Ferhat Tamir - Barköl'den Kazak Türkçesi Metinleri

TÜRK KÜLTÜRÜNÜ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ YAYINLARI : 94 Seri

:

iV

Sayı

:

A. 25

BARKÖL'DEN KAZAK TÜRKÇESİ METiNLERi •

•

GRAMER-METİN-SÖZLÜK

,

FERHAT TAMiR

ANKARA 1989

J,

ISBN 975 - 456

-

020 X -

©Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1989

Yayınlayan

: Türk Kültürünü Ara§tırma Enstitüsü

17. Sokak 38, 06 490 Bahçelievler - Ankara

Tel : 213 31 00 - 213 4135

Dizilip basıldığı yer: Ankara Üniversitesi Basımevi Ankiıra

-

1989

İ Ç İ N DE K İLE R SÖ:Z BAŞI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . İŞARETLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

KISALTMALAR ·.

1 3 4

İNCELEME SES BİLGİSİ ÜNLVLER c"ünlüsü

9

ünlüsü

9

; ünlüsü

9

ünlüsü

10

ı

ünlüsü

10

ı

ünlüsü

10

e

c

........................................

1o

ALINMA KELİMELERDE VARLIGINI DEVAM ETTİREN UZUN ÜNLÜLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11

UZUN VNLVLER A) B)

C)

9

SES HADİSELERİYLE İLGİLİ UZUN ÜNLÜLER .....

1- Ünsüz Düşmesinden Doğan1 Uzun Ünlüler . . . . . . . . . . . .

11

2 - Kelime veya Birden Fazla Ses Düşmesinden Doğan Uzun Ünlüler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12

3 - Hece Kaynaşmasından Doğan Uzun Ünlüler . . . . . . . . . .

12

VURGU VE TONLAMAYA BAGLI UZUN ÜNLÜLER

12

..

ASLİ UZUNLUKLAR . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

KISA VNLÜLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13 III

DAİMİ KISA ÜNLÜLER ... . . . . .. . . . . . . . . .. . . . .. ..... .. . .

14·

i ünlüsü

14

r ünlüsü

14

ünlüsü

M

Ü ünlüsü

14

ı'.i

ÇEŞİTLİ SES HADİSELERİYLE ORTAYA ÇIKAN KISA ÜNLÜLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14,

ÜNLÜ UYUMLARI . . ..... . .... . .'. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15

KALINLIK - İNCELİK UYUM L

Hı

ALINMA KELİMELERDE KALINLIK - İNCELİK UYUMU.

16

1- İlerleyici Benzeştirme yoluyla . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .

16

2- Gerileyici Benzeştirme yoluyla . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .

17

3- İlerleyici ve Gerileyici Benzeştirme yoluyla

.. . . . . . . . .

17

KALINLIK - İNCELİK UYUMUNA UYMAYAN ALINMA KELİMELER . . .. . . . . .. , . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17

. . . . . . . . . . . . .. . . . . . .

18

İLK HECESİNDE O VEYA U ÜNLÜSÜ BULUNAN KELİMELERDEKİ DÜZLÜK - YUVARLAKLIK UYUMU . . . . . . .

18

1- İlk Hecesinde O Ünlüsü Bulunan Kelimelerde . . . . . . . .

19

2- İlk Hecesinde U Ünlüsü Bulunan Kelimelerde . . . . . . .

19

İLK HECESİNDE Ö VEYA Ü ÜNLÜSÜ BULUNAN KELİMELERDEKİ DÜZLÜK - YUVARLAKLIK UYUMU . . . . . . . . .

20

1- İlk Hecesinde Ö Ünlüsü Bulunan Kelimelerde . . . . . . . .

20

2- İlk Hecesinde Ü Ünlüsü Bulunan Kelimelerde

.......

20

DÜZLÜK - YUVARLAKLIK U YUMUNUN BOZULMASI . . .

22

,,

DÜZLÜK - YUVARLAKLIK UYUMU \

Alınma Kelimelerde Düzlük - Yuvarlaklık Uyumu.

2:3

Düzlük - Yuvarlaklık Uyumuna Girmemiş Kelimeler . . . . .

23

ÜNLÜ DEGİŞMELERİ ... . ......... . .... . ; . . . . . . . . . . . . . . . .

23

KALIN ÜNLÜLERİN İNCELMESİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

23

iV

değişmesi

a

>

a

> e değişmesi

ı

>

u

> ü değişmesi

e

e

değişmesi

23

İNCE ÜNLÜLERİN KALINLAŞMASI e

24

> a değişmesi

24·

değişmesi

24

değişmesi

25

> >

ı

DÜZ ÜNLÜLERİN YUVARLAKLAŞMASI

25

e

> ö değişmesi

25

r

> e değişmesi

28

ı.

ı

28

>

o

ı,

_

ô

değişn1esi ................................ .

Ü

i değişmesi

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

29

> ö > ü değiı;;mesi .................

,

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

29

ı, ı > r

u,

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

> u değişmesi

29

a > u değişmesi

29

-

c

g ü > -öv değişmesi

va- >

o-,

.

................................

29

ö- değişmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

30

YUV_�RLAK ÜNLÜLERİN DÜZLEŞMESİ

30

u > ı değişmesi

30

u > a değişmesi

30

o

> ı değişmesi

30

ii

>

değişmesi

30

u > 1 değişmesi

30

GENİŞ ÜNLÜLERİN DARALMASI o

>

u

e

> i değişmesi

p

>

e

değişmesi değişmesi

ö > ü değişmesi i) >

o

>

u

.

.

......................

30

....................................

30 31

,

..................................... .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.. . .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

'. _'.

.

...

değişmesi

DAR ÜNLÜLERİN GENİŞLEMESİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

e �eğişmesi

31 31 31

31

> e

>

>

değişmesi

31

ı > a değişmesi

31

ü

> ö değişmesi

32

Ü

>

de, ğişmesi

32

a

> ö değişmesi

32

c

o

31

v

ÜNLÜ TVREMESİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÜNLÜ DÜŞMESİ ÜNSÜZLER

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.. .

.

.

. . .

.

.

.

.

.

32

. . .. ; . . . . . . . . . . . . .

32

. . . . . . . . .. . . ... . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . ..

34,

g ünsüzü

34

v ünsüzü

34

b ünsüzü

36

ÜNSÜZ UYUMU ... . . . .. . ..... . . . .... . ... . ... . .... . . .. . ..

.

36

ÜNSÜZ DEGİŞMELERİ . . .. . . . . . . . . . . . . . . . ..... . . . .. . . . . . .

.

37

SEDALILAŞMA . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . k

- > g - değişmesi

-

k

................................. .

� ·

- > - g -

>

............................. .

37

................................ .

37

d egışmesı

� > g > g değişmesi

p

'

.

b değişmesi .....................................

t > d değişmesi

.

38

.

38

.

39

................................

.

39

...............................

.

39

....................................

SEDASIZLAŞMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

l

> d >

m

> b > p değişmesi > d > t değişmesi

.n

t değişmesi

g, g > k, � -z > - s

.

.

.

.

.

.

40

.

41

................................ :

.

41

.

.

41

.

4,]

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

'ç > ş

değişmesi

..... . ...............................

ğ

değişmesi

....................... ,

> g

g, g

> v

.

.

.

.

. .

.

42

değişmesi ............................,

.

.

.

.

.

4,3

.

.

.

.

.

.

.

.

c

> j

değişmesi

.....................................

h

> g

değişmesi

.

g, g

. . . . ..

.

4.3

.

.

44

. . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..

.

44

> y değişmesi ................................... .

44

AKICILAŞMA

�--;] değişmesi VI

.

40

............................... : ....................................

değişmesi

SIZICILAŞl\ıIA

.................................

değişmesi

b > p değişmesi

37 37

v,

v >

b

> m değişmesi

.

.

.

.

.

.

.

.

.

........... :

y değişmesi

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

..

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

44

................................. .

45

.

45

.

.

.

.

.

.

....................................

SÜ REKSİZLEŞME . y

-

l

c

>

>

-

.

.

.

.

.

.

.

.

.

..

.

.

.

.

.

.

. .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

... .

.

değişmesi . .

.

.

45

.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

..

46

.

.

.

.

d değişmesi

.

.

.

.

.

.

..

45

n > el değişmesi

4,7

f > p değişmesi

48 48

m > b değişmesi J::ı, IJ

> �

z >

c

değişmesi

değişmesi

.................................

....................................

.

48

.

49

SÜREKLİ ÜNSÜZLER ARASINDAKİ DEGİŞMELER .....

49

>

s

değişmesi

19

v >

'\•

değişmesi

49

1)

>

lJ değişmesi

.

49

m

> n değişmesi ..................................... .

49

SÜREKSİZ ÜNSÜZLER ARASINDAKİ DEGİŞMELER ....

50

ş

·�

--

>

....................................

.

d-- değişmesi ................................... . .................................... .

g > h değişmesi

YAKIN BENZEŞTİRME .......... .......................

.

50 50 50

. nd > ıııı benzeştirmesi

50

heıızeştirınesi

50

ts >

ss

UZAK BENZEŞTİRME

50

ÜNSÜZ İKİZLEŞMESİ . .. . ... . . . . . . . . .. . . . ...... . .. . . . .. .

.

ÜNSÜZ DÜŞMESİ .. . . ...... . ......... . . ............ . .. . . .. �

h, l.1 düşmesi ........................................

L g,

düşmesi

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

g düşmesi .........................................

50 50

.

50

.

51

.

51

r

düşmesi

51

�·

düşmesi

51

y

düşmesi

51

ÜNSÜZ TÜREMESİ

51

y

türemesi

51

n

türemesi

52 VII

YER DEGİŞTİRME

52

HECE KAYNAŞMASI .

HECE DÜŞMESİ

.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . ... . . .

52

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..... . . . . . . . .

52

'

ŞEKİL BİLGİSİ İSİM ÇEKİMİ

53

ÇOKLUK EKİ

53

İYELİK E KLERİ HAL EKLERİ

.

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . ... . . . . . . . . . ... . ...... . . . . . .. .

. . . . . . . ..... . . . . .... . .. . . . .

55

. . . . . . . . . . .. . ... . . . . . .. . . . . . . . . .. . . .

55

.

.

İLGİ HALİ EKİ

53

.

.

.

.

.

.

YÜKLEME HALİ EKİ

.

.

. ·.

.

. . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . .

55

. .... . . . . . . .... . . . .. .. . . .... . . .. . .

57

BULUNMA HALİ EKİ . . . . . . . ..... . . ... . .. . . . .... . . . .

57

UZAKLAŞMA HALİ EKİ . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . .. . . . . . .

58

YAKLAŞMA HALİ

VASITA HALİ

.

.

.

.

.

.

.

.

.

�

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

,

. . ..... . . . . . .

59

.

.

60

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .

60

SORU EKİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

60

SIFATLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

62

EŞİTLİK HAL1 EKİ YÖN HALİ

.

.. .. .

1- VASIFLANDIRMA SIFATLARI

.

.

. ... . .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. .. . . . . . . . . . . . .. . .

62

. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .

62

İŞARET SIFATLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

62

SAYI SiFATLARI .. . . . .. . .. . . . . . . . .. .. .. .. .. . . .. .

64

SORU SIFATLARI

65

2- BELİRTME SIFATLARI

. .. . . . . .. . . . . ...... . . . ... .. ....

BELİRSİZLİK SIFATLARI

ZARFLAR

.

.

.

.

.....................

66

.. . . . . . . .... . . . ... . . . . . . .. . ... . . . . . .. . . .. . . . . .

68

ZAMAN ZAFLARI

.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .

68

NASILLIK - NİCELİK ZAFLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

68

AZLIK - ÇOKLUK ZARFLARI . . . . . . . . . . . . ... . .. . . . . .

69

ZAlWİRLER

.

. . . ...... . .. . .. . . .. . . . . ... . . . . ... . ..... . . . . ..

ŞAHIS ZAMİRLERİ VIII

.

. . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . . .. . .

70 70

ŞAHIS ZAMİRLERİNİN ÇEKİMİ

.

