur ve Yukarı Tom diyalektleri; Sarı Uygurca, Fu-yü Kırgızcası; 6. tağlıg- grubu: Altaycanın kuzey diyalektleri (Tuba, Kumandı ve Çalkandu); Aşağı Çulım, Kondom ve Aşağı Tom diyalektleri; 7. tülu- grubu: Altayca (yazı dili);

TÜRK DİLLERİ

8. tolü- grubu: Kır gızca (yazı dili); 9 . C.10Bl\PH TIOPRCRIIX'h H!\P'B'IIÜ. taVlı- ya d a Kıpçak B. B. P�o-. grubu: Tatarca, Baş kurtça; Kazakça, Ka rakalpakça, Nogayca; VERSUCH Kumukça, Karaçay WÖRTERBUCHES DER TÜRK-DIALECTE. ca-Balkarca, Kırım Tatarcası (yazı dil leri), Karayca; Ö z bekçenin HarezmKıpçak diyalektleri; 1 0. tag l ı lç, - ya da Çağatay grubu: Öz ... ..._ .._. . ..... .. bekçe, Yeni Uygurca ... - ı• .._. ... ...... (yazı dilleri ) ; 1 l . tağlı- grubu: Salarca; W. Radloff'un sözlüğünü � kapağı 1 2. dağlı- ya da Oğuz grubu: Türkmence (yazı dili), Azeri Türkçesi (yazı dili), Türkçe (yazı dili), Gagauz Türkçesi (yazı dili); Horasan Türkçesi, Özbekçenin Harezm Oğuz diyalektleri. - · - ••u•u•rcnt a....... ..,..,, .. ,.....,_ c. n. ı;. �• . ... "--'" • • t.. .. ._ .. ........

.. C. 1L I.

aı. P--..,

ı. •,_. lr.

BAINBRIDGE, Margaret (yay. ), The Turkic Peoples of the World, London-New York, 1 993. BUDAGOV', Lazar' , Sravnitel 'nıy slovar ' turetsko-tatarski' nareçiy. Sankt p�terburg' 1 869- 1 87 1 ( 1 9602).

Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, 1-II, Kültür Bakanlığı, Ankara 1 99 1 . ÖZTOPÇU, Kurtuluş, Dictionary of Turkic languages : English, Azerbaijani, Kazakh, Kyrgyz. Tatar, Turkish, Tıırkmen, Uighur, Uzbek, London :

Routledge, 1 996. XV, 361

RADLOFF, Wilhelm, Proben der Volksliteratur der türkischen Stiimme, 1-X., Sanktpeterburg 1 866- 1 904. - , Phonetik der nördlichen Türksprachen, Leipzig 1 882.

TALAT TEKlN • MEHMET ÖLMEZ

-, Versuclı eines Wörterbuclıes der Türk-Dialecte. Sanktpeterburg', 1 : 1 893, il: 1 899, III: 1 905, iV: 1 9 1 1 (l-IV Leiden 1 960; Moskva 1. 1/2-IV. l/2 1 963). -

, "Radloff" lndex der deutsclıen Bedeutu11gen, haz. A. v. GABAIN ve W.

VEENKER 1 969-72.

R A. s AN E N , Martti,

Versuclı eüıes etymologischen

Wörterbuclıs der

Türksprachen. Helsinki 1 969; il Wortregister 1 97 1 (haz. 1. KECSKEMETI).

Materialieıı zur l..autgesclıiclııe der türkisclıeıı Spraclıen, Helsinki 1 949.

-, Materialien zur Morplıologie der türkisclıeıı Sprachen, Helsinki 1 957.

SEVORTYAN, E. V., Eıinıologiçeskiy slovar' tyurkski!J yazıkov. 1-V, Moskva 1 974- 1 998

-7.

V AMBERY, Hermann, Etynıologisclıes Wörterbuclı der turko-tatarischen Spraclıen, Leipzig 1 878 ( 1 9722).

Yazıki narodov SSSR: il Tyurkskiye yazıki, yay. N. A. BASKAKOV, Moskva 1 966. Yazıki mira: Tyurkskiye yazıki, yay. V. N. YARTSEVA, V. M. SOLNTSEV, N.

l. TOLSTOY, Bişkek 1 997, Moskva 1 997 (aynı anda iki kez basılmıştır).

6.1.

l- grubu: Çuvaşça

Çuvaşça bir z - ve ş- dili olan Ana Türkçenin kardeşi Ana Bulgarcanın devamı ve bugünkü biricik temsilcisidir. Ana Bulgarca gibi bir r- ve l- dili olan Volga Bulgarcası ( 1 3.- 1 4. yy.) Eski Çuvaşça sayılabilir. Çuvaşçanın başlıca seslik özellikleri şunlardır: 1. Genel Türkçe izi fonemine karşılık iri bulunması: GT to�uz "9" = Çuv. tfhhfr, GT öküz = Çuv. vfcır, GT �fz "kız" = Çuv : h fr vb. 2. Genel Türkçe işi fonemine karşılık genellikle iV bulunması: GT yaş "yaş, yıl" = Çuv. sul, GT taş "taş" = Çuv. çul, GT taş "dış" = Çuv. tul, GT beş "5" = Çuv. pillfk, GT eşik "kapı" = Çuv. alfk vb. 3. Genel Türkçe işi fonemine karşılık bir grup sözcükte öndamaksıl IS/ bulunması: GT baş = Çuv. pus, GT �aşı- = Çuv.

TÜRK DİLLERİ

hı§-, GT yaşı- "parlamak, ışık vermek" = Çuv. §i§-, GT üruş- = Çuv. vTrs-, vb. 1

2. :: 4 b r.. 1 e 9

1 O A H H Ç bl P H A T A C A E 8 A H r E n 1 E . 1 . 1 . C alıax ·5aa MaJl'raHax ı ı y p . B:ı..ıı IXrnax 'l'ypapa, Çat1 Ca&ıax Xall 'J'yp;i. 'l'ypapa B:Lı ·5üıı MaJJTaııax nyp. Mcıı ııyJJ ıııı rı:: p re Yıı yp,rn rry.rnrı. Y ııc;ip ı ı y çm� ı ı ı uı<ııı 'l'r.

rnlill

ceM uaJ1.1 ıı çyra ııynııa. 1 :;ur çyTa Tc1·reMpu ı;yrara'l'; Ti:\T TeM :lııa �. yrrnaca 11J10İ'hmH. Ty p:ı . i aıı ;i loaııır liarna ı;ı.ı ıı ııyJJııa. Xail yp ..ıa VrrTU ıı yp Tc ı'mrn·�9op rnce, ul'L.11 Ç y-ra r,;ııu·�cH ıia.ııaca UöJJTcp111 c ıtırnııc. li:iJJ Xail 'JYTa ııyJJMaıı, ÇyTa ç mq;cıı KaJJaca ııe,ncpMe l!aıı:I ÇLın aH·5ax ny.rJHa. 'rtiıı]epe ç y pana rıyJJMall.

lllf!Pll'5U 'r,l'pCJICX llYJJllil, ÇaU '§ l!}JUJlllX \Lllf·

KaH ÇblHCeHC ııypH0 '1'0 ÇyTaTaK811 1)ıl.11 Çyril Xl!.IİllC UpH:I.

ıo

B:IJJ T�m;cpe niull, Teıq;e

Yıı ypJJa ayJJııa,

reır5c

A ııa

inci!' in 1 9 1 1 'de yayımlanan Çuvaşça çevirisinden bir parça YUHANNA,

/. 1. -6. Slmah çln nıaltanah pur,

1 . Bölüm'den

Başlangıçta Söz vardı . Söz

V'{l Slnıah Turlra, S av Slmah Hly Tanrı'yla birlikteydi ve Söz Tann' ydı.

Turl. Turlra Vfl çln nıaltanah pur. Başlangıçta O, Tanrı 'yla birlikteydi. Min pulni pur te Un urll pulnl. Unslr Her şey O'nun aracılığıyla var oldu, pu.foe nimin te pulman. Unlıı lşinçe var olan hiç bir şey O' nsuz olmadı. çfriıilı pulnT, .\:av çfriıih .<:ınsem valli Yaşam O'ndaydı ve yaşam insanların sut'{ pulnl. Vll sut'i' tfttfmre .<:utatat; ışığıydı. Işık karanlıkta parlar ve tit ıfm iııa huplasa ileymen. karanlık onu alt edememiştir.

4. Genel Türkçe idi foneminin iriye değişmesi: Çuv. ura "ayak" < *ada*, AT *adıl- "ayılmak" = Çuv. urll-, GT ıd- "göndermek" = Çuv. yar-, GT üdı- "uyumak" = Çuv. sıvlr- vb. 5. Sözbaşı iyi foneminin öndamaksıl /siye değişmesi: *yaru* > sıllh "günah", *yünu* "un" > f{nlh, *yeti "7" > Çuv. siççi, *yal

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ

•

"yaş, y ı l" > Ç u v . .\:ul, *yÜr " 100" > Ç u v .

,ç{,. vb.

6. H e r d uru mdaki /ç/ fonem i n i n genel l i k l e öndamaks ı l /siye

d e ğ i ş m e s i : * çeçek > Çuv . .\' e.\'ke " ç i ç e k " , * çana > Çuv . .\'u n a '·kı zak", * ölç - > Ç u v . Fi.(-, *üç > Çuv.

v T.\' "uç''

vb.

7. /ı, il ön ündeki isi foneın i n i n /ş/ye deği ş m e s i : *siqek > şlna

.. s i ne k " , *siuiik > ş/111/ "keın i k", *sürıf.: > *siarıf.: > şı ı rl " ak" vb.

8 . / ı . i/ önündeki iti fone m i n i n /çiye değişme s i : *tı/ > çT!he "dil",

*tiil > *tial > çul "taş", *yeri "7" > .\'iççi, *ye- "yemek" > Ç u v . .(i

vb.

) �-��_;rr ' �=;�.,,��:�� :� ;,�: ;·::�·::....,.��u:::�:

llL·�·., •ı•• '/f' u,,,.,., il'•.,,�.-�,.,.,,..,,. "�·ıl•• "YI'·

. .., .,

"I"'" Hı•ı,' ıınN •/J• llil <>....._. ,,ö,,.,,.,.,-• ••PO�l'O""""' ''''""· '• '".,.'�'"'°"'' '''''-'•""' •.to.ı,, , • "V"·"'"� "-") .,.. ,,,,,,,.;, .ı .,,•-> •.lı�p�.-. ı..,. ,,...,J�,.,..; ., ... 011 •Jı.aı>.I• npa..ı;•·k�., ·�'-"" .,�,ı.:,., 'l•"• ''""'"

�:.�:.i�: :�:�: :�:.::�=�;;�"""" �,��=�· �·· :�:r.: .. ....... ... ""�:�.!i.ı;" �·;;:z:.··�:.:.· �1-.,. ....... -...'91'1•..,W.�) u�u�� u"

pıuıı.S.ı,.•k•

1 99 1 sullıi aka uyihiııçe tuhımı

1 99 1 y ı l ı N isan ayı nda çıkmaya

p u s l ani: Hresçen Sassi

baş l a m ı şt ı r: Çiftçinin Sesi

I tlarikunpa erııekun tuhat'

Sal ı ve Cuıııa gtinleri çıkar

2 8 . 03.97 (erııekun), H aki 300 tenki

�lpnı

�

28.03 .97 (Cuma), ederi .lOO ruble

9. U z u n ü n l ü l e rden önce başta iyi türe mes i :

*iit > yat " a d " ,

* ii ç ı - > yii.\:- " a c ı m a k , e k ş i me k " , * el " h a l k" > yal " kö y " , *ld " göndermek" > yor- , * ekir " i k i z" > yTcTr , * Tr " iz" >

ylva "yuva" vb.

y Tr, * üya

10. Y u v arlak ü n lü l e rden önce başta /v/ türe m e s i : * ön > vunnl

" 1 O", *urun > vlr/m "uzun", öl- > vil-, *ölç- > vis-, *ört- > vit- vb.

TÜRK DiLLERİ

Eski Volga Bulgarlarının torunları olan Çuvaşlar bugün başlıca Volga ırmağının orta mecrasında bulunan Çuvaş Özerk Cumhu riyetinde yaşarlar. Tatar ve Başkurt Özerk Cumhuriyetleri ile Rusya Federatif Cumhuriyetinin Kuybışev ve Ulyanov bölgelerinde de küçük Çuvaş toplulukları vardır. Eski SSCB 'de Çuvaşça konuşan ların toplam sayısı 1 989 sayımlarına göre 1 ,839,228'dir. "Ti/({ Yıırrisem " yarlmra11 Çiye tımarinçen p{r çi!Tııı 1ttr/111, Klpçank'ira11 ep avr/111 çlpikne, Sav/11/.\pa la lıııylılpa la ııırırim, SismerTııı ıe kı111-.fo/1111 irınine.

"Ti lki Şarkıları" demetinden Vişne kökünden sigara yaptım İğ ağacından ben eğdim ağızlığı Sevinçte de kaygıda da içtim Sezmedim yaşamın geçtiğini

1Tvan A ıll "Doğan Etil" yani "Öz, Volga· · adlı Çuvaş edebiyat, kültür ve

sanat dergisinin kapağından, Petir Husankay, Çuvaş Halk Şairi, 1 . l 997.

Çuvaşlar Ortodoks Hıristiyandırlar. Ataları olan Volga Bulgar ları ise Müslümandı. Bu durum Çuvaşların kentli Bulgarların değil de kırsal kesimde yaşayan , Müslüman olmamış pagan Volga Bulgarlarının torunları olduğunu gösterir. Rus misyonerleri aralarına girdiğinde Çuvaşların yazıları yok tu. Bu nedenle Çuvaşça ilk kez 1 730' lu yıllarda Rus alfabesiyle ya zılmaya başlamıştır. İ lk Çuvaşça gramer 1 769'da yayımlanmışsa da Çuvaşça için ilk alfabe 1 87 1 - 1 872 yıllarında İ. Ya. Yakovlev tarafından hazırlanmış ve bu alfabe 1 933'e kadar kullanılmıştır. 1 93 3 ' te alfabede birkaç değişiklik yapılmış ve bu yeni alfabe 1 938'e kadar yürürlükte kalmıştır. 1 938'de yapılan yeni birtakım değişikliklerle Çuvaş alfabesi bugünkü en son biçimini almıştır. Çuvaşçanın başlıca iki diyalekti vardır: 1 . Viryal ya da Yukarı diyalekt, 2. Anatri ya da Aşağı diyalekt. Yazı dili Aşağı diyalekte dayanır. Yukarı diyalektin başlıca seslik özellikleri şunlardır: 1 . İlk hecede /u/ yerine /o/ bulunması: pur "var" = Vir. por, ıılttl "6" =

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

Vir. oltt'l; 2. ünlü uyumunun daha yaygın olması: yal-sem "köyler" = Vir. yal-sam, çul pek "taş gi b i" = Vir. çol pak, 3 . sözlüksel farklar. Çuvaş Alfabesi a

Aa A. a

n ıı

H H

o e

,U A Ee E: e E: e )1(

)1(

JIC 3

:H u

g d e; ye yo i j z w

.it

Pp Cc Çç TT Yy Yy

II II

cp

m n o

llI

lll

ı.u; LJ..\ b 'b

hl bı hb 33

y rfi

r s

U l.\

lO ıo Si

l{ lf,

b ts ç ş şç

bl b

e yu ya

ANDREYEV, İ . A. ve N. P. PETROV, Russko-çuvaşskiy slovar', Moskva 1 97 1 . AŞMARİN, N. İ., Thesaurus Linguae Tschuwaschorum / Slovar ' çuvaşskogo yazıka. 1-XVII, Çeboksarı/Kazan', 1928-1 950.

BIKOV, A. T., Kratkiy russko-çuvaşskiy slovar', Çeboksarı 1 933. CEYLAN, Emine, Çuvaşça Çok Zamanlı Ses Bilgisi, TDK, Ankara 1 997. KRUEGER, John R., Chuvash Manual. l ndiana University, Bloomington 1 96 1 . - , Die tschuwassischen Lehnwörter im Tscheremissischen, An Jndex to Riisiinen 's 'Chuvash Loanwords in Cheremish ', Bloomington 1968.

LEVİTSKA YA, L. S., İstoriçeskaya morfologiya çuvaşskogo yazıka, Moskva 1 976. Novıy zavltz / Şinl sTmah, Simbirsk' 1 9 1 1

RAsANEN, Martti, Die tschuwassischen Lehnwörter im Tscheremissischen,

(= MSFOu XLVIII) Helsinki 1 920.

TÜRK DİLLERİ

�jy);... � '-4aR/';� .

PAASONEN, H., Csuvas Szojegyzek. Budapest 1 908 (çevirisi: Çuvaş Sözlüğü, TDK, İstanbul 1 950). RôNA-TAs. A., An Inıroducıion ıo ıhe Chuvash Language, Budapest 1 978 . -, Chuvash Studies, Wiesbaden 1 982. -, Studies in Chuvash Etymology /, Szeged 1 98 2.

SERGEYEV, L. P., Dialektologiçeskiy slovar' çuvaşskogo yazıka, Çeboksarı 1 968 . SIROTK!N, M. Ya., Çuvaşsko-russkiy slovar', Moskva 1 96 1 . SKVORTSOV, M. İ ., Çuvaşsko-russkiy slovar', Moskva 1 985. YEGOROV, V. G., Eıimologiçeskiy slovar' çuvaşskogo yazıka. Çeboksan 1 964. YÜCE, Nuri, "Coğrafya, Tarih, Halk Bilgisi, Dil ve Edebiyat Bakımından Çuvaşlar", TDA Y-B 1 994, Ankara 1 996: 205-229.

6. 2. hada"!f grubu: Halaçça

Halaçça Alman Türkologlarından Doerfer'in 1 968 yılında keşfettiği, birçok eskici! özellikleri olan bağımsız bir Türk dilidir. Halaçça bugün Orta İran' da, Tahran 'ın 200 km kadar güney batısında, Hemedan ile Gom arasındaki bölgede, yaklaşık 1 8,000 kişi tarafından konuşulmaktadır. Eski Argu diyalektinin devamı sayılan Halaççanın başlıca özellikleri şunlardır: 1 . Ana Türkçe sözbaşı /hl foneminin sistemli olarak korunması: AT *har- "yorulmak" > Hal. har*-an, har*-an "yorgun", AT*har* "dışkı, gübre" > Hal. har*, AT *hürk- "ürkmek" > Hal. hirk-, vb. ; 2. Ana Türkçe idi foneminin korunması: AT *hada* "ayak" > Hal. hada*, hada*, AT *edi "sahip" > Hal. eydi, AT **-udru* "kuyruk" > Hal. *-udru*- vb. ; 3. Ana Türkçedeki birincil uzun ünlülerin korunması y a da ikizleşmesi: AT *at "ad, ünvan" > Hal. at, AT *en- "inmek" > Hal. [en-, AT **-fz "kız" > Hal. *-fiz, *-fz, AT *et- "etmek, yapmak" > Hal. [er-, AT *edi "sahip" > Hal. eydi, AT *lş "iş" > Hal. lş, AT

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

Dlvümı Lııf:üt 'i-Turk'ıe Argu ' J arın anlatıldığı bölüm: Argular ortada ve sonda yer alan her .s ya harfini .;ı 111111 ' a çevirirler. Örneğin Türkler "koyun"u �oy diye adlandırırlarken Argular �on derler. Türk ler "yoksul"u çıf:ay diye adlandırırlarken onlar çıj:a11 derler. Ayrıca Türkler "'hangi şey" anlamına �ayıı neıı derken onlar mm ile �a1111 derler.

ff �; � !X

... ..

....

�� t

�

·'- ..

•

-r'

�I

ı "' t

t:__

:,ıl:f,-ı; ıS,ı,; ı;; 1 -

,.,

yı

", L' ı > ' I•

� l;- lA

.. 4

- _t�(t.i.

�/ c>ç,

�,

_,,,.

_,,..

fiY

.f °\ V

j.. �

c./,.,F

. C> • >-

, .. .>""

,..,. ,

"' .. "' ,, , ı./u l , -- �

,.,

. ,,/ : -,, , ı:))-.; ı.S � , ı.5"',/ 1 1 , •

:;/;/�:/ �(�� Ü�� ,

...

,;I./

v:1"' 1 ,

, ""

, .:

., ..

ı.J".n 1 ..

- r

ô ,I ı.S",.... 1 ..>,,, 1 ı..s, ,, 1 · 1 ... 1

�;

LI�

.... 1

.._, .._,. L -

"" ,

•

., .

- ı.Jf,,. 1>

, ,..

L' ı'· "'

: .. ı /': cıl.4! 1..Jla ı

�

>·�

G '..

,�,;

...- 1 "" 1 ._, ı;,.. ı,

�"6 .:ı;,n ·, ,

,,,,. , ..

w/' .) L t ,

c.f,. �

Çağımızda lran'da Halaçça sözlere karşılaştırmalı olarak ilk kez yer verilen

FARSÇA şevlıer llll/S

HALAÇÇA lıer keli11

AZERİ er

"er, koca"

gelin

"gelin"

A.1

.of"\ y

(�/1) ��

Mogadem'in sözlüğünden bir bölüm. Farsça esas alınarak lranda konuşulan dillerden çeşitli sözcükler liste halinde sunulmuştur.

•

TÜRK DiLLERi

*höt "ateş" > Hal. hü0t, AT *hfJi "ıslak" > Hal. h[e[, AT *hüç "uç" > Hal. hüç, AT *hu- "çıkarmak" > Hal. hl-, vb. 4. Ana Türkçe öndamaksıl /fı/ foneminin /niye gelişmesi: AT *�iiıla� "kaymak" > Hal. �ii0na�. �iina�. AT *�oıl "koyun" > Hal. �on, �ön, AT *k/hl- "yanmak" > Hal. kien- vb. 5 . Çıkma durumunun -dan/-den yanında, Orhon Türkçesinde olduğu gibi, -dal-de eki ile de kurulması : elisinde "elinden", oğli kötinde "oğlu arkasından", oflarda bedte 'rer "onlardan daha kötü" vb. 6. Eski Türkçe -glı/-gti sıfat-fiil ekinin -ğıtil-gili olarak korun ması: hiğta-gıli "ağlayan", ket-gili "gelen", sevme-gili "sevmeyen" vb. 7. Bulunma durumunun -ça/-çe eki ile kurulması: her-çe "adam da", meydiin-ça "meydanda", şiim isti-çe "akşam üstü", Şiih İsmiill zamiini-ça "Şah İsmail zamanında" vb. 8. Olumsuzluk bildiren eskici! dağ "değil" sözcüğünün korun ması: men şerke keten dağanı "Ben şehire gelmiş değilim", yol havut dağ ertti "yol iyi değil idi" vb. hl ki 'ııl miiriif'o 'idi, tof:uş oldi. tof:uş oldi-yu k(Jrdi ser sedii keliyor, Mofliiıı kissi (/ıiJıuli taşf:ar: lıayd; ki '"MoJlii tir, yov, kp ııa "bavar"-ar. Molla . _ tirdi hl yorf:aııları viir-artı, yiif:ıış yaf:ar artı-yıı, tirdi ble 'çedi {Jziye viirdı ki kpriye ııe lıavar-ar k 'ii 'da u bleç... Bir gün kargaşa çıktı, döğüş oldu. Gürültüden döğüş olduğunu anladı. Hocanın karısı dışarı çıktı ve dedi ki: "Hoca kalk, git, bak ne oluyor?". Hoca kalktı, bir yorganları vardı, yağmur yağıyordu, kalktı, (yorganı) topladı, gidip görmek, ne olduğunu anlamak için ... Halaç folkloründen bir parça (DOERFERffEZCAN 1 994, s. 57)

kissi (< ET kisi "kadın" +si), hiıı- "ortaya çıkmak" (= ET ün-), taşgar (< ET taşğaru "dışan"), hay- "söylemek" (= ET ay-) gibi biçimler eskicildir!

TALAT TEKi N • MEHMET ÖLMEZ

A dbi (eo auch 1969. 561) 'hellblau'. - P. ıibi, vgl. auch Mu 86 aile L. öbi (diee aber wohl eher P. oder R., denn vgl.

a•lu- 'hungrig werden' ( = öl'� 9/-). T. a:l-, a:fiq- (altosm. af-, afiq·, A. af-, ajiz-, nach Ra auch afi-). Wohl Ab leitung von a:l 'hungrig', e. al. In den

SK 4 iivi, ui). OO(rd (38) 'viel, ı:ı:ıaesenhaft'. bp bdyla'rla abfra hayal vıir-arti, haUüar 'in diesen

verb : a:l und a:l-. d"! 'Kindbettkrankheit, böser Geiet, Zau übrigen

Türkeprachen

i. a.

Nomen

viele B&ume, man hat lıabire 'stan dig, in einem fort' - ha-bir-e1 ıHıiat4n ( 1 969. 544) ' ech wanger'. - P. iibialan (dagegen SK 8 uiad, Mu 85 Vafe uwsıan, Attiyi.n üwiaı, K.ı..hak

aaı y� •der böse GeiBt eoll ihn heiınsuchen (führen)'. Wohl -P. ül.,

Giirten gab ee

ber'.

(sie) gefli.llt'. Ob vgl. ttü.

al (TMEN Nr. 624, mit Nach trag, vor ailem IV, 416) ; dial. auch lıal (Aziirbajjan folkloru antologijasl, I, 268, Baki 1968, ed. A.. Axundov).

dafür epricht die Labialitat dee a. Vgl. auch A.

Weniger

wahnıcheinlich

ustan,

dblimbd 'weich, aaftig-weich'. Vgl. P. iiblambiZ, SK 234 uwlumba, gewiJl R. dbn,.ı l/Jgili 'ehrbegierig, Ehrerbietung

altererbt T.

oder - Ogh. (a:!).

ii"r (35)* 'Schimpf, Schande, Schmach'. -P. 'iir (SK 1 iir). a•ı- (37) '(Bergpall) überqueren'. T. a:I- . ii0t, 2/3 iit 'Name'. d"tunı 'mein Name', a•t �.,.. 'benennen', ii"t hl· 'berühmt

C.). T. a:t.

werden,

eich einen Namen

ii"tla- 'nennen, benennen'. (viell.

machen'

dbdd (9, 1969. 547)* 'kultiviert, besiedelt'. dbdd y,.r 'bewohntes, kultiviertes Land'. -P. iiböd, auch L. Mu 85 id., a•tıu"/ (34) 'genannt, bımannt'.

aber SK 4 iivaa. dbddluq

'besiedelter

Ort,

Landschaft'.

- P. aban. abbG.ri (3) 'Abbasi (aite Münze)'. - P.

dbdn 'Monatename

(23. 10. - 21.

1 1.)'.

'abbiisi. ıSbamMr 'Wa.ııer e behilter'. -P. iib-anbiit' (dagegen SK 10 u'anıMr). dbantµ hayali 'Ebenholz'. - P. abanüa. dbgdnnd 'Bouillon' (P. iAkana, nach K 299, 882 lil-andiiz 'Suppe mit Ei, 1''ett und Zwiebeln'). Vgl. SK 10 uw garma ; abur nicht L. (da eonst •uw.·

go""" oder iihnlich zu erwarten, e. u. a. uvdu0y), wohl R.

Arnura uwi8ıiy, Zand uwa·in) .

heischend'.

- P . ıib-rii. 'Ehre, Würde,

Ansehen' (dagegen SK 4 iivurii.) .

•

dbryt (46) 'echwere Wunde'. dbumilk (5) 'L&ndereien, Grundstücke'. - P. ab u milk. iil (eo auch 1969. 513 und Tonband 53) 'hungrig' (63 'Hunger'). T. a:l.

ad.al 'Namensvetter'. Aber K 45 "d '§, d. h. das P. Wort wnkringelt, diee

iilluq 'Hunger'.

*ii"(t)da.f zu erwarten), ada.f. dd4nı 'Menech'. d'aanı y!9gili' ( = y�gili T) 'Menechenfresser'. - P. iidam, SK l id. cld4nıdk 'Puppe'. -P. iidamak.

aber wohl nur unpr8.zi.ee . Nicht alter

sondern - A .

erbt (darın wire

dddm�zdd (33) 'Menech (von Tieren aue geeprochen)'. -P. ıidami-.ad, SK l id.

d'ddl jet- 'sich an etwas gewöhnen'. - P. 'iidat (kardan), C. t ddil (36) 'gerecht' . - P. 'adil. � 'Adresse '. - P. ıldna. *adüwa ('dwwh, K 428) 'Gewürze' (P. ta vıibil). - L ., vgl. SK 4 adüa 'adviyo' . d/dt ( 1 969. 381) 'Unglück'. - P. afaı, SK 2 id., Mu 69 aile L. id. afııdr (35) 'Halfter', e. �wııdr. - P . afsiir.

• Kennzeichen dee Tonbandes bzw. der Expedition

1969 (e. 4, 1 - 9)

Halaçça sözlüğün ilk maddesi ( Wörterbuch des Chaladsch, s. 79)

TÜRK DİLLERİ

DOERFER, Gerhard, "Das Chaladsch - eine archaische Türksprache in Zentral persien", Zeitschrift der Deuıschen Morgenliindischen Gesellschaft, Band 1 1 8. 1 : 79- 1 1 2, 1 968. ("Halaçça, Orta İ ran' da Arkaik Bir Türk Dili", Çev. : S. Tezcan, 1TK-Belleten, c. 34, sayı 1 33: 1 7-58)

DOERFER, Gerhard, w. HESCHE, H. SCHEINHARDT, s. TEZCAN. Khalaj Materials, Indiana University, Bloomington 1 97 1 .

DOERFER, Gerhard, Semih TEZCAN, Wörterbuch des Chaladsch (Dialekt von Charrab). Budapest 1980.

DOERFER, Gerhard, Lexik und Sprachgeographie des Chaladsch, Textband. Wiesbaden 1987, 1 -3 1 1 . -, Lexik und Sprachgeographie des Chaladsch, Kartenband. Wiesbaden 1 987,

3 1 2-534, 1 987. -, Grammatik des Chaladsch. Turcologica, Band 4, Wiesbaden 1988.

-, "Chaladschica extragottingensia", CAJ 37. 1 -2, 1 993: 33-8 1 . - ve Semih TEZCAN, Folklore-Texte der Chaladsch, Wiesbaden 1 994. MINORSKY, V., ''The Turkish Dialect of the Khalaj", Bulletin of the School of Oriental Studies, Yol. 1 0. 2, 1940: 4 1 7-439. (Türkçesi: F. Güley, "ljalac

Türk Diyalekti", TDED, C.

�·

1 -2, 1 950: 83-1 06).

ÖLMEZ, Mehmet, "Halaçlar ve Halaçça", Çağdaş Türk Dili, sayı: 84, Şubat 1995: 1 5-22.

6.3. atalJ grubu: Yakutça, Dolgan diyalekti Yakutlar Türk dünyasının en kuzey-doğu ucunda, Yakut Özerk Cumhuriyetinde, yaşayan bir Türk halkıdır. Kendi cumhuriyetleri dışında Rusya'nın Magadan bölgesi ile Sahalin adasında da küçük Yakut toplulukları vardır. 1 989 sayımına göre Yakutça konuşan ların toplam sayısı 382,255'dir. Kendilerine Sa!Ja (< *ya�a) diyen Yakutlar resmi olarak Hıristiyan iseler de eski dinleri olan Şamanizm hala aralarında yaşamaktadır. Yakutça birçok eskici! özelliği ile tek başına Türk dilleri aile sinin çok önemli bir kolunu oluşturur. Türk dilleri içinde en çok Tuvacaya yakındır. Buna karşın Yakutça ile Tuvaca arasında an-

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

laşabilirlik oranı yüzde sıfırdır. Yakutçada % 50 civarında Moğol cadan alınmış ödünç sözcükler bulunur. Yakutçanın başlıca özel likleri şunlardır: 1 . Ana Türkçe idi foneminin /tiye değişmesi: AT *hada� > ata!J "ayak", AT *adgır > atfr "aygır", AT *edgü "iyi" > ütüö, AT *tod "doymak" > tot- vb. 2. Ana Türkçe /ag/ ses grubunun /ıa/ biçimini alması: AT *tliğ "dağ" > tıa "orman", AT *bag > bıa "bağ'', AT *sağ- > ıa- "sağmak" vb. TPY.ll. bl HKYTCKOH 3KCITE.ll. l1 U n l, 3. B irincil uzun C H A P fl )O: & H H u (r H .\ r p ;; ;ı C T B A ır. �[. r:r-ı ı ; ff p fl J; O fL \ (1894-1806 ünlülerin sistemli o TOMD f JI. 'tfaCTb J. larak korunması ya da ikizleşmesi: AT *iit "ad" > lit, AT *beş "5" > bies, AT H3blRA *�fz > kıs "kız", AT COCT.\H.lı::H Hblİİ *blr > blr " l " , AT C>. H'. O E H A PC K H M "b *höt "ateş" > uot, · 1882 -1907 rr. AT *t8rt > tüört "4", mil ıı.ııı:ı.:..ı.nıııEH'L f'l.\CT!ll AT * b ü z > m ü s npoT. )1.. )1.. O O O O B A B. M. ! O H O B A. "buz", AT *kilç > kils "güç" vb. 4. S özbaşı /s/ foneminin düşmesi: AT *sen > en "sen", AT *sekiz > a g ı s "8", A T *söz > ös, ' IIE"l'Pl'l'P..1.;l,'b. AT *süb > ü vb. iT.]

C:IOBAP1 HI\YTCRAro

TA'OOl"PAHIT R :ll: l l F. P .,l·o rcKOİİ ·'"Al"'"" 11.0"1\'b.

Ooıt, •XTp . :l .ıntı , .';; 19\6.

I:!.

E. Piekarski'nin hazırladığı Yakutça Sözlük' ün kapağı

TÜRK D İLLERİ

5 . Sözbaşı iyi foneminin /siye değişmesi: AT *yaz > sas "ilkbahar", AT *yöl > suol "yol", AT *yat- > sıt-, AT *yaşıt "yeşil" > sahıl "tilki" vb. 6. Söziçi ve sözsonu isi foneminin /tiye değişmesi: AT *ısır- > ıtır- "ısırmak", AT *isin- > itin- "ısınmak'', AT *yastu/f. > sıttık "yastık". 7. Ana Türkçe içi, işi ve /z/ fonemlerinin ünsüz yanında ve sonseste /siye değişmesi: AT *çerig "ordu" > sed "savaş; ordu", AT *saç > as, AT *beş > bies, AT *yilz > sus " 1 00" vb. YpaH

o�ıyı;

t:Jneen Tep;ı.yrap Ypaıı ,ı:ıııan aaTTaax a6aınm o;ı.opoyTa yhy. Knmı otı<ıo roı; y 6ııpuaM31j3 oMyry 1 a;ı6axnm HLiprwoLIT. J\ııım ap 6 a p,ı:ıa ;ı.ııaH 6otıyoT ı· a a x a aTLI c y ra p a a6ııTa yhy. l\11 1111 arrhl r a p a�ıııa l:JneeH 6 a T LI LI T Lı ra p l\laıraıı X onnoo ,ı:ııı a ıı a�nıa aarw p6bı.T :ımlııı 6aapa, Y p aHı.ı e;ıope 6 a p a a p Lı oırocTymıyTa . On 6 a p a pLıra p cıı p - cıı p o lı y y ıı y n 6 a p ı.ı.rım HLt ı.ıp;ı.Lıp6 ı.ı Ta y l ı y . Oııroıı 6 ııııp oiiyyıı HLILı p a u : • J:J. ba , Toiioııyo�ı. Gıı ııp Maı,;•ııı p ra 1\3.:ıaıı Ta !ıLı p,!1.La x a n n w T TllllT yp,!.\yrap

Yakutça bir destanın girişinden Üren Omuk Ö l8n tördüger Üren dien iittii!J ebeyki olorbuıa ühü. Kini oççotogu biriemege omugu elbe!Jtik kırgıbıt. Kini er herde dien boçuottii!J iitı sügere ebite ühü. Kini attıgar emie Öliin batftıgar Mayan ljoppö dien emie iitırbıt kihi biira, Üreni ölörö hararı oyostununuta. Ol bararıgar sir-sir oyünun barıtın kfrdı1'bıta ühü. Onton bir oyün kiran: . . .

Üren Halkı Olenyok nehrinin kaynağında Üren adlı bir Evenki yaşarmış derler. O eski çağlarda halkı çok kırılmış. O, 'insanın iyisi ' denen şerefli adı taşımaktaymış. Ondan başka da Olenyok boyunca Manan Hoppa denen yine ünlü birisi varmış (ve o kişi), Üren'i öldürmeye niyet etmiş. Gittiği her yerde şamanlara ayin yaptırmış. Daha sonra şamanlardan biri: ...

TALAT TEKIN • MEHMET ÖLMEZ

8. İkincil isi foneminin ünlülerarası durumda /h/ye değişmesi:

AT *üç > üs "3", *üçünç > üsüs > ülıüs "üçüncü", AT *beş > bies "5", *beşinç > besis > behis "beşinci", AT *kuzün "güzün" > küsün > kühün "güz" vb. 9. İ lgi durumu ekinin yokluğu: saba tıl-a "Yakut dili", saba tıl ın grammatika-ta "Yakut dili dilbilgisi" (-ın 3. kişi iyelik ekinin asıl biçimi) vb. 1 0. Birliktelik (comitative) ad durumunun bulunması: min aga lfn "ben babamla birlikte", min kini-lln "ben onunla birlikte" vb. 1 1 . Genel Türkçe -sız/-siz ekinin yokluğu: iye-te suo!J ogo "öksüz çocuk" (harf. "annesi yok çocuk"), tıl-a suo!J "dilsiz" (harf. dili yok"), ü-ta suo!J sir "susuz yer" (lıarf. "suyu yok yer") vb. Yakutça

IO.A HHTA H

CBRTOA

EBAH rEn ı a

t. 1. lılaıpıalnmı�p TIU ISapa. Tıu Tappara 6apa. Tıu .ıa Tappa Cl&pa. a. Tıu aıpıalnpn'lira Tappara 61.pa. s. Bap1m111 Xiııi :ı.16ıına; abunıdm &pi Kiai CJOl'JB& � '· TBlıııu l"lllp l& ıı:İııİbl 6lpa.

TIUBU .P

r&Dp ı:İcİJ&prl

.P uıdaır Xiaiııİ IUIS&Tarıı. Tappanu mıu.mtSı.ı:r 'ıüoi 61pa. 1. Kiııi'l"rlıı 6apr.uapa İTlrllıİDlp • ıüııi cmp.uıs T!CJll dpk:İm did"ITI. 8. Killi dlliTI CllpllR Clyo16a ftl'a, Dft Kİııİ CllpJm T]'CJ?ap T]'OCf Cly�oryıı icia ı:ınu.mel-. ı. .!a 101.qTa ırA11ıı ic&p Clap11 ııiciııi cııp.ıanp ııipm capım Cl&pa. KiBi 1a ıollJn

DJ>81!&?'8 C&p.IRp, :Up&p 6.

Ioaıııı •

IT'!U

Cllp.DIS Cl&pa.

6. Cııp,u;ıs

incit' den bir bölüm

/. /. Maynayglllgar Tıl bara, Tıl Tayaraga bara, Tıl

da Tayara bara. 2. Tıl may naygıtıgar Tayaraga bara. 3.

Barıtın Kini aybıta; ayıllıbıt ere Kini suoguna ayıllıba taga. 4. 'Jinnah gınar ki

niehe bara, ti'nnah da gınar kisi/erge sırdık bara. Sırdık harayaga sırdır, haraya da kıayan Kinini ılbatiiga.

Sovyet devriminden sonra yazı dili olan Yakutçanın diyalektleri üç grupta toplanabilir: 1 . Nam-Aldan diyalekti (!Jatın "kadın", serln "serin, serinlik"), 2. Kangal-Vilyuy diyalekti (!Jotun "kadın", sörun "serin, serinlik"), 3. Dolgan diyalekti (katun "kadın", serun "serin, serinlik"). Yakut yazı dili Kangal-Vilyuy diyalekti üzerine kurulmuştur.

TÜRK DİLLERİ

Yakutistan 'dan çok uzakta, Tay mır yarımadasında konuşulan Dolgan diyalekti, görüldüğü gibi, daha eskici! özellikler gösterir: Sözbaşı iki foneminin korunması (katun "kadın"), ünlü yuvar!aklaşması ve ünlü düzleşmesinin yokluğu (katun, serlln) vb. gibi. Dolgan diyalektinin bir başka özelliği de bu diyalektte sözbaşındaki ikincil isi sesinin de lhl'ye ·değişmesidir: sıl > hıl "yıl", suol > huol "yol", sürbe > harbe "20" vb. gibi. Yakut Alfabesi Aa

B e

B ij AA Ah Ah Ee Ee

)1(

J1 H

M if K .K

6 z

a b v g

5 ô

ğ d Ôb c e e; ye e yo JIC 3

j z

y; y k

JI J1

MM HH

lf' ır

Hb Hb

Oo ee

11 n,. Pp

Cc hh TT Yy Yy

.il

cp

cfi x

m n

Ill III

n; fı o ö

m�

hl hl

n p

'b 'b bh

,.,.

s h t

u: �

IO ıo

5I 51

10 il

b ts ç ş şç

e yu ya

AFANAS'YEV, P. s. ve L. N. HARİTONOV, Russko-Yakutskiy slovar', Moskva 1 968. A KSENOVA, Ye. Ye., N. P. BEL'TYUKOVA ve T. M. KOŞEVEROVA, Slovar ' dolgansko-russkiy i russko-dolganskiy, Sankt-Peterburg 1 992.

BöHTLINGK, O., Über die Sprache der Jakuten, /. Teil Einleitung, Jakutischer Text, Jakutische Grammatik; il. Teil Jakutisch-deutsches Wörterbuch.

St. Petersburg, 1 85 1 (Bloomington 19642)

KALUZYNSKI, S., "Etimologiçeskiye issledovaniya po yakutskomu yazıku" 1YIII,

Rocmik Orientalistyczny, 39-45. ciltler, 1 978- 1 985.

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

- , Mongolische Elemente in der Jakutischen Sprachen. Warszawa 1 962. -, lacutica. Prace jakutoznawcze, Warszawa 1 995.

KRUEGER, John R., Yakut Manual, lndiana University, Bloomington 1 962. Ö LMEZ, Zuhal, "Yakutlar ve Yakutça", Çağdaş Türk Dili, Sayı 86, Nisan 1 995: 29-37. PEKARSKIY, E. K., Kratkiy russko-yakutskiy slovar '. Petrograd 1 9 1 6. , Slovar ' yakutskogo yazıka 1. -ili, 1 907- 1 930 ( 1 958- 1 9592). -

POPPE, N. N., Uçebnaya grammatika yakutskogo yazıka, Moskva 1 925. SLEPTSOV, P. A., Yakutsko-russkiy slovar', Moskva 1 972. STACHOWSKI, Marek, Dolganischer Wortschatz, Krak6w 1 993 . - , Dolganischer Wortschatz, Supplementband, Krak6w 1998. - , Geschichte des Jakutischen Vokalismus, Krak6w 1 993. -, Studien zum Wortschatz der jakutischen Übersetzung des neuen Testamentes, Krak6w 1 995. -, Dolganische Wortbildung, Krak6w 1 997. -, Konsonantenadaptation russicher Lp.fınwörter im Dolganischen, Krak6w

1 997.