. .. . . . . . . . . . . . . .. . .

70

ŞAHIS ZAMİRLERİNİN ÇEKİM EDATLARINA IlAGLANMASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

72

DÖNÜŞLÜLÜK ZAMİRİ

73

.

İŞARET ZAMİRLERİ

.

. . . . . .. . .. .. . . .. . . . .. . .. . . . .

.

.

.

.

.

,. . . . . . . . . .

73

.

..................

74.

. .. .. . .. . .. .. . . . . . . . . . . . . . . . .. . ..

75

BELİ RSİZLİK ZAMİ RLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ·. . . . . . . . . . . . .

F11L ÇEKİMİ _ _

76

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

İŞARET ZAMİRLERİNİN ÇEKİMİ SORU ZAMİRLERİ .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

77

.

ŞAHIS EKLERİ

77

a) Zamir menşeli şahıs ekleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

77

b) İyelik eki menşeli şahıs ekleri

.. . . . .. . . .. .. . .. . . . . .

78

BİLDİRME KİPLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

78

GENİŞ ZAMAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

78

GENİŞ ZAMANIN l\ıIENFİSİ ŞİMDİKİ ZAMAN

.

.

.

.

.

EMİR K İPİ

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. .. . . . . . . . . . . ... . . .. . . . .. . . . .. .. ..

84 84 85 85

. . . .. . . .. . . .. . . . .. . . . .. . . . . .. . . . .. . . . .. . ken -kön

88 88

...................

89

. . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . .

89

-

,

-atın, -etin, -atun, -ytın, -ytin .

85

. ·. . . . . . .

-gan, -gen, -gön, -�an, -ar, -er

82

83

. . ... . .. . . .. . . . .. . . . . . . . .. . . . . ... . . . . . . . . . . . .

SiFAT - FİİLLER

80

.. . . ... . . .. . . . . . . ... . ... . . . . . . . . .

GEREKLİLİK K İPİ

İSİM F11Lt

80

82

,

ŞART KİPİ

·

. . . . . . . . . . . . . . .. . . ...

.

.

.

. . . ... . . .. . . ... . .. . . . . . .

ÖGRENİLE N GEÇMİŞ ZAMAN

TASARLAMA KİPLERİ

.

. ... . .... ... . . ... . . . . . . ... . ... . . . .

GÖRÜLEN GEÇMİŞ ZAMAN

GELECEK ZAMAN

.

-mas, -mcs

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... .. . ... . . . . . . . . . .

89 ıx

89

ZARF - FİİLLER -p

..............................................

-ganda, -gende, -göndö, -�anda, -kcndc, -köndi:i

...

. .

2-ına y, -mey, -möy, -hay, -hey, -höy, -pay, -pey, -pöy .

-a,

-e,

-ö

.......................................

.......................................... .;

-.,.�

.

.

.

. .

90 90 90 90 91

.

91

.

91

EDATLAR . . . . . . . . .... . .. . . . . . ....... . . . . . . . . . . . . . . . . ...

.

92

ÜNLEM EDATLAlU ................................

.

92

-galı, -gcli, -gölü,

-keli, -kölü

-�alı.

...............

-gança. -gençc. -gönçö ............................

1

BAGLAMA EDATLARI ..............................

92

ÇEKİM EDATLARI

9;�

•

................................

.

BİBLİYOGRAFYA . . . . . . . . .... . ...... . . . . ..... . ...... . . ...

95

METİNLER . . . . .. . . ...... . ... . . . . .. . . . . .. . . . ... . . . ......

.

97

SÖZLÜK

.

127

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

Türk Kültiirünii Araştırma Enstitü�ü'nün YAYINl,ARINDAN MEVCUT OLANLAR

.

.

.

.

.

.

SÖZ BAŞI Bu araştırmamda Barköllü Kazak Türklerinden derlediğim meti�­ lcri incelemeye çalıştım . .!Jar �l2 J.?�ğ� T�r!.ist_an'da, Kazak Türklerin.in kalabalı}{ _olaral� y�ş�dığı _ön�rııli_kaza meı:k�zlerindeıı hiri�id.i.r. Burada yaşayan Kazak Türkleri, Q_�·.!a _ Cüzün_ Abak-Kcrcy Boyuna mensuptur.

Ab�k-:1<-ercyBoyu kendi i<;'indc on iki uruğa (kabileye) ayrılır. Onun için On İki Kerey veya On İki Abak diye de adlandırılır. Bunlar; Cadik, . Ç�11_t��ey, Kaı-akas, Molku, Çeruvşu, Könsadak, Sarbas, İtcli, Şub�ray­ �11", Mc ; kit, Castahan ve Şiymoyun u��klarıclır. 'AJ;;k":_Ker�y Boy�;-a �ensup Kazak-TÜ.�klerin.i.n -bi� k�;�ı Çin baskısına dayanamayarak çe­ şitli tarihlerde yurtlarını tcrketmişler; Tibet, Hindistan ve Pakistan yoluyla Türkiye'ye göç etmişle)'(lir1• Bugün İstanhul'da Zeytinburnu, Küçükçekmece ve Güneşli Köy'de; Manisa'nın Salihli kazasında, Niğ­ de'nin Altay köyiindö büyük topluluklar halinde yaşamaktadırlar.

-

İncelediğim metinleri 1984. yılı Ağustos ve Eylül aylarım.la İstan­ hul'da derledim. Kendilerinden metin derlediğim kimselerin ikisi, Kagı­ bet Zeynulla ulu ve Gaziz Melik ulu, İstanhnl'da misafir olarak bulunu­ yorlardı. Barköl'den Türkiye'ye akrabalarını ziyaret için gelmişlerdi.

Diğeri Çamcr Güder, kendisinden derleme yaptığım tarihten 9 ay önce, kardeşinin davetiyle,Barköl'den Tiirkiye'yc serbest göçmeıı olarak gelmişti ve kendi ağız hnslısiyetlcrini muhafaza ediyordu. Ahi Karaman ise 1953 yılından heri Tiirkiye'de ikamet ediyordu. Ancak İstanhul'daki Kazaklar arasında, Kazak Türkçesini en iyi konuşanlardan birisi olarak tanınıyordu. Duna rağmen ondan sadece makallar derledim. Çünkü ma­ kallar ezberde yaşıyan, kalıplaşmış haldeki Kazak atasözleridir. Ahi Ka­ raman gibi Barköl'de doğmuş, çocukluğunu orada geçirmiş, ana dili olarak Kazak Türkçesini öğrenmiş olanlar bunların orijinallerini hala bilmektedir.

1 Bu konuda Hasan Oraltay'ın

Hürriyet

llğrıında

Doğu Türkistan Kazak Türkleri, h­ Giinler, İstanbul 1977 ve fulifc

lıınbııl 1961ve1977; Hızır Bek Gayretullah'ııı Alıaylarda Kanlı AJ,ay'ın Anavurıtan Anadolu'yo, Ankara 1981

isimli

eserlerinde �r.ııiş bilgi

Y'1rdır.

1

Konuşan şahıslardan t e yple tespit ettiğim metinleri dinleyer ek ay­ nen yazıya geç ird im. Söylcni�ini kavrayamadığım kelimeleri yazıya ge­ ç irirken , Ankara'da ikamet eden Kazak Türklcrindrn, Doğu Türkistan'­ da doğmuş, çocuklukları orada geçmiş olan Uyadaıı Akay' ve Yunus Hulutay'a danıştım. Ancak bu keli m e lerde de teypteki söyleyişi esas alılını. ve Şekil-Bilgisi hakıımndan ince­ yaparke n tespit ettiğim şekilleri, E�ki Türkçe ve Kazakistan'da kullanılan Kazak yazı dili ile mukayese ettim. Kazak yazı dilin<lrn ayrılan tarafları bilh ass a hclirtmeğe ç alış tı m .

Derlediğim me tinleri Ses Bilgisi

ledim. Bu ince l emeyi

Zamir ve fiil çe kim i nde

metinlerden ayrı olarak birer örnek çekim "Örnekler" haşhğı altın­ da ayrıca gösterdim. Örnrk çekimleri yazarken ık- Uyadan Akay ve Yu­ nus Hulutav'a danıstım. ' . ya:ulım. Bunların metinlerde geçen şekillerini

Çalışmamın sonuna, derlediğim metinlerde geçen

kelimelerin

mana­

l arı nı göstermek ü zere lıir scizliik ekle dim. S ö zlükte gösterilen manalar, karşılıkları oldukları kelimelerin derlcdiı!;iıu metinlerdeki

mamilarıdır.

keli m el er in <laha değişik manaları da vardır. Sözlüğü hazırl:.rken Kazak Türkçesi Sözliiğü (Tcrcüpıe: Hasan Oraltay, Doç. Dr. Nuri Yiicc, Saadet Pınar, Türk Dü n y a s ı Araştırmaları Yayını: 8)'den, lJyadan Akay'ııı, Yunus Ilulutay ve oğlu .Murteza Bulutay'ın hilgis i nd eıı fay ıl alan dım .

Bazı

Türkiye Türkçesine çok uzak olan bir şive üzerinde ç alışırke n, ıtıuhte­ hocam Prof. Dr. Ahmet Bican Ereilasun, Türk � ivcl cri üzerindeki gcniış bilgi siyle bana d aima yol gösterili ve yardı m cı oldu. Kendisine çok lc�ı·kkür ederim. Ayrıca m l' t in clerlcmemclc bana yardımcı olan İslanbul'­ daki Kazak T ii rkle rin deıı Hızır Bek Gayretullah w Kahraman Çak­ mak'a; kendilerinden metin dcrlecliğiın Kagıbet Zcynulla ulu, Gaziz Me­ lik ulu, Çamer G·üder ve Ahi Karaman'a; derlediği m metinleri ya?.ıya geçirirke n ve metinlerin sö zl üğünü hazırlarken büyük yardımlarım gör­ diiğünı Uyadan Akay. Yunus Bulutay ve Murteza Bulutay'a; lıu ça­ l ı � ına m ın kitap ha li n d e )'ayınlanmasııu sağlayan Türk Kültiirunü Araştırma Enstiı·;isüne ve büyük gayret \'C titizlik göstererek lıasımı gerçekleştiren Ankara Üniversitesi Basrmeyİ personeline b ura da tc�ekkür etmeyi bir borç bilirim.

renı

Ferhat TAMİ R

İŞARETLER (-)

Ü nliiler

(

Ünlüler üzerindeki kı,..alık i�arcti.

�

)

üzeri nde u zu nluk i ş a rrt i.

( ' )

Ü nlül cr

( )

Ünlüler üzerinde yuvarlaklık işareti.

( ' )

Ünlüler üzerinde ön dam aklılık (incelme) işareti.

( . )

e ünlüsü üstünde kapalılık, k ünsüzü altında ve g ünsüzü üstün­ de art damak.lılık ·(kalınlaşma), h ünsüzü altında ııcfcslilik, v ünsüzü üstünde dudak v 'si oluş, d ünsüzü al tında peltl'k oluş işare t i.

(

A

)

g ünsüzü üzerinde sızıcılık iş are ti .

(

w

)

h

0

ıı

( ) ( v)

Ünlüler

•

yarı

uırnnluk ve hafif

vurgu iı;ı areti

.

ünsüzü a,ltında hırıltılı oluş işareti.

( ) -

üzerinde genişlik.

ünsüzü üstünde nazallaşma üzerind e vurgulu ve

iı;;areti.

hıififçc uzatılan

heceyi gösterir.

Ulama işareti.

3

KISALTMALAR

l'SCI".

A.ı·.

Aynı

Bkz.

Bakınız.

KED.

Kazakh-English-Dictionary (H.N. Shnitnikov).

KTS.

Kazak Türkçesi Sözliiğii ( l.K. Kenesbayoğlu başkanlığında

hir Sh .

heyet).

Sahife.