6.4. adak /dağlığ grubu: Tuvaca, Karagas diyalekti

Tuvaca, ona çok yakın Tofalar (Karagas) diyalekti ile birlikte Türk dillerinin ayrı bir kolunu oluşturur. Tuvalar kendilerine Tıva kiji ya da Tıvalar derler. Bilimsel yapıtlarda Uryanhaylar, Soyotlar, Soyanlar ve Tannu-Tuvalar diye de anılırlar. Tuva adı eski Çin kaynaklarındaki T'o-pa boy adından gelir. Doğu Hun konfederasyonuna bağlı olan T'o-palar Kuzey Çin'de 200 yıl kadar süren T'o-pa Wei devletini (4.-6. yüzyıllar) kur muşlardı. Tuva dili başlıca Rusya Federasyonunun Tuva Ö zerk Cum huriyetinde konuşulur (başkent Kızıl). 1 989 sayımlarına göre eski SSCB 'de Tuvaca konuşanların toplam sayısı 206,924'tür. Kendi cumhuriyetleri dışında Kuzey Moğolistan ' da, Buryat Ö zerk cumhuriyetinde ve Çin'in Uygur Özerk Bölgesinde de küçük Tuva

TÜRK DİLLERi

toplulukları yaşar. Tuvalann Tibet Budizmi (Lamaizm) ile Şama Ifizm karışığı bir dinleri vardır.

bl}IAH aM. 15ypyılryııyıL wypııyııJLn, TCDC ''l'-" ""YY 1.1epre Ae;ı-:: e.ıHn, Te 1ı.1 ı...ı H taı J U .ıı.;. 3pre '.JJ:l WTLJ.r1:a111 ,·y· pap w a rııa .ıı.epTeH 6ııp yra a ıı "' ·· " a ı ı • o p y n TYP oo. Y.�yr-Oıı•e noııa·�yp33nıır, )'.ıyr·Ciıı•ıe .ı a :.ı a · x y y p n ım•r. x a n ı ı "YPY3V11Vll xcp33H yJyn ıuıııı:ıep .�&pr •yryıı.ıı. e ILtıpT y.ı y r • yııııyır. ııy11<yMcrrıır. unıı Cioııy Ta�Knbl·Aan TU'.' " · mıc, a p o ra ·� a a uwncc. YJJ}'r yr:a:ın jpTcM1111r, :1ymı y ıt· 01· 1\o.rıa·xyp3::,31111111L 'lllJC·J.toıH:11.1:.ıLııı1 11 ta.ınYıp t.ıuıı:u.ar x:ı:uı . ,.. ucJıı ı ı pruı ı . Xnaıı Oll·na wı•ıan •ı yprra n T)'Plln, n>Jlblllbl a a paaıu,

e.ıyn ı;aan·rblp. O.ıı •vcc·ııııp. Xaa1111bl11

Şıyiin am. Bu

K3Jlblll.!l.aıı T&p�:;ıı Ciıı•ıııı •ıa w oo.ııııyı" y.ıı y r· 6 H • e AVlll Y Mt:tıı. ynyr·Ciıı"e .ı a :. a , Ci a w n t.: J ı.ı �ı.ır.ıı.ın �yrao.ıı a wKaw: c5ııcTıııı x a a ı ı H ı.ı M u ıı •ıaıı l(aJlı.ııı •ıoı;; o.� yp rypra Kaiıı.ıı.ıH 6oop. Xaaıı Kypyııyıı

Tuvaca "Şınga Aştırgan Han" adlı anlatıdan bir parça

rul}gunul} mumunda, teve kudurü çerge dö jelip, ıe mıyızı dirge şaştıgıp turar şagda dörten bir ugiinnıg hiin çoruptur ö. Ulug-biçe koda hürelig, ulug-biçe la ma-hüraktıg, han kü

rüzünül} heren üzüp şlder dört çügüıuie dört ulug çundul} düjümettig. hiin bodu

tiikpı-dii tırtpas, araga-dii işpes (. . . ).

GERÇEGE ULAŞAN HAKAN

İşte böyle! Çok eskiden, deve kuyruğunun yere değip, teke boynuzunun göğe uzandığı çağda kırk bir yaşında akıllı bir hakan yaşarmış. irili ufaklı topluluğu, manastırı, büyüklü küçüklü Lama topluluğu olan hakanın, hükümet işlerini düzenleyen, dört yönde dört büyük Çundun memuru (varmış), hakan kendisi tütün de çekmez, içki de içmez imiş

Tuvacanın başlıca özellikleri şunlardır: 1 . idi foneminin ünlülerarasında korunması, hece ve söz sonun da /tiye değişmesi: AT *hada* > adak "ayak", AT *adığ "ayı" > adığ, AT *üdı- > udu- "uyumak", AT *bedük > hedik "yüksek", AT **ud- > kut- "dökmek", AT *tod- > tot- "doymak", vb. 2. /ağ/ ve lığ, ig/ ses gruplarının korunması: AT *tlig > dag, AT *biig > bag "kayış, kement, bağ", AT **ıdığ > kıdıg "kıyı", AT *bilig "bilim" > bilig, AT *tlrig > dirig "diri, canlı" vb. 3. Uzun ünlülerin kısalması, buna karşılık kısa ünlülerin gırt-

TALAT TEKiN MEHMET ÖLMEZ •

laksıl ünlüye dönüşmesi: AT *at > at "ad'', AT *hat > a 't "at"; AT *tiiş > düş "rüya", AT *tüş- > dü 'ş- "inmek", AT *fr.iz > kıs "kız", AT *fr.ıs- > kı 's- "kısmak", vb. 4. Sözbaşı /y/ foneminin /ç/ye değişmesi: AT *yaş > çaş "genç", AT *yer > çer "yer", AT *yıl > çıl, AT *yöl > çol "yol" vb. 5. Sonses /ç/ foneminin /ş/ye değişmesi: AT *aç > aş "aç", AT *bıç- > bış- "biçmek", AT *hüç > uş "uç", AT *üç > üş "3" vb. 6. izi foneminin hece ve sözsönunda /siye değişmesi: AT *az > as "az", AT *fr.iz > kıs "kız", AT *biz > bis, AT *tüz > dus "tuz", AT *kiiz > küs "güz" vb. 7. Birincil ve ikincil /ş/ foneminin ünlülerarası durumda /j/ye değişmesi: AT *aşur- > ajır- "aşırmak", AT *eşik > ejik "kapı", AT *kişi > kiji, AT *haçufr. > *aşufr. > ajık "açık", AT *fr.üçafr. > *fr.uşafr. > kujak "kucak" vb. 8. ipi foneminin ünlülerarası .durumda /v/ye değişmesi : AT *tapan > davan "uç, ayak", AT *toprafr. > dovurak, AT *köprüg > kövürüg "köprü" vb. Tuvaca Sovyet Devriminden sonra yazı dili olmuş Türk dil lerindendir. Tuvacanın dört diyalekti vardır: Orta, Batı, Kuzey Batı ve Güney-Batı diyalektleri. Yazı dili Orta Diyalekt üzerine ku rulmuştur. Yaklaşık 600 kişi tarafından konuşulan Tofalarca (Karagasça) da Tuva diline çok yakındır ve onun bir diyalekti sayılabilir. To falar Sayan dağlarının kuzey yamaçlarında, Uda ve Biryusa ır maklarının yukarı mecralarında yaşarlar. Tofaların türkleşmiş Sa moyedler oldukları sanılmaktadır. İ SHAKOV, F. G., A. A. PAL'MBAH, Grammatika Tuvinskogo yazıka (Fonetika i morfologiya), Moskva l 96 1 .

JOKI, Aulis J., "Wörterverzeichnis der Kyzyl-Sprache", Studia Orientalia, XIX, 1 , 1 953: 1 -47. KATANOV, N., Opıt izslldovaniya uryanl.Jayskogo yazıka, Kazan' , 1 903.

TÜRK DİLLERİ

KRUEGER, J. R., Tuvan Manual, Bloomington 1 979. M ENGES, Kari H., "Die türkischen Sprachen Süd-Sibiriens, III: Tuba (Sojol) und Karayas), 2", Central Asiatic Journal, V, 1 959/1 960: 97-1 50. MONGUŞ, D. A., Russko-tuvinskiy slovar', Moskva 1 980. Ö LMEZ, Mehmet, "Tuvalar ve Tuvaca", Çağdaş Türk Dili, sayı: 95, Ocak 1 996: 1 0- 17. -, "Tuvacanın Eskiliği Üzerine'', TUrk Dilleri Araştırmaları, 10 (2000) : 1 3 3 - 1 38. PAL'MBAH, A. A., Russko-tuvinskiy slovar ', Moskva 1 953. -, Tuvinsko-russkiy slovar', Moskva 1 955. POMORSKA, Marzanna, "On the Phonetical Adaptation of Some Russian Loanwords in Tuvinian", Prace Jçzykoznawcze, 1 1 7, 1 995: 93- 1 02. RASSADİN, V. i., Fonetika i leksika tofalarskogo yazıka, Ulan-Ude 1 97 1 . - , Morfologiya tofalarskogo yazıka v sravnitel 'nom osveşçenii, Moskva 1 978. -, Tofalarsko-russkiy slovar '. Russko-tofalarskiy slovar ', İrkutks 1 995. SCHÖNIG, Claus, "Das Tofa, eine neue türkische Schriftsprache in der Sowjetunion", Ural-Altaische Jahrbücher, Neue Folge 1 2, 1 993: 1 92-202. STACHOWSKI, Marek, "Einige tofalarische Etymologien vor gemeintürkischem Hintergrund", Ural-Altaische Jahrbücher, Neue Folge 12, 1 993: 99- 1 05. TENİŞEV, E. Rahimoviç, Tuvinsko-russkiy slovar ', Moskva 1 968.

Tuva Alfabesi Aa

Eô

JJ: A Ee :E e

)J(

)1(

11 J1

:ti ıi KK

:JIC

a b v

.il

U: u qq

b 'b

H, � Oo

II n

Pp Cc TT Yy

y k

Cl> <P Xx

g d e, ye yo

u K.

JI J] MM

o ö r

m y

III

ili

m ıu

hl bl 33

ıo

<fi

ıf,

x il

Uf ö

ç ş şç

bl b

10 .R

e yu ya

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

6.5. azakltağlığ grubu : Hakasça; Orta Çulım, Mrass ve Yukarı Tom diyalektleri; Sarı Uygurca; Fu-yü Kırgızcası

Bu gruba Sovyet Devriminden sonra yazı dili olan Hakasçadan başka şu diyalektler girer: Orta Çulım, Mrass ve Yukarı Tom diya lektleri ile Çin'in Gansu eyaletinde konuşulan San Uygurca ve Heilongjiang eyaletinde konuşulan Fu-yü Kırgızcası girer. 6.5.1. Hakasça

Hakasça Rusya Federasyonuna bağlı Hakas Özerk Bölgesinde, Yenisey, Abakan ve Çulım ırmaklarının orta mecrasında yaşayan halklarca konuşulur. Bu halklar eski araştırmalarda Abakan Ta tarları ve Yenisey Türkleri diye anılırfardı. Hakas adı Sovyet döne minde eski Çin kaynaklarından alınmıştır. Ancak daha sonra Çin kaynaklarında bu adla anılan halkın Kırgızlar olduğu anlaşılmıştır. Hakasça konuşan Türk halklarının asıl çoğunluğunu Sagay Beltir ve Kaç-Koybal-Kızıl ve Şor grupları oluşturur. Yazı dili Sagay-Beltir diyalektlerine dayanır. Hakasça konuşanların toplam sayısı 1 989 sayımına göre 8 1 ,428 'dir. Hakasçanın başlıca özellikleri şunlardır: 1 . idi foneminin /z/ye değişmesi: ET adalç. > aza!J, ET adır- > azır- "ayırmak", ET bedük > pöz lk "yüksek", ET lç.udrulç. > !Juzuru!J "kuyruk", ET udı- > uzu- "uyumak" vb. 2. /ağ/ ve lığ/ ses gruplarının korunması: AT *ttiglıg > taglıg "dağlı, dağlık", AT *bağ > pag "bağ, ip", ET lç.atıg > !Jatıg "katı", AT *slirıg > sarıg vb. 3. Sözbaşı iyi foneminin Tuvacada olduğu gibi /çiye değişmesi: ET yalç.şı > ça!Jsı "iyi", ET yadag > çazağ "yaya, yayan", ET yıl > çıl, ET yügür- > çügür- "koşmak" vb.

TÜRK DİLLERİ COC AJI H bl

1 960 •ıbl.n)l.a 20 o Krn6 p bAa X a KaccKaiı aeToııoMııaiı o6ııacTb TÖCTeııren ııeıı neep 30 •ıbl.n To.ua n . Oıı OThlc 'lb!JI Hblıı a p a3blH)l.a, ııeıınııcKaiı na uno ııa.nbııaii no.nı ı rı ı Ka ııypTac�:ı Kıı piııreıı cblJITa a ı ı Aa , X a Kacnıı)l.a KYJJbTyp n a ii pe 0omou ı ı ıı no.� n :ı p r a ı ı : xa KacTa ıını.ııı n11chMeH1103bl nyııi piııren,

H 3 l.ll10113JlbHail .ıı n TepaTypa na3a llCKYCCTRO öc•ıe, o6.1aCTbTa Tll KCİ opTb1M3X y rpeııir 11Jl3Hbl TOJl)lblpı..ı.ıı•ıa , X3 K3CT3pHb111 nocrn p bl l l bll\ 113l.lHOll3Jl bHa ii H HTe.nmırenuHıı3bl öcııe. X a Kac Ti.ıı i TıopKcKaıl T i .ıı ıı e p rpynna3ı.ıııa K i p•ı e na3a o.ıı a p ııbll\ npaii3b1Haıı )l.aa Tİ.ıı capnHaıı na.ua.ıı ı.ı cTblF noııııa . X a Kac T i.ıı iııııe ( H H H ';le·ııe .1e cöcTe p n i can r n a.16a3a, KÖ3 İ.ll 1 Mre aıı3a, KapMıiH İ3en, H3BeCTHe x a 6a p ) apa6cıcaı"ı na3a nepcıı11e11aii T l .1.ırıııı i 11 a pa.na3bl ııorblJJ. T y ea amail na3a n KyT T i 1 nep i n c ıı rn ııııecT İ p3c, x a K ac T i .ıı i ııııe Moııro.ıı Tiıı i ıı i ıı a paJJa3 bl 3 C X blll3FOX. 1 7 eeK T)'CT:tphııı:ııı Ch! Fapa Xa Kac T İ .n i ıı i ıı .ııe KCH K33blH3 npblc Ti.ıı i ıı iıı cöcTe p i K İ plıı naCTan•ıa . Ü p hıc T i .1 i ı ıeıı a.ıbl.n raH ı<öıı cöc rrp ııooxxa K i p n a p raııııap (60•1Ka, K H H r a , TCT(l3.ll b , ro(lOJl, tp�KTOp ıia3a o.ıapra rööiı nacxa �a a cöcTep). CaraM Aaa xa K_a c Ti.1 i ıı rıa iihıPıaTxan na3a

Rusça-Hakasça sözlüğün "önsöz"ünden 1 960 çılda 20 oktyabr 'da Hakasskay avıonomnay oblast ' töstelgenney per

30 çıl tolgan. (. .. )

Hakas till tyurkskay ılller gruppazına kirçe paza olarnıy prayzınay dii ıit

sarinay palgalıstıg polça. Hakas ıltlnde (ııince-de le sösterni sanga albaza,

közidlmge alza, karman kep, izvestiye lıabar) arabskay paza persidskay ıillerniy ara/azı çogıl. Tuva, altay paza yakut ıilleriney tiynesıirze, hakas titinde

mongol tiliniy ara/azı ashınağoh. 1 7 vek tustarınay sıgara hakas ıiliniy

leksikazına orıs tltiniy sösteri kirip pastapça. Orıs ıitiney alılgan köp söster çöhha kir parğannar (boçka, kniga, tetrad', gorod, traktor paza olarga toy pasha söster). 1 960 yılının 20 Ekiminde Hakas Özerk Bölgesinin kuruluşundan beri 30 yıl

geçmiş oluyor. ( . . . )

Hakas dili Türk dilleri grubuna girer ve onların tümüyle de dil açısından

ilişkilidir. Hakas dilinde (her ne kadar sayıya girmese de, izep "cep'', habar "haber" gibi sözler göz önünde bulundurulmalıdır) Arap ve Fars dillerinden alınmalar yoktur. Tuva, Altay, ve Yakut dilleriyle karşılaştırılırsa, Hakas dilinde Moğol dilinden alınma sözcükler daha az sayıdadır. 1 7. yüzyıldan başlayarak Hakas dilinin sözvarlığına Rus dilinin sözcükleri ginneye başla mıştır. Konuşma diline Rusçadan alınma çok sayıda sözcük girmiştir (boçka, kniga, tetrad', gorod, traktor ve bunlara benzer öteki sözcükler).

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

4. /ç/ foneminin ünlülerarası durum dışında /siye değişmesi: AT *ça*- > sa!J- "çakmak'', AT *çap- "vurmak" > sap-, ET çerig "ordu" > sirig "savaş", OT çı*- > sı!J-, çı�r- > sıgar-, AT *aç > as "aç", AT *haç- > as- "açmak" vb. 5 . Hece sonu ve söz sonu /ş/ foneminin /siye değişmesi: AT *baş > pas "baş", AT *beş > pis "5", AT *u�aş > o!Jsas "benzer'', AT *taş > tas "taş", AT *ya*şı > ça!Jsı "iyi" vb. 6. Ünlülerarası /ş/ foneminin /z/ye değişmesi: AT *aşuru > azı ra "aşın", AT *kişi > kizi, "aşırı", AT *beşik > pizik "beşik" vb. 7. Sözbaşı /b/ foneminin /piye değişmesi: AT *bar > par "var", AT *basa "yeniden" > paza, AT *beş > pis, AT *ber- > pir "vermek", AT *böl- > pol- "olmak" vb. Ay Böke

Ay Mökö İki /f.arandas pece tU!]mazı, adazı çogul, icezl çogul,

İki kardeş, abla ve oğlan, .

baba yok, ana yok,

icerge taba� çogul,

içmeye (bir) tabak (aş) yok,

kezerge kep çogul,

giymeye giysi yok,

sel)ne, sargay çip çadır.

zambaksoğanı, ayıgülü yer(ler).

Pecezi tul)mii ayt-çadır:

Ablası kardeşine söyler:

" Üş çıt üş ças/f.a çettre

"Üç yıl, üç yaşına kadar

azrab-aldım seni. IU!Jmam, sel)nebile, sargaybıla;

zambaksoğanıyla, ayıgülüyle;

besleyip büyüttüm seni kardeşim,

çagın sel)ne çogul,

yakinda zambaksoğanı yok,

parçan �ıb-aldım,

hepsini eşeleyip çıkardım,

çagın sargay çogul,

Yakında ayıgülü yok,

parçan �ıh-aldım;

hepsini eşeleyip çıkardım;

ra/r. pararga �rlf,-çarbın, �ıs kizibln.

uzağa gitmeye korkardım, Kız çocuğuyum ben.

Radlofftan Hakasça (Sagay) metin

8. İlk hecedeki /e, et fonemlerinin /i/ye değişmesi: AT *kel- > kil- "gelmek", ET keç- > kis- "geçmek", ET kes- > kis- "kesmek",

TÜRK DİLLERİ

AT *her- > pir-, AT *beş > pis "5", vb. 9. İlk hecedeki lı, i/ fonemlerinin kısa /Vye değişmesi: AT *blr > plr " 1 ", AT *hin > ln, AT *iç- > ls-, AT *irkek "erkek" > lrgek, AT *isig "sıcak" > lzig vb. 1 0. Art ünlüler önündeki sözbaşı � foneminin fb/ya değişmesi: AT *�adın > !Jazın "kayın, dünür", AT *�adıf) > !Jazıf) "kayın (ağac")", AT *�fz > !Jıs "kız", AT *�ol > !Jol "el'', AT *�üça� > !Juca!J vb. 1 1 . Sonses � foneminin fb/ya değişmesi: ET ada� > aza!J, OT çı�- > sı!J-, ET ya�şı > ça!Jsı "iyi", AT *yö� > ço!J "yok" vb. Hakas yazı dili bölgede 1 944 yılına kadar bir yazı dili olan Şorcanın yerini almıştır.

Aa :0 6 BB

a 6 (J

F r

n Jl Ee

)1(

J1 H

:ti ü

o e

JIC 3

u u

a b v g

d e, ye yo j z i y

Hakas Alfabesi k KK K J1 JI

M.M Hu

H; �

Oo Öö Il n

Pp Cc TT Yy Yy

.M il

il o ö n p c

m y " y

m n

cp Xx UQ

<fi x

q; �

III m

'b n

o ö r s

m� �

51 Si

f h ts ç c ş şç

e yu ya

BASKAKOV, N. A. (Red. ), Grammatika hakasskogo yazıka, Moskva 1 975.

A. l. İNKIJEKOVA-GREKUL, Hakassko-russkiy slovar', Moskva 1 953.

ÇANKOV, D. l., Russko-hakasskiy slovar', Moskva 196 1 . ÇISPIYAKOV, E. F., Grafika i orfografiya şorskogo yazıka, 1 992.

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

�artığa pergen purungı töldül} sönda pöltır. erndegi töldÜI} aldında pöltır;

a/f. ta/aydı �tada

Karhğa Pergen

Geçmiş nesilden sonra, Şimdiki nesilden önce; Ak denizin kıyısında,

albattıg çon çattır,

Bağımsız bir halk yaşannış.

ak tas/µ/dı töstede

Ak doruklu dağın eteğinde

ak sirgedig mal ıurtır.

Ak sirkeli(bitli) mal varmış.

albattıg çoııııılJ piijın pilgen,

Bağımsız halkın başını bilen,

a� maldı1.1 tiizın pilben

Ak malın hesabını bilmeyen,

altm tüktüg al[. sar'attıg.

Altın tüylü donu parlak-al atlı

altm kiin pöltır.

Altın Han varmış. Dırenkova'dan Şorca metin (s. 8)

DIRENKOVA, Nadejda Petrovna, Grammatika şorskogo yazıka, Moskva Leningrad 194 1 . MENGES, K . H . , "The South-Siberian Turkic Languages, I", Central Asiatic Jourııal /, 1 955, 1 07- 1 36.

-, "The South-Siberian Turkic Languages, il", Central Asiatic Journal /, 1 956, 1 6 1 - 1 75. ÖLMEZ, Mehmet, "Hakaslar ve Hakasça", Çağdaş Türk Dili, sayı: 96, Şubat 1 996: 6-2 1 . STACHOWSKI, Marek, "Etymological Studies on Khakas Food Names", Folia Orielllalia, 3 1 , 1995: 1 47- 1 6 l .

TANNAGAŞEVA, N . N. Kurpeşko, AKALIN, Şükrü Haluk, Şor Sözlüğü, Türko loji Araştınnaları, Adana 1 995.

6.5.2. Orta Çuhm, Mrass, Yukarı Tom diyalektleri Türk dillerinin aza!Jlaza� grubuna şu diyalektler de girer: Orta Çulım, Mrass ve Yukarı Tom diyalektleri. Çuhm Türkçesi Obi ırmağının sağ kolu olan Çulım ırmağı boyunca konuşulur. Ancak Aşağı Çulım diyalekti bir ay� diyalekti

TüRK DİLLERİ

olduğu halde, Orta Çuhm diyalekti, Hakas yazı dili gibi, bir aza/f. diyalektidir: azak (Aş. Çul. ayak), kazıy "kayın" (Aş. Çul. kayıy), kozan "tavşan" (Aş. Çul. koyan), kuzuruk (Aş. Çul. kuyruk) , askır ( Aş. Çul. aygır) vb. Mrass ve Tom ırmakları vadilerinde yaşayan Şorların diya lektleri, Hakas yazı dili gibi, azak diyalektleridir ve bu özellikleri ile Kondom ve Aşağı Tom diyalektlerinden ayrılırlar: ET bedük > Mrass mözük "yüksek" (Kondom piyik), ET ked- "giymek" > Mrass kes- (Kondom kiy-), ET �udrulf, > Mrass kuzuruk (Kondom koyruk) vb. Şarlar eski Türkoloji literatüründe Kuznetsk ya da Karaorman Tatarları olarak anılırlar. Şorca 1 944 yılına kadar bir yazı dili idi. Şorlann türkleşmiş Ketler olduktan sanılmaktadır. Radloff'tan Mrass lehçesine ait bir metin ( 1, 3 3 1 -332. s.) IIypyH ol)Ilak nonTLip,

Purun oğla� poltır,

a6a3LI

•ıo§yn, iı,ıa3i •ıo§yn,

abazı çoğul, icezi çoğul,

öcKyc Ol)Ilak IlOll§aH,

ösküs oğl� polgan,

Kan <ıo§yn, <ıLinaIII , <ıipı)ii Ta6ak

kep çoğul, çılaş, çlrge tab� çoğul.

O§!lakThl Hii.raı,ıhi ap3an <ıa,ıı,Lip,

Ol ogla�tır} çağıs negecizipolğan, eri çoğul ösküs �t polgan, ogla�ı negecizİarı.ap çadır,

<ıo§Yn. On ol)llakThla <ıa§b!C H3rli.ı,ıi3i rron§aH, apI <ıo§yn öcKyc kaT nonraH,

Hlirii.ı,ıİ3iH aİT lla,Ilblp:

oğla� çıliiş çürgön, ııegecizin ayt çadır:

«KaiT koHap6hlC?» TliJ:IIp.

«�ayt �narbıs?» tedir.

Eskiden (bir) oğlan varmış

O oğlanın yalnızca yengesi varmış,

ol)Ilak <ıLinlim <ıypröH,

babasız,

(yengesi) kocasız dul (bir) kadınmış,

anasız,

oğlanı yengesi büyütüp-beslemiş,

yetim (bir) oğlanmış,

oğlan çıplak dolaşırmış.

elbisesiz, çıplak,

(Bir gün) yengesine sorar:

yemeye yemeği yok.

"Nasıl yaşarız?" diye.

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ

•

Çuhm Alfabesi

.rı; A Ee :E e

a e 6 b v (J 2 g F g ı:) d e e, ye e yo

Aa Aa :s 6

BB rr r r

)1( )1( :JIC

ı1 J1

ti ti I< I< KK J1 J1

MM HH H: H; oo Öö il n

iÇ "

)/,

M H

Pp Cc TT Yy ı Yy m <D cp n Xx 1J u Q o qq ö III III p lU lI.I, y l,c k

p c

m y

r s

hl bl bb

u y Ü efı f x h ll ts I{, ç ut ş

bb 33

IO .H

ıo

sı

bl b

:ı

10 .ıı

e yu ya

ŞÇ

B i RYUKOVİÇ, R. M., Leksika çulımsko-tyurkskogo yazıka, posobiye k spetskursu, Saratov 1 984. CEYLAN, Emine, "Orta Çulım, Mrass-Yukarı Tom Ağızları", Çağdaş Türk Dili, sayı: 88, Haziran 1 995: 6- 1 3. POMORSKA, Marzanna, "The Chulyms and Their Language. An Attempt at a Description of Chulym Phonetics and Nominal Morphology", Türk Dilleri Araştırmaları, 1 1 , 200 1 : 75- 1 23. STACHOWSKI, Marek, "Notizen zur Etymologie der tschulymischen Geriitena men", Journal de la Societe Finno-Ougrienne, 1 991, 87: 243-248. •

6.5.3. Sarı Uygurca Bu gruba giren başka bir Türk dili de Sarı Uygurcadır. Sarı Uygurlar Çin 'in Gansu eyaletinde yaşarlar ve toplam sayıları 1 990 sayımına göre 1 2,297 'dir. Sarı Uygurların bir kısmı moğollaşmış olup Moğolca konuşurlar ve kendilerini Şira Yugur "Sarı Uygur" diye adlandırırlar. Türkçe konuşan Sarı Uygurlar ise kendilerinden (jara Yugur "Kara Uygur" diye söz ederler. Sarı Uygurlar Bu disttirler. Sarı Uygurcanın başlıca seslik özellikleri şunlardır: l . /d/ foneminin /z/ye değişmesi: ET adalç, > azak "ayak", ET eder > ezer "eyer", ET bedük > pezik "büyük, yüksek", ET üdı- > uzu- "uyumak" vb.

TÜRK DİLLERİ

2. /ag/ ve /ıg/ ses gruplarının korunması: ET taglıg "dağlı" > taglıg, ET sarıg > sarıg, ET ölüg > yülug "ölü" vb. Geng Shimin ve Larry Clark'ın yayımladıkları metinlerden: Men at*a fjı Zi!Jua diyik. Men buyılı dyordan ahldı. Mende bes mula bar. Bezigi mula yigirmi ahldı. Şiginci mula yigirmi bes. Ücinci mula yigirmi şiki. Dyordinci mula sagıs yigirmi. Besinci mula yidigirma. Men Yuanlay oyda dog*°n. Mende acam anam !Josı bar. Mende Uş ağa bar. Şigi gızağa bar. Mende Uş ını bar.

Benim adıma He Zihua derler. Ben bu yıl kırk altı(yım). Benim beş çocu ğum var. Büyük çocuk yirmi altı (yaşında). İkinci çocuk yirmi beş. Üçüı:ıcü çocuk yirmi iki. Dördüncü çocuk on sekiz. Beşinci çocuk on yedi. Ben Yuanlay (Minghua) vadisinde doğdum. Annem ve babam sağdır. Benim üç ağabeyim var. İki ablam var. Benim üç küçük erkek kardeşim var. n! 'oiıl ax!' a!

Y3YHb1

K.aı<:blpMaca

ı.ıa,

napFblW epe 'ax! EcnH 61ı1 ero

ca·

ı.ıoro H He npHrJJaCHJJH, OH BCe pallflO noıneJJ 61ı1I'.

•

'raK,

COOTBeTCTByeT CJJOBY aJJ&e ) . Hepe,ıı. KO ynorpe6nııeTcıı Tor.ıı.a , Kor.ıı. a roaopıı· IUHİI 3a6blJJ cHa MOMeHT> HHTb

pac

CKa3a. (a necHııx) . l\b13 aaa (.ıaJJ&·

HHİI) 'po.ıı.cTBeHHHK co CTOpOHbl HeBe· CTbl HJJH

JKeHbl';

CM. . aeaH,

PCn. , ı . 620; MoHr.: a6a.

a e a Ka

'noqTeHH&ıiil'

aeaH.

( o6paıueHHe

crapmeMy) ; 'cTapHK, .ıı.e ııywKa': aeı<:a.

ıı

CM.

PCn .. 1, 622, 63 1 . Cp. MoHr.-oiı·

pOT.: asaFa 'cTapwHİI po,ıı.c TBeHHHK co CTOpOHbl orua'.

'noJJOlKHTb ıı.ıı y B >t<6aHqHK c KOM1; CM. 3Fbl.

M a JJ O B, 355.

!\10J10-

a F a ,ı /cenemıe, .ıı. e peettıı'.

.ıı. a , Tenep&, .ıı. an&me' ( a paccKa3aX

ıı s a 'oreu'

' ıı.ıı.' ; iıorypr n p a wr iwKe a r a ca.ı

a r a

p y ıı H e B, 6 1 .

a F .ıı. lK a 'apar, Henp HııTen&'.

AFMa

F H a:

KollyCMOH

(HMll 6ypxaHa ) ; c:.ı.

a r

•

AFMaFHa

Mallo�ı

F ı.ıaxcHaM.

'xeopar&'; CM. aF1ı1p

•.

a r p 1ı1 K. '6oJJe3H&1; iccir aFpblK. 'TH<j>'

F bl 'ıı.ıı.' ; CM. aFa.

a F bl JJ

,.ıı.e op

BHYTPll

Hee'; 'ceJJeH11e';

(?).

3aropo.ıı. 11 il OKOJIO iı1ı1JJ

nyryreH

a p1ı1,1

aap 'eCTb nepeHOCllMblİI eeTpOM ııaop' (.lOMOX03llİICTBO, 113 aFa

'.ıı. ıı ıııı.

aFblJJFaH

CK33Kll) ;

OllHOCeJJ&qaHllH1;

3Fbl•1 qeqaHbl

( < aF1ı1.ua? 'Ha .ıı.e op')

yH·

.ıı. ypreK·TPO 'eewa.1Ky npHHOCRT il Bbl CTaBJJRIOT'.

C p . PC.ı., l , 1 64.

Malov'un hazırladığı San Uygurca sözlüğün ilk sayfasından ava "baba", avaka "saygıdeğer; yaşlı", ağa "ağı, zehir", ağa[ "köy" maddeleri.

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

3. /ş/ foneminin !siye değişmesi: AT *beş > pes "5", AT *taş >

tas "taş", ET taş > tas "dış", AT *yiişıl > yası/ "yeşil", ET eşik > sık "kapı'', ET kış > kıs "kış'', ET kişi > kisi, kise vb. 4. Sözbaşı /b/ foneminin /piye değişmesi : ET bağ < pağ, ET bar- > par-, ET balıfr. "şehir" > palıfr., palu� "kerpiç duvar", ET her > per- "vermek" vb. 5. Sözbaşı iyi foneminin korunması: ET yiişıl > yası/ "yeşil", ET yağı > yağı "düşman ; savaş", ET yal}ı "yeni", ET yer "yer", ET yıgla- > yiğla- "ağlamak'', ET yultuz > yıltus "yıldız", ET yu!J > yül} "yün", ET yüz > yüs " 1 00" vb. G E N G SHIMIN, Larry Clark, "Saryg Yugur Materials'', Acta Orientalia Academiae Scientiarwn Hungaricae, XLVI, 1 992-93: 1 89-224. CHEN ZôNGZHEN, LE! XUANCHÜN, Xibu Yuguyu Jianzhi,

B�ijing (Pekin)

1 9 85 . [Batı Yugucanın (Sarı Uygurca) Kısa Kaydı] LEI X u A NcH O N , CHEN Zô N G Z H E � ; Xıbu YUgu Han Cidian. Zh<Jn g u 6

Shaoshu Minzu Yiiyan Xilie Cldiaıı C6ngshü . Zhönggu6

Shehul

K exueyuan Mfnzı1 Yıinjiüsuö Zhiibian. Slchuan Mfnzı1 Chübanshe. Chengdu 1992 [Batı Yugurca-Çince Sözlük]. MALOV, Sergey Yefimoviç, Yazık Jyoltıh Uygurov: slovar' i grammatika. Alma-Ata 1 957. -, Yazık jyoltıh uygurov: Tekstı i perevodı. Moskva 1 967.

MANNERHEIM, C. G. E., "A

Visit

to the Sarö and Shera Yögurs", Journal de la

Societe Finno-Ougrienne, XXVII, 2, 1 9 1 1 : 1 -72.

ÖLMEZ, Mehmet, "San Uygurlar ve Sarı Uygurca", Çağdaş Türk Dili, sayı: 98, Nisan 1 996: 3 1 -37. -, "Potanin's Yellow Uigur Material and its Importance Today'', Studia Turcologica Cracoviensia 5 [= Languages aııd Culture of the Turkic Peoples, ed. M. Stachowski], Krak6w 1 998: 149- 1 82.

POTANIN, G. N., 1 893: Tangutsko-tibetskaya okraina Kitaya i tsentral'ııaya Mongoliya, /, Sankt-Peterburg.

TENIŞEV, E. R., Stroy sarıg-yugurskogo yazıka, Moskva 1 976. -, B. H. TODAYEVA, Yazık Jyoltıh Uygurov, Moskva 1 966.

TÜRK DİLLERİ

6.5.4. Fu-yü Kırgızcası

aza* grubuna giren son dil ise, Hakasçayla benzer ses özel liklerini gösteren, Türkoloji çevrelerinde gözden kaçmış bir dil olan Fu-yü Kırgızcasıdır. Fu-yü Kırgızları bugün ÇHC'nin Mançurya bölgesinde, Harbin'e 1 60 km uzaklıkta yaşayan bir Türk halkıdır. Sayıları Hu Zhen-hua'nın verisiyle 6 1 4 ( 1 987), J. Janhunen' in ve risiyle 900 kişidir. Yine Janhunen' in 1 988 tarihli verisiyle bu dili akıcı olarak konuşup anlayan 70 yaş üzeri olan dokuz kişidir. 50 yaş üstü ise Fu-yü Kırgızcasını anlamakla birlikte tam olarak kullanamaktadırlar. Orta yaş kuşağı ise çoğunlukla iki dilli olup yö rede baskın olan Oyrat (Ölöt) Moğolcasını bilmektedirler. Fu-yü Kırgızları kendilerinin Yenisey bölgesinden, Güney Sibirya' dan Mançurya'ya 1 755-57 yıllarında geldiklerine inanmaktadırlar. Dağdan aşağı koşturuyorum şimdi Tapınların hepsi bana sesleniyor tapendar piirsen Kahen cap Benim güzel kır atım Karen cahşe pürul atim Kaııe1J tipes iapim am? Nerede olursa bulayım şimdi Hu Zhen-hua' nın 1987 yayınında yer alan şiirden bir dörtlük tah tipeıı şapım am,

Hu Zhen-hua'nın sınırlı verisine dayanarak Fu-yü Kırgızcasının Hakasçayla hemen hemen aynı olduğunu söyleyebiliriz. Din olarak Şamanizm ve bir ölçüde de Lamaizmin etkisi altındadırlar. Kısaca Fu-yü Kırgızcasının ses özellikleri şunlardır: L /d/ sesinin /z/ye değişmesi: ET ada* > azıh "ayak", ET bedük > büzih "yüksek", ET *udru* > kuzruh "kuyruk", küdegü "güveyi" > küzi "nişanlı", ET udı- > uzı- "uyumak". 2. Söziçinde ünlüler arası g sesinin kimi örneklerde kaybolarak kendinden önceki ünlüyü uzatması: ET agır > ar "ağır", ET ağız > iiz "ağız", ET sıgun > sın "geyik", ET yigit > clt "genç'', ET yoğun > yön "kaba, sert". 3. Sözsonu -g seslerinin h olması: ET tag > tah "dağ", sarıg > sarıh "sarı", uluğ > uluh "büyük".

TALAT TEKİN

•

MEHMET ÖLMEZ

4. Ü nlüler arası ötümsüz k, p, s, ş ünsüzlerinin kimi örneklerde sırasıyla g, b ve z, j olması: ET apa > aba "baba", *beş on > bijin "elli", ET bışur- > bijir- - bişir- "pişirmek, kaynatmak", ET kişi > kiji "insan, kişi", ET isig > izih "sıcak", ET esür- > izir- "sarhoş olmak", Çağ. ısırga => ızırga "küpe'', ET ya�a > yaga "yaka", ET yo�aru > yogor "üst, yukarı". 5. Hakasçadan farklı olarak y- ' nin ç- değil de onun ötümlü karşılığı olan c-'ye dönüşmesi: ET yaf)a, MK yaf)an, yağan => can "fil", ET yap- > cap- "örtmek, kapatmak", ET yet- > cit- "ulaş mak", ET yay > cay "yaz", ET ye- > ce- "yemek". 6. Hakasçada olduğu gibi kimi örneklerde, özellikle geniz seslerinin komşuluğunda y-'nin n - olması: ET yaf)ı > na "yeni", MK yaf)a� > nah "çene'', ET yagmur > namır "yağmur", ET y a n - > na n - "geri dönmek", ET y u m urtğ a > n o m u r tga "yumurta" . 7. Hakasçadan farklı olarak sözbaşı ç- ünsüzünün s-'ye değil de ş- 'ye dönüşmesi: ET çap- > şap- "vurmak, çarpmak", ET taşı�- > OT çı�- > şıh- "çıkmak"; aynı değişiklik Moğolcadan alıntı olan şah "vakit, zaman" (< Mo. çağ) sözünde de görülür. 8. Sözbaşı b- ünsüzlerinin Hakasçada olduğu gibi p-'ye dö nüşmesi: ET bağ la- > palg ı - "bağlamak", ET bar- > par "gitmek", ET bay > pay "zengin", ET bil- > pil- "bilmek", ET bulıt > pult "bulut", ET burun > purun "önce, eski, evvel". 9. Sözsonu -z ünsüzlerinin -s olması: ET yaz > cas "ilkbahar'', ET yez > ces "bakır", ET yultuz > yıltıs "yıldız", ET az > as "az", ET küz > küs "güz, sonbahar", ET �ız > kıs "kız", ET semiz > simis "semiz, yağlı", ET söz > sös "söz". Hu Zhen Hua, "Hei 16ng jiang Flı yu xian de Ke er ke zi zu jl ql yu yan

dilin", Zhöng yiing m(n zu xue yuan xue biıo, 1 983: 65-69.

- , "Hei 16ng jiang sheng Fu yu xian de Ke fr ke zi zu jf qf yu yan Zhöng yiing mfn zu xue yuan xue bao, 1 99 1 : 253-263.

dilin",

TÜRK DİLLERİ

- , Guy !MART, Fu-Yü Girgi"s: A tentative description of the easternmost Turkic Language, Bloomington, Indiana 1 987. J A N H U N E N , Juha, "A Sino-Finnish Joint Expedition to the Minority Nationalities of Northern China", JSFOu 82, 1 989: 277-279. Ö LMEZ, Mehmet, "Fu-yü Kırgızcası ve Akrabaları", Türk Dilleri Araştır maları, i l , 200 1 : 1 37- 1 52. SCHÖN IG, Claus, "Bemerkungen zum Fu-yü-Kirgisischen", Bahşı Ögdisi: Festschrift für Klaus Röhrborn/K/aus Röhrborn Armağanı, hrsg. von J. P. LAUT, M. ÖLMEZ, Freiburg/İstanbul 1 998: 3 1 7-348. TENiŞEV, E. R., "O yazıke kırgızov uyezda fuyuy (KNR)", Voprosı yazıko znaniya, l 966, 1 : 88-96. - , "K voprosu o proishojdenii kirgizov i ih yazıka", Sovetskaya Tyurko logiya, 1 989, 4: 3- 1 7 (Türkçesi: "Kırgızların ve Kırgızcanın Kökeni Sorunu Üzerine", çev. C. TUR G UNBA YEV, Türk Lehçeleri ve Edebiyatı Dergisi, sayı 1 1 , Şubat 1 997: 56-7 1 ). - , "Fuyuyskih kırgızov yazık", Tyurkskiye yazıki, Bişkek 1 997: 455-459.

6.6. ayakltağlığ gr,ubu: Altaycanın Kuzey diyalektleri; Aşağı Çuhm, Kondom ve Aşağı Tom diyalektleri Şimdiye kadarki Türk dilleri sınıflandırmalarında bulunmayan bu gruba Altaycanın kuzey diyalektleri (Tuba, Kumandı ve Çalkandu) ile Aşağı Çulım, Şorcanın Kondom ve Aşağı Tom diyalektleri girer. Altay yazı dili, bilindiği gibi, Altaycanın güney (asıl Altay, Teleüt ve Telengit) diyalektleri üzerine kurulmuştur. Ancak, bu diya lektlerle kuzey diyalektleri arasında önemli farklar vardır. Bu farkların başında Türk dillerinin sınıflandırılmasında kullanılan ve çok işe yarayan bir ölçüt olan /ağ/ ve lığ/ ses gruplarının durumu gelir. Altay yazı dilinde bu ses gruplarını içeren

tağlığ sözcüğü tülu

biçimini aldığı halde, kuzey: diyalektlerinde, Tuva ve Hakas dil gruplarında olduğu gibi,

tağlığ olarak korunur. Çulım Tatarcasının

Aşağı Çulım diyalekti ile Şorcanın Kondom ve Aşağı Tom diya-

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

lektleri de Altaycanın kuzey diyalektleri ile benzerlik gösterir. Bu durumda bu diyalektlerin ayrı bir grup oluşturduğunu kabul etmek gerekmektedir. Aya� ltağlığ grubunun başlıca özellikleri şunlardır: 1 . idi foneminin /yiye değişmesi: ayak, aygır, toy- vb. 2 . /ağ/ ve /ıg/ ses gruplannın korunması: tag "dağ" (Alt. tu), taglıg "dağlı" (Alt. tulu), şerig "savaş" (Alt. çerü), koyıg "koyu" (Alt. koyu) vb. 3. İlk hecedeki le, el ünlülerinin /i/ye değişmesi: ET semiz > sibis (Alt. semis), ET berk "sağlam" > pik (Alt. bek), ET bel > pil (Alt. bel) vb. 4. Yuvarlaklaşmanın yokluğu: körgen "gönnüş" (Alt. körgön), polgan "olmuş" (Alt. bolf:on) vb. il, lföp.a.>KeK

1 . AK Ka aH anınblt'ıaK .ll h3TKaH. 2. Köpymtt 6ttJie a p r bD K bl Kapa

ÇÖRCEK

Tbl·KaaH anuıhıiıaK 3Kee;ıe

a H b

H a n , cyy.rnrı 6ap.ıı. bl.1Ia p . 3. 11.he .ıı.e p .ll bepırne .ll he.ıı. ı m O.llO Hö ca;ı, .ll h !. 4. 3pTeHee KYH 6ııe aHö ttan-cyy .11 a n ınhıra c a.11 .ıı. hı T a fi r a 3aa. 5. KttınTffH'h no.11 3 0 , ı< a p a -

3hIHUI.a Ô.llTÔP.ll lf, Klft'ılfKTlfH'b no.11 30, ceatt3ttHııe

.ıı. e

H h a Hbl n

ô.11 Töp.ıı. tt . 6.

Ehp

KOH.ı:thl. 7. KoHyrı, Typyn aJihln, AK K aa H a nuıbıiıaK TY>KttHe .ll hOOKTOn TYP.ll hl. 8. «Ty >Ken napJ aM, K a p a nat'!Ta.11 Kapa caJITbl p , - TlfHT, - a.11a KhlJlblH -

nat'!Ta.11

aJia

KbIJiblH

c aJITbip, -

( l ) A k-Kiin apşıyak catkan.

(2) Körüji bile argıjı Karatı-Kiin

apşıyak

eke le ay nap, sii l a p

bardı/ar. (3) Ceder cerine cedip odoy saldı. (4) Ertene kün ble

a�ınap-sülap şıga saldı ıaygazii. (5) Kiştiy po/zo, karazınşça öltördi,

kiyiktil) polzo seviziııçe öltördi.

Kumandı-Kijilere ait bir metin ( 1 27. s.)

(1) Yaşlı Ak-Kan yaşarmış. (2) Dostu ve arkadaşı olan yaşlı Karatı-Kan'la

birlikte avlanmaya gitmişler. (3) (Av) yerine ulaştıklarında ateş yakmışlar. (4)

Ertesi gün ormana avlanmaya gitmişler. (5) Samurlann siyahlarını, geyiklerin

semizlerini öldürmüşler.

TÜRK DİLLERİ

5 . Sözbaşı iyi foneminin Tuba diyalektinde korunması, Kumandı ve Çalkandu diyalektlerinde ise Tuvaca ve Hakasçada olduğu gibi /çiye değişmesi: çakşı "iyi" (Alt. cakşı, Tuba yakşı), çap- "kapamak" (Alt: cap-, Tuba yap-), çıl "yıl" (Alt. cıl, Tuba yıl), çıt "koku" (Alt. cıt, Tuba yıt) vb. 6. Sözbaşı iyi ünsüzünün kendinden sonra bir /n/ ya da /fJ/ varsa öndamaksıl /niye değişmesi: ET yalyus > ı1agıs "tek" (Alt. cayıs), ET yayak > fıak "yanak" (Alt. cak), ET yey > fıey "yen" (Alt. cey), fıeyil "hafif' (Alt. ceyil) vb. 7. Sözbaşı /ç/ ünsüzünün /ş/ye değişmesi: ş 'anak "kızak" (Alt. çanak), ş 'apkan "koşan" (Alt. çapkan), ş 'ık- "çıkmak" (Alt. çık-) vb. 8. Sözbaşı /binin /m/ye değişmesi: mörü "kurt" (Alt. börü), mursak "porsuk" (Alt. borsok), mallwş "çamur" (Alt. balkaş) vb. 9. Ünlülerarası imi foneminin /biye değişmesi: tabak "boğaz" (Alt. tamak), tehir "demir" (Alt. temir) vb. . 1 0. Çıkma durumunun -dayl-dey yerine -dınl-din eki ile ku rulması: mendin "benden'' (Alt. meney < menden), ügdin "evden" (Alt. üydey) vb. B ASKAKOV, N. A., Severıııye dialektı altayskogo /oyrotskogo/ yazıka, dialekt çernevıh tatar /tuba-kijil, Moskva 1 965. - , Severnıye dialektı altayskogo /oyrotskvgol yazıka, dialekt kumandintsev · /kumandı-kiji/, Moskva 1 965.

CEYLAN, Emine, "Aşağı Çulım, Kondom-Aşağı Tom Ağızları", Çağdaş Türk Dili, sayı: 94, Aralık 1 995: 1 3- 1 8.

6.7. ayal[, /tülu grubu: Altayca Altayca, Dağlık Altay Özerk bölgesinde yaşayan Oyrot, Te lengit ve TeleütJerle kuzey Altay diyalektlerini konuşan Tuba, Kumandı ve Çalkanduların yazı dilidir. Sovyet Devriminden sonra, 1 922' 1erde yazı dili olmuştur. Altaycaya 1 948'e kadar Oy-

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

rotça deniliyordu. Altay yazı dili güney diyalektleri (Oyrot ya da asıl Altay, Telengit, Teleüt) üzerine kurulmuştur. Yukarıda da belirtildiği gibi, Altaycanın kuzey diyalektleri Altay yazı dilinden çok farklıdır ve bence ayn bir dil grubuna girer. Oyrotlar kendilerine Oyrot ya da Altay kiji derler. Komşulannca Dağ Kalmuklan ya da Ak Kalmuklar diye de çağrılırlar. Katun ırmağı vadisi ile Çarış (eski Yarış), Anuy, Peşçenaya ve Urusul ırmaklarının yukarı havzalarında yaşarlar. Oyrotlar şamanisttirler. Telengitler başlıca Çulışman ve Başkauz ırmakları havzasında yaşarlar. Şamanist, Ortodoks Hristiyan ve Lamaisttirler. Teleütler Telengitlerin yakın akrabalarıdır. Teleütlerin büyük çoğunluğu Kuznetsk' te, bir kısmı da Altay Ö zerk bölgesinde yaşar. Altayca konuşanların toplam sayısı l 989 sayımına göre 70,777'dir. Bu sayıya kuzey Alt'\)' diyalektlerini konuşanlar da dahildir. Altaycanın başlıca özellikleri şunlardır: 1 . İlk hecede /ağ/ > /ü/ /u/ değişmesi: ET tağ > tü "dağ", ET bağ > bü "bağ", ET yağ > d 'ü "yağ" vb. 2. Sözsonundaki /ığ/ > /u/ ve /ig/ > /ü/ değişmesi: ET tağlığ < tülu "dağlı", ET arığ > aru "temiz", ET lf.atığ > katu "katı", ET yılığ < d 'ılu "ılık" (Alt. yulü), ET tirig > tirü "canlı" (Alt. , Tel. tiru), ET isig > üzü "sıcak" (Alt., Tel. üzu) 3. Başta /y/ > /d'/ değişmesi: ET yaş > d 'aş "genç", ET yıl > d 'ıl, ET yılan > d 'ılan "yılan", ET yılıg > d 'ıfu vb. 4. Geniz ünsüzleri komşuluğunda başta /y/ > /(ı/ değişmesi: ET yan- > nan- "dönmek", ET ym1a/f. > naJJak "yanak" vb. 5 . İlk hecede /og, ov, ug, uv/ > /ü/ değişmesi: ET boğ- > bü "boğmak", ET lf.ov- > kü- "kovmak", ET tuğ- > tü- "doğmak", ET suv > sü "su" vb.

TÜRK DİLLERİ

Vlll. 4 Ö p ll Ö K

A K · Il O c - K y y p 'l bl H

ı . BypyH·6ypyH, 030-030 Aı<-nöc·

Kyyp :ıb!H Aı<-K a a H yy.'lbı Jia 3p· Ke·MÖH.ll. Y T a Hbl3bl .ll. b ypTa r a H . 2. B Hp ı<aTan Aı<-nöc-Kyyp<ıbIH Ka pa Ty-Ka a HHbIHb KbI3bIHbI a Ji a p· r a 6a pbm .LI.beT . 3. Aı<-nöc-Kyyp llbIH a Tı<a MYHÖp.LI.ö ı<yHHHHb 8JiblH.ll. a 6yJiyT KO>KO a ın a p, KO >KO ı.ıa r a p . 4. A H a c bı KOJKOHHa a H : cOAoK Aepıı.e OTY3 K a T n a p 6öpy 6 a p . 5. na p r a H H0.1YHb 6 a p 60JIOp, 6ofıyHb fıoK 60.1op_, o.ı of101<-

Tuba-kijilere ait bir metin (45. s.) ÇÖRÇÖK Ak-Pös-Kürçın ( 1 ) Burun-burun, ozo-ozo Ak-Pös

K ürçın Ak-Kan ülı la Erke-Möndü tayızı curtagan. (2) Bir katap Ak-Pös

Kürçın Karatu-Kiinnıl} kızını alarga barıp cet. (3) Ak-Pös-Kürçın atka münördö künnil} alında bulut kojo ajar, kojo çagar.

(1) Evvel zaman içinde Ak-Kan oğlu Ak-Pös-Kürçın ve onun dayısı Erke

Möndü yaşıyordu. (2) Bir gün Ak-Pös-Kürçın Karatu-Kan'ın kızını almaya

gitmiş. (3) Ak-Pös-Kürçın ata bindiğinde güneşin önündeki bulut da onunla birlikte açılır, birlikte batar.

6. İlk hecede lögl, üg/ > tul, lül değişmesi: ET ögren- > uren "öğrenmek", ET üg- > u- "yığmak" vb. 7. İlk hecede /ıg/ > /ıy/ değişmesi: ET ıgla- > ıyla- "ağlamak" vb. 8. İlk hecede /eg, eg, ig/ > !iyi değişmesi: ET beg > biy "bey, efendi", ET teg- > tiy- "değmek", ET yigne > iyne "iğne" vb. 9. Sözsonu /agu/ > /u/ değişmesi: ET buzagu > bozu "buzağı", ET �ıragu > kuru "kırağı" vb. 1 0. Sözsonu /egü/> /ü/ değişmesi: ET bilegü > bilü "bileği" (Alt., Tel. pülu ), ET küdegü > küyü "güvey" vb. 1 1 . Dudak çekimi (o-a > o-o, ö-e > ö-ö): bolgan > bolgon "olmuş", bolmaganlar > bolbogondor "olmayanlar", koçkar > koçkor "koç", köller > köldör "göller", körgenler > körgöndör "görenler" vb.

TALAT TEKİN KHPE

•

MEHMET ÖLMEZ

CÖC

1 962 jı.ın.ıı a Tyyny Anraii.ııı.ı ır aaToHOMHblii ol'ina3ı.ı l'ioAblHblır !Ö36.ıı · rÖ H H He ır l'iepH ÖTKÖH TÖpTÖH j ı.ın.ıı ı.ı rblH TeM.ııeK Te reH . 6y Kb1CK3 oii.ır.Hır rypKyHı.ıH a , neııHHCKıti\ ııaUHOHanı.Hı.ıii nonHTHK33bl a a iiı:ırn'la Tyyny Anraii.ııı.nr np0Mı.ıuıneı1Hocrı.rı.ıır . .ıı a , j yprxo3RİiCTB ? Hblır Ö3}1MH �e . Tı.ıır KÖ.ııy p ıı n reH, anııı.ınııa cypyn ry3anaHl'iaraH ıepnepııH .ııe KO· .ıı}'p j a HblH a ır j a aH jeıı11Mııep 3TTH. Töpröıı jı.ınııı.ıır TYPKYH':"Ha Kynı.rypa .ııa jaHblHaır Ö3yn, ja paH bın Ken.ıı H . An6arı.ı-j oHHhllf ype.ııy 3HH 3n6e.11Hn, repeınırnn<eıınHeır ynaM, anraA na opyc rıınne 'lblKKaH ype.ııyre yq yp nanraH, 0611.leCTBeHHO· nonHTH'leCKHA, H ay'I H bl H na xyııo>KeCTBeHHblA ;ııı re pa ryp a .ııa Kônrön Ken.ııH .

Mbrn.ııı.ı A aAanra.ıı.a ır yn a M anraii THn.11e ır opyc THnre, opycraır an raAra KÖ'lypıınreH cÖ3JIHKTep.ııH anraA Kbl'lbıpaaııı.ınap KepeKcHn rypy.

Rusça-Altayca sözlüğün "önsöz" bölümünden: Kire Sös

1962 c 'ılda TUiu Altaydıy avtonomnıy oblazı boyınıy tözölgöniney beri

ötkön törtön c 'ıldıgın temdektegen. ( . . . ) Mındıy ayalgaday ulam altay tildey orus tilge, orustay altayga köçürilgen sözlikterdi altay kıçırliçılar kereksip turu. •

Giriş 1 962 yılında Dağlık Altay Özerk bölgesi kuruluşunun kırkıncı yılını idrak etti. ( ... ) Bununla ilgili olarak, Altay okuyucular için Altay dilinden Rus diline, Rusçadan Altaycaya sözlüklere gereksinim duyuldu. B ASKAKOV, N. A . , T. M. TOŞÇAKOVA, Oyrotsko-russkiy slovar', Moskva 1 947. (Altayca-Türkçe Sözlük, Emine Gürsoy-Naskali, Muvaffak Duranlı, TDK, Ankara 1 999) - , Altayskiy yazık. Moskva 1 958. -, Russko-altayskiy slovar', Moskva 1 964.

DIRcNKOVA, N. P. Grammatika oyrotskogo yazıka, Moskva-Leningrad 1 940. Ö LMEZ, Zuhal, "Altaylar ve Altayca", Çağdaş Türk Dili, Sayı 99, Mayıs 1 996: 1 2-2 1 . SIMPSON, C. G., Some Features of the Morphology of the Oirot (Gorno Altai) Language, London 1 955.

TIDIKOV, P. P., Russko-altayskiy slovar', Moskva 1 926.

TÜRK DİLLERİ

Altay (Oyrot) Alfabesi Aa E6

Be rr

,D; A J j* Ee Ee )1(

)!{

}:hı:

:t1 tt KK

a 6

8 2

o j e

JIC 3

a b v g d c' e, ye yo j z y k

J1 JI

MM HH

Ir ır

Oo Öö Il II Pp Cc TT Yy Yy

<D cp

M H

ö n

p c

y ifJ

m n

o ö p r s u Ü f

U: u

III

ııı; m; 'b 'b bb

uı

ll./

1ı

h ts ç ş şç

bl b

10 Jl

e yu ya

* 1 960'Iara kadar LI;b ,ıu..

6.8. aya�/tolü grubu : Kırgızca

Kırgızlar adlan Orhon yazıtlarında sık sık geçen eski bir Türk halkıdır. Kırgızlar 8. yüzyıl başlarında Kögmen (Sayan) dağla rının kuzeyinde yerleşmiş bulunuyorlardı. Önce Türklerle, daha sonra da Uygurlarla iktidar için sık sık mücadele eden Kırgızlar, 9. yüzyıl ortalarına doğru, 840 tarihinde, Moğolistan' daki Uygur · egemenliğine son vermişlerdir. Kırgızların egemenliğine de 1 2. yüzyılda Moğollar son vermiştir. Uzun süre Altay dağları böl gesinde yaşayan Kırgızlar nihayet 1 6. yüzyılda Issık Köl bölge sindeki bugünkü yurtlarına göçmüşlerdir. Bugün Kırgızların bü yük çoğunluğu başkenti Bişkek olan Kırgızistan Cumhuriyetinde yaşar. Kırgızistan dışında, Özbekistan ve Tacikistan Cumhuriyet leri ile kuzey Afganistan, Pakistan ve Çin'in Sinkiang Uygur Ö zerk Bölgesinde de Kırgız toplulukları vardır. 1 989 sayımına göre eski SSCB'deki Kırgızların sayısı 2,530,998'dir. Öbür ülkelerdeki

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

p ,ll& ii wıı 6up >t:Blrna >K0.'1 ıKypop:ıo, Me11 yw y:ı a.rnarw >Re· BOKOÜ >KWrB'ITaB >Raca:ıra11 cypeTT\"11 BJl,llWllR Kenıın Typuı. :ıtwRa 3PTell AB aiiw:ıra >Reeoib11·n. Cypony Kapan, Men aH;ı.ae >Ro.ıyMa 811 TWleK 6aTa a.11ıı n >KaTKBll eıuyy, BBW KORK& );83 aiıwpoaii TDK· TeÜll. Ywyn JCYRre 11eii11e 6y.ı cypony 3'I 6ııp JC8pre3:ue.ıopro 11a

6epre11 1Koıc11ye, a;w Typraii aiiw.ı,llaH Tyyraıı,lla pwM Ke.ı ree;ı.e. K03· ,ll811 ,llBil,llanan 6eKUTUD Koell. An11a 3Jle >ı:awı.ıprau;ı.aii a:ueecıı 6ap, )'RTT)'y6y ,ilen, KOKYC oıoqapra KeTHO >t:yp68C)"H,- >KOK 6yn <'yponya 3• JCBH,lla Ü WKcwa >t:ailw ne.'le >t:oR, JKe 6o:ı 6oco. ara ••K03 TllÜHD» ıceTer ,llere&,lleii a:ı 6np .awKae YKM)'ID AB 33ı1ec. 6npnR1111

KOP\'DIK8 >KOR8K8İİ :tne Ka,llwpece C\'peT. 6enıne Tapnı.ua11 >Kep ll8U,ll8 Ü >KOH8KOİİ 6o:ıco, cypeT 03\' ,lla rw OWOR,llOil >K8H8K8İİ. CyponyH T33 ı... ıcu Tepe�llR,lle - ıcy:tr\' acMRll,llhın a.ıa ·6y p K eK "" ıKBKacw. lll a Ma:ı 6npıııı-cepıı11 6y;wynap,ll b1 6ııp ıt:aKı;a 6e1 BJl,llhl pwn, 8JIWCTa J:hl.'ITWÜraH 'I OKy:ıa pra )1(811,:X3Tblll, J;hll!.18T3 aii.Qan 6ııpa >Karar. Aa;ı.aR 6epıc11 ıcopynywTo - 6oaojıroe capw ra· .:ıaa, Kell 838H. 'leT-11erTee 1111ii.ıep WKTamı.ın, it> a a 11 · 11 a '!h111:1aıı KDiiue ronypan.ı 6opnoll ro6opcyn ıcapailran "'o:ı;:ıo, ırnrap.ıam 6acKae 3KD aıo:ıoo•yeye 030 raırHH,lleB 6epn •y6a ii r. if\o.ıoo'ly:ıap ymıM '>KaKt.ııı;ı.arım raiiı.ııı a.ıap.ıı1o1 11 11a;ı.epn >Keprc ,llaaua Tywyn. • .

Ünlü Kırgız yazarı Çıngız Aytmatov'un Camıyla adlı romanının ilk sayfası : Ar dayım bir cakka col cürördö, men uşul alkagı cönököy cıgaçtan casalgan süröttün aldına kelip turanı. Mma ertey da ayılga cönöymün. Süröttü karap, men andan columa ak ti/ek bata alıp catkan öydil, anı köpkö köz ayırbay tikteym. Uşul küngö çeyin bul süröttü eç bir körgöı.mölörgö da bergen cokmun, al turgay ayı/dan tügandarım kelgende, közdön daldalap bekitip koyom. Ança ele caşırganday eınnesi bar, uyattübu dep, kokus oyuyarga ketip cürbösün, - cok bul süröttün eç kanday ıksız cayı dele cok, ce bolboso, aga "köz tiyip " ketet degendey al bir aşkan ukmuş da emes. Birinçi körüşkö cönököy ele kadırese süröt. Betine tartılgan cer kanday cönököy bolso, süröt özü dagı oşondoy cönököy. Süröttün ti! içki tereyinde -küzgü asmaııd111 ala-bürkök çet cakası. Şama/ birin-serin buluttardı bir cakka bet aldırıp, alısta kıltıygan çokularga candatıp, kıya/ata aydap bara catat. Andan berki körünüştö-bozorgon sarı tala, kel} özön. Çet-çetten çiyler ıktaşıp, ciin-çaçından kiyin ıopuragı borpol) toborsup karaygan coldo, kararlaş baskan eki colöçunun izi tigindeıı beri çubayı. Colöçular ulam cakııulagan sayın alardın izderi cerge dana tüşüp, ...

TÜRK DİLLERİ

Her (ne) zaman bir tarafa (doğru) yola çıksam, ben bu çerçevesi basit ağaçtan yapılmış tablonun karşısına gelip dururum. İşte yarın da köye hareket edi yorum. Tabloya bakıp, (sanki) ben ondan yolum için iyi dilek (ve hayır) dua alacakmışım gibi, onu uzun süre göz ayırmaksızın dikkatle süzüyorum. Bugüne kadar bu tabloyu hiçbir sergiye (haif. sergilere) de vermiş değilim, o (şöyle) dursun köyden akrabalarım geldiğinde, gözlerden gizleyip saklıyorum. O kadar da gizlenecek nesi var, utanılacak (bir şey mi) diye, boşuna aklınıza takılmasın, -hayır bu tablonun hiç bir yakışıksız yanı da yok, veya, (sonra) ona "nazar deyip" gider denilecek (cinsten) üstün bir sanat eseri de değil. tık bakışta basit ve sıradan bir tablo bu. Yüzüne resmedilmiş toprak ne kadar basit ise, tablonun kendisi de o kadar basit. Tablonun en arka planında -sonbahar göğünün yer-yer kapalı ve donuk bir parçası (var). Rüzgar tek-tük bulutları (tek) bir istikamete (doğru) sevk ederek, uzakta belli-belirsiz görünen doruklara yöneltip, yamaçlar boyunca sürüp götü rüyor. Ondan (daha) beriki planda-solgun sarı bozkır ve geniş nehir yatağı. Ke narlarını pelinler kaplamış, yağmurlardan sonra toprağı yumuşayıp kabarmış kara yolda ard arda yürüyen iki yolcunun (ayak) izleri öteden beriye uzayıp ge liyor. Yolcular giderek yaklaştıkça onların (ayak) izleri yere (daha) belirgin dü şüyor ve ( . ). .

Kırgızlarla birlikte bu dili konuşanların toplam sayısının 3 milyon civarında olduğu söylenebilir. Kırgızca, Türk dilleri içinde en çok Altaycaya yakındır. Ancak, bu iki dil arasında yine de önemli ayrılıklar vardır. Kırgızcanın belli başlı ses özellikleri şunlardır: 1 . /dl foneminin iyiye değişmesi : ET ada� > ayak, ET tod- > toy- "doymak" vb. 2. Çokheceli sözcüklerin sonundaki /ıg/ ve /ug/ ses gruplarının uzun /u/ya, /ig/ ve /üg/ ses gruplarının da uzun /ü/ye değişmesi: ET taglıg > tölü "dağlı", ET yılıg > cılü: ılık sıcak", ET ulug > ulü "ulu, büyük", ET bilig > bitti "bilgi", ET çerig > çerti "", ET ölüg > ölti "ölü'', ET tirig "canlı" > tiru vb. 3. Sözbaşı iyi ünsüzünün /c/ye değişmesi: ET yaş > caş "genç", ET yıl > cıl, ET yel > cel, ET yol > col, ET yötel "öksürük" > cötöl, ET yugur- > cür- "yoğurmak", ET yürek > cürök vb. 4. Bazı birincil uzun ünlülerin korunması: ET barı [ban] > biirı "

TALAT TEKiN MEHMET ÖLMEZ •

"hepsi", ET ya [ya] > cii "yay", ET yu- [yü-] > cü- "yıkamak" vb. 5. Türlü ses gruplarının büzülmesi sonucu pek çok ikincil uzun ünlünün oluşması: ET tağ > tö "dağ", ET ağız > öz, ET ağır > ör, ET bağ > bö "bağ", bag ır > bör "karaciğer" , ET yağ ı > cö "düşman", ET buzağu > muzö, ET /f.ırağu > kırö, ET biregü > biro "kimse", ET küdegü < küyo "güvey", ET boğ- > bü-, ET tuğ- > tü- "doğmak", ET ağuz > üz "ilk süt", ET yağu� > cük, "yakın", ET yegen > cen, ET yoğan > cön "kalın, şişman", ET yuğur- > cür- "yoğurmak", ET yal}a* > ciik "çene", ET edi > eye > e "sahip", ET eder > eyer > er "eyer", ET el}ek > ek "çene", vb. 6. Dudak çekimi (o-a > o-o, ö-e > ö-ö, ü-e > ü-ö): col "yol", coldor "yollar'', coldordo "yollarda", köl "göl", köldör "göller", köldördön "göllerden", yürek > cürök, cüröktör "yürekler", cürök tördö "yüreklerde", cüröktördögü "yüreklerdeki" vb . .

Kı rgız Alfabesi

,[( Jl Ee :E e )1(

Jhı

Mü KK

o e

:JK: 3

u u

JI n a MM b Hu v g H; l{ d Oo e, ye e e yo I1 II Pp c; j z Cc TT Yy y k Yy

M H

o ö p r s

n p c m y

<D cp Xx

ın

III

IIJ.

b 'b bb

ıo

.sı Si

efı x

,,,

� ,,

h ts ç ş şç

bl b

e yu ya

AB DULDAYEV, E., D. lsAYEV , Kırgız ti/inil) tüşündürmö sözdügi, Frunze 1 969.

ABDULDAYEV, E., S. KUDAYBERGENOV, 0.

ZAHAROVA, A. ÜRUSBAYEV,

TÜRK DİLLERİ A. TURSUNOV, Grammatika kirgiı.skogo literaturnogo yazıka, Frunze 1 987.

HEBERT, Raymond J., N. Poppe, Kirghiz Manual. Bloomington 1 964.

Kırgız tilinio tüşündürmö sözdügi. Frunze l 984, 1-.

ÖLMEZ, Zuhal, "Kırgızlar ve Kırgızca", Çağdaş Türk Dili, Sayı 1 0 1 , Temmuz 1 996: 25-33. Y UDAHIN, K. K. l 940 Kirgizsko-russkiy slovar', Moskva l 940 (l 9652) ; [Kırgız Sözlüğü 1-11, çev. A. TAYMAS, TDK, Ankara 1 945-48 ( 1 9882)).

-. Russko-kirgiı.skiy slovar'. Moskva 1 957 COMOK BAŞI E... e... e. . . y, bayırkının

}K O M O K oAWbl ...

...

. . . i'ı ,

[comogu

6 a ii bı p r:b!Hb!H

6 a un a c a ı.:e.ıep o p o::y,

33 :'..1Kl; H fl H :>K <ı M o r y

G h: P. .

/K a p a H :ı a p;ıb!H K00HY \ 'i y H , J+.:aöblpan.ın a li ra6bl3 )Ko.ı 6 o F C MaHac :ıı; e H y y'iyH.

Ke6y Teryu, ıce6y 'lb!H,

KenııynyKTYH Keeuy Y 'i Y H , Kynyn.ıt&T) n

a Ara 6bl3

Keıc >Kan •p.ıurn >Keey yqy H .

:>KaHblHAa 6onrou KH III H n: o ı.: , UerH >K8JJr8HJ:ıl M e H e H HWH >KOK; T epy HAe 1.'aTıcaH ırnms iK OK, Myeyu Tery H y MeHeH ııuı1:1 ;ı.:oı.:.

5a6aHap.ııh'.H lKOMory 5 a wraôace K ôonoôy? ATaHliPAblP. >KOMory AAr n a ft ıcerceıc ôono6y�

Eve/kinin comogu, Estese keler orolu. Camıı tögün, camıı çın, Carandardın kfinü üçün,

3 c rece � en e p o p o� y .

/K � ;:-· �!bI j' e r y H , m a p �n-.ı

JK O !t!Ory

Baştasa keler orolu,

Cabıratıp aytabız Colbors Manas cönü üçün. Köbü tögün, köbü çın, Köpçülüktün k8nü üçün DESTAN BAŞI Heeey ... eski zaman destanı Başlansa gelir arkası Evvel zaman destanı Düşlense gelir arkası Yan yalan yan gerçek Yaranlann gönlü için Çene çalıp söyleriz Kaplan Manas soyu için Çoğu yalan, çoğu gerçek Topluluğun gönlü için

Ünlü Kırgız destanı Manas'ın "Giriş" bölümünden

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

6.9. ayak/ta Vlı (Kıpçak) grubu

Kıpçak grubuna şu Türk dilleri girer: Tatarca, B aşkurtça, Ka zakça, Karakalpakça, Nogayca, Kumukça, Karaçayca-Balkarca, Kının Tatarcası, Karayimce ya da Karayca. Bu grubun genel özellikleri ET idi foneminin /yiye, /ağ/ ses grubunun /aw/ ikiz ünlüsüne değişmesi ve çok heceli sözcüklerin sonundaki /g/ foneminin düşmesidir: ET ada� > ayak, ET tod- > toy-, ET tağ > tav, ET tağlığ > tavlı, ET sarığ > sarı, ET tirig > tiri vb. Yazı dili bakımından oldukça kalabalık olan Kıpçak grubu ilk hecedeki geniş yuvarlak ünlülerle /ş/ ünsüzünün durumu bakı mından, örneğin içinde /o/ ve /ş/ bulunan koş- "katmak, ilave etmek" eylemi ölçüt olarak alınarak, üç altgruba ayrılabilir: 1 . kuş altgrubu (Tatarca, Başkurtça), 2. kos- altgrubu (Kazakça, Karakal pakça, Nogayca, ), 3. koş- altgrubu (Kumukça, Karaçayca-Bal karca, Kırım Tatarcası, Karayimce ya da Karayca). 6.9. 1 . Tatarca

Tatar adına ilk kez Orhon yazıtlarında rastlanır: Otuz Tatar, To�uz Tatar. Ancak, yazıtlardaki bu etnik adların, Türk boylarının değil de Moğol boylarının adları olduğu sanılmaktadır. Tatar adına ikinci olarak Kaşgarlı Mahmud'un ünlü sözlüğünde rastlanıyor. Kaşgarlı Türk halkları haritasında Tatarları, Başkurtlarla birlikte, Hazar denizinin kuzeyinde, Bulgarların kuzey-doğusunda, aşağı yukarı bugün oturdukları İdil-Ural bölgesinde gösterir. Türkçe konuşan Tatarların kendi adlarıyla ortaya çıkışları Altın Ordu dönemine rastlar. Bugünkü Tatarlar, büyük bir olasılıkla, Müs lüman Volga Bulgarlarının Çingiz ordularındaki Kıpçak ve Moğol boyları ile karışmaları sonucu oluşmuş bir Türk halkıdır. Geçen yüzyıl ortalarına kadar yazı dili olarak Çağataycayı kullanan Tatarlar 1 9. yüzyıl sonlarında kendi diyalektleri, yani

TÜRK DİLLERİ

Kazan Tatarcası ile yazmağa başlamışlar ve bugünkü Tatar yazı dilinin temelini atmışlardır. 1 927' ye kadar Arap alfabesiyle yazılan Tatarca 1 927- 1 939 yıllan arasında 1 2 yıl kadar Latin alfabesiyle yazılmış, 1939' da bu alfabe yerini Kiri! asıllı yeni alfabeye bırakmıştır. Tatarcanın birçok diyalekti vardır. B unlar başlıca ü ç grup altında toplanabilir: 1 . Batı (Mişer vb.) diyalektleri, 2. Orta diyalekt (Kazan Tatarcası vb.), 3. Doğu diyalektleri (Batı Sibirya ,diya lektleri: Tobol, Tevriz, Kazanlık, B araba, Tümen, Tara, Tom ve B uharlık). Yazı di li Orta diyalekt (Kazan Tatarcası) üzerine kurulmuştur.

3 K H Si T n a P. KAMblP 6ATblP.

öopı.ıa-&p1ı111 381ı18 HA3, K:liK:l KON 8 HA8, 315H-6a6at Tywac 6opı.ı11, 3T1I 6en :ıı ı HK3V reıı:ı TopraH ııarblHAB, 15ap H.ıı.e 15ep K3pT 15en:>H Kap'lbıK. Anapllblll Oananapııı IOK HAe. ruyıtap K3İİrlıLJlapw 6 HK 3YP HAe. 6ep 33M8H 6on a p HC:>nııa.ıı. e.rı ap, yii.�B.llbl Jl8p .ııa KIMYp· .a.aH Ö<'p 6a.1a Cblllll HCan KyliJlblnap. d(jH 'lblrbln KHTTt rblcp caaapra, 6a6aA 'lblrbln KHTTe YTWH Rpı.ıpra.

Anlatılar Hamur Bahadır

Ekiyatler Kamır Batır

Evvel zaman içinde, keçi kumanBarın-barın zamanda, kece ko manda, ebiy-babay tuwmas barın, eti dan, ebe-dede doğmadan önce, baba ile bilen ikev gine torgan çagında, bar idi (karısı) ikisi tek yaşadıkları dönemde,

var idi bir yaşlı adamla yaşlı karısı. Onların çocukları yok idi, bundan yuk idi, şuyar kaygıları bik zur idi. dolayı dertleri çok büyük idi. B ir zaman bolar iseplediler, Bir gün bunlar ölçtüler-biçtiler, uy/adılar da kamırdan bir bala sını düşündüler taşındılar, (sonra) hamuryasap kuydılar. Ebiy çıgıp kitti sıyır dan bir çocuk vücudu yaptılar. Ana bir kart bilen karçık. Alardıy balaları

sawarga, babay çıgıp kitti utın çıkıp gitti inek sağmaya, baba çıkıp yanrga

gitti odun yarmaya. Tatarca Metin (Tatar HalıkAvız İcatı'ndan)

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

1 00

Tatarca konuşanların büyük çoğunluğu Tataristan Özerk Cum huriyetinde yaşamaktadır. Tataristan dışında, Başkurt, Çuvaş ve Mordov Özerk Cumhuriyetleri ile Gorkiy, Tambov, Penze, Rya zan, Ulyanov, Kuybışev, Orenburg, Volgograd, Saratov, Astra han, Çelyabin, Novosibirsk, Om ve Tom, Tümen, Perm ve Kirov oblastlarında da önemli sayıda Tatar toplulukları vardır. Eski SSCB ' de Tatarca konuşanların toplam sayısı, 1 989 sayımına göre, 6,645,588'dir. Rusya Federasyonu dışında, Romanya (24,000), Bulgaristan ( 1 1 ,000), Türkiye ( 1 0,000), Finlandiya ve ABD' de de küçük Tatar toplulukları bulunmaktadır. Tatarcanın başlıca seslik özellikleri şunlardır: 1 . İ lk hecedeki geniş yuvarlak ünlülerin daralması: ET bol "olmak" > bul-, ET o�ı- > ukı-, ET to� > tuk, ET böl- > bül-, ET köz > küz, ET söz > süz vb. 2. İlk hecedeki dar yuvarlak ünlülerin genişleyip zayıflaması: ET �uş > koş, ET tur- > tor-, ET yut- > yot-, ET kün > kifn, ET küz > kiJz, ET yüz > yiJz vb. 3. İlk hecedeki açık /e/ ve kapalı /et ünlülerinin /i/ye değişmesi: ET her- > bir- "vermek", ET beş > hiş, ET kel- > kil- "gelmek", ET semiz > simiz, ET keç > kiç "geç", ET ket- > kit- "gitmek", ET kerek > kirek "gerek" vb. 4. Uzun ve kısa /i/ ünlüsünün her yerde zayıflaması (bu zayıf ünlü yazımda /e/ ile gösterilir): ET bir > bir, ET biz > biz, ET ilk > itik, ET isig > issi "sıcak", ET iş > iş, ET kiçig > kiç{ "küçük", ET kişi > kişi, ET tıl > til > til "dil" vb. 5. loğ, ug, ov, uv/ ses gruplarının /u/ya değişmesi: ET boğ- > bu-, ET soğı� > suık, ET tug- > tu- "doğmak", ET kov- > ku-, ET suv > su, ET uv- > u- "ovmak" vb.

101

TÜRK DİLLERİ

6. İlk hecedeki lığ/ ses grubunun /ıy/a ya da /ı/ya değişmesi : ET sığ- > sıy-, ET sığır > sıyır "inek", ET yığ- > cıy-, ET yığla- > yıla- "ağlamak" vb. 7. /eg/ ve /ig/ ses gruplarının /iy/e değişmesi: ET beg > biy, ET eg- > iy-, ET teg- > tiy-, ET yigren- > ciyren- "iğrenmek" vb. 8. Daha çok /ı/, /i/, seyrek olarak da /e/, /el ve lal önündeki sözbaşı iyi foneminin /c/ye değişmesi: ET yığ- > cıy-, ET yılığ > cılı "ılık, sıcak", ET yır > cır "şarkı, türkü", ET yıp > c ip "ip", AT *yeti > cid{"7", ET yel > cil "yel", ET yer > cir, ET yelJ > cilJ "yen", ET yay > cey "yaz", ET yay- > cey-, ET yadağ > ceyew "yaya", ET ya [ya] "yay" > ceye vb. Tatar Alfabesi

JIC

a MM b HH O,. o v rr n g Pp d ye, yi, C c yı, i, e yo TT Yy j

i ;iy y k

E 6

8 2

AA Ee

o e

' )1( )1(

J.1 H

tt ü KK

n rr

BORHANOVA, N.

M H

o n p c

efı

ili

III

p r

el> cp Xx

x il

hl hl

'b 'b bb

� Si

u;w

d :;)

b ts ç ş

�)K; «� hh

şç

e, i yu,y ü

JIÇ

ya e, ii ö Ü, w c

y 1f

G. YAKUPOVA, Dialektologik süzltk, Kazan 1 953.

BORHANOVA, N. B.,

T. MAHMUTOVA, Z. R. SADIYKOVA, G. K. YAKU-

POVA, Tatar ı[linil) dialektologik süzllgi, Kazan 1 969.

TALAT TEKİN

•

MEHMET ÖLMEZ

1 02

CV3 6Alll hl Tere

HKH

Teır ıı e ıı

a ııııatMaırbl

eyJır ereH

teJen

JIBHı.nra q hl rapy xan hıi<Hblıt ıcyıı &rypa ycewe tapHxr.ı HAa ah;ıMHA rne B3Kblİİra ıuyıı

XBJlblKHhlH

ıcyn&Typa

haM

6yıı&ırı Top·a , qeHKH MOHAblll CYJJleK eıJK<ı ceıı Jl a

TOpMblWLIH.ila,

Hll(.TllMarı.ıii-nonHTllK

Ten

HpeıuKaıı

yııı.ı ıııııapblH

' B. 11. Jıeıııı ıı 1920 eJIA3 yK HH)le pyc TeıreHel{ nyw KHHH311 3JlblR fopbKllHra Ka)l;ıpre •ıopra ıcaparaıı aıtnnMaııhl cyJnereıı te3yHe oeıııtblpyra

aepMa q ı.ı ıc tıarblJIAblpa. DHJireııe 6yıı raııqa,

Taıcı..ıtHM

HTena topraH aıtnaTManbl

ııay yıcyqı.ıııap eqeH 'J bl rapwııa.

l TOM

- A - 1\

il TOM - 1\

pe«!>napeH 9qeHa aııa. By

cyJııeKHeH

Ten

Yıı

cy3ııeıc ıcıııı ıcaT·.

ili

TOMHaH

TOM-T-h

6ypblqı.ı - rarap

ropa: x;ı

;ı.ıı.a 6a teııeııeıı

X I X racblpııı.ııt axwpı.ıııııa ıı a ır 1>1n x;ı3epre ıce ııra Ka.ıİap rOMJMKJJIJ13HblWT3

6a liııwrblıı rynııan

llyıı ra H

6ııpy;

M3rı.ııa TBC,r.ıepııapeH atıy,

ııeKCHK

cy:ın<1pııeıı

Tatar tilinia ay/atmalı süzliki'nden Tlgi yeki bu ıitniy aalatmalı süz-

haM

ıjıpa3eoııorHK

Mar-ı.H;ıır;ıpeH hJ�ı

aııapra rpaMMaTHK-CTllJlllCTHK

Tatar Dilinin Açıklamalı Sözlüğü' nden

Şu ya da bu dilin açıklamalı söz-

ligin ıJzlp ddnyaga çıgarıw (Jalıknıy lüğünü hazırlayıp ortaya çıkarmak kul'tura üslşl tari(Jında ehemmiyetli halkın aydınlanma tarihinde önemli wakıyga bulıp tora, çiJnki mondıy bir olaydır, çünkü böylesi bir sözlük süzlik şul (Jalıknıa ictimagıy-politik o halkın toplumsal-siyasal yaşamın ıormışında, kul'ıura hem ılt iJLkeslnde da, kültür ve dil alanında eriştiği irişkln uyışların ayınnaçık çagıldıra. başanlannı açık bir şekilde gösterir. (. .. ) TelJ_dim itile torgan ay/atmalı

Size sunulan açıklamalı sözlük

süztlk kia katlaw ukıwçılar Jçln

geniş okuyucu kitlesi için çıkarıl

çıgarıla. Ul Jç ıomnan tora: I tom mıştır. Üç ciltten oluşur: 1. cilt A-Y,

-A-Y, il ıom-K-S, ili tom- il. cilt K-S, III. cilt T-N harflerini T-H ber{fierln lçlne ala.

kapsamaktadır.

1 03

TÜRK DİLLERİ

CEYLAN, Emine, "Tatarlar ve Tatarca", Çağdaş Türk Dili, Mart 1 998, sayı 1 2 1 : 1 1 - 1 8. DMITRIYEV, N. K., Russko-tatarskiy slovar', J , Kazan' 1 955. DM!TRIYEVA, L. V., Yazık barabinski!J tatar, Leningrad 1 98 1 . GANIYEV, F. A., Russko-tatarskiy slovar', Moskva 1 984. HANG!L'DIN, V. N., Tatar tili grammatikası, Kazan 1 959. M Alj M UTOVA, L. T., M. G. MôljE M M E D ! Y E V , K. S. SAB !ROV ve Ş. S. ijANB!KOVA, Tatar tilinil) al)latmalı süzlfgİ, 1-III 1977- 1 98 1 . POPPE, Nicholas,Tatar Manual. Bloomington 1 968. Sovremennıy tatarskiy literaturnıy yazık, Moskva 1 969. Tatarsko-russkiy slovar', Moskva 1 966.

6.9.2. Başkurtça

Başkurt etnik adına ilk kez Kaşgarlı Mahmud' da Başgırt biçi minde rastlanır. Kaşgarlı Türk halkları haritasında Başgırtları Ha zar denizinin kuzeyinde ve Tatarların batısında, aşağı-yukarı bu günkü İdil-Ural bölgesinde yerleşmiş olarak gösterir. Başkurtça ancak Sovyet Devriminden sonra yazı dili olabilmiş Türk diyalektlerindendir. , 1 929'a kadar Arap alfabesiyle yazılan Başkurtça için bu tarihte Latin asıllı bir alfabe düzenlenmiş, 10 yıl kadar kullanılan bu alfabe 1 939' da yerini bugünkü Kiri! asıllı alfabeye bırakmıştır. Başkurtça başlıca güney Urallar bölgesindeki Başkurt Cumhu riyetinde konuşulur. Başkurtça konuşanların toplam sayısı 1 989 sayımına göre 1 ,449, 462'dir. Başkurtçanın başlıca iki diyalekti vardır: 1 . Doğu ya da Ku vakan diyalekti, 2. Güney ya da Yurmat diyalekti. Doğu diyalek tinin beş ağzı vardır: Ay, Argayaş, Salyut, Miyas ve Kızıl. Güney diyalektinin ağızlan da şunlardır: İk:-Sakmar, Orta Ağız, Kara-İdil, Dem ve Güney-Batı ağızlan. Başkurtçanın Doğu ve Güney diyalektleri arasında önemli seslik farklar bulunmaktadır. Başkurt çanın Güney-Batı ağızlan öteden beri Tatarcanın etkisi altındadır. Başkurt yazı dili Doğu (Kuvakan) diyalekti üzerine kurulmuştur.