5

GRAMER İNCELEMESİ

SES BİLGİSİ \

ÜNLÜLER Derlediğimiz. Metinlerde şu ünlüler vardır: a, ö, u, Ü . tir:

c,

e, e, ;,

ı,

i,

; i, f, o,

Umumi T�kçedc bulunan ünlülerin dışındakiler aşağıda incelenmiş­

c ünliisü: Normalden açık fakat a sesine kaçmayan, normalden uzunca bir c ünlüsüdür. İlk hecede görülür. Bu ünlünün bulunduğu hece aynı zamanda vurguludur. c ünlüsünü göstermek üzere kullandığımız işaret hem değişik bir e çeşidini göstermekte hem de yan-uzunluk ve vurgu işareti olmaktadır. Türkçedeki asli uzunluklar ve vurgu konularıyla da ilgili olduğu için hu e çeşidini asli uzunluklar bahsinde örnekleriyle ele alacağız. ·

e ünlüsü, bazı kelimelerde a > e değişmesinin ara merhalesi olarak ortaya çıkar: berl <Ları (1-20, 34, 64.), cdet < <adet (1-146, 153, 184), ey ci < ayal (2-255), czir < l_ı.azır (1-90, 76), ncsihat <n asihat (3-4·3). e

ünlüsü: e ile ·i arasında dar ve kapalı e ünlüsüdür. İlk hecede görü­

lür. Eski Türkçede ilk )ıecesi i'li ve e'li olmak ü zere iki şekilde yazılan bir kısım kelimeler Derlediğimiz Metinlerde e ile söylenmektedir: ber­ (1-14S, 190, 203, 212, 220), cer (1-12, 155), eki < iki (1"'3, 34, 148, 157), el < il (1-8, 11, 29, 45, 63), eni < ini (1-59, 61). Bazı C'ler ise e- >i- değişmesinin ara merhalesini göstermektedir: endi < emdi (1-1,2,153), eril- <eril- (1-220), esit- <işit- (1-20).

� ünlüsü: c ile ö arasında, hafif yuvarlaklaşmış bir e ünlüsüdür.

Yuvarlak ünlülerin veya v dudak ünsüzünün e'yi yuvarlaklaştırmasıyla ortaya çıkar. e > ö değişmesinin ara merhalesini göstermektedir: Not: Kelimelerin yanında bulunan rakamlardan den

(-)

sonra gelenler ise o metindeki satır

birincisi

numarasını

metin

numarasını,

çizgi­

göstermektedir.

9

İlk hecelerinde yuvarlak ünlü bulunan hazı kelimelerde gcirülür.

Bu kelimelerdeki e'ler yuvarlaklaşmaya başlamıı;;, fakat yuvarlaklaşma tamamlanmamıştır:

o

o

Q

Böşçenbay (1-71), bütündey (2-146), co�-hen

(4-226), közümüz-b�n (1-305), üyd�y (4-85). İçinde v ünsüzü bulunan bazı kelimelerde de aynı 0c ünlüsünü gö­ rüyoruz. Bu kelimelerde de ...;, ünsüzünün tesiriyle, v ünsüzünden sonra veya önce gelen e'lerin yuvarlaklaşması yanda kalmıştır: d�vl�t (4-25,

57), ev;ltnd; (4·-8), mev; (4-54·).

Aynı değişme yuvarlak ünlülü kelimelerden sonra gelen veya iki yuvarlak ünlülü kelime arasında söylenen kelimelerde de görülür: (osu) c�rd; (1-50, 55), (�us) d0eg�n (1-156), (öltürü) d�p (öltürü) (1-196), (b�o

-

o

o

rüv) gerek (1-251), (orun) kelgen (küyövgö) (1-230). Bir örnekte de yuvarlak ünlülü kelimeden önceki kelimede görülüyor: h�z ötödü (4-126). i ünliisü: ı ile i arasında bir ünlüdür. Bazı kelimelerde ünlü benzeş­ tirmesi sonunda, bazı kelimelerde ise g, IJ, k, � damak ünsüzlcrinin ka­ lınlaştırıcı etkisiyle meydana gelir: biralı: (1-130), ciyırma (1-153 213), lı:ahillyet (2-112), İstanpul (1-29), milj.anatı (2-100), Sincan (2-93), cigan (4-16), cigit (4-76), tigip (3-4°6), �udagiy (1-255, 281), kim (1-240), kindik (2-46), kisi (1-3, 54, 70), tikti (1-133), i}Jtiyar (3-82), l,dzmet

(3-18).

Aynca b ünsüzüyle haşlayan hecelerde ve içinde s akıcı ünsüzü bulunan hecelerde görülür: bir (1-52, 60), biz (1-38) bilemin �1-101), biri (1-120), siz (3-109), isim (2-163), iske (4-98).

; ünlüsü: ı ile u arasında hafif yuvarlaklaşmış bir ı ünlüsüdür. İçin­

de yuvarlak ünlü bulunan kelimelerden soma gelen.bir iki kelimede görülür: (lı:oyuv) fi'ıp (1-270), (tafop) al�p (1-155).

i ünlüsü: i ile ü arasında, hafif yuvarlaklaşmış }Jir i ünlüsüdür.

Yuvarlak ünlülü kelimelerden sonra gelen veya iki yuvarlak ünlülü kelime arasında kalan bazı kelimelerde görülür: (on) birden (on) (1-87), o

o

o

(dögön) bir (tülkü) (1-180), (osu) bir (kün) (1-180), (tüsömüs) bir (col) o

o

o

(1-248), (körüvgö) biz (1-90), (bu) kisi (1-6), (dögön) kisi (1-85) UZUN ÜNLÜLER Derlediğimiz Metinlerde Türkçenin normal ünlüleri hakimdir. Fa­ kat az sayıda uzun ünlüler de bulunmaktadır. Bu uzun ünlülerin bazısı,

10

alınma kelimelerde varlığını devam ettiren uzun ünlülerdir. Bazısı, alın· ma kelimelerdeki veya Türkçe kelimelerdeki ses hadiselerinden doğmuş­ tur. Büyük kısmı ise vurgulama ve tonlama sonucunda ortaya çıkmış­ lardır. Bu da tabii olarak konuşanın şahsi ağız hususuycti ile ilgili olarak ortaya çıkmaktadır. Ayrıca hir iki tanesi hariç bu ünlülerdeki uzunluk Arapça ve Farsçadaki uzun ünlüler gibi tam bir uzunluk değil, Türkçe­ nin normal ünlülerine göre çok az fark gösteren bir uzunluktur. İki keli­ mede tam uzunluğa sahip iki ünlü b ulunur. Bunların her ikisi de hu keli­ melerin asli şekillerindeki vurgQ-suz orta hecelerin düşmesiyle ortaya çık­ mıştır. Bunlardan ii ünlüsü, hatır < bagatur (4-80, 109) kelimesinde, ii ünlüsü, tüs: < tuvus (1-63, 66, 67) kelimesinde görülür.

A. ALINMA KELİMELERDE VARLIGINI DEVAM ETTİREN

UZUN ÜNLÜLER -

Bazı almma kelimelerin ilk hecelerindeki uzun ünlülerin Derledi­ ğimiz Metinlerde kendilerini biraz kısalmış olarak muhafaza ettiği görülüyor : edet < (adet (1-146, 153, 184), eli < hala (1-77), ezir < l_ıazır (1-76, 90), Keben < Kabe (1-11), kade < ka'ide (1-240, 242), �azır < l_ıiizır (1-57, 7'1), maJı;.ul<ma<�ül (1-192, 260), zat<zat (2-45). formen < ferman (4-105) ve dermen < derriıii°ı (4-105) kelimelerin­ deki ikinci hecede görülen e ünlüsü de aynı şekildedir. eyci < (ıyiil (1-255), kedey < geda (1-28, 4-38), elek < helak (4-73), nesil;ıat < naşll,.ıat (3-43) kelimeleı·inde ise aslında ikinci hece­ lerde bulunan uzunluk, kendisinden önceki heceye geçmiştir.

B. SES HADİ�ELERİYLE İLGİLİ UZUN ÜNLÜLER 1. Ünsüz DiişmesincJen Doğan Uzun Ünlüler: •

1

Alınma kelimelerin bazılarının bünyesinde bulunan Türkçeye ya­ bancı sesler Kazak Türkçesine 1 girerken düşmüşlerdir. Bu düşmenin tes;r;yle yanlarında bulunan ünlü, bir miktar uzamıştır: eh-den <hep (1-26), mumun < ınü'min (3-56), telim < ta'Hm (4·-54°), alp < l.ıa�Iµ (1-224, 225).

Meke

<

J\fokke (1-89) kcl_imcsinde ise ikiz ünsüzden birisi düşmüş-

tiir.

11

2. Kelime veya Birden Fazla Ses DiişmeE1inden Doğan Uzun Ün­

lüler:

a) Geniş Zaman çekim ekim ekinde : Kazak Türkçesinde Geniş Zaman eki, fül + -a,-e zarf fül eki .:+:tur_ıır±---��8-�!ın�tj. şeklindeki birleşik fii l çekiminden gelmektedir.

Bugün, hu çekimde yer alan ve tur- fiilinin geniş zaman şekli olan turur kelimesi ya tamamen düşmekte veya lusalarak ve ses değişikliğine uğrayarak -dı, -di, -du, -dü şeklinde ekleşmektedir. İşte hu kelime ve hece düşmelerinin tesiriyle - a-, -e- geniş zaman eki diğer hecelere göre daha uzun ve vurgulu söylenmektedir: aladı (1-240, 241), arttıradı (1-297), heremiz (1-214, 220, 223), biledi (1-132), hitedi (1-227), boladı (1-215,218), bolamız (1-208). �oya<lı (l-278), oturadı (1-276), oynatadı (1-243), salamız (1-217), tartadı �l;:-115, 163). Ancak bu uzunluk her kelimede görülmemektedir. h) agatın < a�a turgan (4-79), şıgatın < çı�a turgan (4-39), tar­ ' tatın < tarta t;r ğ aıı (1-172) kclir�-�i��in<lc : Bu kelimelerdeki tur­ yardımcı fiilinin sıfat-fiil şekli, bir kısım sesleri değişerek ekleşmiştir.

Bu düşen seslerin tesiriyle asıl fiilin sonundaki zarf-fiil eki -a daha uzun ve vurgulu ol�rak söylenmektedir.

3. �el- <; alıp_:1- kel- (1-281) kelimesinde ise hece kaynaşmasın­ dan doğan bir uzun ünlüyü görüyoruz.

C . VURGU VE TONLANMAYA BAC.LI UZUN Ü�LÜLER Bazı kelimelerde görülen uzun ünlüler şahısların şahsi ağız husu­ siyetleri ile ilgilidir. Bu uzun ünlüler her zaman, her yerde ve her şahıs tarafından aynı şekilde uzun söylenmez. Aynı kimsenin aynı ünlüyü hazan uzun, hazan kısa telaffuz ettiği görülebilir. Bu ünlülerin uzun söy­ lenmesindeki en büyük sebep, konuşanların, anlatmak istediklerini daha iyi kavratmak düşünces.iyle yaptıkları vurgu ve tonlamalar�ır. Bu uzun ünlüleri şöyle sıralayabiliriz: l.

Birinci hecelerdeki uzun a ünlüleri:

alplı (4-48), a tın (4-46), barıp (1-191, 202), bası (1-233), caga (1-284-), cagıp (1-285), carılıp (1-126), c�rıp (l-182), �alın (l-105), malı (1-150), mata (1-229), salıp (1-215), sanı (1-158, 216), dagı (1-123, 183), da (1-78).

12

2 . İkinci hecelerdeki uzun a ünlüsü: bolganı (1-168), �udaga �udalı�tıii (l-�53).

3. Ü çünc·ii hecelerdeki uzun a ünlüsü: balaları (1-74), baralgamız ( 1-78), '5.olundagı (l-74), �anndası (1-53, 92), �anndasım (1-51).

(1-250),

c ünliisü: 1. Kelimelerin (1-56, 282).

2.

ilk hecelerinde : eti

(1-113),

Kelimelerin ikinci hecelerinde : çeçcsine

neşe

(1-227),

(1-181),

tikkeni

kelip

(1-141) .

i iinlüsH: cigıp (l.'... 181) . o ünlüsü: dosuna (4-90).