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

104

Başkurtçanın Tatarcadan farklı başlıca seslik özellikleri şun lardır:

1 . Sözcük ve ek başındaki /s/ foneminin /h/ye değişmesi: Tat. sarı = Bşk. harı "san", Tat. sin = Bşk. hin "sen", Tat. SOIJ = Bşk. AeMoıcpanı• haM GNnAaneneı.."Te!i apra Gapwyw 11ne6e�;et\ G aw1<a Aaynanap haM "KHnanap MeHaH :ıtKOHOMMK, ca�ac" 6aw· n�HewnıpeH K><t\a iire n ıcef!a "KlnM&Hı.r, a aiiı.ıpwM npeAnp1<u1<e· nap, o�owManap, y�pelKAeHlfenap, ıııına He w en ap apanı.ıHAa

ıre}ManawneK ypı.ıHnawrı.ıpwpN, 6ı.ın M9Haca6anapnı >wne1<ne 6 Hpep ra MOMKHHneK rı.ın�ıp1ı.ı. 6WHAaii ıpaı<1anı.ı 6aiir.a· HewTap ı.ıa�.ıHHar enKahe11Aa ne apra G apa, 6ı.ıHa vne owo 1<8HA"P1il CCCP IPaHABP a 1<a11eM.lf•hw Ypaıı fiyneHcane ı;aw· 'KOPfO<TBH ıj>aHHlf n areHel\ TapMX, Tell haM a�a6MaT MHCTllTYT�I" Ha TepKH3H� HypeHeı<ne PitnHlo\W npocpe<cop TanFaT TEKHH aÇı;;HAe ıouıııe. 6WHAa yn MHCT'KTfT fan11Mp,apw ı.ıeHaH ocpaw· n.ı, s1ı.u 'KOM�n<wnap}W\ ren H e c ııana p e MeHaH ra�ı.ıuıll, pecrry5r.11Hi1Hı.ıt\ )"l<WY iiopnapı.ıHAil 6yna. &en� :ıı ;ı 6;ıpce6e} ranHM MeHaH ocpawn.ı haM 6ep ı<Hca hopayoa 5y5n 61<pe· yeH r-eH,ı;e. Y"Kı.ıycı.rnapra owo ;ılir.IMaHe Ta'KAMM 11raE�. reç

Demokratiya hem bildellliktl'l

Demokrasi ve bilimin ileri git-

arta barıwı iltbh,s,[1) baş/f.a dewletler mesi ülkemizin başka devletler ve kı•

hem /f.itgalar minen ekonomik, seya· tafar ile (olan) ekonomik, siyasi bağsiy beylen[ş t e rln ki1) eytip kin e lannı sadece artırmakla kalmıyor, özel

/f.almanı, e ayırım predpriyariyelar, ii- girişimler, kurumlar, enstitüler, hatta

yoşmalar, uçrejdeniyelar, (Jarta kişiler bireyler arasında alış-veriş oluştu arahında !Jl:r,metteşl[k urınlaştırırga rulmasına, bu münasebetlere etkin bir bıl miinesebetrerge [şltkl[ ttiş_ birlrge görünüm verilmesine de imkan sağlı miJmkinlik tıw?;ır?;ı. Bınday fay?,alı yor. Bu tür yararlı ilişkiler kültür beylenlşter me?;eniyeı iflkehinde le alanında da artıyor. İşte şimdi bu

arta bara. Bına et[ iişii kiJnder?,e günlerde SSCB Bilimler Akademisi

SSSR Fender akademiyahı Ural bü- Ural Bölilmü Başkurdistan B il i m

ltkseh[ Baş/f.iirtostan fenniy ü?;eglnio Merkezi 'nin Tarih, Dil v e Edebiyat Tarif!, ı[l hem eıehiyet institutına Enstitüsü 'ne Türkiye' nin tanınmış Tiirkiyeni1) kürln[kl[ galimı professor bilim adamlarından Prof. TA LAT

TELGET TEKiN efendi kildi.

TEKiN bey geldi.

T. Tekin'in Başkurdistan'a yaptığı seyahat sırasında Baş*'1nostan gazetesinde çıkan Baş/f.ala /f.una/f.tarı: TiJriJk Galımı Öji]le

"Başkent Konuklan: Türk Alimi Ufa' da" başlıklı haber

1 05

TÜRK DİLLERİ

hu1J "son", Tat. bul-sa = B şk. bul-ha "olsa", Tat. kifç-slz = B şk. kiis-hii?,, Tat. ata-sı = Bşk. ata-hı "babası" vb. 2. içi foneminin her durumda /siye değişmesi: Tat. çap - = Bşk. sap - "koşmak'', Tat. çık- = B şk. sı�-. Tat. ifç{n = B şk. ifsiJn "için", Tat. kiç = Bşk. kis "akşam", Tat. çeç = Bşk. ses "saç" vb. 3. Söziçi ve sözsonu izi foneminin ötümlü dişlerarası sızıcı tıl ye değişmesi: Tat. azık = Bşk. a'{,ı� "azık", Tat. ozak = B şk. o?,a� "uzun", Tat. büz = Bşk. bu?, "boz", Tat. süz = Bşk. hü:t, "söz" vb. 5aw'KopT Teııettel\ al\ııaTMaııbl h y�ııere y;ıyıı;ın

�a6bl�;ıbıfl

ııoHbııra chıra . YHbll\ F:ıM;ııır;ı KHııeye pecny6ım KYJlbTypa

KyT;ıpe.ıeyeH,

TOpMOWOHil,a

�yp

Ba'KHfa

6y.1bın Topa . xaJlbl'KTbll\ 49H9M 6eııeM KHMölJleHefl

reMyM;ıH, cPöıH.Ael\ h;ıM KYJlhTypaHblfl

yçeyeH Kyph;ıT:ı.

;ıaııhlWTapbı

5blıı

hyn;ıp;ıeıı

HölTH>K;ıheH,!13 reH;ı M9MKHH 6yııııbl.

Ten.ilet\ h y ;ı 6a iiııhıFblH Tynııay,

r;ıtt;ııı;ıpeH

'Ka

h nııeKTe :ı;ıepıı;ıy CoBeT

&nacbı 1ibl.ıııapb1H4a 6a w'KopT Teıı FHJleMeHefl

acbly

TYJlhlJlblFbl ,

3WK:lpTey

M3-

KHM:ıııe,

3JlblHraH ııeKCHK h;ıM q,pa3eOJIOrHK MaTepHaJIJlblfl HOpMa liah3TeHölH 6ahaııaHblWbl 6yilblHCa Töl'K.ll H M

H Ke lie;ı li blJIJlbl;K 11Te.ır;ıH

hy�.ıeK 6a W'KUpT ııeKCHKOrpaqrnııhblHbll\

TapHXblH.11 3 llflbl 6aÇ'KblC 6yııbın

Topa.

Baş/r.Ort tfıiniu hüı;,ligi Baş*ort ıiliniu at}latmalı hüı;,ligi

Başkurt Dilinin Sözlügü nden '

Başkurtçanın açıklamalı sözlüğü

tewlep don 'yaga sıga. Unıu gemelge ilk kez ortaya çıkıyor. Onun hazır kiliwi respublikabq,?,ıu kul'tura tor- )anması ülkemizin kültür yaşamında miişonda ı;,ur wa*iga bulıp tora, balı*- büyük bir olay olup, halkın ortak tıy diJy iJm bitlm kimelin iu kü- bilim düzeyinin yükselişini, genel teriliw in, gbmümen, fendiu lıem olarak bilim ve kültürün ilerlemesini

kul 'turanıu ü.Jiwin kürhete. (... )

gösterir.

4. Söziçi ve sözsonu isi foneminin ötümsüz dişlerarası sızıcı /§/ye değişmesi: Tat. asra- = Bşk. a�ra- "korumak", Tat. bas- = B şk. ba�-. Tat. kis- = B şk. ki�- "kesmek" 5. Dudak çekiminin bulunması: Tat. bolıt = Bşk. bOIOt "bulut'', Tat. biJrki- = B şk. biJrkiJ- "püskürtmek", Tat. ki1Llmsiri- = B şk.

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

106

kiJliJmhiJre- "gülümsemek", Tat. iJç in = Bşk. iJsiJn "için", Tat. yokısız = Bşk. yokoho?, "uykusuz", Tat. yaldız = Bşk. yondo!. "yıldız", Tat. yiJriy = Bşk. yiJriJy "yürüyor" vb. 6. Başta y- > c- değişiminin bulunmaması: Tat. cidi = Bşk. yltl "7'', Tat. ciber- = Bşk. yiber- "göndermek'', Tat. cılı = Bşk. yılı "sıcak" vb. 7. Arapça ve Farsça alıntılarda söz başındaki /c/ foneminin de /yiye değişmesi: Tat. cawap = Bşk. yawap "cevap", Tat. comga = Bşk. yoma "cuma", Tat. cemegat = Bşk. yemeğet "cemaat", Tat. can = B şk. yen "can" vb. 8. Bulunma ve çıkma durumu ekleriyle geçmiş zaman ekinin sözbaşı /dinin ünlüden sonra /niye değişmesi: Tat. kala-da = Bşk. kala-na "şehirde", Tat. bala-dan = Bşk. bala-nan "çocuktan", Tat. ukı-dı = Bşk. u�ı-nı "okudu" vb. Başkurt Alfabesi Aa

L\ A ':} '} Ee Be )l(x 33

ti Ü KK

:JIC 3

a b v g

g d ı

e,ye,i,yi yo, o

j z

u u

y k

MM HH

H: a Oo

M H

lf.

Pp Cc Çç TT Yy

p c

II n

m y y

�

<D et>

efı

n IJ

o ö p r s �

u; w ü; w

Uu qq

III

1II

ıu lQ

b 'b

tf,

Ul U/ ö

hl hl hh

d ;}

IO .H

ıo

b h ts ç ş şç

3 10 Jl

�

e; i e§:ıt yu ya

1 07

TÜRK DİLLERİ

9. Ek başındaki /d/ foneminin !'!), lw/, iri ve /y/den sonra /'t,/ye değişmesi: Tat. kızdan = Bşk. �ı:g,an "kızdan", Tat. tawdan = Bşk. taw!,an "dağdan", Tat. tuyda = B şk. tuna "düğünde" vb. 1 O. Ek başındaki iV foneminin l'l), lw/, iri ve /y/den sonra !'!)ye değişmesi: Tat. kızlar = B şk. �l!,?,ar, Tat. tawlar = Bşk. taw?::ar, Tat. sıyır-lar = Bşk. hıyır?,ar, Tat. tay-lar = Bşk. tanar vb. AGIŞEV, ı. M., A. G. BllŞEV, G. D. ZAYNULLINA, z. K. İŞMUljAMETOV, T. lj. KuSIMOVA, Z. G. URAKSIN ve U. M. YARULLINA, Baş/f.ort telenel}

hü?,lege, 1-11, Moskva 1 993.

AljMEROV, K. Z., T. G. BAIŞEV , G. R. KARIMOVA ve A. A. YULDAŞEV, Başkirsko-russkiy slovar', Moskva 1 958.

-, U. M. YARULLINA, T. M. GARIPOV, Z. K. İŞM U lj A M ETOV ve M. L. RAFIKOV (yay. ), Russko-başkirskiy slovar', Moskva 1 964.

D M ITRIYEV, Nikolay Konstantinoviç, Grammatika başkirskogo yazıka, Moskva-Leningrad 1 948. Grammatika sovremeııııogo başkirskogo literaturııogo yazıka, fnstitut istorii

yazıka i literatun Başkirskogo fili ala AN SSSR, Moskva 198 l . POPPE, Nicholas, Bashkir Manual. Bloomington 1 964.

6.9.3. Kazakça; Karakalpak diyalekti Kazaklar Orta Asya'da Moğol istilasından sonra oluşmuş Türk �oğol karışımı bir halktır. Kazaklarm büyük çoğunluğu Kaza kistan Cumhuriyetinde yaşar. Kazakistan dışında, Özbekistan, Türkmenistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Rusya Cumhuriyetlerinde de Kazak topluluklan vardır. 1 989 sayımına göre eski SSCB'de yaşayan Kazakların toplam sayısı 8 , 1 37,878 'dir. Bunlara Moğo listan, Afganistan, Çin ve Türkiye' de yaşayan Kazaklar da dahil e dildiğinde Kazakça konuşanların toplam sayısı yaklaşık 1 0 mil yonu bulur. Kazakça 1 9 . yüzyıl sonlarında yazı dili olmuştur. 1 929' a kadar Arap alfabesiyle yazılan Kazakça 1 929- l 940 yıllan arasında aşağı-

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

1 08

ff.A3A� Tin i TYPK XAJl�blHbf� OPTA� nnı 60nA AJIA MA? Kazakistan'da 1990'den beri yayımlanan ANA ın..t gazetesinde

�azafr. tili Türk !Jalls.mıf} ortafr. tili bola ala ma? "Kazak dili Türk halkının ortak

dili olabilir mi" başlıklı yazı

yukarı 10 yıl kadar Latin alfabesiyle yazılmış, bu alfabe 1940' ta yerini Kirli asıllı yeni Kazak alfabeşine bırakmıştır. Kazakçanın belli-başlı seslik özellikleri şunlardır: l . Sözbaşı iyi foneminin /j/ye değişmesi: ET yat- > jat-, ET yet > jet-, ET yıl > jıl, ET yolf. > jolf., ET yugur- > juwır-, ET yüz > }üz vb. 2. /ş/ foneminin /siye değişmesi: ET baş > bas, AT biş > bes, ET lf.uş > lf.us, ET kişi > kisi, ET yaş > jas "genç", ET yaşıt > jasıl "yeşil" vb. 3. /ç/ foneminin /ş/ye değişmesi: ET aç > aş, ET iç- > iş-, ET ff.aç > /f.aş, ET uç- > uş-, ET üçün > üşin vb. 4. Çokheceli ad soyundan sözcüklerde sonses /g/nin düşmesi, eylem adlarında ise /w/ye değişmesi: ET lf.atıg > kattı, ET sarıg > sarı, ET süçig > tuşşı "tatlı", ET urug > uruw "boy, kabile", ET tirig > tiri "diri, canlı", ET barıg > baruw "gitme", ET kelig > kelüw "gelme" vb. 5 . /ığ/ ve /ig/ ses gruplarının /ıy/ ve /iy/e değişmesi: ET sıg- > sıy-, ETsığır > sıyır, ET yığ- > jıy-, ET eg- > iy-, ET teg- > tiy vb.

1 09

TÜRK DİLLERİ KÖRUGUNl!j I(IZJLBAS �AllJARfJANNJ!j BALASI

K 8 PYF.:1 b1Hbll-{ l\bl3bin SAC K,An,nAPXAHH bil-{, BAnACbl PAAX AH M E H C OFblCbl Afuıa Ma;ı;eT mannap x a K., CefüıeciH ı:ı:en 6i:ı,'lepre Se pin eı:ı:i Tiıı MeH >KaK..

Bip K)I CCaHbl aJIK,Tan, Ta�taM eTin KeTe f ü H , /K ap 6oıı c a erep apyaK.. Heme 6oııLın TapaııFaH Byıı ea6eKTİ H; 6aııacı.ı, TypiliMe H xaııbIK. iwiHne A iiLıpap ep;:ı:itı; capacbı. K,a:ıaKOeHeH 6y:ıap.ı:ı.bıtt ô y eıı İH;:ı:e 6ip eKeH ATacLı MeH 6a6achı . TypiKMeHHeH WblK.Tbl T011 L16aA T yıınap MİHin, TY a.'lbın, Epıı iriHİ« y a K.blTblH.lJ.a X aııK.bl ;nyp;ı;i K.yaHbın. M yHbl l{ Of"Jlbl iKLı Faııbı , n v w naH;\leHeH afıK,aCl\3H B yıı .na iK YP.!lİ KeK aııbın. n v ın naH!\leHeH l\blll;:ı:bl ypbl C , Epııiri M\'Hbll{ cbıHaıı&ın. lli&ıFaııbIH bU( 6aııacbı n aTına 6oıııı.Lı M yH;ııbıK.6eK .

RAY(JANMEN SOGISI

Ayla medet jappar ba*, Söylesin dep bizderge Berip edi til men ja* Bir *issanı ayalf.tap, Tamam etip keteyin, Jar bolsa eger arwa�. Neşe bolıp taralgan Bul özbektil) balası. �aza*penen bulardı/} Eve/inde bir eken Atası men. babası. Köroğlunun Kızılbaş Kaldarhan'm Çocuğu Rayhan ile Savaşı Medet bre cabbar Hak, Konuşsun diye bizlere Vermiş idi dil ile çene. Bir kıssayı bitirip, Tamam edip gideyim, Kazaklarla bunların Öncesinde bir imiş Babası ile dedesi. Yar olursa eğer ruhlar. Ne kadar dağılsa da Bu Özbek'in çocuğu.

Kazakçaya çok yakın olan ve bu nedenle Kazakçanın bir diya lekti sayılması gereken Karakalpakça Sovyet Devriminden sonra yazı dili yapılmıştır. 1 924'e kadar Arap alfabesiyle yazılan Kara kalpakça 1 928- 1 940 y ı lları arasında Latin alfabesiyle yazılmıştır. 1 940'tan beri de Karakalpakça Kiri! alfabesiyle yazılmaktadır. Karakalpak diyalekti başlıca Özbekistan' a bağlı Karakalpak Özerk Cumhuriyetinde konuşulur. Özbekistan 'ın Harezm ve Fer-

TALAT TEKİN

•

MEHMET ÖLMEZ

l 10

gana bölgeleri ile Türkmenistan Cumhuriyetinin Taşavuz bölgesinde, Kazakistan'ın bazı bölgelerinde ve Rusya Federasyonu'nun Astrahan bölgesinde de küçük Karakalpak toplulukları vardır. Eski SSCB ' deki Karakalpakların toplam sayısı, 1 989 sayımına göre 423,436'dır. Bu sayıya Afganistan'daki yaşayan Karakalpakları da eklemek gerekir. Kazak Alfabesi Aa

d�

:0 6 BB

rr fF

.u ı::ı; Ee :E e

)K )K

J1. 11

:t1: ti KK

a iJ

6 (J z

o e

JIC 3

u Ü

a e b v g

g d ye,e yo j z i,iy,ıy y k

1' 1( nn

MM Hu

a� Oo ea

II n

Pp Cc TT Yy Yy Yy

� A

15:

ifJ

m n

q tJ

• .ö

III

n p c m y

'b 'b

s v,uv,üv u

UQ llI

m ll.{

bl bl

ıo

51 Si

lf-

ıu UI o

b h ts ç ş şç

bl b

e yu ya

Karakalpak diyalektinin Kazakçadan farklı başlıca seslik özellikleri şunlardır: 1 . Sözbaşı iyi foneminin /c/ye değişmesi: AT *yaş > cas "genç", ET yıl > cıl "yıl", ET yöl > col "yol", ET yigit > cigit "genç" vb. 2. Kimi sözcüklerde sözbaşı /ti foneminin /diye değişmesi: diz (Kzk. tiz-). dize "diz" (Kzk. tize), duman (Kzk. tuman), duz (Kzk. tuz), düz- (Kzk. tüz-) vb.

111

TüRK DİLLERİ

3 . Kimi sözcüklerde sözbaşı öndamaksıl /ki foneminin /giye d�ğişmesi: gez- (Kzk. kez-), güzet- "gözetmek, korumak" (Kzk. küzet-), gümis "gümüş" (Kzk. kümis), güre- (Kzk. küre-), g üz (Kzk. küz) vb. 4. Ek başındaki /1/ ünsüzünün kendini koruması: atla- "adım atmak" (Kzk. atta-), atlı (Kzk. attı), kızlar (Kzk. kızdar), tisler "dişler" (Kzk. tister) vb. K.ı\Pı\t<,AJi n A I\

MapaT

n P 03AC b l H bHl TAJIMAC

l\Emrnııc)·o11 1 1 1ı

H 3 EPTJI E YW H C H

I-Iyp My}\a M CJI.on

ı\a p a ı\aııır n ı\

·concT ı ı p 0J a c 1>ı ı ı 1..ıı ı l il\CTcırnı ı ı ıı3cprııcywııcıı uoıı 1..ıı n r a 6 1..ıı :ı aıı.1>1. B y ı ı ı...ı , 6 ı ı p r ;:ı p c ıı T c ı ı , 1 1 . JJ.0yı\a p a cııT1>1 1 l /J.OKTo p .rıı.ı.. l\ JlHCCepTaUl!HCl..ıl l!J],a J\'-' M r. Ecc M y p aTODTbl l l «Yp 1..ıı c 1 a ı ı C O I U' l..ıl !\a p a ı\a.rıı ı a ı.:; C O B C T v)J.C O ! I SI Tl..ı l l l,LJ,a .'l:i p lıı n hl l l oup a 3 lıl »

a y ı,ı.rı 3 Jl <J M l\ l l "f a Ü lıl l lJl.::l l\a p a ı.:;aıı n a I\ C O B C T n po;rn

C bl aaıı ı,ı-ırnnıııı c03 Go.ıı r a ı ı ı.ı ooıı M ac a , M. 1\. I-l y p M y x a M C/IOnT a ı ı fı y p ı.ı ı ı ı ı p o:ı a T a p a y 1ıı ı ı a p ı ı a yıı ı,ı ı ı :ı c p rıı c r c ı ı ı ı JJ ıt M D:"I J 6oıı M a ra 1 1 41 , cırn ı ı uı ı ı T'-lJ>CllTCil, o ı ı ı.r ı l ıııı u M ı ı ii )l\ y-

"J;aralfa/pal). Prozasınıy Tal.mas

"Karakalpak Nesrinin Yorulmaz

İzerılewşisi" Maraı Köptilewoviç Nurmuba-

Araştırıcısı" M arat Köptilewoviç Nurmu-

medov f).araf).alpa* sovet prozasınıy ce- bamedov Karakalpak Sovyet nesrinin tekşi izertlewşisi bolıp tabı/adı. (... )

öncü araştıncısıdır.

BASKAKOV, N. A .. Karakalpakskiy yazık, 1-11 Moskva 1 95 1 - 1 952. -, Karakalpaksko-russkiy slovar', Moskva 1 958. -, Russko-karakalpakskiy slovar', Moskva 1967.

BOLGANBA YEV, E .. J;aza* tilindegi sinonimder sözdigi, Almatı 1962. Hanzuşa-Kazakşa Sözdik. Şincial) halı� baspası. (tarihsiz?)

INDJOUDJIAN, Dominique, Dictionnaire Kazakh-Français. Paris: Publications Orientalistes de France 1 983. IS�A�OV' A . . Abay tili sözdigi, Almat ı 1 968. J;aza� tiliniQ tüsindirme sözdügi, 1- 10, Almatı 1 974- 1986.

TALAT TEKİ N MEHMET ÖLMEZ •

1 12

�aza* ti/inil} *'s*u�a etimologiyalık sözdigi. Almatı 1 966.

KEl'iESBAYEV, S. K., �aza* tilinil} tüsindirme sözdigi 1-11. Almatı 1 959-61 . -, A . İ S�A�OV, K . AijANOV, �azak tili grammatikası, /, Almatı 1 955. MAijMUDOV, H., G. MUSABAYEV, Kaza�sko-russkiy slovar', Alma-Ata 1 954. MUSABAYEV, G. G., Russko-kazahskiy slovar', /, Alma-Ata 1978. -, N. T. SAURANBAYEV, Russko-kazahskiy slovar', il, Alma-Ata 198 1 . SAFIYEV, T. S., Kratkiy russko-karakalpakskiy slovar', Moskva 1962. SAURANBAYEV, N. T. Russko-kazahskiy slovar', Moskva 1 954. SHNITNIKOV, Boris Nikolayeviç, Kazakh-English Dictionary, The Hague 1 966.

Karakalpak Alfabesi Aa

d�

A� Ee Ee

)l( )f(

J1 H

ti ü KK

K. K;

a e b

H; ıı;

(}

6 f'

o e

JIC 3

u Ü

g d ye,e yo c,j z

i,iy y k

rr rr

MM Hu

Oo 80

II u

Pp Cc TT Yy Yy YY

�

M it

m n

o ö p r s

v,w

cI> el>

efı

)( x.

U: u

III

ili

'h 'b

51 ff

,,,

ıu

� 1ı

b h ts ç ş şç

bl b

10 R

e yu ya

6.9.4. Nogayca

Nogaylar etnik bakımdan, Kazaklar gibi, Altın Ordu birliği içinde oluşmuş, Türk-Moğol karışımı bir halktır. Nogayların bü-

l l3

TÜRK DİLLERİ

yük çoğunluğu Kuzey Kafkasya' da Stavropol bölgesinde ve Kara çay-Çerkes özerk bölgesinde yaşar. Bu bölgeler dışında, Astrahan bölgesiyle Dağıstan Özerk Cumhuriyetinde ve Türkiye' de de küçük Nogay toplulukları bulunur. Eski SSCB 'de yaşayan Nogayların toplam sayısı 1 989 sayımına göre 75,564 kadardır. COb3

6ACbl

KonhlH'bhla.narhl Horaı1wa-ophlcwa cob3JIHK MyH.naii o6ı.eM.narhl coba JIHKTll TYb3Yb8.lle 3H'b 6Hpııuwıı KynnblK 6o;ıa.nhl. Horail THJIH 6oiiblHWa cobJlere .ııe ı1HM WhlKK3H neKC HKorp a cjrn q ecK H H KYJ1J1blKJi a p : A. lll . .ll ıı<a ırn6eKoBTblH'h tepMHHonornqecKHH c o b3JIH KJJ ep H 1 , H. A. BacKaKoe TblHb 2 KhlCKaııra uo ra ii w a -o phlcwa rnoccapHİİH 3M Üpblcwa-uoraiiwa 3 COb3JIHK . By COb3JIHKJJep.ııH H'b 6Hp KeCerH T3 p cneuHaJJH3HpOB3HHhlH, 6aCK3Chl-KObWHpHJIYbB COb3JIHrH 6oııraH H 3 H ce6en. oııap HOraii .1t'KCHKa CblH THHHCHHWe TOJ!bl KenTe KObpceTHO 6on M a ra unapbl 6eJirHJIH. CobJlerH Horaiiwa -opblcwa COb3JJHK uoraii THJIHHHHb 6abpH 6oııraıı 6 � ii.1 1>ırh1H İİblHblO 3Jlllbl .nen aiiTblD 60JIM3C3K T3, OJI Ho ra ii ııeKCl!K3llblH'b 11iinı KecerHH ObJHHe KHprHCTKeH.

KolıTJızdagı Nogayşa-Orısşa sözlik munday ob 'yemdagı sözlikti tüzüvde eT) birinşi kullık boladı. Nogay tili boyınşa sölege deyim şıkkan leksikogra fiçeskiy kullıklar: A. Ş. Djanibekov 'tıT)* terminologiçeskiy sözlikleri, N. A . Baskakov'tıT) kıskaşa Nogayşa-Orısşa glossariyi e m Orısşa-Nogayşa sözlik. Bu sözliklerdiTJ bir kesegi tar spetsializirovannıy, baskası-köşirilüv sözligi bolgannan sebep, olar Nogay leksikasın tiyisinşe tolı kepte körsetip bolmaganları belgili. Sölegi Nogayşa-Orısşa sözlik Nogay tiliniTJ bari bolgan baylıgın yıyıp aldı dep aytıp bolmasak ta, ol Nogay leksikadıT) iygi kesegin özine kirgistken. *Canibekov

Nogayca-Rusça sözlüğün önsözünden Elinizdeki Nogayca-Rusça Sözlük bu çapta bir sözlüğü hazırlamakta ilk görevler arasında yer almaktadır. Nogay dili üzerine bugüne değin yapılan söz1 ük çalışmaları şunlardır: A. Ş. Canibekov'un terminoloji sözlükleri, N. A. Baskakov'un Nogayca-Rusça kısa sözcük listesi ve Rusça-Nogayca Sözlük'tür. Bu sözlüklerin bir bölümü dar alan sözlükleri, ötekiler ise çeviri sözlüğü olma sı dolayısıyla, bunların Nogaycanın sözvarlığını olması gerektiği gibi tam bir şekilde göstermedikleri açıktır. Şu anki Nogayca-Rusça Sözlük Nogay dilinin zenginliğini tümüyle bir araya getirip koymasa da, bu sözlük Nogaycanın söz varlığının önemli bir bölümünü içermektedir.

TALAT TEKiN • MEHMET ÖLMEZ

l l4

Sovyet Devriminden sonra yazı dili yapılan Nogayca Kazak çaya ve Karakalpakçaya çok yakındır. Nogaycanın başlıca seslik ve biçimlik özellikleri şunlardır: 1 . Sözbaşı iyi foneminin kendin i koruması: ET yapulf. > yabık "kapalı'', yağlılf, > yawlık "mendil", yalf,şı > yahşı "iyi", yigit "genç" vb. 2. /ş/ foneminin /siye değişmesi: ET baş > bas, ET lf,ış > kıs, ET kişi > kisi, ET yaş > yas "genç", AT yiişıl > yası[ "yeşil" vb. 3. /ç/ foneminin /ş/ye değişmesi : ET çap- > şap- "koşmak'', OT çılf,ar- > şıgar- "çıkarmak", ET saç (> çaç) > şaş "saç'', ET keç > keş "akşam", ET oçalf, > oşak "ocak" vb. 4. Arapça ve Farsça alıntılardaki sözbaşı /cinin, Başkurtçada ol duğu gibi, /yiye değişmesi : cawiib > yawap "cevap", can > yan "can", cennet > yennet, cum'a > yuma "cuma", cömart > yumart "cömert" vb. 5. Gelecek zamanın -ayak/-eyek eki ile kurulması: barayakpan "gideceğim", bereyeksil] "vereceksin'', şabayak "koşacak" vb. Nogay Alfabesi Aa

Ab ah

:s 6 BB

.0: A Ee :E e )l( )1( 33

J.1 :H

:ti ü KK

a ab 6 (/ z

o e

:JIC

u K

a li,e b v g d e, ye yo j z y

J1 JI

MM HH

Hn ın

Üh Ob Il n

Pp Cc TT

Yh yb

cI> el>

M H

H'b

o Ob n p c

m y Yb

efı

o ö p r s u Ü f

III

ın

ı.u; 1.Q bn hl bI hb '.) 3

51 ıı:

� 'b

h ts ç ş şç

10 R

e yu ya

l 15

TÜRK DİLLERİ

BASKAKOV, Nikolay A., Nogayskiy yazık i ego dialektı, Moskva 1 940. - Nogaysko-russkiy slovar', Moskva 1963. ,

-, Russko-nogayskiy slovar', Moskva l 956. -, Grammatika nogayskogo yazıka, Çerkessk l 973.

6.9.5. Kumukça Kıpçak grubu Türk dillerinin lç.oş- altgrubuna giren Kumukça başlıca Rusya Federasyonuna bağlı ve başkenti Mahaçkala olan Dağıstan Özerk Cumhuriyetinde konuşulur. Kumukça konuşan ların toplam sayısı, 1 9.89 sayımına göre, 282, 1 78 'dir. Kumukça Sovyet Devriminden sonra yazı dili olmuştur. Kumukça 1 92 1 - 1 928 yılları arasında Arap alfabesiyle, 1 928- 1 93 8 yılları arasında d a Latin asıllı bir alfabe ile yazılmıştır. 1 938' den bu yana ise Kirli asıllı bir alfabe ile yazılmaktadır. Kumukçanın üç diyalekti vardır: 1 . Kuzey (Hasav-yurt) diyalekti; 2. Orta diyalekt (Buynak); 3. Güney (Haydak) diyalekti . Yazı dili Buynak diyalekti üzerine kurulmuştur. Kumukçanın başlıca seslik özellikleri şunlardır: 1 . Artdamaksıl /ğ/, bazen de /g/ ünsüzünün /w/ye değişmesi: ET ağır > awur, ET ağız > awuz, ET ağuz > uwuz "ilk süt", ET ağrığ > awruw "ağrı", ET arığ > aruw "güzel, iyi", ET aytıg > aytuw "konuşma", ET ketig > getüw "gidiş", ET sebig > süyüw "sevgi" vb. 2. Öndamaksıl /g/ ünsüzünün /y/'ye değişmesi: beg > biy, ET eg- > iy-, ET egir- > iyir- "eğirmek'', ET kigür- > kiyir- "sokmak", ET teg- > tiy-, ET tüg- > tüy- "düğümlemek", ET ögren- > üyren-, ET ögret- > üyret-, ET ögür > üyür "sürü" vb. 3. Dudak ünsüzleri nedeniyle yuvarlaklaşma: ET ağzımız > aw zubuz, ET avçı > awçu, ET bag-ımız > bawubuz "bağımız", ET lç.amış > kamuş, OT birlen > bulan "ile", ET yapış- > yabuş- vb. 4. Sözbaşı iki ünsüzünün kimi sözcüklerde /giye değişmesi: ET ..

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

1 16

keç- > geç-, ET keç > geç, ET keçe "akşam" > geçe "gece", ET kel- > gel-, ET kertü > gerti "gerçek, doğru", ET ket- > get "gitmek", ET keter- > geter- "geçirmek", ET kişi > gişi, ET kötür > göter- kaldırmak" vb. 5. Söz başında /e, el > /i/ değişmesi: ET eder- > iyer- "izle mek", ET eg- > iy- "eğmek", OT edle- > iyle- "(deri vb.) ıslatmak", ET eri- > iri- vb. 6. Sözbaşı iyi foneminin /ı, i ve u/ önünde bazı sözcüklerde le/ye değişmesi: ET yigren- > cirgen-, ET yu- > cuw- "yıkamak", ET yıg- > cıy- vb. 7. ipi foneminin ünlülerarası durumda /biye değişmesi : ET �par- > kabar-, ET köpük > göbük, ET tapa > taba "-a doğru", ET tapış- > tabış- "buluşmak", ET töpö > töbe "tepe", vb. 8. Sözbaşı iki [l,<] ünsüzünün bazı sözcüklerde gırtlak sızıcısı fb/ya değişmesi: ET fr.onşı > !Joni.U "komşu", ET fr.um > !Jum, ET fr.urt > !Jurt vb. 9. Çokluk eki -larl-ler'deki sonses /r/nin ilgi-yükleme ve verme durumları eklerinden önce düşmesi: giççiler "küçükler", giççileni "küçüklerin, küçükleri", ullular "büyükler", .ullulanı "büyüklerin, büyükleri", balalar "çocuklar", bala/ağa "çocuklara", üyler "evler", üylege "evlere" vb. 1 O. Çift ünsüzle biten alıntı sözcüklerde sonda ünlü türemesi: asi > aslu, fikr > fikru, ilm > ilmu, ism > ismu vb. ATA, Aysu, "Karaçay, Balkar ve Kumuk Türkçelerinin Karşılaştırmalı Ses B ilgisi", Türkoloji, A. Ü. DTCF, 1 0, 1992: 227-269. BAMMATOV, Z. Z., Russko-kumıkskiy slovar', Moskva 1 960. , Kumıksko-russkiy slovar', Moskva 1969. DMITRIYEV, N. K., Grammatika kumıkskogo yazıka, Moskva-Leningrad 1 940. NEMETH, Gyula, "Kumük es Balkar Sz6jegyzek'', Keleti Szemle, XII, 1-2, 1 9 1 1 : 9 1 - 1 53.

l l7

TÜRK DiLLERi

cT IO JI K IO-T IO JI K IO T IO r IO

BHp

A JI T bl .H »

aıoa, 6ap TIOJIKıo, 6Hp K'b36aH, 6Hp ı.ı: a iöaH, 6Hp 6epıo, 6Hp

xopa3 6o.nnaH. ByJiap >KblHhlJibin

6Hpqe m1JJ1 e n,

6Hplle aman H1ll a prna

K'bapap 'lblrı.apnaHJJap. Aıoa oyJi aH bI HapTbI 6oıı a , Köa6aH K'bapTbl

Th3B\Jycy 6o.rı a , T3BW3H K'bOH\Jycy 6oJia, \J3f'b3H \JaByWy 60Jia, xopa3 ıı:a MOJIJI8Cbl 60.rı a . 51 HrI::iI 3 6 H p TIOJIKIOre HW rnmııypyJIMaÜ K'baJi a . ByJiap rhap KHM Ob3 6 op qy H KIOTıon Hwa n ıypaJiap. Bnp ı:ıoıı a m a Ma 3aT )l.a TanıM a ii, ·atı .ıı.a 6o.rıyn TIOJIKıo 6y.rı a rba a ifr a : oo;ıa, 6epıo

Kumuk Alfabesi a 6

Aa E6

Be rr

fn n.

211

n� Ee :E e

fb fb

)!(

X<:

Jtı u

ti ü

Zb e

a b v

K'b K'b J1 JI

JIC

ö,yo j ,c

1,c

Hr Hr

Oo d e, ye Üb Ob

rr ıı

Pp Cc TT Yy

m y

o ö p

Yb yb

cI> 4' Xx

UQ qq

cfi x

ıt

lll m

'h 'b

bl bl bb 33 IO

R sı:

�

f h

ç ş şç

10 Jl

e yu, yü,ü ya

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

Tülkü-tülkü Tügü A ltın

1 18

Tilki-Tilki Tüyü Altın

Bir ayuv, bir tülkü, bir �aban, bir

Bir ayı, bir tilki, bir yaban do-

çagan, bir börü, bir boraz bolgaıı. muzu, bir çakal, bir kurt, bir de bir Bular cıyılıp birçe işlep, birçe aşap horoz varmış. Bunlar bir araya gelip, yaşarga �arar çıgargaıılar. Ayuv birlikte çalışıp, beraber yiyip yaşama bulanı narlı bola, �aban �artı bola. ya karar vermişler. Ayı bunların !'örü havçusu bola, tavşan �oyçusu yiğidi, yaban domuzu yaşlısı, kurt bola, çagan çavuşu bola, boraz da avcısı, tavşan çobanı, çakal çavuşu, mollası bola. Yangız bir tülküge iş horoz da hocaları imiş. Yalnız tilkiye tapşurulmay �ala. Bular har kim öz bir iş verilmemişmiş. Bunların her borçun kütüp yaşap turalar. Bir gün biri kendi işini görüp yaşıyorlarmış. aşama zat da ıapmay, aç da bolup Bir gün yiyecek bir şey bulamayıp aç tülkü bulaga ayta:

kalınca tilki bunlara (şöyle) demiş: Kumukça bir "fab�' (metin yanda)

6.9.6. Karaçayca-Balkarca

Karaçaylar ve Balkarlar diyalektleri birbirine çok yakın iki Türk halkıdır. Karaçaylar başlıca Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesinde, Balkarlar da Kabardin-Balkar Özerk Cumhuriyetinde yaşarlar. Bu bölgeler dışında, Kırgızistan, Kazakistan ve Ö zbekistan Cumhu riyetlerinde de küçük Karaçay ve Balkar toplulukları vardır. I 989 sayımına göre Eski SSCB ' de yaşayan Karaçayların toplam sayısı 1 56, 1 40, B alkarların toplam sayısı ise 88, 77 1 'dir. Rusya dışında Türkiye' de de küçük Karaçay topluluklan vardır. Karaçayca-Balkarca Sovyet Devriminden sonra yazı dili yapıl mıştır. Karaçaylar ve Balkarlar 1 920- 1 924 yılları arasında Arap alfabesini, 1 924- 1 936 yıllan arasında da Latin alfabesini kullan mışlardır. 1 936'dan beri ise Karaçayca-Balkarca Kiril asıllı bir alfabe ile yazılmaktadır.

1 19

TÜRK DİLLERİ

l( JI P H IU CE3

K0a p a'l a iı - M aııı<öap r n ıı - 3KH K'bayyMr'ba ıoııewHHHreH 6Hp M I IJ1.1eTIIH THJIHD.H. l(öapa'l aİIJiblJJa 1 959 D.>K. 81 M H H r 3.ll 3 M M aJl I\bapJibIJia ya - 42 M nH re D.>ı<yyyın. aıı.aM 6oııanblıı a . Ma K'bap JlbIJi a Cenep l( aBKaJıı.a Koa6a pTbı-ManK1>ap AeToııoM CoeeT Co ıuıa .nııcT Pec11){6JIHKana, Köapa'laiiııblna y a - Koa p a 'l a iı-4epKeccK o6ıı acT.ıı a JI IK a lıl a ii.ıı blna . K0a p a 'l a iiıı �ı J1 a H bl 6 ıı a MaJ1 Köapııb1J1 a11b1 n>K awa6 TyproaH 11. � C'pJJepHHe Kepe, Kecıı ep H HH TIOpJIIO-TIOPJIIO 3TJl3pb1 60Jlf'b3HD.bl. CeJ 10'11011, M a JI I<öa pJib1Jl3 Hbl 6apblcb!Hbl .ıı a aTııapbl «Taynyn a ı. .ııe6 .'t>K ıopıoneııJJeiı, aJJa Kecııepıı D.1Kauıaroaıı Tay ayyJJJaHbı aTJJ a · [lullf J\>KIOplOTrCHD.HJle: XOJ1 3 MJl bl , Ôbl3b1Hfb1Jlbl, qereMJIH, 6axca11qbf

�

Jl _ il. f{_

Kiriş Söz Karaçay-mal/f.ar til - eki /f.a -

Önsöz Karaçay-Balkar dili iki kola ay-

wumga yüleşinnen bir milletni ti/idi. rılan tek bir halkın dilidir. Karaçaylar

Karaçaylıla 1 959 c. 81 mi!} adam,

1 959 yı l ı i tibarıyla 8 1 000 kişi,

mal/f.arlıla wa - 42 mine cuwu/f. a- Balkarlar da 42 OOO'e yakındırlar.

dam boladıla. Mal/f.arlıla Sever Kav- Balkarlar Kuzey Kaflrnsya'da, Kabar kazda �abartı-Mal/f.ar Avtonom Sovet tay-Balkar Özerk Sovyet Sosyalist Sotsialist Respublikada, /f.araçaylıla Cumhuriyetinde, Karaçaylar da Kara wa - �araçay- Çerkessk obkıstda çay-Çerkes bölgesinde yaşarlar. caşaydıla. �araçaylılanı bla mal/f.arlılanı ca-

Karaçay ve Balkarların yaşadıkları

şab turgan cer/erine köre, kes/erini yerlere göre kendilerinin türlü türlü türlü-türlü atları bolgandı. Söz üçün, adları vardır. Örneğin, Balkarların mal/f.arlılanı barısını da atları «tawlu- tümüne "tawlula (dağlılar)" denildiği la>>'deb cürütgenley, ala kesleri caşa- gibi onlar kendilerini yaşadıkları gan taw awuzlanı atların cürütgendile: dağların adları ile anarlar: Holamlı, !Jolamlı, bızınılı, çegemli, ba!Jsançı ..

Bızıngıh, Çegemli, Bahsançı (. ... )

Karaçayevo-balkorsko-russkiy slovar"dan

Karaçay-Balkar diyalektleri başlıca üç gruba ayrılır: 1 . Kara çay-Baksan-Çegem diyalekti (ç'leyen diyalekt: çaç "saç", cer "yer", köçüb "göçüp"); 2. Malkar (Balkar) diyalekti (ts'leyen diyalekt: tsats "saç", dzer/zer "yer", köçüf "göçüp"); 3. Holamlı-Bızıngılı diyalekti (karışık diyalekt: çaç/tsats, zer/jer/cer "yer'', köçüblköçüf

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

1 20

"göçüp"). Yazı dili Karaçay-Baksan-Çegem diyalekti üzerine ku rulmuştur.

Tügan Curtubuznu üsürukn Cırla

.MMHrM TAY

Mingi Tav Sen kökge cete miyikse Uw� tawlanı içinde.

Ceu J\eKre .ıı :>ı< eTe MHHHı<ce YyaKö TayJJ a H bl Hl!HH.ıı e . MttsıJJ a KH6HK .D.>KbJJJThl p a A KbaHra 6yJna p wur ıocıour.ne.

Miyala kibik cıltıray �Ql}a buzlarıo üsÜT)de. ÜsÜl)de bardı � tonııo, Sen cay da �ış da kiyese.

lOcıour.ne 6 a p,nbı a Ko TOHyHr, Ceu .n>KaA ıı.a KöbIW .na KHece. Kıou 6y3ynypröa Te6pece, Eop a u 3Tepre cıoece. Kıou apHy, ı.ıyya K'b Typca .na ToxT a M a if.n� 6op auwur Kobıw .na, !l>Ka H .na 3ptt:.ıeı'ine IOcıoıır.nern 6yJn a p wur.

Kün buzulurga tebrese, Boran eterge süyese. Kün ariw, çuw� tursa da •

Tofpamaydı boranıf} . �ış da, cay da erimeyle .ÜsÜl)degi buı.lanu

Üstünde var ak giysin

Gün açık. sakin olsa da

Yaz ve kış onu giyersin

Küçük dağlar içinde

Güneş kararmaya yüz tutsa

Kışın da yazın da erimez

Cam gibi parıldıyor

Fırtına çıkarmayı

Üstündeki buzlann.

Sen göğe erişircesine [yücesin

Koca buzların üstünde

[seversin.

Bir türlü dunnaz fırtınan

Karaçayca-Balkarca

"Anayurt"u öven "Bengü Dağ (Elbruz)" adlı şiir Karaçay-Balkar yazı dilinin başlıca seslik özellikleri şunlardır:

1 . _Jag/. > /aw/ değişmesi: ET tag > taw, ET yağ > caw, ET tagulç. tawuk, ET yadag > cayaw "yaya" vb. 2. /agı/ > /awu, aw/ değişmesi: ET ağır > awur, ET ağız > awuz, ET yağı > caw "düşman" vb. 3 . /ağu/ > /uw, uwu/ değişmesi: ET agu > uw "zehir", ET yağuk > cuwuk "yakın" vb. 4. Sonda /agu/ > /aw, ow/ değişmesi: ET buzağu > buzow, ET �ırağu > �ıraw vb. ·

121

TÜRK DİLLERİ

5. Sonda /egü/ > /ew/ değişmesi: ET bilegü > bilew, ET küdegü > küyew (Blk. kiyew) vb. 6. /aw, awu/ > uwu değişmesi: ET aw > uw, ET awçı > uwçu, awuç > uwuç, ET tawar > tuwar vb. 7. /og, ug, ow/ > /uw, uf değişmesi : ET boğ- > buw-, ET tuğ > tuw-, OT *'ow- > *'uw-, ET sogı* > suwu*', ET bugday < buday, ET ogul > ul, ET ogrıla- > urla- "çalmak" vb. 8. /ög, üg, öw/ > /üw, ül değişmesi : ET ögren- > üren-, ET ögret- > üret- vb. 9. /ögü, ügül > lüyül değişmesi: ET ögür > üyür "aile", tügüm > tüyüm vb. 1 0. Sözbaşı iyi ünsüzünün lclye değişmesi : ET yaşa- > caşa-, ET yıg- > cıy-, ET yıl > cıl, ET yır > cır, ET yigit > cigit vb. 1 1 . Çokluk ekindeki iri foneminin düşmesi: tawla "dağlar", cigitle "gençler" vb. 1 2. Bildirme eki /-Dlrldaki iri foneminin düşmesi: aman-dı "kötüdür", caşl:Jı-dı "iyidjr", curtu-du "yurdudur" vb. 1 3. -menl-ma n , -seni-san kişi eklerindeki ini foneminin düşmesi: keleme "geliyorum", tawluma "dağlıyım" vb. 1 4. Gelecek zamanın -lıM-lik, -nı*'/-nik, -rı*l-rik eki i le kurulması: bar-lı*-ma "gideceğim", min-nik-me "bineceğim", aşa rı*-sa "yiyeceksin" vb. ATA, Aysu, "Karaçay, Balkar ve Kumuk Türkçelerinin Karşılaştırmalı Ses Bilgisi", Türkoloji, A. Ü. DTCF, 10, 1992: 227-269. BASKAKOV, A. N., Grammatika karaçeyevo-balkarskogo yazıka, Nal'çik 1 976. GoçlY A YEVA,

A. ve Ij. t. SUYUNÇEV, Karaçayevo-balkarsko- russkiy

slovar', Moskva 1 989.

PRÖHLE, Wilhelm, "Karatschajisches Wörterverzeichnis", Keleti Szemle, X, 1 2 , 1 909: 83- 1 50. -, "Balkarische Studien'', Keleti Szemle, XV, 1 -3 , 1 9 1 4-1 9 1 5 : 1 65-276. SUYUNÇEV, H. t., 1. H. URUSBIYEV, Russko-karaçayevo-balkarskiy slovar', Moskva 1 965.

TALAT TEKİN

•

MEHMET ÖLMEZ

1 22

Karaçay Alfabesi Aa

o 8

fn rn

.ı:ı: il )lx

Ee )K

2ô

o o:JıC e

)f(

l-hı

e·

Kn K'h

v g

O o

e, ye

Il n

ö, yo

Ho Ho*

:J/C

Y y

KD A

M H

p c m y

I,c l

m n o p r s u

l( LI cI> c}J

ll <fi

şç

hl bl

'.) 3

ın

III

bn bh

51 Si

ut ô

10 5l

e ü , yu ya

:ti it y u Y "J * Daha önceki alfabede, 1 965' te yayımlanan sözlükte Hr /g/ şeklindedir. �- w

6.9.7. Kırım Tatarcası Kırım Tatarcası ikinci binyıl başlarından beri Kırı m ' da yaşayan Kıpçak (Tatar, Nogay) kökenli Tatarların diline verilen genel bir addır. Kırım Tatarcası aynı zamanda Kırımçak adı verilen Kırım yahudilerinin de dilidi r. Romanya'da Köstence'nin kuzeyinde konuşulan Dobruca Nogaycası ile aynı kentin güneyinde konuşulan Dobruca Tatarcası da Kırım Tatarcası diyalektlerinden sayılır. İkinci dünya savaşı sonlarına kadar Kınm'da

200,000

kadar

Tatar yaşıyordu. Savaş sonunda bütün Kırım Tatarları Özbekis tan ' a sürgün edildiler ve uzun yıllar orada yaşadılar. Kırım Tatarlarının anayurtları Kınm' a dönmelerine ancak son yıllarda izin verilmiştir.

1 23

TÜRK DİLLERİ

Kırım Tatarcası karışık bir yazı dilidir ve gerçekte birbirinden oldukça farklı üç ayn diyalekti kapsar: Kuzey diyalekti (Nogayca), Orta diyalekt (Tatarca) ve Güney diyalekti. Güney diyalekti ger çekte Tatarca değil, Türkçedir. Bu nedenle bu diyalekte Türkoloj i literatüründe Kırım Osmanlıcası adı verilmiştir. Kının Tatarcası bir "mani" Bilezigim bar benim

Bileziğim var benim

Bilegim tardır benim

Bileğim dardır benim

Şu lf,uynımıl) içinde

Şu koynumun içinde

Bir süygilim bar menim

Bir sevgilim var benim

Tapmocalar

Bilmeceler

Çagar�ta kiyiz yu/r.

Bacada keçe yok

Çal tekede mıyız yulf,

Boz tekede boynuz yok

(Kük)

(Gök)

Yal)ı tugay bir bala

tfır!Jına cetmiy

Yeni doğuyor bir çocuk Kırkına vannıyor

Üliy desel) ülmiy

Ölüyor desen ölmüyor

Tünyadan ketmiy

Dünyadan gitmiyor

(Ay)

. Kuzey, Orta ve Güney Kırım diyalektleri şu özelliklerle birbirinden ayrılır: 1 . S özbaşı iyi Güneyde korunduğu halde Kuzeyde /c/ye değişir: yol - col; yel - cel; yayaw - cayaw "yaya", yıg- - cıy- ; yo!J - col[. "yok" vb. 2. Sözbaşı iti Kuzeyde korunduğu halde Güneyde /diye değişir: taw - dag, tat dat "tad", tur- - dur-, tiş - diş, tüş- - düş- vb. 3. Dudak uyumu Güneyde tam olarak, Orta diyalektte de ikinci heceye kadar korunduğu halde, Kuzeyde tümüyle kaybolmuştur: G. tuzlufJ, O. tuzlu/[., K. tuzlı�; G. çürüklük, O. çürüklik, K. -

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

1 24

çüriklik; G. !Juruluş, O. lf.urulış, K. lf.urılış; G. koylü, O. koylü, K. kdyli "köylü" vb. TeK.llM� sTHJl&reH Jlyı'b&TH!ıltfb ffqHHe OKlıYB pyc TH.llMH,le l

8JIYHhln

dapı.uıl"'b8.H YKpa.ı.ıH CCP-HMHD MeKTennepHH,11,e KöpYMT&Tap TMJIHHH orpeHMeK HllllH QlılK'blipı.ıJll"'b8.H AepcJ1HKJ1ep neKCHK8CY KMpceTHnbreH . OKDye TeKcTnepHHHD 3KCepMeTH 3AedHA KDS.papI'bS. a,ıı,anTMp.ııeHMereHH cededHH,11,ek , KDOJlytnıı.1 3AaKH nyr"D&T onapHYK'b HOpMB.THB OJIM&r'b8Ji rpa4>o4>c>HeTHK8CYHY 8KMC 3Te , OHblH'b HlfllH A& HOpMEl.TMB ona dHnbMeA .

l blıl.lrblWlıl TJ>p.ıı»-Tı>pmo oıı M>BJi .cifanep KDpYMTaTap THJIMH,11,e A&a

qoKD. OnapHY "JleHHH 6aApa.MıY" ra3eTac�aH , 11A1ı1J1,11Y 3 " ıııypHMlılHAaH , HeaıpHRT QHICbapMıaH KHTanJl&PAaH 8.J!YHl"'b8.H TeKCTJlep,ıı,e KOpbNeK M)'MKDH . OnapHlı!Hb THn&Ae neAAa onMı&HblHlılHD cededH He,11,Mp? Mı.ıca.ıı & MllllH "JleHHH daApal"'W" ra3eT&C.l:ılB!ıl

anaAYKD. 3rep CH3 ra3eTa.ınan.

25 Aı.uı MQHH,11,e qyJ('DJC1,&H HOMepıı epHHH K03bAeH KeQKpceKı.K 3 , MYH,D,a

aAHlıl ce3Jlep ıtı.uı-AWJAaH AetnıHmTHpHnHn , qemHT meKKJibAe .11 3YJIMıaH!ılHY

�. �. �' �K , � ' yı.ıp.m ,' qurOTli, �p, �j3_.! ı ��!• ..?.� ep.ııepKHe mHM,D,H � · �T , !a3reıu.ıeK , �. !IJIRXPfı , KopepcKKı.H 3 . MecenR, �� . �T, B&3Ke tıMeK, HMXt!J:.1 ,

� · �� · �· � · �· ,;r6ap, �ın· � .11 3!ıUihlp .

Kiriş söz

Teklif eti/gen lugatnı!J içine o-

Önsöz Sunulan sözlüğün içine Rus yazı

*uw rus ti/inde alınıp barılgan Ukrain dilinden alınmış ve Ukrayna SSC'nin SSR-nil} mekteplerinde *rımtatar ti- okullarında Kının Tatar dilini öğren /ini ogrenmek içün çı*arılgan ders- mek için yayımlanmış ders kitaplann /ik/er leksikası kirsetilgen. O*u w daki sözcükler dahil edilmiştir. Oku tekstlernil} ek.seriyeıi edebiy *°rarga ma parçalarının çoğunluğunun belli adaptirlenmegeni sebebinden, *°lUl}ız- bir standarda uydurulamamış olmasın daki lugat olarnıl} normativ olmagan dan dolayı elinizdeki sözlük onların grafofonetikasını akis ete, onıl} içün kuralcı olmayan sesçil yazımını yan da normativ ola bilmey.

sıtmakta, o nedenle de kuralcı olamamaktadır.

Kının Tatarcası sözlüğün "Giriş Sözü"nden

1 25

TÜRK DİLLERİ

Kırım Tatarcası 1 928'e kadar Arap alfabesiyle, 1 928- 1 93 8 yıllan arasında d a Latin alfabesiyle yazılmıştır. 1 938'den beri ise bu dil Kirli asıllı bir alfabe ile yazılmaktadır. Karışık bir yazı dili görünümünde olan Kının Tatarcasının başlıca seslik özellikleri şunlardır: 1 . Sözbaşı iyi ünsüzünün genellikle korunması fakat bazı söz cüklerde le/ye değişmesi: yalJı "yeni", yardım, yıl, yer, yolf., fakat caş "genç", cay "yay", curt "yurt", ciber- "göndermek" vb. 2. Arapça-Farsça ve Türkçe alıntılardaki /hl ünsüzünün düş mesi: ayat "hayat", araret "hararet", areket "hareket", al "hal", angi "hangi", azırla- "hazırlamak", er "her", ikaye "hikaye", oca "hoca", muinı "mühim" vb. 3. /öl ve /ü/ ünlülerinin yan artsıllaşması: böyle "böyle", koz ge "göze", buyuk, butun, köster- "göstermek" vb. 4. Dudak uyumunun yokluğu ya da sınırlı olması: bulunıp, coştırıcı, dortunci, içun, kulunçli "gülünç", koylulik "köylülük", lf.urıp "kurup", niçun, ol(iıgı "olduğu", onılJ "onun", so1Jki, yolı mıznı, yuzumiz vb. 5. Sözsonu lığ/ ve /ig/ ses gruplarının /uw/ ve /uw/e değişmesi: aluw "alma", baruw "gitme", beruw "verme", bitiruw "bitirme'', etuw "etme", keluw "gelme" vb. 6. Vurgusuz orta hece ünlüsünün kendini koruması: alf.ılında "aklında", çeviri/ip, episi "hepsi'', ya[ılJıZ vb. 7. Oğuzca ögelerin bulunması: adım, dağ, degil, gece, lf.adın, ocalf., oda, ol- vb. ASANOV, Ş. A., A. N. GARKAVETS, S. M. USEINOV, Krımtatarsko-russkiy slovar', Kiyev 1988.

ÇENELi, İlhan, Kırım Tatarcasında Yapım Ekleri, çev. Mustafa ARGUNŞAH, TDK, Ankara 1997. HESCHE, Wolfram ve Hartwig SCHEINHARDT, "Eine krimtatarische Wörter Iiste", Central Asiatic Journal, XVIII, 4, 1974: 227-250.

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ JANKOWSKI, H enryk Naukowe

SAMOYLOVIÇ, A.

Gramatyka Jrzyka Krymskotatarskiego,Wydawnictwo

UAM,

1 26

Poznaıi

1 992.

N., Opıt kratkoy krımsko-tatarsko grammatiki, Petrograd

1 9 1 6.

Kırım-Tatar Alfabesi Aa

f'h r'h

.o; A Ee

:E e

Zô

K'h K'h

H'h H'h

e, ye

Il n

O o

:JfC

ô, yo

)f(

:tİ ü

ICb

JI n

Yy y k

el> <tJ Xx

ll ô

p c

m y

rfi

ıı: u

.o;:xc AX ihc

\c n

qq III

uı

mm 'b 'b

hl hl

·ı-

u f

ıo

51 .R

uı

14 ô

ts ç c ş şç

e ü,yu,yü ya, a

6.9.8. Karayca (Karayimce)

(Karaim sözcüğü İbrani dilinde "kut sal kitabı okuyan" anlamına gelen Karay sözcüğünün çoğul biçimi Karaylar ya da Karaimler

dir) Hazarlar döneminde Museviliği kabul etmiş küçük bir Türk halkıdır. Karaylar, son zamanlara kadar küçük gruplar halinde Lit vanya' da (Troki ve Peniewiez kentlerinde), Ukrayna' da (Lutsk ve Halicz kentlerinde) yaşamakta idiler. Vaktiyle Kırım yarımadasın da Evpateria kenti yakınlarında da Karaim toplulukları vardı. Eski

SSCB ' de yaşayan Karayların toplam sayısı, 1 959 sayımına göre, 5,900 idi. 1 989 sayımında ise bu sayı 2,803 olarak verilmiştir.

1 27

TÜRK DİLLERİ l !t:ı -, .

Cvkmalrym·n l>l'siıici jılv.

ICOK

Z l:: S Z \' "I" Ü S �I \' st:G rzı :'\("!

BiTiK

KARAJ A WAZY \\. . \

ı.

h: K

iL \

T 1 L IJ E

.1 \f<Y!-1: i-\ . \ Ol 1 \ 11 1 ı\" A l .l'. K S 'l � ı lE ..ı M ..; ıı r l k. ü \\ ICZ 1. ll t . 1 \ .\ i l " _ l, _\ 1 ( .\.1

\_\',

\ /.\

ı ı ; ı .1 1,; id l L\ l \! .1 1. 1 ' 1 :<�11 1 il" . l l J . Y l i l " 1' .\ l l .\ 1 \1 :< 1\ l �l

\\' \ 1 1 .\ 11· 1 ".\

\ 1 . 1 : 1\ ,; .\ � l l l·: ı : .\ l . \ ll l l l\ 1 1 1\' i t Z.

· · · ı,

l.\• . ı ı · ı . r .• • \ .... h .\ · ı •.

Sırona ıyıulowa czasopisma ,.Karaj Awa:z.y" (Glos Karaima)

Karay Awazı

Karay Sesi

Wa!Jtlık Karay Tilde

Çağdaş Karay Dilinde

Tsıkmahının besintsi yilı

Çıkmasının beşinci yılı

Segizintsi Bitik

Sekizinci Kitap

l 930'Iarda Polonya Karaylannın çıkardığı Karay Awazı dergisinin kapağı

Karaylar dillerini 1 930' lu yıllara kadar İbrani, Latin ve Kirli alfabeleri ile yazmışlardır. Pek çoğu dini metinler (çeviriler) olan eski elyazmalan ise, doğal olarak, İbrani alfabesiyledir. Karaycanın üç diyalekti vardı: Troki (Trakay), Haliç-Lutsk ve Kının diyalektleri. Bunlardan Kının Karaycası çok önce Kının

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

1 28

Tatarcası tarafından sömürülmüştü. Troki ve Haliç-Lutsk diya lektlerinin de bugün Slav dillerince hemen tümüyle sömürülmüş olduğu söylenebilir.

N''l:t''J ıı ı:ıt;ıııojııt� ııııı,;:ll.Olı'�

'J�i)ı� i;:t ·��ıt ı·�ıp 'JCı�ı

i'WO�ıııt l1r�ıpı• j�El'JN'_'ıııt

: r�·-r:::ı j'tm)� j't;ı:ım�·::ı ııt:•;ıı ı� 'j''�jN� mmı:·ı:ı ııt·;�� .,, ::j� ,.,,.,.�,!O ! N�"')t.oıp j'�:lıj' . El·'� j'.' c:;ıı':ı,ıııt

N�;·ı� ııt�·:;ı i';ı:;ııo j�iı:ıı• . C'j�'�iN N1 '!"')'��--· '::;l

! Kl,'ı"'''�J·�

Övmelidir Dünyayı yaratanı, ve insanı; şükretmeli her vakit. Uyanıp uykumdan umuyorum lütfunu ve inayetini görüyorum. Buyruğunla yaratıldı bütün dünya:

Ma!Jtawludur yaratuwçu dunyiinı, da adamnı; şikir etme har va!Jtnı. Oyanıpmen yu*umdan: umsunamen lıajga!Jasın, sawagatın köremen. Buyruğundan yaranldı bar dunyii telmererler pratl.an anya ullu sıyın, kip *uwatın *otarma. Yuwunamen suwlar bıla arınma, ki yat/prdı da oyandım tınçlı*ıa.

özlerler her biri senin adınla: yüce saygınlığını, büyük kuvvetini [anlatmak için. Yıkanırım sular ile arınmak için, ki uyutur ve uyandınr [beni] huzurla.

Troki ve Haliç diyalektleri arasındaki başlıca farklar şunlardır: 1 . /öl ve /ü/ ünlüleri Troki diyalektinde /ö, ol ve /ü, u/ olarak korunur, Haliç diyalektinde ise sırasiyle /el ve /i/ ünlülerine değişir: T k 'ok' "mavi" = H kek, T k 'orkl 'u "güzel'' = H kerkli, T k 'oz "köz" = H kez, T öç = H. ets "öc", T öpk 'a "akciğer" = H epke, T öz "kendi" = H ez, T t 'ug 'al "tam, tamam" = H tigel, T t 'uv 'ul "değil" = H tivil, kivi[; T yur'ak, yür'ak = H yirek, T yuz " "yüz" = H iz vb. 2. /ş/ ünsüzü Troki diyalektinde korunur, Haliç diyalektinde ise, Kazakça ve Nogaycada olduğu gibi, /siye değişir: T taş = H tas, T kişi = H kisi, T yaşmn "gizlice" = H yasırın, T ülüş "pay, hisse" = H ilis vb.

1 29

TÜRK DİLLERİ

İbrani Harfli Karay Alfabesi alef elifi n :::ı bet b, v o l gimel g, 1) 2 , d :ı ı da/et g3 ı :ı he v ' vav � z zayin K

het c Q fet J ı/i, y4 yod kaf k c kaf5 37 lamed !) m mem 'l

mem5 nun nun5 sameh cayin pe pes

sade n r şade5 j:' *of s ı reş c u tu şin ' p n tav

� r ş t3

1 alil, olö, ıli, ve ü'nün yazımında 2 17 ' ni n yazımında bazen nun ve gimel birlikte kullanılır. 3 yabancı sözcüklerde

5 sözsonu

ön ünlülerden, özellikle yuvarlak ünlülerden önce inceliği gösterir.

3. /ç/ fonemi Troki diyalektinde korunur, Haliç diyalektinde ise ötümsüz katışık /ts/ ünsüzüne değişir: T üç = H its "3", T çaç ( < saç) = H tsats "saç", T küç = H kits "güç" vb. 4. le/ ünsüzü Troki diyalektinde korunur, Haliç diyalektinde ise ötümlü katışık /dz/ ünsüzüne değişir: T can = H dzan "can, yürek", T cıns = H dzıns "cins", T terece = H teredze "pencere" vb. 5. /e/ ünlüsü Haliç diyalektinde korunur; Troki diyalektinde ise önceki ve sonraki ünsüzleri önsülleştirerek la/ya değişir: H ketse "gece" = T k'eç 'a, H kerek "gerek" = T k 'er'ak, H tere "yasa" = T t'ör'a vb. 6. /IJ/ > in, yl değişimi: /IJ/ ünsüzü Haliç diyalektinde /niye, Troki diyalektinde ise /yiye değişir: H atan = T atey "baban", H barınız "gidiniz" = T barıyız, H mana "bana" = T maya, H sana = T saya vb. 7. Artdamaksıl iki ünsüzü Haliç diyalektinde birkaç sözcük dışında korunur, Troki diyalektinde ise sızıcı /'rj/ya değişir: H arık "yorgun" = T arıfJ, H aksak = T aJ:JsatJ, H kasuk "kaşık" = T kaşufJ, H yabuk "kapalı" = T yabufJ, H yırak "uzak" = T yırafJ vb.

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

1 30

8 . Sözbaşı /ti/ ses grubu Troki diyalektinde korunduğu halde Haliç diyalektinde sık sık /ki/ye değişir: T til "dil" = H kil, T tiş "diş" = H kis, T tiz "diz" = H kiz vb. Karaycanın en önemli özelliklerinden biri de sözdiziminin İbra ni yazı dilinin etkisiyle bozulmuş olmasıdır: H. bitigi karandasnın "kardeşin mektubu", T. uturu tenriga "Tann'ya karşı", T. yaptılar terejeni art!Jarı "pencereyi yeniden kapadılar", H. azastırdılar asıkmakları bıla "acele etmekle hataya düştüler", H. ta bardı ormanga otun alma "ve odun almak için ormana gitti", K. da algışladı allarnı tavrı "ve Tanrı onlan kutsadı" vb. Karay Alfabesi Aa

:s 6

6 (J

JJ: A

Ee Be )1(

:ıK

a b v

J1 H

t1 ti KK

g rr n o d MM e e Hu ii yo a l\ Oo JIC j z Öö 3

i u y K k

Ilıı

.il

M H

m n

o o ö ö

• .

Pp Cc TT Yy Y 'J

n p

r s

m y

III

II( IQ 'b 'b bl bl

y cp efı f 3 3 X x x h IO IO u � 14 ts 51 Si Ü

ıu

U( 'b

ç ş şç

bl b

10 JI.

e yu ya

B A S K A K O V , N. A., A. ZAJl\ CZKOWS K I , S. M. SZAPSZAI:.. , Ka ra imsko po/s 'kiy slovar', Moskva 1974. DUBINSKI, Aleksander, Caraimica, Prace karaimoznawcze. Warszawa 1 994. FIRKOVICIUS, Mykolas, Mieıi Karayce Ürianiam / As Mokausi Karaimi.l'kai,

Vilnius 1 996. JANKOWSKI, Henryk, "A Bible Translation into the Northern Crimean Dialect

of Karaim", Studia Orieııtalia, 82, 1 997: 1 -84. KOWALSKI, Tadeusz, Karainıische Texte im Dialekt von Troki. Krak6w 1 929. MARDKOWICZ, Aleksander, Karaj Sez-Bitigi. Luck 1 935.

131

TÜRK DİLLERİ 6.10. aya�ltağlı� grubu: Özbekçe, Yeni Uygurca 6.10.1.

Özbekçe

Özbekler adlarını Altın Ordu emirlerinden Emir Özbek'ten alan Türk, Moğol ve İranlı karışımı bir Türk halkıdır. Özbeklerin büyük çoğunluğu merkezi Taşkent olan Özbekistan Cumhuriyetinde yaşar. Özbekistan dışında Tacikistan (450,000), Kırgızistan (220,000), Kazakistan ( 1 40,000) ve Türkmenistan ( 1 25 ,000) Cumhuriyetlerinde de oldukça kalabalık Özbek top lulukları vardır. Eski SSCB ' deki Özbeklerin toplam sayısı 1 989 sayımına göre 1 6,686,244' tür. B u sayıya Afganistan' da ( 1 ,390,000), Çin Halk Cumhuriyetinde ( 1 5,000) ve Türkiye'de yaşayan Özbekler de katıldığında Özbekçe konuşanların toplam sayısı 1 9-20 milyonu bulur. Modern Özbekçe eski Çağatay yazı dilinin bir devamıdır. Çağatay yazı dilinde Özbekçe ögeler daha 1 8. yüzyıldan başhyarak görünmeye başlamıştı. 1930'a kadar Arap alfabesiyle yazılan Öz bekçe 1 930- 1 940 yılları arasında Latin alfabesiyle yazılmıştır. 1 940'tan beri ise Özbekçe Kiril asıllı yeni alfabe ile yazılmaktadır. Özbekçenin birçok diyalekti vardır. Bunlar başlıca dört grupta toplanabilir: 1 . Harezm-Kıpçak diyalektleri; 2. Kuzey Özbek diya lekti, 3. Güney Özbek diyalektleri, 4. Harezm-Oğuz diyalektleri (a. İkan-Kara Bulak, b. Hive). Özbekçenin Harezm-Kıpçak diyalekt leri gerçekte Türk dillerinin Kıpçak grubuna, Harezm-Oğuz diyalektleri de Türkmenceye aittir. Buna göre Özbekçenin ası l diyalektleri 2 ve 3 sayılı Kuzey ve Güney diyalektleridir. Güney Özbek diyalektleri şu alt gruplara ayrılır: 1 ) İrancalaşmış diyalektler: a) Semerkand, Karşi, Katta-Kurgan, Buhara vb. ; b) Taşkent, Ura-Tübe, Cizzah, Leninabad vb. ; 2) Yarı-İrancalaşmış diyalektler: a) yerel ağızlar, b) Fergana Özbekçesi: Fergana Andican, Hokand; Namangan vb.

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

132

C93 60WH

�315eK THJIHHHHr H30:X:JIH JlyFaTH y3(5eK X8Jll�H T8pHXH.l18 6HpHH'IH Mapra Hawp 3THJIJ1H. JlyFaT KeHr Y l\Y B'I H Ji a p oM :ıı a cHra - THJiwyuocJI8p, ypra aa OJIHli MaKTa6 YJ\YB'IHJiapH sa YJ\HTYB'IHJiapH, e3yB'IHJiap, :ıK.ypHaJIHCTJiap, ra3eTa 88 uawp HeT XO.llH MJiapH Ba y36eK THJIHra )\H3HJ\YB'IH 6ap11a KHTo6xouJiapra MYJI:ıK.aJIJiaurau. 1 970 Ü HJI,ıı.a MaMJiaK8THMH3.lla yTKa3HJiraH axoJIH pyiix8TH �ıa'b.1YMOTJI8pHra Kyp8 y36eK THJIH,Zia cy3JI8WYB'IHJI3p COHH 9,2 MHJIJIHOHHH TaWKHJI )\HJI3,llH . Illy HHHr y3He)\ y 315eK THJIH lf30XJIH JiyFaTHHHHr l\3H'l3JIHK :ıapyp 9K3HJ!HrHHH !l)\)\OJI ı,5·pcara.ıı H . BHpOJ\, 6y MYXHM aaaH<t>aHH aMaJira owHpHW yııyH 3apyp 6yJiraH HMKOHH!ITJiap <t>aJ\3T cy Hr r H 20-30 HHJI M063İİHH.Ila y:ı6eK THJIWYHOCJ!HrH.113 9pHWHJiraH ea y:ı6eK .ıeKCHKorpact>HııCHHH THJIWY HOCJIHKHHHr Te3 pHBO)KJl3HH6 6opaeTraH MycTa)\HJI coxacHra aHııaHTHpr8H yJIKaH Mye3<1> <t>aJ\H!ITJiapH ry<t>aHJI H ıoaara KeJI.ııH .

Söz Başi

Özbek tiliniu izahli Lugati özbek

önsöz

"Özbek Dilinin Açıklamalı Söz-

galJ.ci taribide birinçi merte neşr etildi. lüğü" Özbek halkının tarihinde ilk Lugat kelJ oJ.cuvçilar ammesige - kez yayımlanmaktadır. Sözlük geniş tilşunaslar, urta ve aliy mekteb okuyucu kitlesine, dilbilimciler, orta oJ.cuvçilari ve oJ.cituvçilari , yazuvçilar, ve yüksek okul öğrencileri ve öğret j urnalistlar, gazeta ve neşriyat menleri, yazarlar, gazeteciler, basın hactimlari ve özbek tilige J.ciziJ.cuvçi yayın çalışanlan ve Özbek diline ilgi barça kitabhanlarga mölcellengen.

duyan bütün okuyuculara sunulur.

Özbek tilinil} izahli lugati'nin "Önsöz"ünden

Özbek yazı dili 1 929- 1 930 yıllarından 1 937' ye kadar fonetik ve yazım bakımlarından ünlü uyumunun korunduğu Kuzey Özbek diyalektlerine, gramer ve söz hazinesi bakımlarından da Taşkent

1 33

TÜRK DİLLERİ

ağzına dayanıyordu. 1 937' de yılında Özbek yazı dilinde esaslı değişiklikler yapıldı. Yazı dili fonetik ve yazım bakımlarından İrancalaşmış Taşkent ağzına, gramer ve söz hazinesi bakımların dan da Fergana vadisi diyalektlerine dayandırıldı Söz başı

Sez oaşb.

Tal(.dım �ılına ıurğan, başlab Ü. Eh medcanov ıamanıdan 1926-7 yıllarda tü

zilib, ereb grafikası bilen basmaga ıayyar lanğan uşbu luğaı, Özneşrnil} ıapşıruvı Taqdı.m q ı. l ı. na turqan, n:ışı:'!r: boymça menim ıamanımdan asaslı revşde i. Jhm-dçanov t a ma nı. d : m 1 926- .7

oll::ın baş�aıdan işlenib, ança mı�darda yel}i luopl, material bilen kel}eytirilgeni halda, latin 8znaşrnın tapşı.ruvı. e oj & n c a men im grajikası bilen 1929 yılnıl} başıda-ya� ıarrı anı.nıdan as:ıslı. r:w ş d ::ı Başqıt<lan basmağa ıayyarlangan edi. ı�l::ınlB, anca mı.qdarda janı ,materı2l tı :lon ken::ıjt � r llr,::ını halda, IJtiO..,.gra Önsöz ıll-::ısı. B i l a n 1 9�!) jbln&n rıaşı.da-jaq Takdim edilen, başlangıçta Ü. Ehmed ı.:Jsmaoıa tajjarlanoıan cdi. Luqatnı.n BU qld ır kec!glB c ı. canov tarafından 1 926-27 yıllarında dü q � v&qa, Başlı.ca, r.ıııjdanda tulurforııı. zenlenip Arap harfleriyle basıma hazır cır a.ml:ını.n joqlı.qı. s-B::ıB Bolı.h. ; lanan işbu sözlük "Özneşr"in görevlen nnı. Çynılı yrıjat masştan:.�aqı.rı.· dirmesiyle benim redaksiyonum altında ı :ı çaq ı.ınla konfcrensljası. eeryvg;ı lcg ı s ed l. (Bu l;o::fcrcnslj;ı 1 929 jL l esaslı bir şekilde yeni baştan çalışılıp, epey bir miktarda yeni malzeme ile ge ı:t n maj ajı.da uolbe atdı). nişletilerek, Latin harfleri ile 1 929 yılının tam başında basıma hazırlanmış idi. ıı.llarda tyzıl i n, ar;ıo nsmaoıa

grafıkas&

hjj;ıı laııı:pıı

u�ou

Özbekçenin Latin alfabesi ile yazıldığı döneme ait Özbekçe sözlüğün "önsöz" ünden

Bugünkü Özbek yazı dilinin başlıca seslik özellikleri şunlardır: t . İlk hecedeki /ağ/ ses grubunun korunması: tağ "dağ", bdğ "bağ", sağ "sağ, esen", yağ- "yağmak" vb. 2. Çokheceli sözcüklerin sonundaki lığ/ ve /ig/ ses gruplarının /� ve /iki ses gruplarına değişmesi; ET açığ > aççi* "acı", ET adığ > ayi* "ayı", ET sarığ > sarilf, "san", ET taglıg > taglilf, "dağlı", ET bilig > bilik "bilgi", ET ölüg > olik "ölü", ET tirig > tirik, "canlı".

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

1 34

3. lal ünlüsünün dudaksıllaşması (daha çok ilk hecede): ET altı < aiti, ET ala > ale, ET at > at "ad", ET ata > ate, ET ara > are, ET adafr. > tiyafr., bala > btile, ET baş > bt:iş, barmafr. > barml*, oyinçti* "oyuncak" vb. 4. /ı/ ünlüsünün, artdamaksıl �/ ve /g/ komşuluğu dışında, /i/ye değişmesi: ET altın > didin "önce", ET altun > altin, OT aşur > aşir-, piça* "bıçak", fakat btılifr. [balıl,<.], fr.iz [l,<.ız], agir [ağır], agiz [ağız], aygir [aygır] vb. 5. /öl ve /ü/ ünlülerinin, öndamaksıl /ki ve /g/ komşuluğu dışında, artsıllaşması: kol [köl] "göl", koz [köz] "göz", kuç [küç] "güç", mangu [mengü] "ebedi", fakat ET böl- > bol-, ET öl- > ol-, ET ölüm > o/im, ET tüş > tuş "rüya", ET tüz- > tuz- vb. 6. Damak ve dudak uyumlarının geniş ölçüde bozulması: açimtifr. "acımak, ekşimek", ate "baba", bale "çocukluk", are "ara", btıgli "bağlı", birtiw "biri, birisi", tagri "doğru", piça* "bıçak" vb.; boldirmtifr. "oldurmak", boyin "boyun", oyin "oyun", buzilma� "bozulmak", suwsiz "susuz", bolim "bölüm", bukik "bükük'', vb. 7. 3. kişi iyelik ekinden sonra beliren zamir in/sinin düşmüş olması: tire-si-den "arasından", ate-si-ge "babasına", btigçe-si-de "bahçesinde", togri-si-de "hakkında", uy-i-den "evinden" vb. 8. İlk hecedeki kapalı /e/ ünlüsünün korunması, /el ünlüsünün de /f�/ye değişmesi: edi > ege "sahip", et "halk", elt- "iletmek", erte "erken", ber- "vermek", keçe "gece" vb. ; ek- > ek-, er > er "koca, erkek", eski > eski, et > et, etek > etek, kel- "gelmek'', kerek > kerek "gerek" vb. Azızov, O., Z. Rizayeva, Uzbeksko Russkiy slovar', Taşkent 1 989. ABDURAijMANOV, R., Russko-uzbekskiy slovar, Moskva 1954. AHMADCANOV, Ümar, Burhan ftyazov, Özbekça-Rusça Luğaı. Taşkent 1 93 1 . BERDAK, Yusuf, Mehmet Mahur TULUM, Sözlük: Özbekistan Türkçesi-Türkiye Türkçesi / Türkçesi-Türkiye Özbekistan Türkçesi, İstanbul 1994.

B OROVKOV, A. K., S. F. AKABIROV, Z. M. MAGRUFOV, A. T. HODJA HANOV, Uzbeksko-russkiy slovar', Moskva 1 959.

TÜRK DİLLERİ

1 35

Özbek Alfabesi Aa

a 6

B e

:J/C

g d e, ye yıi; yo j

.u �

:E e )l( )K

a, e b

J1 u

ti ü

u u

y k

J1 JI

MM HH Oo Il n Pp Cc TT Yy

M H

p c

cI> el>

efı

ıt

o, ıi p r s u, ü f

b ts

III

ııı

'b 'b hb

..H Si

:Y y

1' I< Fr

x; x,

1ı

e,e yu ya

O, Ö

iÇ

�

l,c g h

FAZILOV, E., Uzbek Tilining Taribiy Morfologiyası, Taşkent 1 965.

GABAIN, A. V., Özbekische Grammatik, Leipzig-Wien 1 945.

JARRING, Gunnar, The Uzbe.k Dialect of Qilich (Russian Turkestan), Lund 1 937.

-, Uzbek Texts /rom Afghan Turkestan with Glossary, Lund-Leipzig 1 938. KEM AL, Fahri, vd., (jazirgi Zaman Uzbek Tili, Taşkent 1 957.

KONONOV, A. N., Grammatika sovremeıınogo uzbekskogo literaturnogo yazıka, Leningrad 1 960.

MAHMUT, Nizamettin, Ertuğrul YAMAN, Türkçe-Özbekçe / Özbekçe-Türkçe ·

Sözlük, Taşkent 1 993.

MA'RUFOV, Z. M., Uzbek tilining izahli lugati, 1-11, Taşkent 1 98 1 . MİRZAYEV, M , vd., Uzbek Tili, Taşkent 1 966.

ÖLMEZ, Zuhal, "Özbekler ve Özbekçe", Çagdaş Türk Dili, Sayı 1 08, Şubat 1 997: 24-32 RAUN, Alo, Basic Course in Uzbek, Bloomington 1 969.

REŞETOV, V. V., Uzbekskiy yazık, çast /, vvedeniye, fonetika, Taşkent 1 959. REŞETOV, V. V., Russko-uzbekskiy slovar', Taşkent 1 972.

SJOBERG, Andree F., Uzbek Structural Granımar. Bloomington 1 963.

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

1 36

ŞAABDURAl:fMANOV, Ş. Ş . Özbek ljal� Şe11'ii/iiri Lui:ati, nşkent 1 97 1 . .

TURSUNOV, U , vd. , ljazirgi uzbek iidiibiy tili, moıfologiya, leksikologiya, Taşkent 1 965. WATERSON, Natalie, Uzbek-Englislı Dictionaı)', New York 1980.

6. 10.2. Yeni Uygurca Uygurlar, biri 8. yüzyıl ortalarında Moğolistan 'da (745-840) öbürü de 9. yüzy ı l ortalarında şimdiki ü l ke lerinde (850- 1 250) olmak ü zere iki devlet kurmuş eski bir Türk halkının torunlarıdır. Uygurların büyük çoğunluğu bugün Çin Halk Cumhuriyeti nin Uygur Özerk B ölgesi nde (Sinkiang eyaletinde) yaşar. Ç i n ' de yaşayan Uygurların toplam sayısı yaklaşık olarak 6 milyondur. Çin dı şında Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan ve Türkmenis tan Cumhuriyetlerinde de Uygur toplulukları vardır. Eski SSCB ' de yaşayan Uygurların toplam sayısı 1 989 say ı mına göre 262, 1 99 olarak veri lmiştir. Yeni Uygurca, Özbekçe gibi, eski Çağatay yazı dilinin bir deva mıdır. Türkoloji l iteratüründe "Doğu Türkçesi" olarak da anı l an Yeni Uygurcanı n pek çok diyalekti vardır. Bun lar baş lıca iki grupta toplanabilir: Güney diyalektleri, Kuzey diyalektleri. Güney grubu şu diyalektlerden oluşur:

1 . Kaşgar-Yarkent diyalekti , 2. Hotan-Keriya diyalekti , 3 . Aksu y a d a Maralbaşı-Karaşar diyalekti. Kuzey diyalekt leri Çin Türk i stanının kuzey-doğu ve doğu bölgeleri i le Batı Türkistan 'da konuşulur. Bu diyalektler şunlardır:

4. Kuça-Turfan-Hami di yalektleri (Çi n ' de), 5. Tarançi di yalekti (Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan' da). Bunl ardan başka as ı l Uygur bölgesi dışında kalan şu d iya lektler de vardır: 6. Lobnor di yalekti (Lobnor vahasında, Çarhalık ve Miran ' da), 7. Hoton (Busurman "Müslüman") diyalekti (Batı Moğolistan 'da Ubsu-Nur ve Çirgis-Nur gölleri arasında).

TÜRK DİLLERİ

1 37

Ürümçi'de 1 990'da . 44e <·- (�Le. : ,_,......, ; ,:;) r4�U -�41J <- (._..i..,.� � : ._,..... �,:;) �4�1.!i •.,:,;,;... J'- .,:r.._a___,�, . .... ;- ��l!i _ı;,;s . .._,w ,.. ,.. )L .0�, .... ;,_, .s F �..:ı�l>

r-' ı._5 lı Ü

•

.._�� ........,. . ....-- �� .....--'.!.. ;: :..:ı..! . ._,ı.,ı., ._.').!;ı.:.

. ,'Yj� lL::--

j�t!i

)�� '."[) 1 ıs .:.:; ...., � w., (;ı:ı _ ...,...t.;. �,..... ;,=. c:rı . ı..s�,.u. ._..:....:..-, L! .jt.;,_,.l.-J,,.. ı.l-Ô;,� ..r-�r. � - l a ; , ı.:. • ·-:--·- .ı.:. : ; .ı._ı , ;� � r. JL:_� •

...-...:..J � ta.,,_;.� .il.;,� . �;� i l � . t+-s;ı,.... ...., ı,,�ı-".' : ; ..1....ı , ;� �...L.5 ..... ! ' +- ,--- · � ,,:..� - - l ı --Sı.. �· ı r' .J.Lr5 � ,.ı.:

yayıml anmağa başlanan Uygurca sözlüğün i l k sayfası

Yeni Uygur yazı d i l i Güney diyalektleri üzerine kurulmuştur. Uygurca Çin 'de 1 960' a kadar Arap alfabesiyle, bu tarihten sonra on yıl kadar süren Kültür Devrimi yıl larında da Latin ası l l ı yeni alfabe i le yazılmıştı r. Kü ltür Devriminden sonra ise, l 983'ten beri Uygurlar dillerini yine Arap alfabesiyle yazmaya başlamışlardır.

Latin Harfli Uygur Alfabesi (Eski) Aa

l1l

Jj K k

j k

o o

s s

Ol oı H; ,.

y z

oı

lı

K, k

/<,_

8 e

d ;)

Üü

z�

�

ş y z

g h

�

ö Ü

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

..-Y 1.......ı.. }; .;-.. T.-:! - J.-; J�;.: .,r.)l ,,;;.ı Jl..ı , �;ı .;.!Al;.J JL.J..:ı J;aı;.:» o!l.L.�J • > I J �f . ; '!....m . , J';!lı;.:.L; . �,,;;.ı .,.:.;.-;ı J;s,;.. . ..µ � .r:-ı;,ı · ...-� _;<j� • ..s ,.ı.... lo. .::..._._,!..; .::.l}:-0.� · ..s_,..l-;.;<_;if • .s r-4-;a;;;,: )�.&.. .;.; J ; .wll � ı...:.. ? Jl..ı J� \,;.. ! l;.S � ;.;&-;.i lö..1.; J� µ .;J}� • ... ..... , 'i ,.fü. · ..s....:...ı.... ""'.._; .. .;.;J;;; W ..,..w ..r. • •.s ,�µ •

1 38

• .>.• .....

Önsöz

Kiriş Söz « Uygur tilini7) izahli* lugiti»ni7J

"Uygur Dilinin Açıklamalı Söz-

tüzülüşi Uygur til-yezi* tari!:Jida te!:Ji lüğü"nün hazırlanması Uygur dil-yazı tunci *etimli* iş. Mezkur lugetni tü- tarihinde daha ilk kez ele alınan bir iş. züşte, tilşunaşlar, aliy ve ottura Anılan sözlüğün hazırlanışında dilbi dericilik mektepler o*ut*uçiliri, o*u- limciler, yüksek ve orta dereceli okul guçiliri, a!:Jbarat, neşriyat !:Jadimliri, ların öğretmenleri, öğrencileri, basın yazguçi, şairlaı· hemde barli* Uygur yayın çalışanları, yazarlar, şairler ve tiliga *izi**uçi kitabhanlarni7J ehti- Uygur diline ilgi duyan bütün okuyu yacini *anduruş hemde

Uyg u r cuların ihtiyacını karşılamak ve Uy

edebiy ti/ini *eliplaşturuş me*set gur edebi dilini standartlaştırmak a*ilindi.

maçlandı. 1 990'daki Uygurca sözlüğün "Önsöz"ünden bir bölüm

Eski SSCB ' de konuşulan Uygurca ise 1930'a kadar Arap alfabesiyle, 1 930- 1 947 yılları arasında da Latin alfabesiyle ya zılmıştır. 1 947 'den bu yana ise Uygurca Kiri! alfabesiyle yazıl maktadır. Yeni Uygurcanın başlıca seslik özellikleri şunlardır: l . İ lk hecedeki /ağ/ ses grubu korunması: agri-, bag, tag, yag vb.