Ö ünlüsü: kÖrüp

-

(1-62),

-

ü ünlüsü: üşün

Ö kümöt

(1-46).

(1-150) .

Örneklerde görüldüğü gibi uzun ünlü bulunan hecelerin hepsi açık hecelerdir ve uzun tinli.ilerden sonra gelen heceler -iki istisna dışında­ dar ünlülü heçelerdir. Ünlem edatlarıııda gi>rülen vurgu· ve uzunluk söze kuvvet vermek 'e dinleyicinin dikkatini çekmek içindir : iilvendi (1-38, 41, 200, 238), cayendi (2-38. 84. 101) .

ASIJ UZUNLUKLAR

Derlediğimiz .Metinlerdeki bazı kelimelerin ilk heceleri, kelimenin diğer hecelerine göre hafifçe vurgulu ve uzun söylenmektedir. Bu uzun­ hık sadece geniş ünlülerde görülür ve bu ünlüden sonra gelen heceler dar' ünlülü hecelerdir. Bu uzunluklar vurgu sonucu ortaya çıkmış olabileceği gihi asli uzunluklarla da ilgili olabilir. Bu çeşit uzun ünlülerin bulunduğu kelimeler aşağıdadır: beri (1-20, 25, 34, 64), beyge (J-121, 129, 131, 140, 145; 4-60), carı'5. (l-'l.24, 126), cene (1-42, 54, 77), cetekte- (1-170, 173). ceti (1-220, 235). ça�ırgandan (1-53, 55), egi (1-265, 271), eke (1-51, 53, 72, 82, 83), cınenger (3-88), engime (1-99, 152), epekeleri (l-58), geyin (1-10, 36, 251), keyin (1-21. 95, 20:3. 224), keyingiler (1-36), kerteygeııde (4-57), Özü (1-30, 80, 168, 308), toguz (1-247, 249, 299. 300), tevir (3-8).

KISA ÜNLÜLER

Normalden daha az bir süre içinde söylenen ünlülerdir. Kısa söy­ lenme dar ünlülerde göriilmektedir. Derlediğimiz Metinlerde daimi kısa ünlüler Ye çeşitli sebeplerll' ortaya çıkan kısa ünlüler vardır . . 13

DAİMİ, KISA ÜNLÜLER i ünlüsü: Normal ı ünlüsünden daha kısa olan bir ünlüdür. İlk ı hecede görülür: iyıgına {1-25Q , 258). l ve r ünsüzü ile haşlayan \8.lln�.'kelimelcrin bazılarının başına getirilen tÜrf'mc ı ünlüsü de aynı şekilde kısadır: ilav (3-17), iralJat (2-102, 104), iralJım (3-36), irazı (3-32).

1 ünlüsü: lyirim (1-286; 4-9), iyemden- (1-109) kelimelerinde gö­ rülür. lrencitip (3-94) kelimesinin başındaki türeme i sesi de normalden kısadır.

ii ünlüsü: iilt (1-69), iiruvuın (1-2; 2-1) kelimelerinde vardır. ı1rulı· sat (2-129, 1 38), 'Orus (4-21) kelimelerinin başındaki türeme u sesi de kısadır ·

Ü ünlüsü: Türllk (2-5, 63, 106, 130, 136) kelimesinde görülüyor. Türk kelimesinin böyle iki heceli şeklinin Orhun Abidelerinde de bulunduğuna burada dikkat çekmek isterim. Üyön (2-171) kelimesinin başındaki ü sesi de normalden kısadır. ÇEŞİTLİ SES HADİSELERİYLE ORTAYA ÇIKAN KISA ÜNLÜLER

1 ) Konuşma esnasında orta hece durumundaki açık hecelerin ünlü­ leri vurgusuzluk dolayısıyla bazen kısalmaktadır: adamina (1-78). sonimen (1-60), sonimenen (1-50), betine (1-283), celiden ( 1-303), eglni (1-265,) osiigan (2-65), osiinuii (1-108), soniimen (1-56, 219).

•

2) Sonu ünlü ile biten bir kelimeden sonra ünlü ile başlayan bir ke­

lime geldiği zaman, iki kelime arasında tabii duraklama yapılmazsa yan yana gelen iki ünlüden hirisi kısalır veya her ikisi de kısalır: mali aralaskan (1-73), caksi cyelleri (1-255), eki el (4-52), eki arada (2-58), esi artık (4-32), osii üş ( 1-23, 33, 66), özÜ aliip (1-229), özÜ erki-men �

�

(2-39), davi üyündö (4-53), cavi üyündö (4-53).

Geniş a ve ö ünlülerindc de böyle bir kısalma görülüyor: bala aldı

(2-85), tüyÖ aparamız (1-197).

Bazen birinci kelime sonundaki iinlü düşer: taz_alaclı (4-132).

3) Tek heceli fiillerin -p ekiyle yapılmış zarf-fiil şekillerinde zaman

zaman bir kısalma olur. Bu zarf-fiiller iki heceli olup, birinci heceleri açıktır. İkinci heceleri ise ünsüz+dar ünlü+ünsüz şeklinde üç sesten meydana gelen kapalı hecelerdir. Kısalma sırasında ikinci hecenin ba-

14

şındaki ünsüzle ken<lisindcn sonra gelen ünlü düşer. Böylece kelime iki heceli iken tek heceli olur: hop < bolup (2-28), kep < kclip (1-274), lı:ıp < lµlıp (1-264), gıp < gılıp (1-273). Buna benzer bir ses düşmesini tiis < tuvus (1-63) ve ul < ogul (3-49) isimlerinde <le görmekteyiz. İşte bi.ı ses düşmesinin ara merhalesi olarak iki heceli zarf-fiillerin ikinci hecelerindeki dar ünlüler kısa "()larak söylenmektedir: alip (1-286), lıa­ rip (1-182, 290), çıgip (1-18, 14·8), mınip (3-50), keLip (1-104·, 277), 15.os iip (1-121), �oyup (1-259, 276), soyup (1-242), cürÜp (1-174) süytiip ,

(1-171), üstÜp (1-262).

4) Çabuk konuşma sırasında sonda bulunan ünlüler bazen kısalmak­ tadır : aşi (1--:106), beri (1-20, 34·; 2-49, 52), elI (1-77), os(ı (l-42, 43, 1·5), algali (1-296), ta��ali (1-189); �alıpti (1-89).

5) Bazı iki heceli kelimelerin ikinci hecesindeki dar ünlü düşerek, kelime tek heceli hale gelir: kiyt < kiyit (1--:264), l�uit (1-269). Bu düş­ menin ara merhalesi olarak ikinci hecedeki dar ünlü kısa olarak da söy­ lenir: ari�. (1-106). ·

6) K onuşmanm akışı sebebiyle vurgusuz olarak söylenen hecelerin ünlülerinde de kısalma olmaktad�r: soniin son (1-278), körmögön de estigen (1-20), ol va�itta (2-33), ösürgöndÜktön (1-225) .

..

e e

r

e.

L o

o

.

o

e

i.

\.

o

o

ONL"OLER ŞEMASI

u

15

tJNLÜ UYUMLARI 1

KALThl: IK-İNCELİK UYUMU

Derlediğimiz .Metinlerde kalrnlık-incelik uyumu çok kuvvetlidir.

İstisnası çok azdır. Alınma kelimeler için de

durum

a ynı dı r.

Uyuma aykı rı giir üne n cn önemli ha dis i:' . nıenen edatının ı�kleşmiş şek ill eri n de ortaya çıkmaktadır. Derlediğimiz '.1-f Plinlcrde isimlerin vası­ ta hali nıenen edatıyla veya omın kısalmış ve ekleşmiş ı;;ekli olan - men eki ile yapılm a kt adı r. -ıy.eri eki kalm ünlülü kelimelere getirildiği ıı;aman kalınlık--incclik uyuınima uymamaktadır. Hunun sebebi ekleşme ni n hcniiz Lam olm a m a sıdı r. Çünkü mcnerı e da tı �a ayn bir kelime olarak aynı fo uksiyo nda kulla:nılmağa dcYanı etmekteılir. ı Örnekler: aldımerı (l-99), sonu.men (1-56, 219), al�lıii.-men (4-139), co�-b�n (4°-121), çını men (3-65), d an� ı- nı c n (1-126), galım-mcn (4·-M·), .tlacı-mcn (1-55), imaııı-mcn (4-76), )�atını-men (3-69), l\aza�tar-men (3-21), lpmhattıib, ıııeıı (1-149). u ru-mföı (4-64). �ayll'- < l);ay+ct- (1-228) fiilinde de hece kaynaşmasınııı tamam­ lanınama�ı sehchiylı� uyuma aykırılık varılır.

. \Lll\MA KELİMELERDE KALINLIK-İNCELİK l'YUMU

Derlediğimiz Metinlerde alınına keliınelcriıı çok az istisna ile kalın­ lık-incelik uyumuna girdiği göriil üyo r. Bu kdimolerin kalınlık-incelik uyumuna girmesi, ilerleyici, gerileyici ve ilerleyici - gerileyici benzeştir­ me yolları ile olmaktadır: 1) İlerleyici benzeştirme yoluyla: Alı nm a kelimeler en çok ilcrlc­ yıcı IH�nzeştirme yoluyla kaluılık-incclik uyumuna girmektedir. Ilu -da daha ��ok kalı nla :;; m a yönünde olmaktadır. a) İkinci hecedeki e > a deği�ınesinc dayanan kalınla�ma: a dam 'iiı..lcın (1-17, 33), apat < afot (1-35), �ahar < 1Jahcr (1-29; 2-122), �alam < �alem (2-176), l):ayrat < gayret (4-6), �ııııbat < �ıyınct (1-149), ta �ı ya < t a �ıyyc (a-16), talap <. taleb (1-10:�. 125), vagda < v a 'de (3-80). "'-...

1

16

BJ..z.

VASITA

HAl.İ,

'·

59.

b) İkinci he cedeki i < ı, i değişmesine dayanan kalınlaşma yö­ nündeki benzeştirme: alpyl�at < l.ıa]j:il�at (1-45), galıın < <a]iın (4-64), Jı.:alantıır < )ı.:aranfil (3-60), pa �J r < fa�lr (4-91), taI�sır < ta]j:sir (3-l 10) · / tariyli: < tarib (1-7, 80; 2-1·2, 31). İncelme yönündeki ilerleyici benzeştirme örnekleri az dı r ve ikinci hecedeki a' > e, eve a > ö' değişmesi sonunda ortaya çıkmaktadır: der­ men < dcrmiin ('t-105), elek < he lak (4-73), kCdey < geda (1-28; 3-88), dünyö < dünya (2-9 ; 3-104).

2) Gerileyici �enzeştirme Yoluyla: Derlediğimiz Metinlerde alınma kelimelerin h�r kısmı gerileyici benzeştirme yoluyla kalınlık-incelik u­ yumuna girmiştir. Gerileyici benzeştirme de en çok kalınlaşma yönünde olmaktadır: a) Kalınlaşma yönünde: Bi ri n c i hecedeki e :> a değ�şmegİne daya­ nır: alvan <cv i an (4·-37), C am a] <Cemal (3-99), eamagat < e c m a <a t (3-60), ca"\'ap < ceviih (1-93), maınu < me'mür· (2-131), marlJum < meıhüm (3-91), Şaytan < Şeytan (3-72), taınaşa <'.temaşa (3 -24). b) İncelme yönünde: Birinci hecedeki a > e, u ::_-. ii ve u > e değiş­ mesine dayanıl'. Örnekleri azdır: kepir'< kafir (4�135), telim < ta<Jim (4-.54), Ökümöt < J.ıükiimct (l-11.5), lWenhct <'.. M u ham me d (3-28).

3) İlerleyici--Gnileyici Benzeştİı'mc Yoluyla: Paygambar < Peygam be r (3-76) kelimesinde görülür. Orta hece­ deki a ünlüsü, iki yanında bulunan e ünlüsünü benzcştirmiştir.