1 39

TÜRK DİLLERİ

2. Çok heceli sözcüklerin sonundaki iği ve /g/ ünsüzlerinin � ve /kiye değişmesi: ET taglıg > taglilf. "dağlı", ET arıg > eri/f. "temiz", ET sarıg > seri/f. "sarı", ET bilig > bilik "bilgi", ET ölüg > ölük, ET tirig > tirik vb. 3. /ı/ ünlüsünün, � ve /g/ komşuluğu dışında, /i/ye değişmesi: ET yıl > jil, ET yılan > jilan, ET yıra/f. > jiralf. "ırak" vb. 4. Zamir in/sinin düşmesi : ast-i-da "altında", orn-i-ga "yerine", otturu-si-da "ortasında", öy-i-ge "evine", üst-i-din "üstünden" vb. 5. Açık ilk hecedeki kapalı /e/ ünlüsü korunması: ET edi > ege "sahip", ET keçe "akşam, ET gece", ET kedin > keyin "sonra" vb. 6. Kapalı ilk hecedeki /el ünlüsünün /e/ye değişmesi: ET ber- > her- "vermek", ET beş > beş "5'', ET erte > erte "erken", ET et- > et-, ET ket- > ket- "gitmek", ET yeti > yette "7" vb. 7. Açık ilk hecedeki /e/ ünlüsü de /e/ye değişmesi: ET etek > etek, ET esen > esen, ET bezek > bezek, ET kerek > kerek, ET teri > tere "deri" vb. 8. Gerileyici ünlü bırnzeşmeleri: baş+i > beşi "(onun) başı", ff.aş+i > /f.eşi "(onun) önü", nan+i > neni "(onun) ekmeği", yan+i > yeni "(onun) yanı" vb. ; er+i > eri "kocası", et+i > eti, bel+i > beli vb.; açu/f. > oçu/f. "açık", aru/f. > orulf. "yorgun", yaru/f. > yoru/f. "ışık" vb. ; etük > ötük "çizme", temür > tömür vb. 9. Orta hecede ünlü daralması: bala+lar > balilar "çocuklar", bala+ni1) > balini1) "çocuğun", parçala- > parçila-, salf.al+i1) > salf.i li1) "(senin) sakalın", uçraş-ış > uçruşuş "karşılaşma" jürek+ im > jürügüm "kalbim'', sözle-gin > sözlügün "konuşun !" vb. 1 O. Sözbaşında ve /i, u, ü/ önünde/y/ > /j/ değişmesi: yawaş > juwaş "uslu", yıgla- > jigla- "ağlamak", yıl > jil, yılan > jilan, yıralf. > jira/f. "ırak", yipek > jipek "ipek", yu- > juy- "yıkamak", yurt > jurt, yügür- > jügür- "koşmak'', yürek > jürek, yüt- > jüt "yitmek" vb. ,

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

1 40

KIRIX sez " Z h o n g g u o - n u r oı u n mill:ı ttin tarkip tapk,an,

naqayiti kep

Zhonghua ınillatlirining tarihini, Zhongguo har millat halk,i ortak. yaratk,an. Xinjiang rayoni, tari htin buyan maml i aqaliga iga bir mamlikat."

kitimizdiki nuroıun k,erindax millatlar topluxup olturak.laxk,an rayon. B u k,erindax millatlar uzun zamanlar muxu güzal kang ziminda amgak k,ilip, yaxap kalgan. Ular n:ıqqa ming yillik. uzun zamanlar mabaynida, ezlüksiz ijalda tajriba almaxturup, bir-biriga tasir kersitip, bir-birini ilgiri sürüp, Xinjiang rayoni wa watinimiz tarihining tarak,k,iyatioıa ortak, teijpa k,oxk,an. Xinjiang rayonining mamlikitimizning baxk,a k,isimliri bilan bol oı a n siyasiy, ik,tisadiy w a madini alak,iliri ang kam digandimu ikki ming yildin keprak tarihk,a iga. Miladidin burunla delitimizning Han sulalisi Balk,ax kelining xark,i ijam janubidiki kang rayonlarda mamuri organlarni tasis k,iloıan. 8- a sirda delitimizning Tang sulalisi dawridiki maxqur xairi Li Bay Balk,ax kelining janubidiki Suyap daryasi buyioıa jaylaxk,an Suyapta tuoıuloıan. Balk,ax kelining X;lrk,iy ham j;lnubiy rayonliridiki Jungoı arlar delitimiz Uyrat Mongoıullirining keqman k,;lbilisi idi. Qi.ng sulalisining Jungoıar k,abilisini tinjitk,anlioıi delitimizning iqki masilisi. KİR İŞ SÖZ

"J o IJ K u o - n u r ğun millettin terkip tap � an,

nahayiti

köp

ahalige ige bir memliket. " JolJ!J ua m illetlirinil} ıari!Jini. lol}guo her

millet !Jel*i orta* yaraı*a11. Şi11cial} rayo11i, tari!Jtin buyan memlikitimizdiki nurguıı *eriııdaş milletler topluşup oltura*laş*aıı rayon. Bu *erindaş milletler uzun zamanlar muşu güzel kel} ziminda emgek *ilip, yaşap kelgen. Ular neççe mil} yilli* uzun zamanlar mabeynide, özlüksiz halda tecribe almaşturup, bir birige tesir körsitip, bir-biri11i ilgiri sürüp. Şincial} rayoni ve ve/inimiz tari!JinİIJ ıere**iyatiğa orta* töhpe *°ş*°11. Şincial} rayo11inil} memlikitimizniy ba,\'*a Msimliri bilen bolğan siyasiy. i*tisadiy ve medini ala*iliri el} kam digendinıu ikki miy yildin köprek tari!J*a ige. Miladidin burunla dölitimizııiy ljen su/alisi Bal/r.aş köliniy şer/r.i hem cenubidiki key rayonlarda memuri organlarııi tesis /r.ilgan. 8-esirde dölitimizııiy Tay su/alisi devridiki meşhur şairi li Bey Bal*aş köliniy cenubidiki Suyap deryasi buyiğa caylaş*aıı Suyapta tugulgan. Bal*°ş köliniy şer*iy hem cenubiy rayonliridiki Cuyğarlar dölitimiz Uyrat Mol]gulliriniy köçmen /r.ebilisi idi. Çiy sulalisinil} Cuyğar *ehi/isini tincit*anlii:i dölitimizniy içki mesilisi.

141

TÜRK DİLLERİ ÖNSÖZ "Çin, birçok ulustan oluşan, son derece çok nüfusa sahip bir ülke." Çin

uluslarının tarihini, Çin(deki) bütün uluslar(ın) halkı ortak (olarak) yarat mış(tır). Sinkiang bölgesi, tarihten bu yana ülkemizdeki birçok kardeş ulus lar(ın) bir araya gelip yerleştikleri (bir) bölge(dir). Bu kardeş uluslar uzun zamanlar işte bu güzel (ve) geniş yerde çalışıp yaşaya gelmişler(dir). Onlar binlerce yıllık uzun zamanlar içerisinde, ortak bir şekilde tecrübe alış-verişinde bulunup, birbirlerini etkileyip, birbirlerini ileri götürüp, Sinkiang bölgesi bölgesi ve vatanımız tarihinin ilerlemesine ortak katkıda bulunmuşlar(dır). Sinkiang bölgesinin ülkemizin başka kısımları ile olan siyasi, iktisadi ve kültürel ilşikileri en az iki bin yıldan daha çok (bir) tarihe sahip(tir). Milattan önce devletimizin Han sülalesi Balkaş gölünün doğusu ile güneyindeki geniş bölgelerde yönetim organları kurmuş(tur). 8 'inci yüzyılda devletimizin Tang sülalesi dönemindeki ünlü şairi Li Bey, Balkaş gölünün güneyindeki Suyap ırmağı kıyısında kurulmuş Suyap'ta doğmuş(tur). Balkaş gölünün doğu ve güney bölgelerindeki Cungar'lar devletimiz Oyrat Moğollannın göçebe kabilesi idi.

Çing sülalesinin Curıgar kabilesini zararsız hale getirmiş olması

devletimizin iç sorunu(dur). Latin haıflerinin kullanıldığı döneme ait Yeni Uygurca bir kitabın önsözünden

ERDAGI, Binnur, "Uygurlar ve Yeni Uygurca", Çağdaş Türk Dili, sayı: 1 1 9, .

Ocak 1 998: 25-33.

ljiinzuçe-Uygurçe Lugeı; Şincial) !jel� Neşriyati 1 974.

ljAM IT TöMüR, Hazir�i zaman uyğur ıili grammatikisi, (Morfologiya), Beijing 1 987. İVULLA YEVA, Z., Uygur tili sinonimlirinil} lugiti, Almuta 1 997. JARRING, Gunnar, An Eastem Turki-English Dialect Diclionary. Lund 1 964.

MALOV, S. Ye., Uygurskiy yazık (ljamiyskoye nareçiye), Moskva-Leningrad 1 954. -, Lobnorskiy yazık, Frunze 1 956. NADJIP, E. N., Uygursko-russkiy slovar', Moskva 1 968.

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

Arap Harfli Uygur Alfabesi Basta . .J

. ..ı ..ı

Ortada L

....

.......

.,____

...ı

..:;..

..>

�

..>

..>-. .

.>o.

..:ı...

sonda L

�

...... ...,....

'it-

h d r

�

...Ma.

,µı.

...i

..s.. ..a.. . ·

>· > --

....ı1.

_,. _;.

...c.

...,

p.. .

J j

�

...,

..ı. .

...ı.w

�

_j.

..:...

..ı.

Y aI ın

_).

ıi&. . ;ı... l

ı...A.

�

J j

,µı

.iı

j:.

...s

s ş

g f

Sonda Ortada Basta ,q.

.!.1. . ...L .

.iı. 'J.

ıcı. . . L> 4.

-4

.!.I

�

..s:.

l .<).

..,4. ·' .

�·

&.. &

'-?'

�. 1

� �

-+ -

....

�

��

' ... . ..

g... �-

., _ .

.�

g... .

y alın

� k

�

...o

.!i J

�

..i

,·1

�

� .. � .,.�

�

g ..J

:.4 4"'

1 42

g..ı

� �

m n

h o

�

ö Ü

�

ÖZTÜRK, Rıdvan, Yeni Uygur Türkçesi Grameri, TDK, Ankara 1 994. ÖZTOPÇU, Kurtuluş, "Modern Uygurca ile İlgili Açıklamalı B ir Kaynakça", Türk Dilleri Araştırmaları 1992, Ankara 1 992: 1 55- 1 70. -, "Uygurca'nın Yazı Dili Olarak Gelişmesi ve Uygurca Sözlükler", Türk Dilleri Araştırmaları, 3, 1 993: 1 67- 1 74. RAQUETTE, G., English-Turki Dictionary Based on the Dialects of Kashgar and Yarkand, Lund 1 927. S H A W, Robert 8., A Sketch of the Turki Language as Spoken in Eastern Turkistaıı (Kiıshghar and Yarkand). Part il. Vocabulary, Turki-English,

Calcutta 1 880. SCHWARZ, Henry G., An Uyghur-English Dictionary, Washington 1 992. Vygurçe -ljeıızuçe Lugeı; Şincial) !jel� Neşriyati 1982. Uygur TilinilJ İzahfi� lugiıi l: A-P. Milletler Neşriyatı, Pekin, 1 990; 11: T-H . 1 99 1 ; I I I : D- F, 1 992; iV: �-L 1 994.

1 43

TÜRK DİLLERi

6.11. aya!J /tağlı grubu: Salarca Türkologlarca Kıpçak-Türkmen (tağlı) grubuna sokulan (Sa moyloviç) ya da Yeni Uygurcanın bir diyalekti sayılan (N. Poppe, K. H. Menges, O. Pritsak, K. Thomsen, N. Baskakov vb.) Salarca Türk dillerinin tasnifinde kullanılan adalç, /taglrg ölçütlerine göre başlı başına bir grup oluşturur. Çünkü ölçüt olarak kullanılan tağltğ sözcüğü bu dilde tağlılç, ya da tawlı !dağlı değil, tağlı biçimindedir. Salarlar Çin Halk Cumhuriyetinin Hsün-ha Özerk Bölgesinde yaşarlar. Salarca konuşanların toplam sayısı yaklaşık 30,000'dir. Salarcanın birçok diyalekti vardır. Bu diyalektlerde Oğuz-Kıpçak gruplarına özgü özellikler bulunur.

vb.

Salarcanın başlıca seslik özellikleri şunlardır: 1 . /ağ/ ses grubunun korunması: ağrı-, bagla-/pağla-, tağ, yağ

2. Çokheceli sözcül.clerin sonundaki /g/ ve /g/ ünsüzlerinin düşmesi: ET açıg > tici "acı", ET sarıg > sarı /sari /sare "sarı", ET ulug > ullı /ulli /uli "ulu", ET küçlüg > kuşli "güçlü", ET kiçig > kiçi "küçük" vb. 3. Asli uzun ünlülerin k imi örneklerde korunması: tici "acı", açı!J- "acıkmak", ötın "odun", öçu!J "ocak", puta!J "budak'', sarı '1sarı", yanina "yanına", vb. 4. Zami r in/sinin korunması : raşinda "dışında", iş inda " i çinde" , ya nına "yanına", ilinda "önünde", s u s ı n t e n "suyundan" vb. 5. Uzun ünlülerden sonra gelen /ti ve /ç/ ünsüzlerinin korun ması: ötın "odun", püta!J "budak", tota!J /tota!J ltotı!J " dudak", iiçı!J-liiçi!J- "acıkmak", öçı!J löçu!J /oça!J "ocak" vb. 6. Sözbaşı /t/ foneminin korunması: tag, tolç,os "9", tem u r "demir", teşüb lteşu!J "delik", töve "deve" vb.

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

144

Pir bosır vumiş, ninsur vumiş. Ayı �ız işki vumiş. Pir �ızıne bar gufuga ·

viymiş. Nene pir �ızıne yoJ:ı kuhuga viymiş. Bar gufune ıayjey e 'miş. YoJ:ı gufune tayjey e 'm lmiş. YoJ:ı giifii kilenmiş. Bar ?,ufuga süt 'ça viymiş, pilmaJ:ı viymiş. YoJ:ı kufuga yucica viymiş, aruıı köten viymiş. Mune viykutane yoJ:ı kufu yiriginta teyşin sagınmiş. Bar gufune suguda yatırmış. Ruzuııi pula biymiş, ıonzı yorganne öt 'ip piymiş, ciceh yatuJ:ıne �oy biymiş.

Yaşlı bir karı-koca varmış. Onların iki kızı varmış. Kızlarının birini zengin kocaya vermişler. Öteki kızlarını da yoksul kocaya vermişler. Zengin damada izzet-ikramda bulunurlarmış. Yoksul damada iltifat etmezlermiş. Yoksul damat (bu duruma) üzülürmüş. Zengin damada süt, çay, yağlı ekmek verirlermiş. Yoksul damada buğday çayı, yulaf lapası verirlermiş. İşte bundan dolayı yoksul damat yüreğinde kin beslermiş. Zengin damadı ocakbaşında yatırırlarmış. Altına minder serer, ipek yorgan örterler, çiçekli yastık yerleştirlermiş. Salarca metin (Ten�ev 1 964'ten) KAKUK, Zsuzsa, "Textes salars", Acta Orieııtalia Academiae Scientiarum Hungaricae, Xlll, 1 -2, 1 96 1 : 95- 1 1 7.

-, "Un vocabulaire salar", Acıa Orieııtalia Academiae Scientiarum Hungaricae,

xıv. 2. ı 962: 1 73- 1 96.

-, "Sur la phonetique de la langue salare", Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, XV, 1 962: 1 6 1 - 1 72

POPPE, Nicholas, "Remarks on the Salar Language", Harvard Journal ofAsiatic Studies, XVI, 3-4, 1 953: 438-477.

POTANlN, G. N., "Sobraniye slov salarskago nareçiya (Co6paHie crroB'b carıapcKaro Hapt.qig)'', Tangutsko-tibetskaya okraina Kitaya i tsentral'naya Mongoliya, il, Sankt-Peterburg 1 893: 426-434 .

LIN LIANYUN, Sala-Han, Han-Sala cihui. Zhöngu6 Shaoshu Minzu Yuyan Xilie Cidian C6ngshü.

Chengdu: Skhuün Mlnzu Chübanshe, 1 992.

TENIŞEV, E. R., Salarskiy yazık, Moskva 1 963. -, Salarskiye ıekstı, Moskva 1 964. -, Sıroy salarskogo yazıka, Moskva 1 976.

145

TÜRK DİLLERİ 6.12. ayalf./dağlı (Oğuz) grubu

Oğuz grubuna şu Türk dil ve diyalektleri girer: Türkmence, Azeri, Türkçe, Gagauz Türkçesi, Horasan Türkçesi, Harezm Oğuz diyalektleri. Bu grup sözbaşı �/ foneminin gelişimi ile asli uzun ünlülerin durumu ölçüt alınarak ve her iki özelliği içeren */ç.ii/ "kalmak" eylemi anahtar sözcük olarak kullanılarak şu dört altgruba ayrılabilir: l . kiil- altgrubu: Harezm Oğuz diyalektleri; 2. giil- altgrubu: Türkmen yazı dili; Truhmen diyalekti; Horasan diyalekti; 3. gal- altgrubu: Azeri yazı dili; Kaşkay ve Eynallu diyalektleri; · Tebriz diyalekti; Kerkük ve Erbil diyalektleri; Doğu Anadolu Azeri diyalektleri. 4. kal- altgrubu: Türkçe, Gagauz Türkçesi. Dlviinu Luğati't-Turk'ten 22 Oğuz boyunun adları ve damgaları

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

1 46

6.12.1. Türkmence Türkmen adı ilk kez Kaşgarlı'nın sözlüğünde geçer. Kaşgarlı Türkmen adını Oğuz etnik adı ile eşanlamlı olarak kullanır. Türkmence başlı başına Oğuz grubu Türk dillerinin Doğu ko lunu oluşturur. Batı kolunda ise Azeri, Türkçe ve Gagauz Türkçesi vardır. Türkmence bugün başlıca Türkmenistan Cumhuriyetinde ko nuşulur. Türkmenistan dışında Özbekistan, Karakalpakistan, Ka zakistan ve Tacikistan Cumhuriyetleri ile Rusya Federasyonu ' nun Stavropol bölgesinde de Türkmence konuşan topluluklar vardır. Eski SSCB ' deki Türkmenlerin toplam sayısı 1 989 sayımına göre 2,7 1 8,297 olarak verilmiştir. Bu sayıya İran (590,000), Afganistan (330,000), Irak, Suriye (243,000) ve Türkiye' de (92,000) yaşayan Türkmenler de katıldığında Türkm..ence konuşanların toplam sayısı yaklaşık olarak 4 milyonu bulur. Türkmence daha 1 8. yüzyılda yazı dili olmuştur. Bu yüzyılda yetişen ünlü Türkmen şairi Mahdumkulı şiirlerini, bilindiği gibi, kendi Türkmen diyalekti ile söylemiş ve yazmıştı. Ancak Türk mencenin yazı dili olarak gelişmesi Sovyet Devriminden sonra olmuştur. Türkmence 1 928'e kadar Arap alfabesiyle, 1 928- 1 939 yılları arasında da Latin alfabesiyle yazılmıştır. 1 939' dan beri de Kiril asıllı alfabe ile yazılmaktadır. Türkmencenin birçok diyalekti vardır. Bunlar iki büyük grupta toplanabilir: 1 . Teke, Sarık, Salır, Göklen, Yomud, Ersan vb. ; 2. Nohur, Anav, Eski, Suhn, Arabaçı, Kıraç, Çandır, Mukn, Hatap, Bayat, Çeges vb. Bunlara Kuzey Kafkasya'da Stavropol böl gesinde konuşulan Truhmen diyalekti ile İran ' da konuşulan Horasan Türkmencesini ve Özbekistan ' ın Harezm bölgesinde konuşulan Harezm Oğuz diyalektlerini de katmak gerekir.

147

TÜRK DİLLERİ

Günümüz Türkmen şiirinden bir örnek:

5I PAII1AP

Barnapıı.a 6apK ypRp a .n - R ınbı.ı ryıı.ıep, rynnep ryJI ıı.eK rbl3JI 3 p b1 :\1 8 R p a w a p . ,D.eRH3.ll.e H a e yc if a H M b!JI a Çı bl !'tl e.rnep, En.ıep ::ı n reK Jı.YJJi e p H :-.ı e .R p a w a p .

YARAŞAR Biiglarda bark uryiir al-yaşı/ güller, Güller gül dek glz/arıma yaraşar. Del)izden övüsyen mı/ayım yeller, Yeller epgek düzlerime yaraşar.

fORUibl H 8 r a T H 3 C b! H roH W bl T a Ö 8 KJi a p, A 3 a p ıı e K H n eJIJie H Me C H H r a 6 a K.ı a p , AK ryHıı.ar..ı:ı.a. a K ryın R•1 bl 6a6eK.1 ep, AK ry e .R.1bl y3n a p bl �ı a R p a w a p ,

Bahçelerde parlıyor al-yeşil güller,

Güller gül gibi (olan) kızlarıma yakışır,

faK.!le 6ynyT o i1 H a n , .RrM bi p R r a H ıı. a , W a rn a·r, ın H p H H caJ.ı e p 60,ı c a ıı. a x a H,l1a, 5l. r ın bl 3 8.ll bl ra p :.ı e K R rThI >K a x a H .ı a

C e H H � ın a x bı p raJnepmı.e R p a w a p .

Denizden esen hafif yeller, Yeller kurak ovalanma yakışır.

Türkmen Alfabesi (Kiril) Aa

B e

UA Ee Ee

)1( )1(

�)I\ 33

J1 H

tt ti KK

B 2

:JIC

JIÇ 3

a b v

g d e, ye yo g c z y k

Jl n

MM HH

ı-ı: l(

11 n

M H

Uu q lf

o ö

lll

bl hl bb

Pp Cc TT Yy Yy

I1( lI.( 'b 'b

;::) a

cjj

ıo

ıı

Ul U{ ö

h ,IJ ts ç ş şç

bl b

/O fl

e,e e

yu ya

Türkmencenin başlıca seslik özellikleri şunlardır: 1 . Asli uzun ünlülerin sistemli olarak korunması: iit "ad",

iir

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

1 48

"koca", g f?, "kız", [/ "halk", öt "ateş", diJrt "4", üç "uc", g üyç "güç" < *kilç vb. 2. Uzun kapalı /e/ ünlüsünün /İ/ye diğişmesi : hl/ "bel" < *bel, ll "halk" < *el, lr "erken" < *er, iy- < *ye- "yemek", diy- < *te "demek" vb. 3. Asli uzun ünlülerden sonra gelen /p, t, � . k, ç/ ünsüzlerinin iki ünlü arasında sırasiyle /b, d, ğ, g, c/ye değişmesi: glip, gtibı "kabı" ; öt, ödı "ateşi"; ak, ağı "akı"; giJk, giJger- "göğermek"; güyç, güyci "gücü" vb. Mahdumkulı Divanı'ndan

�h A��J�uiL7t.: J/. ık,1 � -6:: j r:��

,� ��.} �/�?.

A.� ,Jl,l�)/ I ,,/.J./

Turgıl Diydiler Bir glce yatırdım tuniy yarında

bir tiirt atlı gelip turgıl diydiler

ljahar binnez SQl]afursat ciiyında

şol yerde erler biir görgil diydiler.

Kalk Dediler Bir gece yatıyordum gecenin ortasında bir dört atlı gelip "kalk" dediler. "Haber vennez sana fırsat yönünden o yerde yiğitler var, gör" dediler.

4. izi foneminin ötümlü dişlerarası lılye, isi foneminin de ötümsüz dişlerarası /�/ye değişmesi: şil?, "saz", şı�- "sezmek", şö:t,, şuv "su" vb. 5. Sözbaşı �/ foneminin /g/ya değişmesi : �T *�al- > ga/ "kalmak", AT *�fz > gf?,, ET �or�- > gork-, ET �uş > guş vb. 6. Sözbaşı iti foneminin /diye değişmesi: AT *taş > daş "taş", AT *tfn- > dln- "soluk almak", AT *tlş > dlş, ET toğuru >toğrı > doğrı, AT *tiJrt > difrt, AT *tuz > dü?,, AT *tilş > düyş "rüya" vb. 7. Eylem kök ve gövdeleri sonundaki /ı, uf ünlülerinin la/ya, /i,

149

TÜRK DİLLERİ

ü/ ünlülerinin de le/ye değişmesi: ET ol),ı- > oka-, AT *btiyu- > baya- "zengin olmak", ET semri- > semre- "semirmek", ET törü > döre- "meydana gelmek" vb. 8. Ad kök ve gövdeleri sonundaki yuvarlak /u/ ve /ü/ ünlülerinin /ı/ ve /i/ye değişmesi: ET tolu [tölu] > dölı "dolu, dolmuş", tolu > dolı "dolu'', ET Jı,udug > guyı "kuyu", ET ulug > ulı, ET küçlüg [kÜçlüg] > güyçli, ET ölüg > öli, sevgü > söygi "sevgi" vb. 9. Söziçi /st/ ve /ts/ ünsüz çiftlerinin /ş_ş_/ye değişmesi: araş_ş_a "temiz" < F. areste, aş_ş_ırrn "gizlice" < *astırrn, deş_ş_tin "destan" < F. destan, uş_ş_tit < F. usttid "üstat", yaş_ş_ık < yastul), "yastık", tuş_ş_ag "tutuklu" < tutsak, tüş_ş_e "tütsü" < tütse, yaş_ş_ı < yatsıg "yatsı" vb. Türkmen Alfabesi (Latin) Aa Bb Cc Çç Dd Ee Aa Ff

Gg Hh ii

a b

ç d e

ii f g h

a b c ç d

e f g h

Jj J J•

Ll Mm Nn Nn Oo Öö P p

j c j j

k l m n fi

m n lJ

o ö

Rr s s Şş Tt Uu Üü

Yy Yy Zz

ş t u Ü

r s ş u Ü

y y z

y z

ALIYEV, A., K. BööRIYEV, Orısça-Türkmençe Sözlik, Aşhabad 1 929.

ARAZKULIYEV, S., s . ATANIYAZOV, R. BERDİYEV ve G. SAPAROVA, 1 977: Türkmen Dilini/} Gıskaça Dialektologik Sözlügi, Aşgabat.

YUSUF AZMUN, "Türkmen Halk Edebiyatı Hakkında'', Reşid Rahmeti Arat İçin, TKAE, Ankara l 966: 32-83.

8 A S KA K O V , N. A., 8. A. KARRIYEV, M. Ya. HAMZA Y E V , Turkmensko russkiy slovar ', Moskva 1 968.

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

150

B A S K A K O V , N. A., M. Ya. HAMZA YEV, B . ÇA R I Y A RO V , Gramınatika turkmenskogo yazıka, Aşhabad 1 970, il: 1 977

B OZKURT, Memet Fuat, "Afganistan 'da bir Türkmen Ağzı'', Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 1 978-1979, 1 98 1 : 39-79.

ÇARIYAROV, B . , Türkmen Diliniy Orfoepik Sözlügi, Aşgabat 1 978.

- ve S. ALTAYEV, Bolşoy russko-turkmenskiy slovar', !. Moskva 1 986; Il: 1 987.

ÇENELİ , İlhan, "Türkmen Türkçesi Sözlüğü'', Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 1982-1983, 1 986: 29-84.

H A MZA Y EV , M. Ya., S. ALTAY E V , G. ATA Y E V , G. AÇiLOVA , V. MES GUDOV A. MERETGELDIYEV Türkmen Dilini/) Sözlügi. Aşhabad 1 962. ' ' H A M ZA Y E V , M. Ya., S. ALTA Y EV , Kratkiy russko-turkmenskiy slovar ', Aşhabad 1 968. H A N S E R , Oskar, Turkınen Manual. Wien 1 977. (Türkçesi: Zühal Kargı

�

Ö LMEZ, Türkmence Elkitabı, İstanbu 2003.) MESKUTOV, V, Turkmensko-russkiy uçebn.ıy slovar', Moskva 1988. TEKiN, Talat, M. ÖLMEZ, E. CEY LA N , Z. ÖLMEZ, S. EKER, Türkmence Türkçe Sözlük, TDAD: 18, Ankara 1995.

6.12.2. Azeri Azeriler 1 1 . yüzyıl sonlarında İ ran'ı, Azerbaycan'ı, Doğu Ana dolu 'yu ve Kuzey Irak'ı fethedip buralara yerleşen Oğuzların to runlarıdırlar. Azerilerin ataları daha Selçuklular döneminde ( 1 2.- 1 3. yüzyıllar) etnik ve kültürel bakımdan başlıca İ ranlılarla karışarak Eski Anadolu Türkçesinden oldukça farklı bir diyalekt oluşturmuşlardır. Azeri lehçesi ile oluşmuş ilk anonim halk edebiyatı ürünü Dede Korkut destanıdır. Bu diyalekt ile yazılmış ilk edebi ürünler de Hasanoğlu (ölümü 1 26 1 ) adlı bir şairle Nesimi'nin ( 1 369- 1 404) ve Sivas hakimi Kadı Burhaneddin 'in ( 1 345- 1 398) şiirleridir. Azerilerinin en ünlü şairleri ise Hatai mahlası ile yazan Şah İsmail ( 1 485- 1 524) ve Irak'lı Fuzuli 'dir ( 1 498- 1 556).

TÜRK DiLLERi

151

,ll, >< rı 4 ., rı .., j H H "1 H K H w a cp b r H b ı H M Y d C H p M a p h a ıı a c >1 A "1 11 4 H tı "1 K ... ofpd qı .... j ac b ı y c y ıı y H A d H .,; e H H W ..., c r .., cp a A a eA'-1 11 M aC "1 H il a xapaK r e p ., Ja o n y "1 H A "' M H tı n H A "' ıı n a p H H A H a 11 e K r o11 0 >1< .., a r 11 a c 11 a p b r H b l H r ap r >< 5 ... HY P · aa e n a"' a Aa r y p K A "1 11 n a p "1 H H H Y M Y M " A "1 tı 4 >< tı >< K- A " a n e K r o n o >« ..., a r

naCblHblH

j a p a A b l ll M d C bl

C oaer

r y p K o n o ııc ..., j a

e rı M "1 H "1 H

rapwbiCbı HAd

A Y P dH a H a K r y a ıı n p o 5 11 e M n a p A a H 5 "' P "' A"' P · h e 4 r a c a A y cp ..., A e i •r n K '1 , . . c b H J a M a H ıı a p C C P Vl- A a r y p K A "' n n a p H H "1 H A H tı 4 "1 tı "1 K "I O F p a cp .... JdCbı y c y rı y

"1 /l a

a j p a H "1 11 M a C "1

Ll, e M aK o ıı a p K "' , n apAa

A "' a n e K T O ll O >K "1

5eıyK "1 W 11 a p ııc ep y n y p . rypK A"1 1l n "1 pec n y 6 11 .., K a a a B H rı a .ı a r

c a h a C "1 H A a A a 4 0X

h a J b l p Aa 6 y r y H

a r ıı ac ıı a p bı H

Dilçiliyin inkişafının müasir

r a p r "' 6 "'

"1 /l a

M aWfyn

o ıı y p n a p .

Dilciliğin gelişmesinin çağdaş de-

merhelesi dilçilik coğrafiyası üsu- recesi dilcilik alanının yöntemlerinden /undan geniş istifade edilmesi ile !Ja- geniş ölçüde yararlanılması ile nitele rakterize olunur. indi milli dillerin nir. Şimdi ulusal dillerin lehçe atlas dialektoloji atlaslarının tertibi ve !arının düzenlenmesi ve böylece de '

elece de ıürk dillerinin ümumi dilçi- Türk dillerinin genel dilcilik-lehçelik-dialektoloji atlasının yaradılması bilimi atlasının yaratılması Sovyet Sovet türkologiya elmilıin garşısıııda Türkoloji biliminin önünde duran en .

duran en aktual problemlerden biridir.

güncel sorunlardan biridir. Son za-

Heç tesadüf deyi/ ki, son zamanlar manlarda SSCB'de Türk dillerinin dil SSRİ-de türk dillerinin dilçilik coğra- cilik alanına ait yöntemlerle öğrenil fiyası üsulu ile öyrenilmesi sahesinde mesi konusunda çok büyük ilerle de ço!J höyük işler görülür. Demek meler kaydedilmesi hiç de tesadüf olar ki, hazırda bütün türkdilli res- değildir. Şu an bütün Türk dilli cum publika ve vilayetlerde dialektoloji huriyet ve bölgelerde lehçe atlaslaatlasların tertibi ile meşgul olurlar.

rının dilzenlenmesi ile uğraşılmaktadır.

Azerbaycan Dil Atlası'nın "Giriş" bölilmilnden Azerilerin büyük çoğunluğu bugün başkenti Bakü olan Azer-

TALAT TEKiN MEHMET ÖLMEZ •

1 52

baycan Cumhuriyeti ile İran' da merkezi Tebriz olan Azerbaycan vilayetinde yaşamaktadır. Gürcistan ve Ermenistan Cumhuriyet lerinde de küçük Azeri toplulukları vardır. Eski SSCB ' de yaşayan Azerilerin toplam sayısı 1 989 sayımına göre 6,79 1 , 1 06'dır. İran Azerilerinin toplam sayısı ise yaklaşık 6,646,000 olarak veril miştir. Bu sayıya Şiraz bölgesinde göçebe yaşamı sürdüren Kaş kaylarla Eynalluların dahil olup olmadığı bilinmiyor. Kuzey Irak'ta, Kerkük ve Erbil'de yaşayan ve kendilerine Türkmen diyen Azerilerin sayısı da yaklaşık 200,000'dir. Daha küçük bir Azeri topluluğu da Afganistan' da başlıca Kabil civarında yaşayan ve sayılan 45,000 kadar olan Afşarlardır. Doğu Anadolu'da, özellikle Kars ve Ardahan illerinde de oldukça kalabalık Azeri toplulukları vardır. Azerilerin toplam sayısının, böylece, kesin olmamakla birlikte, 1 4- 15 milyon civarında olduğu söylenebilir. Azeri diyalekti ile yazılmış ilk- edebi ürünler 1 3. yüzyıl gibi oldukça eski bir tarihe gitmekle birlikte, modem Azeri yazı dilinin temellerinin 19. yüzyıl ortalarında dramaturg Mirza Fethali Ahun dov'un komedileri ( 1 850-1 855) ve 1 875'te yayımlanmaya başlayan Ekinçi gazetesinin çabalan ile atıldığı bir gerçektir. Azeri Türkçesi 1 927 yılına kadar Arap alfabesiyle, 1 927- 1 939 yılları arasında da Latin alfabesiyle yazılmıştır. 1 939 Mayıs'ından başlayarak da Kiril alfabesiyle yazılmaktadır. Azeri Türkçesinin Azerbaycan'da başlıca dört diyalekt grubu vardır: · 1 . Doğu grubu (Kuba, B akü, Şamahı, Muğan ve Lenkoran), 2. Batı grubu (Kazak, Gence, Karabağ diyalektleri ile Ayrum ağzı), 3. Kuzey grubu (Nuha diyalekti), 4. Güney grubu (Nahçivan, Ordubad, Tebriz diyalektleri ile Yerevan ağzı). Azer baycan dışındaki Azeri diyalektleri ise Irak' ta konuşulan Kerlcük ve Erbil diyalektleri, İran' ın Şiraz bölgesinde konuşulan Kaşkay Eynallu diyalektleri ve Afganistan' da Kabil kenti civarında konu şulan Afşar diyalektidir.

1 53

TÜRK DİLLERi

Azeri Alfabesi (Kiril) Aa E6

B e

.ı:ı: ):l Ee

d ;}

)K )I{

Jthı:

a 6

o e a

:JIC

a b v g ğ d

Jj KK

K ı:

j z

Il n

.M H

(}

y k g 1 m n o ö p r

Cc TT Yy Yy

<il

efı

q 11

lıhı:

III

nı

b h ç c ş

Azeri Türkçesinin başlıca seslik özellikleri şunlardır: 1 . Asli uzun ünlülerin kısalması: AT *iç.al- > gal-, AT *lç.ız > gız, AT *er > er "erken'', <AT *her- > ver-, AT *öt > od "ateş", AT *oç > öc, AT *yüt- > ud- "yutmak", AT *kliç > güc vb. 2. Kapalı /et foneminin korunması: AT *et > el "halk" (krş. el "el"), AT *er > er "erken" (krş. er "koca"), AT *eş > eş, AT *et (krş. et "et"), AT *her- > ver-, AT *beş > beş, AT *yeri > yeddi "7" vb. · 3. Asli uzun ünlülerden sonra gelen /p, t, J,c, k, ç/ ünsüzlerinin sırasiyle /b, d, ğ, y, c/ye değişmesi: AT *iç.tip > gab "kap", AT *öt > od "ateş", AT *alç. > ağ "beyaz", AT *kok > göy "gök", AT *kÜç > güc vb. 4. Kısa ünlülerden sonra gelen artdamaksıl /1,c! foneminin fb/ya değişmesi: ET alç.- > a!J- "akmak", bıralç.- > bura!J- "bırakmak", çılç. > çı!J- "çıkmak", ET olç. > o!J "ok", ET bulç.agu > bu!Jov "bukağı", ET yolç.aru > yu!Jarı "yukarı" vb. 5. Sözbaşı iti foneminin genellikle /diye değişmesi: ET *talJ >

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

1 54

dan "tan", AT *taş > daş "taş", AT *tat > dad "tad", ET tmJa/f. > dırnağ "tırnak", ET tut- > dut-, AT *tüz > duz vb. İran Azerbaycarunda Arap harfleriyle yayımlanan Varlık dergisinin kapağı

6. Sözbaşı artdamak sıl /� foneminin lglya değişmesi: AT *lf,al- > gal-, AT *lf,tz > gız, ET * o r* - > g o r!J - , AT *lf,ürt > gurd "kurt" vb. 7. Öndamaksıl /g/ fo <il.. '·-� neminin her durumda ./ / J .r-A ..,r.-.._.; ...._ iyiye değişmesi: ET yi girmi > iyirmi " 2 0 " , E T yigne > iyne " i ğ ne", ET eg- > ey- "eğmek", ET teg- > dey �·V• _.._j "değmek" vb. 8. Çok.heceli sözcükle rin sonundaki � foneminin ötümlü artdamaksıl lg/ya değişmesi : AT *balılf. > balıg "balık", barmalf. > barmag "parmak", ET �onalf, > ğonag "konuk", AT * öçalf, > ocag "ocak", AT *lf,üça� > gucag "kucak" vb. 9. Sözbaşı iyi foneminin düşmesi (genellikle /ı/ ve /ilden önce): ET yıp > ip, ET yıd > iy "koku", ET yigit > igid "genç", ET yılan > ilan, yıra* > irag "uzak", yışı� > işıg "ışık", ET y[nçge > ince "ince", ET yultuz > ulduz "yıldız", AT *yüz > üz "yüz, çehre", ET yürek > ürek vb.

-' .J

•

TÜRK DİLLERİ

1 55

10. Sözbaşı /ı/ foneminin /i/ye değişmesi: ET ıra/ç. > ira!J "ırak", ıs/alç. > is/ağ, yışılç. > işıg vb. 1 l . Sözbaşı /b/ foneminin şu üç sözcükte /v/ye değişmesi: ET bar- > var-, AT *bar > var, AT *her- > ver1 2. Geniz /!]/sinin normal /niye değişmesi: ET sor; > son, ET taf] > dan "tan", ET ter;iz > deniz, ET tOf]UZ > donuz "domuz" vb. Azeri Alfabesi (Latin) Aa Bb Cc Çç Od Be

ç d e

Ff Gg Öğ Hh

f g ğ h

d ;)

a b c

Xx 11 1i

a b c ç d

Jj Kk

e f g ğ h

Qq Ll Mm Nn Oo Öö

j k q l

n o ö

Pp Rr ss şş Tt Uu Üü Vv Yy Zz

g k ğ 1 m n o ö

p r s

p r s ş

ş t u

y z

v y z

AljUNDOV, Ehliman (derleyen), Azerbaycan Halk Yazını Örnekleri, Türk çevri

yazısına aktaran TEZCAN, Semih, TDK Ankara 1 978. ,

AljUNDOV, R., Russko-tyurkskiy slovar', /, Baku 1 928.

-, Russko-tyıırkskiy slovar', il, Baku 1 929.

Azerbaycaııca-Farsca Sözlük. Tahran 1369, 1 1 44 sayfa.

AZIZBEKOV, H. A., Azerbaydjansko-russkiy slovar ', Baku 1 965. BOZKURT, Memet Fuat, "Kabil Avşar Ağzı", Türk Dili A raştınnaları Yıllığı Belleten 1977, 1 977: 205-26 1 .

HOUSEHOLDER Jr., Fred. W. ve Mansour LOTFI, Basic Course in Azerbaijani, Bloomington 1 965.

HOSEYNOV, H., Russko-azerbaydjanskiy slovar', / Baku 1 940; il: 1 94 1 ; III: ,

1 94 1 , I V : 1 943.

TALAT TEKİ N MEHMET ÖLMEZ •

156

İSLAMOV, M. İ . , E. G. AGAYEV, S. M. BEHBUDOV, T. M. EHMEDOV , N. lj.

M EM ME D O V , B . M. TAG Y E V , z. E. H A S I Y E V , Azerbaycan Dilinin

Dialektoloji Atlası, Bakı 1 990.

M EM MEDOV, İsmayıl ve Hesret HESENOV, Azerbaycan Dilinin Sinonimler Lüğeti, Bakı 1 990.

R ü s T E M O V , R. E., M. Ş. ŞIRELIYEV, Azerbaycan Dilinin Dialektoloji Lügeti. Baku 1 964. ÜRUCOV, A. A., Azerbaycan Dilinin İzahlı Lügeti, /, Baku 1 964; il: 1 980;

III:

1 983; iV: 1 987. ÜRUDJEV

�

ÜRUCOV

ÜRUDJEV , A., Russko-azerbaydjanskiy slovar ', /, Baku 1 97 1 ; i l : 1 975; ! i l : 1 978. ÜRUDJEV, A. G., S. D. MELİKOV, A. A. EFENDIYEV, Russko- Azerbay djanskiy slovar, /, Baku 1 956; il: 1 959.

ÖZTOPÇU, Kurtuluş, Elementary Azerbaijani. California / İstanbul 2000 SöNMAZ, lşıq, Untersuchungen zu den aserbaidschanischen Dialekten von Qaradağ, Mugan ıınd Ziincan, Pontus � erlag, Göttingen 1 998. Ş i RELİ Y E V , M. Ş., E. V. SEVORTY A N , Grammatika azerbaydjanskogo yazıka, Baku l 97 1 .

TUNA , Osman Nedim, "Ebi Verdi: İranda, Bir Türk Diyalekti", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 1 984, 1 987: 2 1 5-245.

6.12.3. Türkçe Türkçe, bugün başlıca Türkiye Cumhuriyetinde yaşayan Türk halkının konuştuğu dildir. Bu dil, 1 1 . yüzyıl sonlarına doğru Ana dolu'yu fethedip önce Selçuklu devletini ( 1 1 .- 14. yy.) daha sonra da üç kıtaya yayılan Osmanlı İmparatorluğunu ( 1 299- 1 920) kuran Oğuz Türklerinin dilidir. Türkler, özellikle imparatorluk döneminde, Anadolu ve Rumeli'deki Rum, Ermeni, Kürt, Arap, Fars, Laz, Çerkes , Arnavut, Boşnak vb. gibi türlü etnik gruplarla karışmışlardır. Türkçe, Türkiye Cumhuriyeti dışında şu ülkelerde de ko nuşulur: Kıbrıs, Balkan ülkeleri (Yunanistan, Bulgaristan, Make

1 57

TÜRK DİLLERİ

donya vb.), Rusya Federasyonu, Arap ü lkeleri (Suriye vb.), Avrupa ülkeleri (Almanya vb.), Amerika Birleşik Devletleri, A vusturalya vb. Türkiye Cumhuriyetinde ana dili Türkçe olanların toplam sayısı 50 milyon kadardır. Bu sayıya Türkiye dışındaki Türkler de ka tıldığında Türkçe konuşanların toplam sayısı yaklaşık 60 milyonu bulur.

2-. IT. ,,�,

1tUt: L � dt/ at� � �� . 07--L: -� ık- � � �u:.&z �.YJ� � -·

� �� ı4e1-' � �·� � � ,. � �· L �,, e...

. A 'J>. � ..... ...

�°AJ!: I -y-� -ı......-- ..