KALINLIK-İNC"ELİK UYUMUNA'. UYMAYAN ALINMA KE­ LİMELER Derlediğimiz Metinlerde kalınlık-incelik uyumuna girmemiş alınma kelimeler de bulunmaktadır. Ancak. bunların Çoğu has isim olan kelime­ lerdir: Çamer (2-.5), Derya (2-4, 8) , Piykecan (3-31), Seyil�an (2-4), Taş­ key (1-59, 61), Türkiya (1-32, 63), Türküstan (2-54·, 55, 63, 105), I):agı­ bct (1-1), Kasen (3-39), �ayher (1-10), Zeynulla (1-10, 40).

Bunların dışında kalınlık-incelik uyumuna aykırı olanların sayısı çok azdır. Bunların üç tanesinde kalınlık-incelik uyumu yarıda kalmış­ tır: Eltıam'dulla (3-32), ncsilJat (:3-43), tilipon (1-9 1 ) .

17

me

Kade < ka'ide (1-242) kelimesinde de yarım kalmış bir benzeştir­ kabul edilebilir. Ancak )}iykaye. (3-52), ilttiyar (3-82), iman

olduğu

(4-76, 93), kitap (2-96), �o�aınet (3-23) kelimeleri kalınlık-incelik uyu­ muna hiç giı memişlcnlir.

Bu durumun

yazı dili tesiri

ile

ortaya çıktığını

düşünüyoruz.

DÜZLVK-YUVARLAKLIK UYUMU Derlediğimiz Metinlerde

dir. A ıı c ak

hulunan

düzlük-yuvarlaklık uyumu çok kuvvetli­ hu düzlük�yuvarlaklık uyumu, ilk hecesinde ö H ü ünliileri

kelimelerde Türkiye Türkçesinden farklıdır. Türkiye Türkçe­

sinde ilk hecesinde ö veya de e

ve ii

Ü

ünlüsü bulunan kelimelerin diğer hecrlerin­

ünlüll'ri bulunabilir. Derlediğimiz Ml'tinlcrdc ise ö

leri bulunur. Yani c ünliisii yerine göre

Derlediğimiz

Metinlerdeki

i.i

ünlüsü

ve

ünlü­

ii

geçmiştir. Bu duruma

düzliik-yuvarlaklık

şöyle

uyumunu

tarif edebiliriz: Bir kelimede diiz

ünlüler gelebilir, yu­ o ve u iinliilerinden sonra geniş-düz ve ü yuvarlak ünlülerinden sonra ise ge­

ünlülerden

soma ancak diiz

varlak ünlüler gelemez. Yu�arlak a ve dar-yuvarlak u

niş-yuvarlak

ünlüsü:

ö

ö ve dar-yuvarlak ü ünlüsü gelir. Yani ilk hecesinde ince­

yuvarlak ünlü

bulunan

muştur.·

kelimelerde gelişme yuvarlaklaşma yö�ünıle

ol­

Yuvarlak ünlülerden sonra gelen ünlüler bakımından Metinler ile

Derlediğimiz Kazak yazı dili arasında da fark vardır. Bunun için Derlediği­

ıniz :Metinlerdeki düzlük-yuvarlaklık uyumunu yuvarlaklaşma yönünden örnekleriyle ele alacağız.

İLK HEf:ESİNDE O

veya

U ÜNLÜSÜ BliLUNAN

KELİMELERDEKİ DÜZLÜK-YUVARLAKLIK UYUMU Derlediğimiz .Metinlerde, kalın-yuvarlak

o

düzlük-yuvarlaklık

ve u ünlülerinden sonra düz-geniş

uyumu icabı olarak,

a

veya dar-yuvarlak

u ünlüleri gelir. Derlediğimiz Metinforin, Kazak yazı dilinden bu

ılaki ayrılı�rını belirtmek

18

içiıı

çok sayıda örnek vermek istiyoruz:

konıi­

1)

İLK H ECESİN D E O Ü N LÜ S Ü BUUJ N A l\l K E L İ M E L E H D E :

t

a) İki heceli kelimelerde: colga (1-8}, ondaıı (1-10), sonday l-:-- 1 5), bolgan (1-16), 1!;.olga (1-31), moynn ( 1-1 16), colu (1-179), 1!;.ovup (1-180), osu (1 -231, 308, 310), sogus (2-58), boluv (1-165), boldu (2-58), boldu� ( l -195), bolup (1-158. 1:72). b ) Üç he<',eli kelimelerde: bolganda ( 1-2 18), bolu-V-da (1-195), bo­ ruşlu (4-67), boyunca ( l-1 10). co�tugun (4-60). columuz (1-216), co­ lunu ( 1 -309), dombraga ( l -97) �olumdan ( l -147), �or�unuş (1-67), �osulsa (1-115), 1!;.osulub (:� -59), l,ı.oynuii (1-270), olcolap (2-82), osugan (2-15), osunday (1-14·8; 2-22), osunuii (1-4, :�6, 108, 175 : 2-136), otur­ muz (1-56, 94·; 2-15, 61), oturup (1-25, 171), o turus (1-80), oturuv

(1-1), oyunu (1-292), sondu� tan (1-14. 79). togıızdan ( l.'....298). To�to­ Lay (1-71), toltumv (1-21 1). c) Dört heceli kelimelerde: bolatugun (1-125), �olumuzdan (1-306), �or�usundan ( 1-36). o�utu-V·çular (2-175), orundardaıı (1-24·3), osularga

(l-33). oturguzup (1-25,ı). oturusta (1-99), oyunumuz ( 1-263).

2) İLK HEC ESİ N D E U ÜNLÜSÜ BULUNAN KE°l-İMELERDE: a)

İki heceli kelimelerde: hunu (1-19), burungu (2-7), burun (1124), cumur (1�159), curdum (1-54), curttu (1-46), �unun (1-252), �us- . tuii (1-171 ), suluv (1-130), tuınsu� (I-1 61), turğaıı (1-18).

L) Vç heceli kelimelerde: hurungu (1-206), cumurdan ( 1-159), �udadar (1-203), 1!;.ulunu (1-215), �uruldu (2-55), l,ı.utulgan (1-35). �uyrugun (1-270), su�uldu (1-1 16), turumusu (1-49), tüsumuz (1-67), tuvusl!;.an (1-51, 61), tuyu�tan (1-123), uruvum ( l -2), Uyadan (1-69). c)

Dört heceli k�imelerde: hularaga (2-5). b u rungudan (1-48),

burunğular (2-17).

Kazak yazı dilinde ise o veya u dan sonra gele n ı'lar - v dudak ün­ siizü tesiriyle ortaya çıkan ı > u değişmeleri dışında- aynen kalır, yu­ varlaklaşmaz : oyıl,ı., oyın, oyındı, ol�ı, oll�ılıl,ı.2. l,ı.ozı. �oym, �onımdı3, horış, Lorıştı4, utıs, utı�tıS, cnmır, curttıl,ı.6.

2 llkz. KTS. Sh. 2 1 0. :ı Bkz. A.e. Sh. 1 7 1 .

1 B k z . A.e; Slı. 411.

5 Bkz. A.e. Sh. 293.

6 Ilkz. A.e. Sh. l 08.

19

İ LK HEC ESj N D E Ö veya .ü ÜNLÜ S Ü BULU N A N

KELİME L EHDEKİ DÜZ L Ü K-YUVARLAKLIK UYUMU Derlediğimiz Melinlerdc ilk hecesinde ö veya ü bulunan kelimele­ rin daha sonraki hecelerinde yine ö veya ü ünlüsü bulunur. Bu kelime­ lcrılc uyum çok sağlam olup istisnası çok azdır. Düzlük-yuvar�akhk uyumunun hu yöndeki gelişmesi, Derlediğimiz Metinleri Kazak yazı di­ linden, ayıran çok önemli bir hususiyettir. Uyu mun bu yönünü belirtmek için çok sayıda örnek vermek istiyoruz:

1 . İ LK HEC E S İ N D E Ö ÜN LÜSÜ B C LL'NAN KELİMELERDE

n) İ!':i heceli kelimelerde: görgi'in (4-33 ), görsi) (4-7 1 ), jömört (4-60),

körö (4-81 ) , kiirgön (1-20. 250, :rns ; 2-91), kökçö (2-48), kösöm (4-81), körköm (1-16), iizü ( 1 -1 67, 168), Ö l Ö (3--69). öltön (l-78), ötkön (3-1), ördiip ( 1 -284), söyliiy (3-44; 'l-81 ), söylöp ( 1-1).

h) Üç heceli kelimelerde: köksiiydük (2-68), körödü (4-5 1), körösüii (4-106), körsötkön (2-69), kötörüp (1-286, 289), közümüz (1-305) , ökiiıılıös (4-78), ülrıı iiydü (1-67), ölödü (4-67), iiltürü ( 1-195), ültürüp (1-39), ösökçü (4-72), iişürmös (11·-77), ötküzdiik (2-1 1), ötküzgiiıı (2-5 1 ), ötödü (4-3), özii mniiii ( 1-57, 124) özümüz (2-64), söylögön (3-81), söylösii (1-16), siiylüski"in ( l-91 , 188), söylöstük (1-91), tömöngü (1-12)� köşki'indö (2-19, 67), kötönnöy (3-61 ) .

c) Dört heceli kelimelerde: cönölödü (3-36), körgöndö (2-115), köröogöııün (1-1 75), körünöcİü (3-37), kötörgünçö ( 1-286), ktitörödü (4-5), iiküınötü (2-�l ) , ökümötüiı (2-59), öltürınöydü (4-18), öltürödü (4-109), öltürüsün (l-198), i"isiiyöttör (2-72), ötküzhöt' (3-85), ötküz­ köndön (2-166), iizdfüiinö (3-86), özümüzdö (3-1 12), özümiizd ü n (164; 2-28), özdörünün (2-125), sözlösü\·dö (1-188), törtÖ)'tinüii (1-9), tömöngiinii (4-1 32). ç) Beş heceli kelimelerde: öküınötümüz (1-45), ökümötünö (2-125), ölgcindürünö (1-76), iisürgöndüktön (1-225), ötküzgöndügün (2-1 18). d) İsimlerin vasıta halini yapan menen edatmın ekleşmiş şekil­ leri ve de edatının i.iııliileri de bu kelimelerden sonra gelince yuvarlak­ laşırlar: közümiiz-miin (1-305), özüın-mön (1-50), özümüz-mön (1-65), özü dü (:�-62).

2 . İLK HEC ESİ N D E Ü l) NLÜSÜ .BULUNAN KELİMELERDE a) İki heceli kelimelerde: hi.irküt (1-96, 153), cürgön (1-1 00, 122 ; 2-35), cürsöii. (4-95). cürdiim (1-176). cürüv (1-177), cüyö (4-4), cüyrük

20

( 1-100), dürkün ( 1-181), küngü ( l-4.S), küygün (4°-l !H), k iiyö'' ( 1-228), küyün ( 1-1 15) , süygön (4-1:30), süytüp ( 1-18, 1 71), tügöl (3-90), ti.ilkti ( 1-160, 176, 1 79), Türkçü (2- '-:4 0), tüskiirı ( 1-� , 253), tüsüp ( 1-293), tüyö (1-133, 19 7 , 297), ülgön ( 1-273), ülk<in (1-fö,� 241 ), ürlöh (4-77), ürör (4-136), üşün ( 1-1), üydön (:�-83), iiyön (2-1 7 1 ) .