...

ji � ,r:ek �-

�

Türkiyede Latin harflerinin kabulünden iki yıl sonra, 1 930'da Gazi Mustafa Kemal' i n Sadri Maksudi'nin Türk Dili lçin adlı

kitabına kendi eliyle

k� �vJ � �·&,___

T-.-::4-- �/

yazdığı sunuş

� '/!_, ·.-..� ,u_

��74�

Milli his ile dil arasındaki bağ çok kuvvetlidir. Dilin milli ve zengin olması

milli hissin inkişafında başlıca müessirdir.

Türk dili,

dillerin en

zenginlerindendir; yeter ki bu dil, şuurla işlensin. Ülkesini ve yüksek istiklalini korumasını bilen Türk milleti, dilini de yabancı diller boyunduruğundan kurtamuılıdır.

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

158

Anadolu' da Selçuklular döneminde ( 1 3. yüzyıl sonlarına doğ ru) yazı dili olan Türkçenin birçok diyalekti vardır. Bunlar başlıca iki grupta toplanır: Anadolu diyalektleri, Rumeli diyalektleri. Anadolu diyalektleri de kendi içinde başlıca şu altgruplara ayrılır: Karadeniz diyalektleri, Doğu Anadolu diyalektleri, Orta Anadolu diyalektleri, Batı Anadolu diyalektleri. Türkçe 1 3 . yüzyıldan 1 928 yılına kadar Arap alfabesiyle yazıl mıştır. 1 928 'den beri de Latin asıllı yeni alfabe ile yazılmaktadır. Türkçenin başlıca seslik özellikleri şunlardır: 1 . Asli uzun ünlülerin kısalması: AT *biir > var, AT *l).iil- > kal-, AT */).fz > kız, AT *keç > geç, AT *tlş > diş, AT *ö!Ul] > odun, AT *oç > öç, AT *ktlç > güç vb. 2. Asli uzun ünlülerden sonra gelen /p, t, ç, l.c. ki ünsüzlerinin iki ünlü arasında sırasiyle /b, d, g, g, c/ye değişmesi: AT *l).iipa > kaba, AT *kepe > gebe, AT *iit > ad, AT *tiit > tad, AT *öt > od "ateş'', AT *açıl).- > acık-, AT *keçe·"> gece, AT *l).üçal). > kucak, AT *iil).ar- > ağar-, AT *biil).ır- > bağır-, AT *koker- > göğer- vb. 3. Geniz /IJ/sinin normal /niye değişmesi: ET bıl] > bin, buval > bunal- , ET Öl] > ön, ET sov > son, ET tav > tan, ET tev iz > deniz, ET yavı > yeni vb. 4. Sözbaşı iti foneminin /diye değişmesi: ET taş > dış, AT *te > de-, ETtıl > dil, ETt[ş > diş, ETtur- > dur-, AT *ttlş > düş vb. 5. Sözbaşı /ki foneminin /giye değişmesi: ET kel- > gel-, ET keçe > gece, AT *ket- > git-, ET kör- > gör-, AT *ktlz > güz vb. 6. Sözbaşı /b/ foneminin şu üç sözcükte /v/ye değişmesi: ET bar- > var-, AT *biir > var, AT *her- > ver7. ET böl- "olmak" eylemindeki sözbaşı /b/ fonerninin düşmesi: böl- > ol8. Yüklem bağlayıcısı görevindeki ben zamirinin -ım/-im, -uml-üm ve biz zamirinin -ız/-iz, -uz/-üz biçimlerine değişmesi : -ben > EAT -ven > -vem > -em > -im, -biz > -vüz > -üzl-uz, -iz/-ız

1 59

TÜRK DİLLERİ

9. Çokheceli sözcüklerin sonundaki /p, t, ç, �. ki ünsüzlerinin iki ünlü arasında /b, d, c, ğ/ye değişmesi: çorap, çorab-ı; geçit, geçid-i; ağaç, ağac-ı; bıçak, bıçağ-ı; kürek, küreğ-i vb. BANGUOGLU, Tahsin, Türkçenin Grameri, 1 974 (Ankara 1 9862). DENY, Jean, Grammaire, de langue turque, dialecte osnıanli, Paris 1 92 1 . [Türk Dili Grameri, Çev. : Ali Ulvi Elöve, İstanbul 1 941 -53]

DEVELLIOGLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik lugat, Ankara 91 990. ERGiN , Muharrem, Türk Dil Bilgisi, İstanbul 1 980. KORNFLIT, Jaklin, Turkish, London 1 997.

Ş. SAMI, �amüs-ı Türk[, İstanbul 1 3 1 7- 1 3 1 8. Türkçe Sözlük. TDK 1 945 (�).

Türkiye 'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü 1-Xll. TDK, Ankara 1963- 1 982.

6.12.4. Gagauz Türkçesi Türkçe konuşan Hıristiyan Gagauzlar bugün başlıca Moldavya Cumhuriyetinin güney b,ölgesi ile Ukrayna Cumhuriyetinin Odesa bölgesinde yaşamaktadırlar. Eskiden Besarabya adı verilen bu böl geye Gagauzlar 1 8. yüzyıl sonları ile l 9. yüzyıl başlarında kuzey doğu Bulgaristan' dan göç etmişlerdir. Eski SSCB 'de yaşayan Gagauzların toplam sayısı 1 989 sa yımına göre 1 97, l 64'tür. Moldavya dışında, Bulgaristan Cumhu riyetinde yaklaşık 5 .000 kadar Gagauz yaşamaktadır. Kazakistan Cumhuriyeti ile Orta Asya' da da 1 908- 1 9 14 yılları arasında Be sarabya' dan buraya göçmüş küçük Gagaguz toplulukları vardır. Gagaguzlann toplam sayısı, böylece, 200,000'i geçmektedir. Hıristiyan Gagauzlar adlarını büyük bir olasılıkla Selçuklu sul tanı il. Keykavus'un adından alırlar. il. Keykavus 1 3. yüzyıl ortalarında Bizans İmparatoru Mihail Paleologus'un isteği üzerine Bizans'a yapılan Slav akınlarını durdunnak üzere Balkanlara Ana dolu'dan birkaç bin kişilik bir kuvvet göndermişti. Keykavus'un

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

1 60

gönderdiği bu Selçukluların din değiştirerek Hıristiyan oldukları, Keykavus adının da zamanla Gagauz biçimini aldığı sanıl maktadır. Slav ortamı içinde Hıristiyanlığı kabul eden Gagauzlar zamanla Bulgar, Romen, Slav vb. gibi türlü etnik gruplarla karış mışlardır. S ovyet Türkologları (Baskakov, Pokrovskaya vb.) "Gagauz ca"yı "dil" saymışlardır. Doerfer'e ve başka Batılı Türkologlara göre ise "Gagauzca" Türkçenin Rumeli diyalektlerinden biridir. 1 957 yılına kadar Gagauz Türkçesinin resmi bir alfabesi ve ya zısı yoktu. Bu tarihte Moldavya SSC Yüksek Şura Başkanlığı Gagauz Türkçesi için bir alfabe düzenlemiştir. Kiri! asıllı olan bu alfabede yalnız /ö/, /ü/ ve /e/ harfleri Latin (Alman) alfabesinden a lınmıştır 6 Y Y K K bI P •.

,\<\acan rıı611 r<'.ıııp, a M a M3C3JI ;ı.ııii.ı.ıı.1 1p . . .

- Amı aTca H a , 6 a .ıı. a .ıı. y , ı ı xTıı a p ı<a yuıııy- n ı ıcrıı ı ı , ö ı ı 3111\1 x a .'I K b1 M hl 3 bl H o .nepım re'I MllUI 3aMaHHaplıl 1111 1111 H C .ıı ii p a K.'l billJla TYT3fJCb1 ll. H ii ııJl1i ll uıı3 •ıc ımıı c p ı ı :ı ? K ı ı M Mll ill GııJııM .ne.neıı e p M ı ı 3 ? 1-J a ıı.ıı. a , ııınl<ii ii a ı u a M 1>111J:ı a p oım a p ? - E e , .n.ocTJı a p 1>1 M , 6 H 3 H M xam< bl M bI 3 bl H 1\ÖK·ceHce,ı c J1 c p ıı ecım.n.ii H , n e K CCKHJI.iİll 'lh1 K a >k3 KJ! a p . 0.rı �i CCKll.!liİll, a ırn yııy.n.yıı3p UJ aııco p a .ıı. a x ı l 'ı mı a 11 a M a p c 1>nılıl3 , ırn ı ı c 1101< ac ıı bı ımııı ii p oıı M yw .rı a p , Jle it,k e3 , ı ı ım 6 1111 iiı.,ı.rı n. a ı ı 3cc.aii r c p H o 1 1 0 1<T a H K b1 TYp K-ory3,rı a p.11. a , a ı ı r blJı a p ı.,ı ı ı c ii 11 a oıIMywııa p.n.hl ecKıı AJ1 T a ı1 hlıı .1ı ereu.ıı. aıı br e p JJ c p ı ı ıı .ıı. a 03 a M a H H a p . M a c a ıı r n 6 u reıı c>KeK. a M a M a caıı .ıı. ı ı i'ıJJ .nıı p . . . « o ı ı p · e a ı\bırn a p a a p M bl lll . . . Ci ıı p ıı a K ı HJJ a p ii o ı< M y ıı ı . . . » . 5öıı a 1ıe1<e.u.ıııı ep c a H c ı.,ı 6 HJ H M M a c a ıııı a p . E, 6iiu .na 6ö.rı ii • ı e Ke.ıı.e ı'iH M , a M a acıı bt rn 6 ıı ı ı ı ı ıJJ e p H a m ı a.ıı. a ii 1>1 M .

Gagauzca bir romandan ilk satırlar

161

TÜRK DİLLERİ Bilk Kır Masal gibi gelir, ama masal diyildir. . .

-Annatsana, b a dedü, i!Jtiyar kauşçu-piyetçi, bizim !Jalkımızın o derin geçmiş zamannarı için neler aklında tutersın. Nendan biz çekileriz ? Kimmiş bizim dedelerimiz? Nenda, nice yaşamışlar onnar? - A e, dostlarım, bizim !Jalkımızın kök-senseleleri yeskiden, pek yeskiden çıkaceklar. Öle yeskiden, ani unuduler şansora da !Jiç inanamarsınız, ki ne çok aslı işler olmuşlar, deycez, iki bin yıldı:ın zeyede geri o çoktankı Türk-oguzlarda, angıları peyda olmuşlardı yeski Altayın legendı:ılı yerlerinde o zamannar. Büyük Bozkır

Masal gibi gelir, ama masal değildir. . . -Anlatsana, be dedi, ihtiyar kemancı, bizim halkımızın o derin geçmiş zamanları için neler aklında tutarsın. Biz nereden geliriz? Kimmiş bizim dedelerimiz? Onlar nerede, ne kıldar yaşamışlar? - Ee, dostlarım, bizim halkımızın kökü, silsilesi eskilerden, çok eskilerden çıkacaktır. Öyle eskiden ki onu unuturlar, bundan sonra da hiç inanamazsınız, ki ne çok gerçek işler olmuş, diyeceğiz, iki bin küsur yıl önce, o çok eski zamanlarda eski Altay'ın efsanevi yerlerinde ortaya çıkan Türk-Oğuzlarda.

. Moldavya ve Ukrayna'da konuşulan Gagauz Türkçesinin iki diyalekti vardır: 1 . Orta diyalekt ya da Çadırlung-Komrat diyalekti, 2. Güney ya da Vulkaneşt diyalekti. Yazı dili orta diyalekt üze rinedir. Gagauz Türkçesinin başlıca seslik özellikleri şunlardır: 1 . Asli uzun ünlüler bazı sözcüklerde korunmuştur: aç "aç", arı "yaban ansı", art "ard'', AT *bera > beri "beri", AT *kerü > geri "geri", AT *�r > kar "kar", AT *�z > kaz "kaz", AT *ff.ör > kor "kor", AT *töru > döru "doru", yarın "sabah", AT *yii1J > un "yün" vb.

TALAT TEKİN MEHMEJ' ÖLMEZ •

1 62

2. Ödünçlemeler de dahil olmak üzere, sözbaşında iyi türemesi: ET ek- > yek- "ekmek", ET el > yel "yabancı", eri- > yeri-, ertesi > yertesi, emir > yemir "emir, hepisi > episi > yepisi, hesap > esap > yesap, esir > yesir, ev ::> yev "ev", iftira > yıftıra, insan > yınsan, ısla- > yısla-, ısın- > yısın-, üzüm > yüzüm vb. 3. Ses gruplarının büzülmesi sonucu uzun ünlülerin oluşması: agız > az, agla- > ala-, agrı- > ar-, aşağ ı > aşa, bağcı > bacı "bağcı", bahis > bas, begen- > ben-, bögrek > burek "böbrek", höyük > buk, degil > d[l, degiş > d[ş "değişme", doğ- > dü-, dög > du-, gövde > gude, gögüs > gus, köy > ku, ögren- > üren-, ögret- > uret-, ögsüz > usüz "öksüz", ögün- > un-, ögey > üve "üvey" sağır > siir, sağlık > salık, soğuk > sük, sög- > su "söğmek", sögüt > sut, söyle- > s8le-, söyün- > sun-, yogurt > yürt, yugur- > yür- vb. 4. Sözbaşı iyi foneminin düşmest _(genellikle /ü/ önünde): yüg sek > usek, yügsük > üsük, yük > ük, yül] > un, yürek > ürek, yüz > üz "yüz, çehre", yüz > üz " l OO", yüz- > üz-. yüzük > üzük vb. 5. Önses !hl (bazen içses) ünsüzünün düşmesi: hafta > afta, ha�[�at > akikat, hani > ani, haçan > açan "ne zaman'', hangı > angı "hangi", hava > ava, anahtar > anatar, pahalı > palı, sahib-i > sabi "sahip" vb. 6. lal ve /u/ ünlüleri arasındaki iği ve /v/ ünsüzlerinin düşmesi: avuç > auç, ağıl > avul > aul, boğaz > buaz, soğan > suan, kavun > kaun, tavuk > tauk vb. 7. in i/ > /nnl benze ş mesi: anla- > anna-, dinlen- > dinnen-, onlar > onnar, yanlış > yannış vb. Gagauz Türkçesinin en önemli özelliklerinden biri sözdiziminin Slav dillerinin etkisi ile bozulmuş olmasıdır: pası bu fistanın "bu giysinin fiyatı", yaprakları kiyadın "kitabın yaprakları", d[/ lezım

1 63

TÜRK DİLLERİ

"lazım değil", lezım la/edeyim "konuşmam lazım", annader cenk için "savaşı anlatıyor", uşak çek etti alama "çocuk ağlamaya başladı", laflanmışlar gitme "gitmek için anlaşmışlar", biz gördük, ani yavaş işlemekten var nice geri kalalım "Yavaş çalışınca nasıl geri kalacağımızı gördük", yoktu nice gitsinner "gidemiyorlardı", tutunduk yeniyce işe, neçinki yeskiycesine bÜn yok nasıl yaşama "Bugün eskisi gibi yaşamak mümkün olmadığı için yeniden işe girdik" vb. vb. Gagauz Alfabesi Aa Aa Eo BB

,ı:ı ;:ı; Ee

:B e )K

){( )[( 33

ti tt

(J 2

o e e

:JIC

:Jfc 3

a e b v g d e

c z

KK nn

MM HH Oo Öö II n

Pp Cc TT Yy

y 'J <P

.ıl1

n -o ö

ö n p c m y ,, y

efj

p r

s u

Ü f

Xx l( Q lJ q

ll "

lII

nı: LQ

�

IlI

b 'b hl

51 Si

h ts ç ş şç

bt b

10 .R

e,e

yu ya

DMlTRIYEV, Nikolay K., "Gagausische Lautlehre", 1-Ill, A rchiv Orientalni, iV: 208-224, 349-362; V: 96- 1 13, 1932.

GAYDARC!, G. A., Ye. K. KOLTSA , L. A. POKROVSKAYA, 8. P. TU KAN, Gagauzsko-russko-moldavskiy slovar', Moskva 1 973. [Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, çev. İsmail KAYNAK, A. Mec it DOGRU, Ankara 1 99 1 ]

ÖZKAN, Nevzat, Gagavuz Türkçesi Grameri, TDK, Ankara 1 996. POKROVSKA Y A , L. A., Grammatika gagauzskogo yazıka, Fonetika morfologiya, Moskva 1 964.

GENEL BAŞVURU KAYNAKLARI

Aşağıda, Türk dilleri konusunda temel başvuru kaynaklarının kısa bir listesi ile bu kaynaklar hakkında kısa bilgiler yer almaktadır. Bu kaynakların dışında kimi özel konulara ait kaynakların adları sıralanmıştır.

ÇAÖATA Y, Saadet, Türk Lehçeleri Örnekleri, /: Vlll. yüzyıldan XV/ll. yüzyıla kadar yazı dili, Ankara 1 950 (370 s., 1 977 3 ) . Türk Lehçeleri Örnekle,ri. //: Yaşayan Ağız v e Lehçeler, Ankara 1 972. Hazırlandığı dönem için Türkiye' de i lk olan bu değerli elkitabı bir çok yönden bugün de güncelliğini hala korumak tadır. Kitabın ilk cildi tarihi dönem Türk dillerine seçilen metinlerin tıpkıbasımları, yazıçevrimleri, sözlükleri ve ilgili dö nemin kaynakçasıyla yer vermektedir. Dört ayn bölüm başlığı .altında İslamiyet öncesi, ilk İslami eserler, Harezm ve Çağatay Türkçesi ile Eski Anadolu Türkçesi ve Osmanlıca ele alınmıştır. Günümüz Türk dillerini ele alan ikinci cilt ise beş ayrı bölümden oluşur. Her bölümde yer verilen dilin ve halkın kısa tarihi, kimi ses ve yapı özellikleri, bir kaç sayfa Latin harfleriyle metin ve metnin sözlüğüne yer verilmiştir. Çuvaşça, Yakutça, Halaçça ve Horasan Türkçesi bölümünü Semih Tezcan hazırla mıştır.

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

1 66

DENY, Jean, Kaare GR0NBECH, Helmuth SCHEEL, Zeki Velidi TOGAN (yay.), Philologiae Turcicae Fundamenta, I, Wiesbaden

1 959, 8 1 4 s. + 1 harita. Tarihi Türk dillerinden günümüze değin her bir dilin ayrı ayrı yazılarla ele alındığı bir kitaptır. Her bölümde ilgili dilin kısa tarihi, metinleri, ses ve yapıbilgisi tanıtılmıştır. Ayrıca ilgili dile ilişkin kısa kaynakça ve metin parçasına da yer verilmiştir. Kitabın başında Türk dillerinin bir de tasnifi vardır. DlLAÇAR, A., Türk Diline Genel Bir Bakış, TDK, Ankara 1 964, 270

s. Ural ve Altay dillerine kısa birer girişten sonra Türk dilleri ve bunu takiben de Oğuz Türkçesi ile bunun bir kolu olan Türkiye Türkçesi üzerinde durulur. Özetle kısa bir Türk Dili Tarihi diyebiliriz. Kitabın sonunda Türklerin tarih boyu kullandıkları alfabelerin birer tablosuyla geniş bir kaynakça yer alır. JOHANSON, Lars, Eva A. CSAT6, The Turkic Languages, Routledge,

London and New York, 1 998, 474 s. Fundamenta'nın güncel ama daha kısa olarak yeniden hazırlanmış bir biçimi sayabiliriz. Türk dilleri üzerine en güncel bilgileri içeren derleme şu an için kullanılabilecek en kapsamlı, en yeni kitaptır. Makaleler ge leneksel bakışla değil de, dilbilimci bakışıyla kaleme alınmıştır.

POPPE, Nicholas, Introduction to Altaic Linguistics. Wiesbaden

1 965, 2 1 2 s. Kitabın ilk bölümü "Altay Dilleri" başlığı altında Moğol, Mançu-Tunguz, "Çuvaş-Türk" dilleri ve Koreceyi tek tek ele almaktadır. Her dilin ele alındığı maddede kısa tarihi , konuyla ilgili belli başlı çalışmalar verilmiştir. Kitapta ayrıca kimi ortak tablolar aracılığıyla eski ve yeni dillerin alfabeleri de yer alır. İkinci bölüm de "Altay Dilleri Araştırmaları Tarihi" başlığı altında söz konusu dillerin uzmanlarının kısa ya şamöykülerine yer verilir. Üçüncü bölüm "Altay Dilleri Kura-

1 67

TÜRK DİLLERİ

mı"nı, dördüncü bölüm Altay dilleri arasında karşılıklı etki leşimleri, beşinci bölüm Altay dillerinin öteki dillerle etk i le şimlerini, ilgilerini, altıncı bölüm Altay dillerinin öteki dillere etkilerini, yedinci bölüm Altay dillerinin belirleyici ses ve yapı özelliklerini, sekizinci bölüm ise bu dillerden seçilen örneklerle karşılaştırmalı bir sesbilgisini içermektedir. Kitabın Zeki Kay maz' ca hazırlanan bir çevirisi olup elinizdeki çalışma hazırla nırken henüz görülememiştir. A. R6NA-TAS, An lntroduction to Turkology, Szeged 1 99 1 , 1 7 0 s. Türkolojiye Giriş başlığını taşıyan kitap esas olarak Türklerin İslamiyetten önce kullandıkları kimi alfabeler ve yazım kuralları üzerinde durmaktadır. Kitapta özellikle ele alınan alfabelerle ilgili uzun bir de kaynakça yer alır, kısaca değerlendirilişi için bak. M. ÖLMEZ, TDA 3, 1 993: 322. s. S INOR, Denis, lntroduction a l 'erude de l 'eurasie Centrale, Wiesbaden 1 963. 371 s. Eskiçağdan günümüze Avrasya halklarının (Ural, Altay ve öteki eski Ortaasya halkları) dilleri, tarihleri üzerine yapılan çalışmaların açıklamalı kaynakçasıdır. TKAE, Türk Dünyası El Kitabı, İkinci Cilt, Dil-Kültür-San'at, 2. baskı, Ankara 1 992, 536 s. İlki 1 976'da tek cilt olarak yayım lanan TDEK'in ikinci baskısı üç cilt olarak çıkmıştır. Kitabın birinci bölümü konumuzu ilgilendirmekte olup ilk baskıya göre bu bölümün tek bir farkı "Altay Dilleri Teorisi" bölümünde T. Tekin'in yazısı yerine O. N. Tuna'nın yazısının yer almasıdır. Kitabın "Türk Dili" başlıklı bu bölümünde Ural-Altay dilleri ve Altay dilleri konusu ile anahatlarıyla tarihi Türk dilleri, Türk dil lerinin tasnifi ve günümüz Türk dilleri ele alınmaktadır.

T ü r k

Dilleri ni

Kırgızca '

Hakasça Fu-yii Kır ızcası

San Uygurca

�elişim Şeması

Tiirkiyc

Türk _ esi_.._ Gagaıızca

_ _

ıkça N og ayc a -� -"-� ·-� Kumukça

Salarca

Karaçay

Dalkarca

Kırım

Tatarcası Karayca

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

170

Konuyla İlgili Kimi Başvuru Kaynakları BASKAKOV, N. A., Vvedeniye v izuçeniye tyurkskih yazıkov, Moskva

1 962. BOZKURT, Fuat, Türklerin Dili. Ankara 20023 . ERCİLASUN, Ahmet B., Örneklerle Bugünkü Türk Alfabeleri, Kültür

Bakanlığı yay. Ankara 1 9965 . G O L D E N , P. B., An lntroduction to the History of the Turkic Peoples, Wiesbaden 1 992. GR0NBECH, Kaare, Der türkische Sprachbau, Kopenhagen 1 936. [The Structure of the Turkic Languages, çev. J . R. Krueger, Bloomington 1 979; Türkçenin Yapısı, çev. M. Akalın, TDK, Ankara 1 995] HAZAi, Gy ., Handbuch der türkischen Sprachwissenschaft, Budapest 1 990. KARAMANLIOGLU, Ali Fehmi, Türk Dili, İstanbul 1 972 ( 1 9844). Lı, Yong-Söng, Türk Dillerinde Akrabalık Adları. Ankara 1 999. MENGES , K. H., The Turkic Languages and Peoples, Wiesbaden 1 968, 1 9952 . RAMSTEDT, G. J ., Einführung in die altaische Sprachwissenschaft, /: Lautlehre, Helsinki 1 957; il: Formenlehre, 1 952; ili: Register, 1 966 (yay. P. AALTO) . TEKİN, Talat, Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, TDAD 1 3, Ankara 1 995. -, Tarih Boyunca Türkçenin Yazımı, TDAD 1 9, Ankara 1 997. - , Türkoloji Eleştirileri, Ankara l9972. Temel Sözlükler Sözlüklerle ilişkili ayrıntılı bilgi için Kebikeç dergisinde yer alan "Tarihi Türk Dillerinin Sözlükleri" (Kebikeç, 6, 1 998: 109-245) ile "Günümüz Türk Dilleri ve Sözlükleri" (Kebikeç, 7-8, 1 999: 44154) adlı yazı dizileri ve kitabımızın ilgili bölümlerine bakılabilir.

171

TÜRK DİLLERİ

TÜRK DİLLERİ İÇİN KAYNAK DERGİLER Aşağıda, doğrudan Türk dillerine ait y azılara yer veren dergilerin yanı sıra, seyrek de olsa Türk dillerine ilişkin yazılara yer veren kimi Doğubilimleri, dil, edebiyat ve arkeoloji dergilerinin de listeleri verilmiştir. Şüphesiz bu listede bir hayli eksiklik vardır. Liste ulaşabildiğimiz kütüphanelere dayanmaktadır . Listede bir derginin ilk sayısı ile görülebilen son sayısı, son cildi belirtilmiştir. Yine derginin çıktığı ülke ve şehir, biliniyorsa derginin kısaltması li stede yer almaktadır. DOGR UDAN TÜ RK D İLL E R İYL E İLGİ Lİ DERG İLER Joımıal of Turkology: Yılda iki s ayı v e t ek cilt o larak yayımlan

ması düşünülen dergi bugüne de ğin iki cilt (dört sayı) olarak

çıkmıştır. Dergide çoğunlukla eski ve yeni Türk dilleıi üzerine

filolojik çalışmalara yer verilmiştir. Macaristan, S zeged . l . l : 1 993. l .2: 1 993, 2. 1 : 1 994, 2.2: 1 994.

Türk Dili A raştırmdla rı Yıllığı - B e llete n : 1 95 3 'ten beri yılda, kimi zaman da bir kaç yılda bir cilt şeklinde Türk Dil Kurumu 'nun yayın organı olara k çıkmaktadır. Bugüne değin 38

cilt çık mıştır, derginin yayın yeri Ankara ' dır . Derginin üzerin de ka çıncı cilt olduğu değil de ait olduğu yıl yer alır. Ankara. T DA Y - B

ya da TDA Y- Belleten [ l ] : 1 953, [38] : 1 995 (yayım yılı 1 997).

Türk Dilleri A raştırm a ları : Eski ve yeni Türk dilleri üzerine

yazıların yer aldığı dergi yılda bir kez çıkmak tadır. Ankara. T D A [ 1 ] : 1 99 1 , 7 : 1 997. Turkic L a ng u ag e s : Yılda ilci sayı, bir cilt olarak yayım lanması

düşünülen derginin henüz 1 . sayısı çıkmıştır. 1 . cildin 2. sayısı da büyük bir olasılıkla bu kitap baskıda iken çıkmış olacaktır. Almanya, Mainz ve Wiesbaden. l . l : 1 997.

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

1 72

TÜRK DİLLERİNE AGIRLIKLI OLARAK YER VEREN DERGİLER

Acta Orientalia Academiae Sdentiarum Hungaricae: Macaristan Bilimler Akademis ini n doğubilimleri konularında yazılara yer verdiği yılık yayın organıdır. Yılda tek cilt olarak çıkar. Uzun yıllar yılda bir-kaç fasikül, tek cilt olarak çıkmıştır. Son sayılarında ise yılda tek sayı, tek cilt olarak çıkmaktadır. Dergi her ne kadar doğubilimleri dergisi ise de Altayistik, özellikle de Türko loji ye ilişkin yazılar dergide önemli bir bölümü oluşturur. Macaristan, Budapeşte. AOH 1 : 1 95 1 , 48 : 1 995. Altorientalische Forschungen: Eski Demokratik Alman Cum huriyeti, Bilimler Akademisi, Eski Tarih ve Arkeoloji Enstitüsü yayını olarak 1 974'te yayımlanmaya başlanan dergi daha çok eski Mısırbilimi, Anadolu'daki çivi yazılı metinler ve İpekyolu'nun tari hi dilleri üzerine yapılan çalışmalara y�r verir. Başlangıçta yılda tek cilt, tek sayı halinde çıkan dergi 1 O. ciltten sonra yılda iki sayı çıkmaya başlamıştır. Hemen her sayısında Eski Uygurca ve Uygur ların dil-kültür alış verişi içinde bulunan İpekyolu halklarının tarihi, dili üzerine yazılar bulunur. Derginin son durumu, Demokratik Alman Cumhuriyeti'nin Federal Alman Cumhuriyeti ile birleşme sinden sonraki dönemi bilinmiyor. Demokratik Alman Cumhuri yeti, Berlin; Federal Alman Cumhuriyeti, Berlin. AoF 1 : 1 974, [ 1 8 : 1 99 1 ] . Central Asiatic Journal: Başlangıçta yılda bir kaç sayı, tek cilt olarak çıkan dergi uzun süredir yılda iki sayı bir cilt şeklinde çık maktadır. Ortaasya halklarının dili, dini ve tarihleriyle ilgili konuların ağırlıkta olduğu dergide Türkolojiyle, özellikle de Eskli Türk dili ve Ortaasya Türk dilleriyle ilgili yazılar önemli bir yer tut maktadır. Almanya, Wiesbaden. CAJ 1 : 1 955, 4 1 : 1 997.

1 73

TÜRK DİLLERİ

Folia Orientalia: 1 959'dan beri, yılda bir cilt olarak Krak6w'da yayımlanmaktadır. Özellikle son sayılarında Türkoloji ile ilgili yazı ların sayısı artmıştır. Başlangıçta Türkoloj iyle ilgili olarak dergide Kıpçak dilleri üzerine yazılar yer almışsa da sonraki sayılar yerini Osmanlıcaya, günümüzde de çağdaş Türk dillerine, özellikle de Sibir grubu Türk dillerine bırakmıştır. Polonya, Krak6w. FO 1 : 1 959, 33: 1 997 Journal of Turkish Studies / Türklük Bilgisi Araştırma ları: Türk dili, edebiyatı ve tarihi konusunda yazıların yer aldığı dergi yılda bir sayı bir cilt olarak çıkmaktadır. Derginin yayın dili esas olarak Türkçedir. ABD, Harvard. JTS = TUBA 1 : 1 977, 2 1 : 1 997 Keleti Szemle / Revue Orientale: Macaristan Bilimler Akade misi, K6rösi Csoma Topluluğu, Asya Komitesi'nin yayın organı olan dergi tam 3 1 yıl yayın yaşamında kalmıştır. Dergide Türkoloji ile ilgili konular ağırlık noktasını oluşturmuştur. Esas olarak yılda bir kez çıkan dergi kimi yıllar bir-kaç yıl bir arada çıkmıştır. Dergi bir kez de tıpkıbasım olarak ABD'de yayımlanmıştır. Derginin içinde yer alan yazıların dizini de yine ABD'de An Analytical lndex lncluding a Complete lndex to Keleti Szemle başlığıyla yayım lanmıştır. Macaristan, Budapeşte. KSz 1 : 1 900, 2 1 : 1 932. Materialia Turcica: Kurucusu Hermann Vary, kuruluşu ise 1 975 Bochum' dur. Konular genelde Türk dilleri, edebiyatları ve tarihidir. 17. cilde değin bir süre yayınına ara veren dergi, bu sa yıdan itibaren yeni boyut ve biçimde Milan Adamovic'in yöne timinde çıkmaktadır. Almanya, Göttingen. 1 : 1 975, 1 8: 1 997. Oriens, Milletlerarası Şark Tetkikleri Cemiyeti Mıc· muası: Altbaşlığından da anlaşılacağı üzere doğubilimlerl

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

1 74

konularına yer verilen bir dergidir. Dergide Türkolojiye ilişkin yazıların önemli bir yeri vardır. 1 967' de ilk on ciltte yer alan yazilann dizini yayımlanmıştır. Hollanda, Leiden. Oriens l : 1 948, 34: 1 994. Sovetskaya Tyurkologiya: Eski S SCB döneminde SSCB Bilimler Akademisi ve Azerbaycan SSC Bilimler Akademisi'nin ortak yayını olarak çıkan dergi yılda bir cilt, altı fasikül olarak 1 990' lann başına değin düzenli olarak çıkmıştır. Salt Türkoloji üzerine (dil, edebiyat, tarih, halkbilimi vb.) yazıların yer aldığı dergi 1 990' lardan sonra düzensiz aralıklarla, Türkologiya adıyla çıkmaktadır. Azerbaycan, Bakü. ST 1 : t 970, [Türkologiya 1 990]. Studia Etymologica Cracovensia: Esas olarak hemen her dille ilgili kökenbilim yazılarının yer aldığı dergide daha ilk sayıdan itibaren Türk dillerini ele alan çalİ şmaların ağırlıkta olduğunu görürüz. Derginin t 997 sayısından itibaren o yıl içerisinde değişik çalışmalarda kökeni ele alınan Türk dillerine ait sözcüklerin bir listesine yer verilmektedir. Polonya, Krak6w. SEC 1 : 1 996, 2: 1 997. Studia Orientalia: Ortaasya ve Sibirya halklarının dilleri, ede biyatları, etnoğrafyaları üzerine yazıların yer aldığı dergi "Societas Orientalis Fennica"nın yayın organıdır. Derginin kimi ciltleri müstakil konulara ayrılmıştır. Örneğin M. Rlislinen'in "Türk Dil lerinin Sesbilgisi Ü zerine Malzemeler" ve "Türk Dillerinin Yapıbil gisi Üzerine Malzemeler" kitapları bu dizinin 1 5 ve 2 1 . ciltleridir. Finlandiya, Helsinki. StOr l : 1 925, 70: 1 993. Studia Turcologica Cracoviensia: Krak6w Jagiellonian Ü ni versitesi, Doğubilimleri Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Bölü münün girişimiyle çıka:n dergi 1 995 yılından beri çıkmaktadır.

1 75

TüRK DİLLERİ

Yılda bir sayı çıkan dergi kimi sayılarını kitap çalışmalarına ayır maktadır, örneğin 3. cildinin öteki başlığı The Formation Substan tives in XVIIth Century Ottoman-Turkish adını taşımaktadır (E. Siemieniec-Gofas). Polonya, Krak6w. STC 1 : 1 995, 3: 1997. Studies on Inner Asian Languages: İlk sayısı 1 985 ' te çık maya başlayan dergi o günden bugüne 1 2 sayı çıkmıştır. Başlan gıçta Kabe Yabancı Araştınnalar Üniversitesi yayını olarak çıkmaya başlayan dergide çoğunlukla Ortaasya halklarının dilleri ve tarihleri üzerine olan yazılar yer almaktadır. Dergi bugün Osaka'da Avrasya Araştırmaları Merkezi yayını olarak yayınını sürdürmektedir. Dergide, tahmin edileceği üzere Soğdca ve Uygurca üzerine yazılar ağırlığı oluşturur. Derginin bir başka özelliği hemen her sayıda bir bilimadamının kısa yaşamöyküsüne ve çalışmalarının listesine yer verilmesidir. Japonya, Osaka. SOIAL 1 : 1 985, 1 2: 1 997. Turcica, Revue d'Etudes Turques: Yılda tek cilt olarak çıkan dergi ağırlıklı olarak, Osmanlı-Türk tarihine, tasavvufuna, Türk dili ve edebiyatına ait yazılara yer verir. Fransa, Paris. 1 : l 969, 26: 1 994. Turkologischer Anzeiger: Türk dilleri, edebiyatı, halkbilimi, tarihi, kısacası Türkolojinin hemen tüm alanlarına ait o yıl içerisinde yayımlanan makalelerin tasnifini ve dizinini içeren bir kaynak çalışmasıdır. Andreas Tietze'nin yönetiminde çıkmaktadır. İlk iki sayı Wie� r Zeitschriftfür die Kunde des Morgenlandes' in 67 ve 68. ciltlerinin sonunda ( 1 975, 1 976) yer alır. Avusturya, Viyana. TA 1 : 1 975, 20: 1994. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi: Yılda iki sayı çıkan dergi 1 996 baharından beri TDK yayını olarak çıkmaktadır. Dergide günümüz Türk dilleri ve edebiyatları üzerine yazılar yer alır. Ankara. 1 : l 996, 4: 1 997.

TALAT TEKlN • MEHMET ÖLMEZ

1 76

Türk Kültürü Araştırmaları: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü'nün yıllık yayın organı olan dergide Türk dili, tarihi, kültürü, edebiyatı, sanatı üzerine yazılar yer alır. Kimi ciltleri bir kaç yılı birden kapsamaktadır. Derginin bazı sayılan da Türko loglara armağan sayısı olarak çıkmıştır. Ankara. TKA 1 : 1 964, 32: 1 994 [yayım yılı 1 996] Ungarische Jahrbücher: "Macar Yıllığı" adıyla B ilimsel Yayıncılar B irliği' nin ve Walter de Gruyter yayınevinin yayını olarak çıkmaya başlayan dergide Türkoloji ve Altayistik konularına ait yazılar önemli bir yer tutar. İkinci Savaş sonrasında dergi Ural Altaische Jahrbücher adıyla yayınını sürdürür. Derginin yayın yeri Berlin (Almanya)' dir (bak. Ural-Altaische Jahrbücher ve Ural Altaische Jahrbücher, Neue Folge). UJb 1 : 1 92 1 , 2 1 : 1 941 .

Ural-Altaische Jahrbücher: İkin�i Savaş sonrasında Alman ya' da Ungarische Jahrbücher'in devamı olarak çıkmaya başlayan dergide Ulb'e göre, Türkoloji ve Altayistikle ilgili yazıların oranı daha da artar. 48. sayıdan itibaren dergi Amerika' da Ural-Altaische Jahrbücher / Ural-Altaic Yearbook olarak çıkmaya devam eder. Dergi Almanya'da iken yayın yeri Hamburg ve Wiesbaden'dir. Amerika'daki derginin yayın yeri ise B loomington'dır. Alman ya'daki ciltleri "Societas Uralo-Altaica"nın yayını olarak çıkan dergi, Amerika' da hem özel yayın hem de "Inner Asian and Uralic National Resource Center" yayını olarak çıkmıştır. Dergi yine Almanya'da Ural-Altaische Jahrbücher, Neue Folge adıyla çıkmaktadır (aşağıdaki maddeye bakınız). UAJb Almanya: 24: 1 952, 48: 1 976; Amerika 5 1 : 1 979, 67: 1 995. ( 1 995 sonrası görülememiştir, yeni adı da Eurasian Studies Yearbook olup Continuation of Ural-Altaic Yearbook / Fortsetzung der Ural Altaische Jahrbücher altbaşlığıyla çıkmaktadır.).

1 77

TÜRK DİLLERİ

Ural-Altais ch e Jahrb iicher, Neue Folge: Societas Uralo Altaica (UralAltay Kuruırıu)'nın yıllık yayını olan dergi Altayistik, Mongolistik, Uralistik ve Türkoloji alanındaki yazılara yer verir. Bununla birlikte yeri gel dikçe öteki Asya dillerine, kültürlerine ait yazılar da dergide yer aıır. Dergide çıkan yazılarda Türkolojinin önemli bir yeri vardır. Almanya, Hamburg & Wiesbaden. UAJb, NF 1 : 1 98 1 , 1 4: 1 996. ilmi Araştırmalar: İlim Yayma Cemiyeti'nin yayını olarak çıkan dergi yılda bir ya da bir-kaç sayı olarak çıkmaktadır. Dergide Türk dili, edebiyatı, tarihi konıılarında yazılar yer alır. İstanbul. 1 : 1 995, 5 : 1 997. TÜRK D İLLERİNE AİT YAZILARA DA YER VEREN DOGUBİLİMLERİ DERGİLERİ

Acta Orientalia: Doğubilimlerinin değişik alanlarına ait yazıların yer aldığı dergide Türk ,.d illeriyle ilgili yazılar da yer alır. Dani marka, Kopenhagen. A O (Kobenhagen). 1 : 1 922-23, 58: 1 997. Altai Hakpo: Kore Altay Kurumu'nun yayım olan dergide Altay dilleri ve Altay dilbilimioe, dolayısıyla Türk dillerine ait yazılar da yer alır. Kore, Seul: 1 : 1 989, 7: 1 997. Archivum O ttomanicurn: Esas olarak Osmanlı araştırmalarına yer verilen dergide Türk dilleriyle ilgili yazılar da yer alır. Almanya, Wiesbaden: 1 : 1 9XX, 1 5: 1 997. Asia Major: Çoğunlu}cla Asya halklarının dilleri ve tarihleri üzerine yazıları n yer aJdığı dergide az da olsa Türkolojiyle, ve Türkolojiyi i lgilendiren konularda yazılar yer alır. Derginin ilk yayın yeri Leipzig (Ahoanya)'dır. İ lk sayısı numarasız ve Hirth Armağanı olarak yayımlanan derginin "cilt 1 " numarasını ikinci yıl

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

l 78

çıkan sayısı taşımaktadır. AM 1 : 1 923 [ 1924], 9-1 0: 1 933; yeni seri 1 : 1 94 1 , 1 8 : 1 973 Belleten: Türk Tarih Kurumu'nun bilimsel yayını olarak çıkmaya başlayan dergi yılda üç sayı, bir cilt olarak yayımlanmaktadır. Dergide seyrek de olsa Türk diliyle ilgili incelemeler yer alır. Ankara. 1 : 1 937, sayı 232: Aralık 1 997. Bir, Türk Dünyası incelemeleri Dergisi: Yesevi Yayıncılık' ın çıkarttığı dergide Türk ülkeleri, edebiyatları, dilleri vb. konularda yazılar yer almaktadır. İ stanbul. 1 : 1 994, 8: 1 997. Çevren, Toplum, Bilim, Yazın ve Sanat Dergisi: Make donya'da Türkçe olarak çıkan derginin kimi sayılarında Türk diliyle ilgili yazılar da yer almıştır. Kosova, Priştine. Çevren 1 : 1 973, 16: 1 989. Erdem: "Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu"na bağlı "Atatürk Kültür Merkezi"nin yayını olan dergi yılda üç sayı, bir cilt olarak çıkmaktadır. Dergide edebiyat, tarih, sanat tarihi, kültür, felsefe vb. konularda yazılmış yazıların yanı sıra dil yazılan da yer alır. Ankara. c. 1: 1 985, sayı 27: 1 997. Finnisch-Ugrische Forschungen: Fin-Ugor halklarının dil leri, edebiyatları, etnoğrafyası konusunda yazıların yer aldığı dergide Türkolojiye ilişkin yazılar da yer alır. Türkoloji açısından özellikle Fin-Ugor halklarına komşu Volga ve Sihir bölgesi Türk halklarının dilleri, çoğu Fin dergisinde olduğu gibi, ön plandadır. Yılda bir cilt ve bir-kaç fasikül olarak çıkan derginin ilk yayın yeri Leipzig (Almanya) ve Helsinki (Finlandiya)' dir, sonraki yıllar ise yalnızca Helsinki'dir. FUF 1 : 1 90 1 , 54: 1997. Journal Asiatique: Başlangıcından beri "Societe Asiatique"

1 79

TÜRK DİLLERİ

yayını olarak çıkan dergi, Fransa'nın ve Avrupa' nın en eski doğu biJimleri dergilerindendir. Derginin kimi sayılarında Türkolijiye, özellikle Eski Türkçe dönemine ilişkin yazılar yer alır. Derginin tükenen eski ciltlerinin tıpkıbasımı da yapılmıştır. Fransa, Paris. JA 1 : 1 822, 284: 1 996. Journal de la Societe Finno-Ougrienne / Suomalais Ugrilaisen Seuran Aikakauskirja: Finlandiya Fin-Ugor Kurumu ' nun yayın organıdır. Esas olarak Fin-Ugor halkları üzerine yazılara yer verilen dergide, Volga ve Sihir bölgesi Türk halklamın dillerine ilişkin yazılar da yer alır. Finlandiya, Helsinki. JSFOu 1 : 1 886, 86: 1 995. Kebikeç: 1 995 yılından beri Ankara'da çıkmaktadır. Türk tarihi, edebiyatn ve kültürü derginin ağırlık noktasını oluşturmaktadır. Dergi yılda ortalama iki ya da üç sayı olarak çıkmaktadır. Dergide az sayıda da olsa Türk diliyle ilgili yazılar yer alır. 1 998 'de çıkacak olan 6. ve 7. sayıları TüQ< dillerinin geçmişten günümüze çeşitli sözlükleri ni ele almaktadır. Ankara. 1 : 1 995, 5: 1 997. Korösi Csoma - Archivum: Her bir cildi bir-kaç fasikülden oluşan dergi yalnızca üç cilt çıkabilmiştir. Dergide Türkoloj iyle ilgili önemli yazılar yer alır. Derginin 1 967'de Hollanda'da E. J. Brill yayınevince taıpkıbasımı da yapılmıştır. Macaristan, Buda peşte. KCsA 1 : 1 92 1 - 1 925, 2: 1 926- 1 932, 3: 1 94 1 - 1 943, ek cilt 1 935- 1 939 (tıpkıbasımları: 1 967, E. J. Brill, Hollanda). Memoires de la Societe Finno-Ougrienne / Suomalais Ugrilaisen Seuran Toimituksia: Dergide esas o larak, JSFOu'da olduğu gibi, Fin-Ugor halkları üzerine yazılara yer veri lir. Yıllık bir dergiden ziyade, kimi zaman çeşitli kitaplara, sözlük lere yer verilen bir yayın dizisidir. Bu nedenle de 1 890' dan bugü-

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

1 80

ne, yaklaşık yüz yıllık bir sürede iki yüz cildin üzerinde çıkmıştır. Ö rneğin ciltlerden 1 04'üncüsü ( 1 , 2, 3. sayılar) J. Ramstedt'in "Karşılaştırmalı Altay Dilbilimine Giriş" kitabıdır. İlk cildi de Lule Lap dili Sözlüğü' dür. MSFOu 1 : 1 890, 222: 1 996. Memoirs of the Research Department of the Toyo Bunko: Japon "Doğubilimleri Kurumu" Toyo Bunko' nun B atı dillerinde yazılara yer verdiği yayın organıdır. Dergide zaman zaman Altayistik ve Türkoloji üzerine yazılar da yer alır. Tokyo. 1 : 1 926, 5 1 : 1 993. Mittheilungen des Seminars für Orientalische Sprachen an der Königlichen Friedrich Wilhelms- Universitat zu Berlin: Yılda bir cilt olarak çıkan dergi Ostasiatische Studien, Westasiatische Studien ve Afrikanische Studien olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır. Her bölümde sayfa numarası 1 ' den başlamaktadır. 1 936' ya kadar bu adla çıkan dergi 1 936-39 arasında Mittheilungen der Ausland-Hochschule an der Universitö.t Berfin (c. 39-42) olarak çıkar. Türkolojiyle ilgili yazılar ilk iki bölümde, özellikle de ikinci bölümde yer alırlar. İlk bölümde yer alan, Türkolojiyi ilgilendien yazılar ise Altayistikle ilişkili yazılardır. Daha ilk sayıda Türkolojiyle ilgili olarak Kari Foy 'un "Der Purismus bei den Osmanen" yazısı yer alır. Almanya, Stuttgart ve Berlin. MSOS 1 : 1 898, 42: 1 939. Minzu Yuwen � trJÇ mJt: Çin Halk Cumhuriyeti' nde Çinliler dışındaki halkların dilleri, tarihleri, edebiyatları vb. üzerinde duran bir dergidir. Başlangıçta yılda üç sayı çıkarken 1 982' den beri her iki ayda bir sayı çıkmaktadır. ÇHC sınırlan içerisinde kalan Türk halklannnn dilleri, özellikle Yeni Uygurca üzerine yazılmış inceleme yazılan, Eski Uygurca metinler Minzu Yuwen de yer alır. Beijing. 1 : 1 979, 1 997. '

181

TÜRK DİLLERİ

Le Museon: Anılan dergide W. Bang'ın çok sayıda yazısı yer almıştır. Yazılar genelde Maniheist Uygur metinleri ve dili üze rinedir. Belçika, Louvain. Bütün sayılanın göremediğimiz derginin özellikle 36 ( 1 923), 37 ( 1 924), 38 ( 1 925), 39 ( 1 926) ve 44. ( 1 93 1 ) ciltleri bizi ilgilendirmektedir. Orientalia Suecana: Upsala (İ sveç) Üniversitesi' nin Doğubi limleri için yayın organı olan dergide Türkolojiye ilişkin yazılar da yer alır. İsveç, Upsala. 1 : 1 952, 45-46: 1 996- 1 997. Orientalische Literatur-Zeitung: Ağırlıklı olarak Doğubi limleri alanında çıkmış kitapların tanıtımını, eleştirisini içeren yazılara yer veren dergide yine doğu dilleri ve edebiyatlarına ilişkin yazılar yer alır. Başlangıcından beri iki sütun halinde ve sütunları sayfa numaralı olarak çıkmaktadır. Almanya, Berlin. OLZ 1 : 1 898, 84: 1 989. Rocznik Orjentalistycı.ny: Sonraki yıllar Orientalistyczny. Polonyalı Doğubilimcilerin yazılarına yer verilen dergide Türk dilleri üzerine de bir hayli yazı yer almıştır. Dergi, başlangıçta Polonya'nın değişik kentlerindeki araştırma merkezlerinin ortak yayını olarak çıkarken daha sonralan "Polonya Bilimler Akademisi, Doğubilimleri Komitesi" yayını olarak çıkmıştır. Yılda genelde iki sayı olarak çıkan derginin ilk yayın yeri Lw6w, bugünkü yayın yeri ise Varşova'dır. RO 1 : 1925, 50 1 996. T'oung Pao jlfli, Archives pour servir a l'etude de l 'histoire, des langues, de la geographie et de l'ethnographie de l'asie orientale: Ortaasya ve Uzak Doğu halklarının dilleri, tarihleri, kültürleri ve siyasi-ekonomik durumları hakkında yazıların yer aldığı derginin kimi sayılarında Eski Türkçeye ilişkin yazılar da yer almıştır. Hollanda, Leiden. TP 1 : 1 890, 82: 1 996.

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

1 82

The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and lreland: JA ' in İngiltere' deki dengi olan dergi yine Avrupa' nın en eski doğubilimleri dergileri arasında yer alır. Dergide az sayıda da olsa Türkoloj iyle ilgili yazılar yer alır. İngiltere, Londra. JRAS 1 : 1 834, l 983. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi: Türk Dünyası Araş •ırmaları Vakfı ' nın yayın organı olan, genelde Türk ülkelerinin politik sorunları, tarihleri ve edebiyatlarıyla ilgili yazıların yer aldığı dergide Türk dilleri konusunda yazılmış yazılara, çevirilere de yer verilir. Dergi yılda bir-kaç sayı olarak çıkmaktadır. İstanbul. sayı 1 : 1 979, 1 1 7: 1 998. Türkbilik Revüsü / Revue de Turcologie: D r. Rıza Nur'un İskenderiye'de çıkarttığı dergide .�debiyat, tarih, dil ve halk edebiyatı konularında yazılar yer almıştır. Mısır, İskenderiye. 1 : Fevrier [Şubat] 1 93 l , 8 : Fevrier [Şubat] 1 938. Die Welt des lslams. Zeitschrift der Deutschen Gesell schaft für lslamkunde: Esas olarak İslam araştırmalarına yer verilen dergide Türkolojiye ilişkin yazılar da yer alır. 1 95 1 'de dergi yeni seri adıyla çıkmaya başlamıştır. Hollanda, Leiden. Die Welt des Islams 1 : 1 9 1 3, 24, 1 942; Die Welt des lslams N. S. 1 : 195 1 , 34: 1 994. Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes: Doğubiliminin çeşitli konularında yazıların yer aldığı dergide Türkoloji yazılarına, özellikle de Anadolu sahasına ait yazılara da yer verilir. Avusturya, Viyana. WZKM 1 : 1 887, 86: 1 996. Zeitschrift der Deutschen morgenliindischen Gesell schaft: Almanya' nın ve Avrupa'nın en eski Doğubilimleri dergi lerinden olan ZDMG'de Doğu dillerine, edebiyatlarına ve benzer

1 83

TÜRK DİLLERİ

konulara ait yazıların yanı sıra Türkolojiye ait yazılar da yer almaktadır. Almanya, ilk yayım yeri: Leipzig; bugünkü yayım yeri: Stuttgart. ZDMG l : 1 846, 146: 1 996.

TÜRK DİLLERİNİ İLGİLENDİREN DİLBİLİMİ VE DOGUBİLİMLERİ DERGİLERİ

Annali: Napoli Üniversitesi, Doğubilimleri yayını. Roma, İtalya. Yeni Seri, 1 : 1 940. Archiv Orientaln{: Prag' daki Çekoslovak Doğubilimleri Ensti tüsü yayınıdır. Türkolojiye ilişkin yazılar da yer alır. Prag, (Çe koslovakya) Çek Cumhuriyeti. 1 : 1 929, 57: 1 989. Dilbilim Araştırmaları: Dokuz yıldan beri yayımlanmakta olan dergi her yıl bir sayı olarak çıkar. Dergide cilt ya da sayı numarası yer almaz, yalnızca yıl belirtilir. Dergide yer alan yazılar günümüz Türkdilbilimine ait konulardan oluşur. Ankara. [ l ] : 1 990, [9]: 1 998. İJilbilim Yazıları: Türk dilleriyle ilgili yazılara da yer veren bir dergi olarak yayına başlamış, iki sayı çıkmıştır. Ankara. 1 9891 990. Dilbilim: Türkiye'nin i lk akademik dilbilimi dergilerindendir. İstanbul Üniversitesi, Yabancı Diller Yüksek Okulu yayını olarak çıkmıştır. İstanbul. 1 : 1 976, 6: 1 98 1 . Genel Dilbilim Dergisi: Ankara Dilbilim Çevresi Derneği yayını olarak yılda bir-kaç sayı çıkmıştır. Ankara. 1 : 1 978, 7-8: 1 980.

TALAT TEKiN • MEHMET ÖLMEZ

1 84

Limba Romina: Romanya'da çıkan dil dergilerindendir. Romanya, Bükreş. l 3: l 964, 42: 1 942. Orbis: Uluslararası dilbilimi dergisidir. Belçika, Louvain. l : 1 952, 38: 1 995. Oriente Moderno: İ talya'da yayımlanan Doğubilimleri dergi lerindendir. Roma, İtalya. l : l 92 l - l 922. Pn.eglqd Orientalistyczny: Polonya'da yayımlanan Doğubilimleri dergilerindendir. Türk dilleriyle ilgili yazılara, malzemelere de yer verilir. Varşova, Polonya. l : 1 955, 1 996. Revue Roumaine de Linguistique: Romanya'da çıkan dilbilimi dergilerindendir. Dergide zaman zamao Türk dilleriyle ilgili yazılara, . özellikle V. Drimba'nın yazılarına da yer verilir. Romanya, Bükreş. 10: 1 965, 1 6: ı 972. Studia et Acta Orientalia: Romanya'da yayımlanan Doğubilimleri dergilerindendir. Bükreş, Romanya. l : 1 957, Voprosı Yazıkoznaniya: "Dilbilim Sorunları", eski SSCB 'nin en eski, en önemli dilbilimi dergilerindendir. Zaman zaman dergide Türk dilleriyle ilgili yazılar da yer almıştır. Yılda bir-kaç fasikül olarak çıkar. Dergide cilt numarası kullanılmaz, yalnızca yayım yılı ve fasikül numarası vardır. Önceden SSCB Bilimler Akademisi yayını olarak çıkan dergi şu an Rusya Bilimler Akademisi yayını olarak çıkmaya devam etmektedir. SSCB/Rusya Federasyonu, Moskova. 1952, 1997.

1 85

TÜRK DİLLERİ

ÜNİVERSİTELERİN TÜRKOLOJİ DERGİLERİ

Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi: Erzurum Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü'nün yıllık yayını olarak çıkan dergide Türk dilleriyle ilgili yazılar da yer alır. Erzurum. A ÜTAED l : 1 994, 8: 1 997. Bilig: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Sosyal B ilimler Enstitüsü' nün işbirliğiyle yayınlanmaktadır. Türk dili ve edebiyatının çeşitli alanlarına ait yazılar yer alır. Ankara. 1 : Bahar 1 996; 4: Kış 1 997 Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi: Ege Üniver sitesi, Sosyal Bilimler Fakültesi'nin yayını olarak çıkmaya başlayan dergi, sonraki yıllar fakültenin adının değişmesiyle Edebiyat Fakültesi 'nin yayını olarak çıkmıştır. Dergide Türk edebiyatının çeşitli alanları, Türk dille? ve Altayistik konularında yazılar yer alır. İzmir. 1 : 1 982, 8: Aralık 1 994. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi: Yaygın, kısa adını başlığa aldığımız derginin tam adı İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi'dir. 1 950'den beri İ stanbul'da yayımlanmaktadır. Yıllık çıkması gereken derginin son yıllarda bir kaç sayısı birleştirilerek çıkarılmıştır. İstanbul. TDED 1 : 1 950, 26: 1 986-1 993 (yayım yılı 1 993). Türkiyat Araştırmaları Dergisi: Konya Selçuk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü' nün yıllık yayını olarak çıkmaktadır. Yılda tek cilt olarak çıkan dergide Türk edebiyatı, halkbilimi, tarih, dinbilimi ve Türk dili konularında yazılar yer alır. Konya. 1 : 1 994, 4: 1 997.

TALAT TEKİN

•

MEHMET ÖLMEZ

1 86

Türkiyat Mecmuası: İlki 1 925 ' te Türkiyat Enstitüsü'nün yıllık yayın organı olarak çıkmaya başlayan ve Türkiye'nin ilk Türkoloji yıllıklarından olan dergi, şimdiye değin düzensiz aralıklarla ya yımlanmıştır. Dergide Türk dili, tarihi, edebiyatı, sanatı konula rında kaleme alınan yazılar yayımlanmaktadır. İstanbul. TM 1 : 1 925, 20: 1 997. Türkoloji Dergisi: Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü' nün yıllık yayın organı olan dergi yılda iki sayı olarak planlanmış, ancak baştan beri düzenli olarak yılda bir sayı (tek cilt) çıkmıştır. 1 979 ' da 8. sayısından sonra bir süre yayınına ara veren dergi 1 99 1 'den beri daha sık aralıklarla çıkmaktadır. Ankara. 1 : 1 964, 8: 1 979; 9: 1 99 1 , 1 2 : 1 997. Türklük Araştırmaları Dergisi: Marmara Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi ' nin yayını olarak çıkan dergide Türkolojinin değişik alanlarına, dolayısıyla Türk dillerine ait yazılar da yer alır. İstanbul. 1 : 1 989, 6: 1 99 1 . Türklük Bilimi Araştırmaları: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü öğretim üye ve yardımcılarının girişimleriyle yayımlanmaktadır. Türk dili, edebiyatı ve folklörü alanında yazılara yer verilir. Sivas. 1 : 1 995, 5: 1 997 AYLIK YA DA İKİ AYLIK DERGİLER

Çağdaş Türk Dili: Dil Demeği 'nin aylık yayını olan dergide günümüz Türkçesi başta olmak üzere Türk dilleri ve Türk edebiyatı konularında yazılara, şiir, öykü, deneme vb. edebiyat ürünlerine yer verilir. Ankara. ÇTD 1 : Mart 1 988, l 1 8: Aralık 1 997.

1 87

TÜRK DiLLERİ

Dil Dergisi / Language Journal: Dil Öğretimi Dergisi / Language Teaching Journal adıyla çıkmaya başlayan dergi sonraları adını Dil Dergisi / Language Journal olarak değiştirmiştir. TÖMER'in aylık yayını olan dergide konu olarak genel dilbilimine ve dil öğretimine ait yazılar ağırlıkta olmakla birlikte günümüz Türkçesiyle ilgili yazılar da yer alır. Ankara. 1 : Temmuz 199 1 , 62: Aralık 1 997. Kardaş Edebiyatlar: Ortalama olarak üç ayda bir sayı çıkar. Kimi sayılarında Türk dilleriyle ilgili yazılar da yer alır. Erzurum - İzmir. 1 : 1 982, 41 : 1 997. s.yı: 1 Nloan 1 933 Türk Dili, Türk Dili Tetkik Cemiyeti Bülteni: l 932'de bağımsız bir dernek olarak kurulan, başlangıçta Türkçeyi özleştirme çabalarıyla tanınan Türk Dil Kurumu'nun �ayını olarak dört-beş ayda bir çıkan dergi sonraki sayılarıında Türk Dil Kurumu Bülteni adını almıştır. 20. sayıya kadar bu adla çıkan dergi bu sayıdan sonra Türk Dili, ANKARA 1 933 Türkçe Fransızca Belleten / Bulletin publie par la Societe Linguistique Turque adıyla çıkmaya başlamıştır. 33. sayıya kadar böyle devam eden dergi, 33. sayıdan sonra Seri I I , Seri III adıyla 1 950' lerin başına değin yayın yaşamında kalmıştır. 1 950'den sonra ise TDK birisi aylık (� Türk Dili) birisi de yıllık (� TDA Y-B) iki ayrı dergi çıkartmaya başlamıştır. Türk Dili

Tı,� Dılı

TALAT TEKİN • MEHMET ÖLMEZ

1 88

dergisinin bu ilk dönem sayılarında "Dil Devrimi" ve "Güneş-Dil Teorisi" konuları ağırlığı oluşturmaktadır. Ankara. Türk Dili, 1 : Nisan 1 933, 20: İlkteşrin [Ekim] 1 936; Türk Dili, Türkçe Fransızca Belleten / Bulletin publie par la Sociite Linguistique Turque 2 1 -22 : Şubat-Fevrier 1 937, 33: İlkkanun Decembre [Aralık] 1 938; Türk Dili Belleten Seri il, 1 -2: 1 940, 1 8-20: 1 940; Türk Dili Belleten Seri III, 1-3 : Haziran 1 945, 14- 1 5: 1 95 1 . Türk Dili: TDK'nun bağımsız bir dernek olarak etkinliklerini sürdürdüğü 32 yıl boyunca değişik altbaşlıklarla (aylık dergi ya da aylık dil ve yazın dergisi gibi) yayınlarını sürdürmüş olan dergi genel okuyucu kitlesine yönelik yazıların yanı sıra akademik düzey deki yazılara da yer vermiştir. Dergide Türk edebiyatının önde gelen yazarlarının ve düşün adamlarının ürüvleri, denemeleri de yer al mıştır. Bağımsız bir demek olan Türk Dil Kurumu 1982 yılı sonunda kabul edilen yeni anayasa ile başbakanlığa bağlı olarak kurulan "Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu"na bağlı bir kuruma dönüştürülmüş yeniden yapılandırılmıştır. Türk Dili dergisi de bu yeni kurumun aylık yayını olarak yazar kadrosu tamamen değişerek çıkmaya devam etmiştir. Dergide çeşitli yazar ve şairlerin edebiyat ürünlerinin yanı sıra akademisyenlerin dil yazıları yer almaktadır. Başlangıçta "Aylık Dil Dergisi" altbaşlığıyla çıkan dergi son dönemlerinde "Aylık Dil ve Edebiyat Dergsi" olarak çıkmakltadır. Ankara. TD 1 : 195 1 , 383: 1 983; 385: Ocak 1 984, 552: Aralık 1997. Türk Dili Dergisi: Ahmet Miskioğlu'nun girişimi ve gayretleriyle iki ayda bir yayımlanan dergide Türk edebiyatı ve edebiyat ürünlerinin yanı sıra günümüz Türkçesine ve sorunlarına ait yazılar da yer alır. İstanbul. TDD 1 : Temmuz 1 987, 54: Mayıs/Haziran 1996.

1 89

TÜRK DİLLERİ

Türk Kültürü: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü 'nün aylık yayını olan, Türk tarihi, edebiyatı, halkbilimi ve siyaset alanlarında yazılara yer verilen dergide Türk dilleriyle ilgili yazılar da yer alır. Ankara. TK 1 : 1 962, 4 1 6: 1 997 Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi: İki ayda bir çıkan dergi TÖMER'in yayın organıdır. Adından da anlaşılacağı üzere dergide Türk dil ve lehçeleri konularında yazılmış yazılar yer alır. Ankara. 1 : Ağustos 1 995, 1 6: Aralık 1 997. Varlık: İran'da çıkan dergi ağırlıklı olarak Azeri edebiyatı, dili ve kültürüne yer vermektedir. Genelde yılda dört sayı yayımlan maktadır. İran, Tahran. 1 : 1 979, X, 1 997. RUSYA'DA VE ESKİ SSCB 'DE YAYIMLANAN DERGİLER

Çarlık Rusyası ve eski SSCB'de kimi arkeoloji, dilbilimi ve dil der gilerinde Türk dilleriyle. ilgili yazılar da yer almıştır. Bu dergiler çoğunlukla İzvestiya "Haberler" adıyla çıkmıştır. Bu dergilerin ilk ve son sayılarına, her cumhuriyette benzer adla çıkan dergilere, ö zellikle Tataristan, Başkurtistan vb. cumhuriyetlere ait dergilere tam olarak ulaşılamamıştır. Aşağıda bir bölümüne yer verilen dergilerin dışında ayrıca hemen her cumhuriyette genel okuyucu kitlesine yönelik aylık edebiyat ve dil dergileri de çıkmıştır. Örneğin Türk menistan' da Sovyet Edebiyatı, Azerbaycan'da Azerbaycan gibi. Bu dergilerde de dil yazılan yer almıştır. Bunların dışııda eski SSCB 'de Tucologica ya da Tyurkologiçesnik Sbornik gibi yıllıklar da çıkmıştır. Eski SSCB'de Türk dilleriyle ilgili yazılara yer veren dergilerin sayısı kuşkusuz burada anılanların kat kat fazlasıdır. Biz burada yalnızca önde gelen, görebildiğimiz dergilerin adlarını ala bildik.

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

1 90

Azerbaycan SSR E lmler A kademiyasının Heberleri, Edebiyyat, Dil ve incesenet Seriyası / iz vestiya Akademii Nauk Azerbaycanskoy SSR, Seriya Literaturı Yazıka i İskusstva: Yılda dört kez çıkan dergide, adından da anlaşılacağı gibi edebiyat, dil ve güzelsanatlar alanında yazılmış yazılar yer alır. Azerbaycan, Bakı. 1 966, 1 988. Dil ve Edebiyyat / Yazık i Literatura: Azerbaycan S S C yüksek ve ortaöğrenim bakanlığının yayını olarak çıkan dergi, yılda altı fasikül yayımlanmıştır. Azerbaycan, Bakı. Epigrafika Vostoka: SSCB B ilimler Akademisi yayını olan dergide Eski Türkçe metinler, yazıtlar üzerine de çalışmalar yer alır. SSCB, Moskova/Leningrad. 1 : 1 947, 22: 1 984. izvestiya: lzvestiya lmperatorskoy Akademiy Nauk / Bul/etin de l 'academie Imperiale des Sciences ya da İzvestiya Akademii Nauk, Soyuza sovetskih sotsialistiçeskilı Respublik / Bulletin de l 'academie des Sciences, de l 'union des Respubliques Sovietiques Socialistes ya da lzvestiya Rossiyskoy Akademii Nauk, Seriya literatura i yazık. Yayın yaşamına Çarlık Rusyası döneminde St. Petersburg'da başlayan derginin kuruluşu 1 852'ye değin gider. Dergi, tarihi içerisinde değişik seriler altında, seri V, seri VI gibi, çıkmıştır. Bu tür akademik dergiler genelde "toplumbilimleri" ve "fen bilimleri" olmak üzere iki ayrı konuda, aynı adla çıkmak tadırlar. Dergi bugün yılda altı sayı, bir cilt olarak çıkmaktadır. Değişen politik yapıya, yönetime göre derginin adında küçük değişiklikler olmuşsa da yayımına bugün de devam etmektedir. Derginin 50. cildi SSCB ( 1 990), 5 1 . cildi de Rusya Federasyonu yayını ( 1 99 1 ) olarak çıkmıştır. Dergide Türk dilleriyle ilgili yazılar da yer almıştır. Rusya Federasyonu, Moskova. 1 : 1 852, 55: 1 996.

191

TÜRK DİLLERİ

Kazak SSR G ılım A kademiyasınıy U ahar/arı, Til Edebiyat Seriyası / İzvestiya Akademii Nauk Kazahskoy SSR, Seriya Filologiçeskaya: Yılda dört kez çıkan dergide, adından da anlaşılacağı üzere toplumbilimleri alanında yazılmış yazılar, dolayısıyla Türk dillerine ait incelemeler de yer alır. Kazakistan, Almatı. 1 : Ocak 1 974, 65: Mart 1 990. Türkmenistan SSR llımlar Akademiyasınıy habarları, Cemgıyetçilik İlımlarınıy Seriyası / İzvestiya Akademii Nauk Turkmenskoy SSR, Seriya Obşçestvennıh Nauk: Yılda altı kez çıkan dergide, adından da anlaşılacağı üzere toplum bilimleri dolayısıyla dil alanında yazılmış yazılar da yer alır. Türkmenistan, Aşgabat. 1 960, 1 992. Özbek Tili ve Edebiyati: Ö zbekistan SSC Bilimler Akademisi yayını olarak çıkan dergi yılda altı sayı, bir cilt olarak yayım lanmıştır. Dergide edebiyat konularının yanı sıra Türk dilleriyle ilgili yazılar da yer almı�tır. Dergide cilt sayısı kullanılmamıştır. Özbekistan, Taşkent. 1 958, 1 993. Zapiski Vostoçnago Otdeleniya İmperatorskago Russka go Arheologiçeskago Obşçestva: Esas olarak arkeoloji der gisi olan bu yayında Ortasya'da bulunmuş yazmalar, belgelerle ilgili yazılar da yer alır. Rusya, St. Petersburg. 1 : 1 887, [ 1 5 : 1 904] . Zapiski İmperatorskoy Akademii Nauk: Yine bir arkeoloji dergisi olan bu yayında Ortaasya' da bulunmuş yazmalar, belgelerle ilgili yazılar da yer alır. Rusya, St. Petersburg. 1 : 1 887, [ 1 5 : 1 904] . Zapiski İnstit�ta Vostokovedeniya Akademii Nauk SSR: Doğubilimlerine ait inceleme yazılarına yer verilen dergide tarihi Türk dillerine, Uygurca belgelere ilişkin yazılar da yer alır. SSCB , Leningrad. 1 : 1 932, [6: 1 937] .

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

1 92

ARMAGANLAR, ÖZEL SAYILAR

Ahmet Temir'e Armağan, bak. TKA 30. Aleksander Dubinski, Caraimica, Prace karaimoznawcze, Varşova 1 994, 288 s. + resimler. Bahşı Ögdisi: Festschrift für Klaus Röhrborn anlii}Jlich seines 60. Geburtstags / 60. Doğum Yılı Dolayısıyla Klaus Röhrborn Armağanı. Yay. Jens Peter Laut I Mehmet Ölmez, İstanbul 1 998 448 + XXIV s. Bilim Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe, TTK, Ankara 1 978, 598 s. Geçmişten günümüze, İslam öncesinden Osmanlıya bilim dili olarak Türkçenin gelişimi çeşitli yazılarla ele alınmaktadır. Ko nusunun önemli başvuru kaynaklarındandır. Doğan Aksan Armağanı, yay. haz-.. Kamile İ mer, Leyla Subaşı Uzun, A. Ü. DTCF yay., Ankara 1 998. Ksiçga dla uczczenia siedemdziesiçciolecia Profesora Edwarda Try jarskiego, (Edward Tryjarski Armağanı) bak. RO 69, 1 994 ( 1 995) Gedanke und Wirkung. Festschrift zum 90. Geburtstag von Nikolaus Poppe, yay. W. Heissig, K. Sagaster, Wiesbaden 1 989, 372 s. Gerhard Doelfer Festschrift, bak. JTS 1 3 Half Devrimi 'nin 50. Yılı Sempozyumu, TTK, Ankara 1 98 1 , 234. Türkiye' de Arap yazısından Latin esaslı yazıya geçişin 50. yılı dolayısıyla düzenlenen toplantıya sunulan bildiriler yer almaktadır. Kitapta Türklerde yazı kültürünün gelişimi, çeşitli dönemlere ait Türk alfabeleri ele alınmaktadır. Jean Deny Armağanı / Melanges Jean Deny, haz. J . Eckmann, A. S. Levend, M . Mansuroğlu, TDK, Ankara 1 958, 356 s.

1 93

TÜRK DİLLERİ

Melanges Offerts a Louis Bazin, haz. Jean-Louis B A C Q U E GRAMMONT, Remy DoR, Frederic HITZEL, Akse) TiBET, Editions L'Harmattan, Paris 1 992, 353 s. Muharrem Ergin 'e Armağan, bak. TKA 28. Nemeth Armağanı, haz. J. Eckrnann, A. S . Levend, TDK, Ankara 1962, 394 s. Prof Dr. Osman Nedim Tuna Armağanı, Ş. A. Bozkaplan, G. Gülsevin, Z. Kaymaz, M. Yardımcı, Malatya 1 989, 1 88 s. Reşid Rahmeti Arat İçin, TKAE, Ankara 1 966, 454 s. Studia Turcica, yay. L. Ligeti, Budapest 1 97 1 , 498 s. Kitap, Budapeşte Üniversitesi, Türkoloji bölümünün kuruluşunun 1 00. yılı dolayısıyla yirmi Macar, yirmi de Macaristan dışından Türko loğun, Altayistin yazılarından oluşmaktadır. Kitapta Eski Türkçe den Osmanlıcaya değin Türkolojinin farklı alanlarına ait yazılar yer alır. Talat Tekin Armağanı, bak. TDA 3 Tatarica, Edendum curavit Abdulla Tukain kulttuuriseura r.y. / Studia in Honorem Ymar Daher, 1987, 376 s. Turfan, Khotan und Dunhuang. Vortrage der Tagung ,,Annemarlı von Gabain und die Turfanforschung ", veranstaltet von der Berlln· Brandenburgische Akademie der Wissenschaften in Berlin (9. 12. 12. 1994), yay. R. E. Emmerick, W. Sundermann, I. Wamkı u. P. Zieme, Akademie Verlag, 1 995, 4 1 8 s. 1993 yılının bqlı· nnda ölen Eski Uygurca araştırmacılarından Annemarie von Oı· bain' in anısına Berlin'de düzenlenmiş olan toplantının bildirileri yer ·

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

1 94

almaktadır. Bildiriler Ortaasya, İpekyolu halklarının dili, kültürü, sanatı ve tarihi üzerinedir. Splitter aus der Gegend von Turfan. Festschrift Jür Peter Zieme anla}Jlich seines 60. Geburtstags, Hrgg. von M. Ö lmez I S .-C. Raschmann, İ stanbul / Berlin 2002, 4 1 8 + XXII s. Türk Dili ve Tarihi Hakkında Araştırmalar, /, F. Köprülü 'nün Doğumunun 60. Yıldönümünü Kutlamak İçin Türk Tarih Kurumu ve Türk Dil Kurumu Tarafından Çıkarılmıştır, deri. H. Eren, T. Halasi Kun, TTK, Ankara 1 950, 248 s. Varia Euraiatica: Festschrift für Professor Andras R6na-Tas, Szeged 1 99 1 , 270 s. Zeynep Korkmaz 'a Armağan, bak. T.KtA 32. KURULTAY BİLDİRİLERİ

Bilimsel Bildiriler Türk Dil Kurumu'nda, yerli ve yabancı Türkologların katılımıyla Türk Dil Kurultaylarında okunan bildirilerin yayımlandığı kitaplara verilen ortak addır. Bugüne değin yayımlanan bildiri kitapları şunlardır: VIII. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler, 1957, Ankara 1 960, 256 s. X. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler, 1963, Ankara 1 964, 148 s. XI. /.Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler, 1 966, Ankara 1 968, 272 s.

1 95

TÜRK DİLLERİ

Bildiriler (Ankara, 2 7-29 eylül 1972), Ankara 1 975, 576 s. Altayistik Kurultayları (PIAC) Permanent' lnternational A ltaistic Conference (Uluslararası Sürekli Altayistik Kurultayı: 199T yıhnda kırkıncısı düzenlenen PIA:C'ın başlatıcısı ve sürdürücüsü Denis S inor'dur. Kurultay bildirilerinin çoğunluğu basılmıştır. Kurultaylar hemen her yıl ayrı bir ülkede düzenlenmektedir. Sondan başlayarak Kurultay kitaplarının birkaçının adını şöylece sıralayabiliriz: XV!. Milletlerarası Altaistik Kongresi (21 -26.X. 1973 Ankara) Bildirileri, Permanent lnternational Altaistic Can/erence, XVl. Toplantı - XVlth Meeting 21 -26.X. 1973 Ankara, TKAE, Ankara 1 979, 256 s. Altaica Osloensia. Pr?ceedings of the 32nd Meeting of the Permanent lnternational Altaistic Conference Oslo, June 12-16, 1989, yay. B . Brendemoen, Oslo 1 99 1. Researches in Altaic Languages. Papers read at the l 4th Meeting of the Pennanent lnternational Altaistic Conference Held in Szeged, �ugust 22-28, 197 1 , yay. Louis Ligeti, Budapest 1 975. Proceedings of the 38th Permanent lnternational A ltaistic Conference (PlAC) Kawasaki, lapan: August 16·21, 1995-; yay. G. Stary, Wiesbaden 1996. Historical and linguistic interaction between liıner-Asia and Europe, Proceedings of the 39th Permanent lnternational Altaistic Cim/erence (P!AC) Szeged, Hungary: June 16-21, 1996, yay. Arpad Berta, Edina Horvath; Szeged 1997.

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

1 96

Deutschen Turkologen-Konferenz: Hemen hemen her iki ya da üç yılda bit Alman Türkoloj i okulunda yetişmiş Türkologları, dilcileri bir araya getiren toplantılara verilen addır. İlki Bamberg' de düzenlenen konferansın üçüncüsü Leipzig'de düzenlenmiş olup bu konferansların bildirileri VSUA dizisi içerisinde yayımlanmıştır. VSUA 29 {1991), 37 (1993) ve 48 (1998). Dilbilim Kurultayı İlki 1 987'de Hacettepe Üniversitesi ' nde düzenlenen, izeleyen yıllarda ise birer kez arayla toplanan Dilbilim Kurultaylarında esas olarak günümüz Türkçesine ait konulan ele alınmaktadır. Bu yıl ( 1 998) yılında 12'ncisi düzenlenen kurultayın önceki yıllara ait toplantı bildirilerinden bir bölümü yayımlanmıştır: 1. Dilbilimi Sempozyumu. Dilbilimin Dünü, Bugünü, Yarını, 1819 haziran 1987, yay. Ahmet Koca�an, H. Ü., Beytepe Ankara (baskı tarihi yok), 1 20 s. iV. Dilbilim Sempozyum Bildirileri, 1 7-18 Mayıs 1990, yay. A.

Sumru Özsoy, Hikmet Sebüktegin, İstanbul [1 990], 292 s.

VJ. Dilbilim Kurultayı Bildirileri, 13-14 Mayıs 1 993, yay. Kamile İmer, N. Engin Uzun, Ankara 1 993, 2 1 0 s. V/11. Dilbilim Kurultayı, 26-27 Mayıs 1994, [ 1 994], 1 90 s.

IX. Dilbilim Kurultayı, 25-27 Mayıs 1995, Bolu 1 995, 370 s. X. Dilbilim Kurultayı Bildirileri, 22-24 Mayıs 1996 (/zmir), yay. Lütfiye Oktar, Ayşen Cem Değer, İzmir 1 996, 252 s. Xl. Dilbilim Kurultayı, Bildiriler, 22-24 Mayıs 1997, haz. Deniz Zeyrek, Şükriye Ruhi, ODTÜ, Eğitim Fakültesi, Yabancı Diller Eğitimi Bölümü, Ankara 1997, 320 s.

l 97

TÜRK DİLLERİ

Türkoloji Kongreleri 1 973 yılından beri İstanbul' da, Türkiyat Enstitüsü (daha sonra Türkiyat Araştırma Merkezi ve şimdi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü) tarafından düzenlenmekte olup esas olarak her üç yılda bir uluslararası (Milletler Arası Türkoloj i Kongresi), yılda bir kez de ulusal çapta (Milli Türkoloji Kongresi) düzenlenmektedir. Bugüne değin ( 1 973- 1 987) sekiz uluslararası, ( 1 978- 1 997) yedi de ulusal kongre düzenlenmiştir. Kongreler Türk dili, edebiyatı, tarihi, kültürü, sanat tarihi alanındadır. Kongrelere sunulan Türk diliyle ilgili bildirilerin bir kısmı basılmıştır: /. Milletler Arası Türkoloji Kongresi (İstanbul, 15-20 X. 1973,

Tebliğler, 2. Türk Dili ve Edebiyatı, İstanbul 1 979, 608 s.

Be�inci Milletler Arası Türkoloji Kongresi, İstanbul, 23-28 Eylül 1985, Tebliğler, 1. Türk Dili, cilt 1, İstanbul 1 985, 288 s. Uluslararası Türkdilbilimi Konferansı Her iki yılda bir toplanmakta olan kongre, hemen her yıl ayn bir ülkede düzenlenmektedir. Şimdiye değin sekiz kez düzenlenmiş olan kongrenin geçmiş yıllara ait toplantı bildirilerinden çoğunluğu basılmıştır. Studies on Turkish Linguistics, Proceedings of the Fourth International Conference on Turkish Linguistics, 1 7- 19 August, 1 988, yay. Sabri Koç, Ankara [ 1 988], 596 s. Modern Studies in Turkish Linguistics, Proceedings of the 6th lnternational Conference on Turkish Linguistics, 12-14 August 1992, yay. Ahmet Konrot, Eskişehir 1 996, 366 s.

TALAT TEKİN MEHMET ÖLMEZ •

1 98

VIII. Uluslararası Türk Dilbilimi Kurultayı; 7-9 Ağustos 1996 1 1 Proceedings of the Vl/Jth International Conference o n Turkish Linguistics, August 7-9, yay. Kamile İmer, N. Engin Uzun, Ankara 1 997, 380 s. Uluslararası Türk Dili Kongresi l 988 yılından beri her dört yılda bir Ankara'da Türk Dil Kurumu tarafından düzenlenmektedir. Bugüne değin üç kongre düzenlenmiş ( 1988, 1992, 1996) olup ilk iki kongrenin bildirileri basılmıştır. Uluslararası Türk Dili Kongresi, 1988, (26 Eylül 1988 1988), Ankara 1 996, 488 s. Uluslararası Türk Dili Kongresi, 1992, (26 Eylül 1992 1992), Ankara 1 996, 696 s.

3 Ekim 1 Ekim

KİTAP DİZİLERİ

Yukarıda sayılan dergilerin dışında Türk dilleriyle ilgili konulara yer veren kitap dizileri de vardır. Bunlardan en önemlilerini şöylece sıralayabiliriz: Bibliotheca Orientalis Hungarica: Macaristan Bilimler Akademisi'nin bu dizisinde Türk dilleriyle ilgili kitaplar da yayımlanmaktadır. Macaristan; Budapeşte. Simurg Dil ve Edebiyat Dergisi: Simurg yayınları arasında çıkan dizide Türk edebiyatının yanı sıra Türk dilleri üzerine de kitapfar çıkmıştı. Ankara/İstanbul. Sources of Oriental Languages and Literatures: Şinasi ve Gönül Alpay Tekin tarafından çıkartılan dizide bugüne değin (1977) 43 kitap çıkmıştır. Dizide Türk edebiyatı ve tarihiyle ilgili

1 99

TÜRK DİLLERİ

kitaplar yer alırsa da çoğunluğu Türk dilleriyle ilgili çalışmalar oluşturur. ABD, Harvard. Studia uralo-altaica: Szeged (Macaristan) Altayistik bölümünün yayımladığı kitap dizisinde, VSUA'da olduğu gibi, Ural ve Altay halklarının dillerine, edebiyatlarına ilişkin kitaplar çıkmaktadır. Şu ana kadar 40'ın üzerinde kitabın çıktığı diziyi A. Berta, P. Hajdu, T. Mikola ve A. R6na-Tas yönetmektedir. Turcologica: Frankfurt Türkolojisince kurulan dizi şu an Lars Johanson'ca sürdürülmektedir. Yalnızca Türk dillerine ait kitaplara yer verilen dizide 30'a yakın kitap yayımlanmıştır. Turkologie und Türkeikunde: Bamberg Üniversitesi, Türkoloji Bölümü 'nce çıkartılan dizide henüz bir-kaç kitap yayımlanmıştır. Almanya, Bamberg. Türk Dil Kurumu Yayıp/an: 1 932'de kuruluşundan bugüne TDK Türk dilleriyle ilgili 600 'ün üzerinde kitap yayımlamıştır. Ankara. Türk Dilleri Araştırma/an Dizisi: Başlangıçta Ankara' da Simurg yayınlarının desteğiyle çıkan dizi bir süreden beri yayınevsiz olarak devam etmektedir.Dizide kırka yakın kitap çıkmıştır. İstanbul. Türkoloji Araştırma/an: Çukurova Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü'nce yayımlanmaktadır. Adana. VSUA : Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica: Hamburg'da bulunan "Societas Uralo-Altaica"nın yayın dizisinin adıdır. Dizide Fin-U gar ve Altay . dillerine ait kitaplara yer verilmektedir. Türk dilleriyle ilgili kitaplar da dizide önemli bir sayı tutmaktadır. Oyula Decsy, Annernarie v. Gabain ve Wolfgang Veenker ile başlayan dizi sonraları Wolfgang Veenker ve Klaus

''?<:).,.� ?,...,... _:r� ...... �

TALAT TEKİN

•

MEHMET ÖLMEZ

200

Röhrborn 'ca sürdürülmüştür. Şu an diziyi Klaus Röhrborn ve Ingrid Schellbach-Kopra sürdürmektedir. Dizide 60'ın üzerinde kitap çıkmıştır. Özel yayınevleri: Tüm bunların dışında Türkiye'deki kimi özel yayınevleri de Türk dil ve lehçeleri üzerine kitaplar yayımlamak tadırlar. Bu yayınevleri arasında alfabe sırasıyla Akçağ, Enderun, _Engin, Simurg yayınevleri başta gelmektedir. İNTERNETTE TÜRKOLOJİ

Bilgisayarla iletişim döneminin başlamasından beri artık kitaplar, sözlükler vb. bir çok çalışma elektronik ortama aktarılabilmekte, dünyanın dört bir köşesinden bu kitaplar uluslararası bilgi ağı (İnternet) aracılığıyla kullanılabilmektedir. Bu olanaklar çerçevesinde çeşitli kütüphanelerdeki nadir eserlere.ulaşılabilmekte, yeni çıkan bir kitaptan haberdar olunabilmektedir. Özellikle Eski SSCB sınırları içerisinde kalan, konuşum az, ancak bizce önemi çok olan Türk dilleriyle ilgili güncel sayısal bilgileri İnternet aracılığıyla öğrenmek olanaklı durumdadır. Bugün için Türk dilleriyle uğraşan az sayıda bilimadamı internette kendi kişisel sayfalarıyla meslektaşlarını çalışmaları hakkında bilgilendirebilmiştir. Bu sayının yakın zamanda çok hızlı bir şekilde artacağı kesindir. Yakın zamanda İnternet aracılığıyla yayına başlayacak olan bir de Türkoloji dergisi vardır: Sanal Türkoloji Araştırmaları Dergisi, haz. Şükrü Haluk Akalın, Çukurova Üniversitesi, Adana. STAD'ne ve Türkoloji ile ilgili ad reslerin ayrıntılarına Şükrü Haluk Akalın'ın sayfasından ulaşılabilir: http://turkoloji.cu.edu.tr/kisisel/akalin/index.html Ayrıca Ş.H. Akalın'ın hazırladığı "İntemette Türkoloji Dünyası"na Türk Dil Kurumu ' nun http ://www.tdk.gov.tr/ sayfasından ulaşılabilir.

Ula.'Uı� B� •

1 3. Başkurtça

' :;:, T,] .

• 1 4. 1 . Kazllkça. • 1 4.2. K a�akalpak lehçesi • 1 5 . NogayC' • 1 6. Kumu ça • l7-Kitraça 'Bal ı ca • 1 X. K ı rım Tat IT'hf • 1 9. Karayca 20. Özbekçe

• 2 1 . Yeni Uygurca

�� •

22. Salarca

• n. Türkmence

\•2..ı.. Azeri Türkçe�i • 2s. Türkçe • 26. Gagauı Türk ·