1

h) Ü ç heceli kelimelerde: bürih.-dör (:i-27), hürÖ\'dÜii ( 1 - 1 87), L iirfr\.-ü ( l-9, 96, 1 5 1, 1 60), cürgölii (3-9), cürgön<lö (2-16:� ), cürgöndön (2-8) , cürösüıi (4-95), cürümüz ( 1-188), cüyrügüm (1-1 18), küyii"\,düii ( 1-238, 243), kiiyö"\rgö ( 1-230, 240), kiindöstöp (3-93), si.iyögü ( 1-159), süyök­ tön (1°-3), tülkünü '(4-132), türliidön ( 1-112, 1 17), tüsköııdön ( 1-3 1), tüsödü ( 1-249), tüsömüs ( l-247), ti.is<ilün (1-249), ti.iyödön ( l-2 17), tüyönü ( 1-243 ), tüyönüii ( 1-256), i.ilköndör (3-13, 47), ülkönü ( 1 --9), Ürüzgü ( 1-84), ü.şünçü ( l-14.0), üyündö (4-53), üyünö ( l -203 ; 3-11•), üstünön (4-H�.

c ) Dört heceli kelimelerde: cügürmöy<lü (1-1 15), cügürödü ( 1-1 19), cürgüşödü (3-64), cürgüzörni.iz ( 1-196), cürgü ;ı:ii-\·dii ( 1-196), cii)Tiikti.igü ( 1-149), diişiincösüz ( 4-88), külüınsüröp (3-1 10), tiinülö dii ( 4°-87), iil­ köndörii (2-35 ) ülköndördön (2-40), iilköndördüö. (1-65), ülkösiinö (2-76) ," ündömögön (4-85 ), üydörünö ( 1-202). üyrötpökşii (3-9), iiyii­ müzdü (2-146) . ,

ç) Beş heceli kelimelerde: hürki.itçi.ilördön ( 1-1 61), ülködörünö

(2-54). d) İsimlerin vasıta halini yapan mencn cdatınııı ekleşmiş f!ekilleri ve de edatının ünlüleri de hu . kelimelerden sonra gelince zaman zamau yuvarlaklaşırlar : Ürüzgü-mön ( 1-85). üyiimiiz dö (3-1 1 1 ) hürkiit bö­ nön ( 1-179) . ,

Kazak yazı dilin<le ise durum değişiktir. ö veya i.i ünlülerinden son­ ra gelen e ve i'ler -�· dudak ünsüzü tesiriyle ·meydana gelen e, i �> ö, ü r değişmeleri dışında- aynen k�lır, yuvarlaklaşın a;ı: : özekti, ii;ı:en7 dönen, dönbek8, i.iyrek, üylestik9, süyek, süyem1 0 cüyc, ciizdcgen L L , ölümsek, ölimtikl2 böri, böltirikl3, ii;ı:ik , i.izilüv l4, tüsim, tütindik51, ciiyrik, eüy­ riktik l 6 .

7

Bh. KTS.

Sh. 2 1 6 .

8 Bkz. A.e. S h .

9

68.

Bkz. A.e. Sh. 296.

10 Bkz. A.e. Sh. 2,t.9.

1 1 Bkz. A.e. Slı. 1 09.

12

Bkz.

A.e. Sh. 2 1 8 .

1 3 Hkz. A.e. Slı. 50.

l 't Bkz. 1 5 Bkz. 1 6 Bkz.

A.e. Slı.

A.e. Sh. A.e. S h .

296.

283.

1 09.

21

D ÜZLÜ K - Y UVARLAKLIK U Y UMUN UN BOZULMASI Derlediğimiz Metinlerde düz ünlülü kelimelerde düzlük-yuvarlak­ lık uyumu bazı durumlarda bozulmaktadır, Bu kelimelerde uyum v ve p dudak ü nsüzlerinin yu varlaklaştırıcı tesirleriyle ve bazı birleşik keli­ mclrrde bozulmaktadır: a) v dudak Ünı>üz"iin füı yuval'laklıışlırıcı tesiriyle: \· dudak iinsüzü kendisinden ö_nce veya sonra geleıi e, ı ve i ünlü­ lerini yuvarlaklaştırmakta, bu yuvarlaklaştırma i l e c ünlüsü ö'yc; ı ün­ lüsii u'ya ; i ünlüsü ü'ye dünüşmcktediı-. Bunun sonucu olarak düz ün­ lülü kelimelerde ele yuvarlak ö, u ve ü ünlüleri yer almakta, böylece düz­ lük-yu\'arlaklık uyumu bozulmaktadır: r ünlüsünün ö'ye dönüşmesi yoluyla düzlitk-yuvarlaklık uyumunun bozulması, bi!'kaç ince-düz ünlülü kelimede göriilınektedir. Daha çok -ö)· < -egü tlcğişıncsi sonucunda ortaya çıkmaktadır: heşöv (1-218), cetö\· ( l -217). ckö\·ii (2-1 2 1 ; 3-1 3). e-\·öl (3-82).

ı ünlüsünün u' ya dönfü�mesi suretiyle düzlük-yuvarlaklık uyumu., nun lıozulması, kalın-düz iinliilü kelimelerde görülmekte ve daha çok ikinci hecede olmaktadır. v ünsüzü bazen kendisinden ön�eki ı ünlüsünü yuvarlaştırmakt aclır: aluv ( 1-164, 309; 2-129). aşu-\· (3-193; 4-15), baru\· (2-138), lıaytuvga (1-45), çaru'\•aga (3-1), kıluvçu (3-105), saluv (1-96, 153), tatuv (4-1 13), aylanuv (2-105). Bazen de kendisinden son­ raki ı ünlüsünü yuvarlaşklaştırmaktadır: avul (3-3, 4°, 6), avur (4-5, 21), avuz (3-80; 4-88. 144), çavup (3-1 1, 45), karavumda (1-156), lpluvçu (3-105), tavundagı (4-132), tavup ( 1-102, 1 08, 1 18, 1 55). i ünli.isünün ü'yc dönüşmesi suretiyle düzlük-yuvarlaklık uyumu­ nun bozulması, ince-düz ünlülülü kelimelerin çoğunlukla ikinci hecele­ rinde olmaktadır: berüv (1-250), elüv (1-7, 36, 209, 216), erüvdük (3-6), kelüv (2-74, 129), ketü\·üdüii (1-30), cetektevüm (1-173). b) p dudak ünsüzünün yuvarlaklııştırıcı tesiriyle: İki kelimede gö­ rülmektedir : barup ( 1-36), çandatup (3-1 1), edüp (1-43). c) Bazı birleşik kelimelerde: tur- fiili ile yapılan birleşik fiillerin sıfat-fiil şekillerinde, yardımcı fiil ile asıl fiilin birleşmesi sonucunda düzlük-yuvarlaklık uyumuna aykırı durumlar ortaya çıkmaktadır. Bu aykırılık da üçiincii ve daha sonraki hecelerde görülmektedir: alatun <. ala turgan ( l -204, 246), cazatun < caza turgan (2-178), artılatugun < artıla turgan (2-170), ketpeytugun < ketpey turgan (2-42), tam­ mayıugun < tammay turğan (l-69), tıyatugun < tıya turgan (1-103).

22

K ELiMELERDE DÜZLÜK-YUVARLAKLIK UYUMU

ALINMA

Derlediğimiz

Metinlerde, istisnalar

dışında,

düzlük-yuvarlaklık

uyumu kuvvetli olduğu için alınma kelimeler de im uyuma girmiştir.

Uyum dışında kalanların sayısı azdır. Burada düzlük-yuvarlaklık uyu­ muna giren alınma kelimeleri gösterirken, ait oldukları yabancı diller­ deki asli şekilleri bu uyuma aykırı olan kelimeleri ele alacağız. Alınma ke­ lımelcr, ilerleyici benzeştirme v e gerileyici benzeştirme yoluyla düzlük yuvarlaklık uyumuna girmişlerdir.

1 ) İlerleyici benzeştirme yoluyla : dünyö < dünya (2-9, 10, 13, 1 13; 3-104), ökümöt < l.1ükiimet (1-45 ; 2-3 1 , 59), ümüt <ümid (1-47; 3-72; 4-49) , �abıl < �abıil (2-133), paspırt < pasaport (2-139).

2) Gerileyici benzeştirme yoluyla

:

Menbet < Muhammed

,

(3-28).

Düzlük-yuvarlaklık uyumu bazı iki heceli kelimelerde her iki ün­ lünün de · değişmesiyle meydana gelir: mamır < mc'miir mun < mü'miıı

(2-131),

mo­

(3-56).

DÜZLU K-Y U VARLAKLI K UYUMUNA GİRMEMİŞ KELİMELER Derlediğimiz

Metinlerde

düzlük-yuvarlaklık uyumuna

girmemiş

olan alınma kelimeler de vardır. Bunların bir kısmı has isjm olan keli­

(3-14), �abdulla ( 1 -10), Türkiya ( 1-32, 63), (2-54, 55, 63, 105), Zeynulla (1-10, 40).

melerdir. Avlunay tan

Türküs­

Bunların dışında düzlük-yuvarlaklık uyumuna girmeyenlerin sayısı azdır: düşman

(4-127),

ma�u}

( 1-192),

mav}um

( 1-34; 3-79),

marl)UID

(3-91),

tilipon (1-91). Bunlardan düşman kflimesi Türkiye Türkçesi te­ _ siriyle kullanılmıştır. Çünkü bu kelimeyi konuşan konuşmacı Türk.iyede yaşamaktadır.

,

tlNL:t} DEClŞMELERİ K ALIN ÜNLÜLERİN İNCELMESİ a > e zeştirmesi

değişmesi:

ve

Daha çok alınma kelimelerde görülür. Ü nlü ben­

y, l, r, z ünsüzlerin.in inceltici etkisi ile meydana gelir. Daha

çok birinci hecede görülür : Met < <adet ket

(2-14),

dermen < derman

(4-105),

(1-153, 184),

ereket < 1.ı are­

fo rmen < ferman

(4·-105), Ke23

hen < Kabe ( 1-11), kepir < kafir (4-135), telim < ta'Hm (4-54·), ccne < yene < yana ( 1-42). eli < hala ( 1-78), beri < barı ( 1-20, 25, 34), ezir < l;ıazır ( 1-76), scyd < sayd ( 1-142), kerte- < �arta- (4-57). a > e değişmesi: Ünlü benzeştirmesi ve r ünsüzünün inceltici ta­ siriyle ortaya çıkmaktadır. Alınma kelimelerde görülür: elek < helak (4-73), kedey < geda ( 1-28; 3-88), zeket < ze�iit (3-67) . ı > c değişmesi: eyci < •ıyal ( 1-254) kelimesinde görülür. y Ü n­ süzünün inceltici tesiriyle meydana gelmiştir. u

Ü değişmesi: üşün < uçun ( 1-1, 35, 122) kelimesinde görülür. ünsüzünün inceltici etkisiyle meydana gelmiştir. >

ş

İNCE ÜNLÜLERİN KALINLAŞMASI e

>

a değişmesi:

Alınma kelimelerde ve Eski Türkçedeki teg edatının ekleşmiş halin­ de görülür. ' Ünlü benzeştirmesi sonucu meydana gelir.

Alınma kelimelerde! adam < 'adem ( 1-17, 35), alvan < elvan (4-35), apat < afet ( 1-36), camagat < cema'at (3-60), Camal < Cemal (3-99), eavap ( 1-94; 2-130), �ahar < J:ıaber ( 1-29 ; 2-122), �alam < �alem (2176), �ayrat < gayret (4-6), Paygambar < Peygamber (3-76), şaytan < şeyLan (3-72), talap < taleb (2-125), tamaşa < temaşa (3-24), vagda < va'de (3-80), lpmbat < �ıymet ( 1-14.9), mamır < me'miir (2-13 1), marlıum < merhiim (3-91), ta�ıya < ta�ıyye (3-46). ·

acal < ecel (4-143), sana < sene (2-66) kelimelerindeki kalınlaş­ m ayı ise izah edemiyoruz.

Eski Türkçedeki teg edatı Derlediğimiz Metinlerde ses değişiklikleri­ ne uğrayarak tamamen ekleşmiştir. Kalın ünlülü kelimelere eklenen şekli daima a'lıdır: barmaktay (4-55), osunday ( 1-144, 148, 158), sonday ( 1-15, 103). i > i değişmesi: Ünlü benzeştirmesi veya g, J:ı, k, Jı;: damak ünsüzleri­ nin kalınlaştırıcı etkisi ile ortaya çıkmaktadır: bira� ( 1-130), ]ı;:abiliyet (2-112), İstanpul ( 1-29), mihanatı (2-100), Sincan (2-93), cigit (4-76), tigip (3-46), kudagiy ( 1-255, 281), kim ( 1-240), kinclik (2-46), kisi ( 1-3, 54, 70), tikti ( 1-133), iJ:ıtiyar (3-82), �izmet (3-18).

Aynı değişmeyi h ünsüzüyle başlayan hecelerde veya içinde akıcı s ünsüzü bulunan hecelerde görüyoruz: bir ( 1-52, 60) ; biz ( 1-38), bilemin (l-�03), biri ( 1-120), siz (3-109), isim (2-163), iske (4-98).

24

clyırma (l-153, 213), c:igan < ciygan < cıygan (4-16) örneklerinde ise y tesiriyle yarım bir inceleme vardır.

Bu değişmede aynı zamanda hafif bir kısalma söz konusudur. i > ı değişmesi: Daha çok alınma kelimelerde görülür. Ünlü benzeş­ tirmesi ve g ve � ünsüzlerinin kalınlaştırıcı tesriyle meydana gelir: al5-ıy�at < l}.a�i�at ( 1-45), 15-alanpır < �aranfil (3-60), palpr < fa�r (4-91), ta�sır < ta�slr (3-110), gılım < 'ilm (2-97). sıl):ıl < salpl < şaki (1-29), galım < 'alim (4-64).

Türkçe mıii < miii (4·-1 17), mın- < min- (3-8 ; 4-66) kelimelerinde de aynı değişme görülür.

DÜZ ÜNLÜLERİN YUVARLAKLAŞMASI Düz ünlülerin yuvarlaklaşması, Derlediğimiz Metinlerdeki en önem­ li ü11:lü değişmesi hadisesidir. Düzlük-Yuvarlaklık uyumu üzerinde duru­ lurken açıkladığımız gibi hu hadise Derlediğimiz Metinleri Kazak Yazı Dilind�n ayıran en önemli özelliktir. e > ö değişmesi: Derlediğimiz Metinlerde görülen ünlü değişmeleri içinde en çok rastlanan hadisedir. İlk veya daha sonraki hecelerinde ö veya ü ünlüsü bulunan kelimelerde, bu ünlülerin kendilerinden sonra ge­ len e ünlülerini henzeştirmesiyle meydana gelir. Bu değişme kaideleş­ miştir. Kelimelerin bünyesinde değişik yerlerde görülür:

1) ö ünlüsünden sonra:

a) Kelime kök veya gövdesinde: jömört < cömert (4-60), körköm < körkcm ( 1-16), kösöm < kösem (4-81), kötör- < köter- (1-286), ösök < ösek (4-72). r

b) Çokluk ekinde: Düngöndör < Düngön+ler (2-80), sözdör < söz+ler (2-30), ülköndör < ülkön-Hcr ( 1-65 ; 2-40), ölgöndör < ölgön + ler ( 1-76). c) Çokluk 3 . şahıs iyelik ekinde: özdörü < özleri (2-125), sözdörü < söz+ leri (2-153), ösüyöttörü < ösüyöt+leri (2-72). ç ) Yaklaşma hali ekinde: cürgöngö < cürgön+ge (4-86), közgö < köz+ge (1-16), kölgö < köl+ge (3-3), ökümötkö < ökümöt+ke (2-134, 166), törtkö < tört+ke (3-90).

d) Bulunma hali ekinde: cöndö < cön+de (2-124), dönyödö <

dönyö+dc (3-104).

25

e) Uzaklaşma hali ekinde: Barköldön < B arköl + dcn (2-76), bür­ kütçülördön < hürkütçülör+ den ( l-161), cürgöndön < cürgön -'-- den (2-8), dögöndön < dögön + den ( 1-195), dönöndön < dönön-f- dcn ( 11 07), közdön < köz-f- den (4-26), ökümöttön < ökümöt+ten ( 1-4 7; 2-175), ötküzköndön < ötküzkön-f- den (2-166), söylöspöstön < söy­ löspös+ tcn (3-69), sözdön < söz+ dcn (4-2). f) Eşitlik ekinde: kökçö < kök -f- çc (2-4·8), kötörgönçö gön-1- çe (1-286). <

<

kötör­

g) -le-isimden fiil yapma ekinde : ördö- < ör+ le- ( 1-284 ), söylösöy+ le- (1-1, 16, 9 1 , 188 ; 3-44; 4-8 1 ) sözlö- < söz + le- ( 1-188). ,

ğ) -se- isimden fiil yapmo ek in de;

ki.iksö-

<

kök-t-se- (2-68).

h) -e- isimden fi.il yapma ekinden: köpö- < körüs+ c- (2-69). ınö-

ı) -me- fiilden fiil yapma ekinde: kÖrmö- < kör-f- nıe- ( 1-20), öl< öl-me- (4-67) , ündömö- <: ünclö+ me-(4-85).

i) -e geniş zaman ekinde: cönölödü < cönöl+ e + cli (1-285 ; 3-36), körödü < kör + e + di (4-5 1 ), körösüii < kör+e-siii (4-106 k köti.iröclü < kötör + c + cli (4-5), ölödü < <il + e+ di (4-67), ötödi.i < ih -f-- c -f- di (4-3) .

görsö j) - şe şart ekinde: .

(1 16) -

<

gör+se (4-7 1), söylösö

<

söylö + se

.

k) -gen sıfat-fül ekinde: görgön < gör -f- gen (4-33), körg!ln < kör gen (1-20, 259, 305 ; 2-9 1 ), köröngön < körön+ gen ( 1-175), kör­ mögön < körmö+ gcn (1-20), körsötkön < körsöt-f--kcn (2-69), köşkön < köş+ kcn (2-19, 67), kötör-1- gön < kötörgcn ( 1-286), ötkön < öt + k e n (2-29; 3-1), ölgön < öl+ gen ( 1-76, 78), söylöskön < söylös -f- ken (1 -91, 188), tüskön < tüs -f- ken ( 1-31 ), ün<lömögön < ündömö + gön (4-85) .

1 ) - e zarf- fül ekinde: körö < kör + c (4-81), ötö < öt+ e (:3-69) . m ) -mey zarf- fiil ekinde: kötörmöy

<

kötör + ıney (3-61).

-cgü < -öv değişmesi sonunda ortaya çıkan ö ünlüleri de aynı şe­ kilde kendilerinden sonı:a gelen e ünlülerini yuvarlaklaştırır: büri.i vclör < hüröv + ler (3-27), küyövgö < küyöv-f- ge (1-230, 240).

2) ü ünlüsünden sonra:

a) Kelime kökünde: eüyö < eüye (4-4), süyök < süyek ( 1-159 ; 4-3), ülkö (2-54, 86), ülkön < ülken ( 1-65, 241, 275; 2-35; 3-13, 47), 26

tügöl < tükel (3-90), üyrüt- < ögrct- (3-9), üyön < süyrc- (4-125).

h ) -ler çokluk ekjnde: hürkütçülör

<

<

yen (2-171), süyrö­

bürkiitçii-\-lcr (1-161).

c) -Ieri çokluk 3. şahıs iyelik ekinde: cüyrüktörii ( 1-124).

ç) -ge, -ke yaklaşma hili ekinde: üygö bürkiitkö < bürküt+ kc ( 1 -154).

<

<

cüyrük+lcri

üy+ ge (2-87; 3-22),

d ) iyelik ekinden sonra kullanılan -e yaklaşma bili ekinde: köbünö köhü+ e (1-77), köiılünö < köii.lü + e (3-39), ölgöndörünö < ölgön­ dörü +c (1-76), ömürünö < ömürü + e (2-43), özümö < özüm+ e (2-1 73). <

e ) -de hulunme bili ekinde: cürgüzüvdö < cürgüzüv+ de (1-196), gündö < gün + de ( 1-230), kündö < kün + de ( 1-73, 138, 141 ; 2-26), Urumcüdö < Urumcü + dc (2-93), üştö < üş+te (3-75), üydö < üy+ dc ( l-300), iiyündö < üyiin+dc (4·-53). f) -den uzaklaşma bili ekinde: cüzdön < cüzden (3-58), kündön kün+ den (1-73), iiydön < üy+ den (3-31), türlüdön < türlü+ den ( 1-112, 1 17).

g)

-nen uzaklaşma hiili ekinde: üstünön

<

üstü + ncµ (4-10).

ğ) menen edatının ekleşmiş halinde: Ürüzgümön < Ürüzgü + men

( 1-85).

h ) de edatında: ( üyümüz) dö (3-1 1 1 ) . ı

) -dey ekinde: koodöy

<

kün+ dey (2-51).

i) - çe isimden isim ya pma ekinde: Türkçö

<

Türk+ çe (2-140).

j) -sire- isimden fiil yapma ekinde: kiilümsürö( 3-1 10). dö-

k ) -le- isimden fiil yapma ekinde: kündö<: ün+ le- (4-85), iirlö- < ür+le- (4-77).

<

1) -ce fiilden isim ya pına ekinde: düşüncö

<

külüm + sirc­

kün +le- (3-93), ün­

<

düşün+ ce (4-88).

ın ) -me- fiilden fiil yapma ekinde: cügürmö( 1-1 15) .

<

cügür + mc­

27

n) --e- geniş zaman ekinde: cürgüşödü < cürgüş+edi (3-64), cür· güzömüz < cürgüz+ e + miz ( 1-196), cügürödü < cügür+e+di (1-119), cürösün < cür+e + sin (4-95), tünülödü < tünül-\-edi (4-87), tüsömüs < tüs + e + mis (1- 247), tüsödü < tüs+ edi (1-249). o) -se şart ekinde: cürsöii. < cür + s� + ii (4-95). ö) -gen, -ken sıfat-fiil ekinde: cürgön < cür+ gcn ( 1-100, 122; 2-8, 35), küygön < küy+ gen (4-103), süygön < süy+ gen (4-130), tüskön < tüs+ken (1-8, 253).

p) -geli sıfat-fiil ekinde: cüı-gölü < cür+geli (3-9).

Yuvarlak ünlülü kelimelerden sonra gelen kelimelerdeki e sesleri de zaman zaman değişerek ö olur: (Ürüzgü) dögpn :(1-195), (�urt) dögön ( 1-268). Bu durum, konuşmada ard arda gelen kelimeler arasındaki bağ ile ilgilidir. v ünsüzünün yuvarlaklaştıncı etkisiyle de e tadır: evöldön (3-82). e

>

ö değişmesi olmak·

>

o

e değişmesi:

e > ö değişmesinin ara merhalesini gösterir. İlk hecesinde yuvarlak ünlü bulunan bazı kelimelerde; içinde v ünsüzü bulunan, bütün ünlüleri e

o

o

olan alınma kelimelerde görülür: Böşçenbay ( 1-71), bütündey (2-146), o

o

o

o

0

0

o

o

dögen (1-224), üydey. (4-85), devlet (4-25, 57), evelinde (4-8);meve (4. o o 54), co�-ben (4-12 1), közümüz-ben ( 1-305).

Aynı değişme yuvarlak ünlülü kelimelerden sonra gelen veya iki yuvarlak ünlülü kelime arasında kalan kelimelerde de görülür. Bu durum e > ö değişmesi.nin Derlediğimiz Metinlerde ne kadar kuvvetli olduğunu o o o o o gösterir: (osu) cerde (1-50, 55), (üşövünü) de ( 1-1 1), (�us) degen (1-156), (berüv ) g;rek ( 1-251), (orun) kelg;n (küyövgö) (1-230). ı,

i

>

u, ü değişmesi:

v ve p dudak ünsüzlerinin yanlarında bulunan ı ve i ünlülerini yuvarlaklaştırması ve ünlü benzeştirmesiyle meydana gelir.

1) v dudak ünsüzü tesiriyle: a) v ünsüzünün kendisinden önce gelen !aştırması: 28

ı

ve i ünlülerini yuvarlak·

aluv (1-164, 309; 2-129), aşuv (3-103; 4-15), aylanuv (2-105), baruv (2-138), baytuv (1-45), çaluv (1-24), çaruva (3-1), lpluv (3-105), saluv (1-96, 153), tatuv (4-113) , berüv (1-250), elü"'\• < elig (1-7, 209, 216), crüvdükkö (3-6), kelüv (2-129). b ) '' ünsüzünün kendisinden sonra gelen ı ve i'leri yuvarlaklaştır­ ması: avul (3-6), a-VUr < ağır (4-5), avuz < agız (3-77; 4-88), çavup (3-11 , 45), l�ara-VUm ( 1-156), tavup ( 1-103, 108, 1 10, 1 55), cetektevüm (1-173).

2) p ünsüzii tesiriyle: barup (1-36), çandatup (3-11 ) , edüp (1-43).

3) Ünlü benzeştirmesiyle: öltürü < öl+ tiri (1-195 , 198), tülkü < tilkü (1-160, 1 76, 1 79), �ozu < �ozı (4-23), o�u- < 'olp- (3-56), uru < ogn (4-M), suvu- < sogı- (3-81), ükü < ügi ( 1-189), ümüt < ümid (1-47 ; 3-72). ı, i

o

o

i değişmesi:

> ı,

ı, i > u, ü değişmesinin ara merhalesidir. Yuvarlak ünlülü kelime­ lerdeq sonra gelen veya iki yuvarlak ünlülü kelime arasında kalan bazı

örneklerde görülür. i

>

o

o

i değişmesinin örnekleri daha çoktur : (on) biro

o

den (on) (1-87), (dögön) bir (tülkü), (osu) bir (kün) (1-180), (tüsömüs) o o o o bir (col) ( 1-248), (körüvgö) biz (1-90), (bu) kisi (1-6), (dögön) kisi (1-85), 0 0 (�oyu �· ) gıp (1 -270), (tavup) alıp (1-155). e

ö

>

>

ü değişmesi:

tüyö > töyö > tövö > töve > teve ( 1-197), üy > öy <öv < ev (1-300) kelimelerinde görülür. -V· ünsüzünün yuvaıfaklaştırıcı ve y ün­ süzünün darlaştırıcı etkisiyle meydana gelmiştir. i

>

u değişmesi:

mômun görülür. a >

<

r

mü'min (3-56), cuvan < civan (1-2 15) kelimelerinde

u değişmesi:

duv < da<va ( l-29) kelimesinde görülür. v ünsüzünün yuvarlak­ laştırıcı etkisiyle meydana gelmiştir.

-egü

>

-öv değişmesi:

Eski Türkçedeki -cgü eki, önce g > ,, değişmesi sonucunda -evü şekline dönüşmüş, daha sonra v ünsüzünün kendisinden önce gelen e ünlüsünü kendisine benzeştirerek ö haline getirmesi ve sondaki Ü ün-

29

lüsünün düşmesiyle ek -öv halini almıştır. Örnekler: hesöv < İ.ıeşegü ( 1-2 18), büröv < biregü (1-9), eetöv < cetegü ( 1-217), eköv < ikegii ( 1-83), törtöv < törtegü ( 1-9, 43), üşöv < üçegü ( 1-1 1, 4·3), küyöv < küÇ.egü ( 1-228). va-

o-, ö- değişmesi:

>

v > v değişmesinin ileri safhasıdır. Bazı alınma kelimelerin başın­ daki v ünsüzü kendisinden sonra gelen a ünlüsü ile birlikte o veya ö ünlüsüne dönüşmüştür. Bu değişme v ünsüzünün tesiriyle ortaya çıkan bir yuvarlaklaşma hadisesidir: otandas < vatandaş (2-5), ösüyöttör < vasiyetter (2-72).

YUVARLAK ÜNLÜLERİN DÜZLEŞMESİ u

>

ı

değişmesi:

Ünlü henzeştirmeleri sonunda meydana gelir. Türkçe ve alınma keli�elerde görülür: anı� < anu� (3-53), hatır < bagatur (4-80), bılay < bu+layu (1-186), hıyıl < hu-1-yıl (3-26), lF.abıl < �ahiil (2-133). u

>

a değişmesi:

tu\rra < togru ( 1-173) kelimesinde görülür. Ünlü benzeştirmesi sonucunda meydana gelmiştir. o

>

ı

değişmesi:

paspırt ü

>

>

pasaport (2-139, 140) kelimesinde görülür.

i değişmesi:

biyik u

<

>

ı

bedük (3-36) kelimesinde görülür.

değişmesi:

mamır

<

me'miir (2-131) kelimesinde görülüyor.

GENİŞ ÜNLÜLERİN DARALMASI

o

>

u

değişmesi:

Kelime başında ve ilk hecede giirülen bir darlaşma hadisesidir. Ku­ zey Türkçesinde geniş ölçüde geııiş-yuvarkak ünlülerjo daralması hadisesi görülür. Derlediğimiz Metinlerde de bunu görüyoruz: �uv- < kov- (2-79), sura- < sor- (2-8), suvu- > sogı- (3-78), tuv- <._ tog­ ( 1-50, 85 ; 2-52), tuvrn < togrı ( 1-173), uru < ogrı (4-64).

30

c

>

i değişmesi:

İlk hecelerde görülür. y ve 1 iinsüzleı·inin daraltıcı etkisiyle meydana gelir: biyik < beylik < beçliik (3-36), biy < bey < beg (l-21, 27), tiy- < teg- (4-134), tilipon < telefon (l-91). c

>

e değişmesi:

İlk hecede görülür. e > i değişmesinin ara safhasını göstermektedir. e > i değişmesi sırasında bazı c'ler tam i olmaz, c sesine dönüşürlcı·: endi (l-1, 2, 153), eril- < eril- (1-220), esit- < eşit- (1-20) . ö > Ü değişmesi: üyröt- < öyrct- < ögret- (3-9) kelimesinde görülür. daraltıcı etkisiyle olmaktadır. ö

>

o

>

y

ünsüzünün

u değişmesi:

]ı:umur < gumur < goınur < 'Ömr (3-60) kelimesinde görülür. g ünsüzünün kalınlaştırıcı tesiri ile meydana gelmiştir.

DAR ÜNLÜLERİN GENİŞLEMESİ i > e, e değişmesi: Türkçede ilk hecede lmlunan i ünlülerinin e olması temayülü var­ dır. Ancak bazı kelimelerde bu değişiklik tam olmaz, i' lcr e'ye dönüşür­ ler. Bunu Derlediğimiz Metinlerde de görüyoruz: eki < iki (1-3, 34, 148), eni < ini (l-59, 61) . tır.

ceti < yeti < yiti (1-6) kelimesinde ise bu değişme tamamlanmış-

Ayrıca kcnce < kengçi (1-51), menen < bilen (1-7), (ilcseıniz) be (2-15) kelimeleri ile soru ekinde ünlü benzeştirmesi yoluyla i > e de­ ğişmesi meydana gelmiştir. i

>

e değişml'si:

geyin, keyin < kidin (1-10, 22) kelimesinde görülür. i sinin normalden ilerlemiş safhasını gösterir. ı

>

>

e değişme­

a değişmesi:

ma soru ekinde görüliir: (bolar) ma (3-27), ('i'razı) ına (3-32) .

ü

>

ö değişmesi:

töhö > töhü (4-1 19), törö > törü ( 3-17) kelimelerinde ' görülür. Ünlü benzeştirmesi sonucu ortaya çıkmıştır. ii

>

o değişmesi:

momun a

>

<

mü'min (3-56) kelimesinde görülür.

ö d�ğişmesi:

dünyö

<

dünya (2-9) kelimesinde görülüyor. ÜNLÜ TÜREMESİ

Derlediğimiz Metinlerde ünlü türemesi kelime başında ortasında görülür.

ve

kelime

1) Başta iinlü türemesi: 1 ve r ünsüzü ile haşlayan alınına kelime· lerde görülür. Çünkü Türkçede r ve 1 ünsüzleriyle kelime başlamamak· tadır: ilav < lav, (3-17), �ra1.um (3-36), Irencit- (3-94), irazı (3-32), ' iruz.l_(.ut (2-1 72), iratıat (2-102), Orus (2-47 ; 3-12), Urus (4-21 ), urutısat (2-129, 138; 3-77). üyön < yen (2-1 71).

2) Ortada ünlü türemesi: a) Türkçede kelime sonunda bulunmayan ünsüz çiftler.i taşıyan alınma kelimelerde, hu ünsüz çiftleri arasında ı, i, u, ü ünlüleri türer: ğılım < <ilm (2-97), l:>.adır < .l_(.adr (4-106), sabır < sahr (3-74), va�ıt ( 1 -123), metir < mctr (1-231), mülük (4-8), �umur < gumur < <ömr (3-96), sılµl < şaki (1-29), şükür < şükr (4-99). b) Bazı tek heceli Türkçe kelimelerde r ünsiizünden sonra türer: boruş < borç (4-67), l:>.oru.I_(. < .l_(.or.I_(. (4-82).

u

ünlüsü

ÜNLÜ DÜŞMESİ

1. Orta hece ünlüsünün düşmesi: Orta hecenin vurgusuz olması

dolayısıyla meydana gelir.

İsim çekiminde orta hece durumuna düşen son hecelerde görülür: avzu < avuzu (3-36; 4-144), ayhı (4-47), ba�uvga < bayıtuv ( 1-45), ca�nas < calµnas (1-193), cogargı < cogaru (1-13), cstigen < esit- (1-20), l}allpnıii < IJ.alı� (1-185), \J ayrı < b ayır (4 -9) , 32

ı_tamı < l.tann (1-168), kilti < kilit (4-19), körkü < körük (4-1), or­ nuna < orun (2-169; 3-43), ornas- < orun (2-7 1), tınşı < tınış (4-1 17), üyrün < üyür (4-47), val.ttımda < val.tıt (1-154).

2 . Her iki hecesinde de aynı ünlü bulunan bazı kelimelerin ikinci ünlüsü düşer: kiyt < kiyit (1-294), l.turt < l.turut (1-268), müyz < mü­ yüz (4-148).

3 . Sonu ünlü ile biten bir kelimenin ünsüzle başlayan bir kelime ile birleşmesiyle · ortaya çıkan kelimelerin ikinci ünlüsü düşer: öltürü < ölü + tiri (1-195), l.tanday < l.tanı + teg (1-93).

4 . Sondaki ı ünlüsünün d"iişmesi: barat < barad.ı ( 1-287), cav < yagı (4-13), ı_talat < ı_taladı (1-243), salat < saladı (1-272).

5 . Sondaki u ünlüsiinün düşmesi: -layu ekinin sonundaki u düşer:

bılay < bu + layu (1-186), osulay < osu + layu (1-309), olay < o + layu

(3-49).

Eski Türkçedeki l.tayu kelimesi l.tay ( 1-12, 212; 2-38, 45) şeklindedir.

'6 . Ünlü ile biten bir kelimeden sonra ünlü ile haşlayan bir kelime geldiği zaman, çabuk konuşma yüzünden bazen �Ik kelimenin sonundaki ünlü düşer: dav ( a) iyesin tabadı (4-4), taz(ı)�aladı (4-132).

33

ÜNSÜZLER

g.

Derlediğimiz MPlinlcrde �u iinsiizler bulunmaktadır : lı. c. ç. d. g. j, k, !)., L m , ıı , ii , p , . ı·, s, ş, t, '\·, y, z.

Umuı��i Türkçede bulunanlarııı dışındakiler aşağıd.a gösterilmiştir :

I..ı .

g ünsiizü: K alın ünlülü Türkçe ve alınına kelimelerde gürülür. Sedalı ve sızıcı bir gırtlak iinsüzüdür. Türkçe kelimelerde ğ > g ve !). > ğ > g değiş· mesi, alınma kelimelerde is<> c > ğ :---·' f!. değişmesi sonunda ortaya çık· ınıştır.

Türkçe kelimelerde: algan (1-300), �lgız- ( 1 -176), argı ( 1-2), hu­ rungu ( 1 -48), maf!.an ( 1-189), soğan ( 1 -52), l).ırgınga ( 1-39), �olga ( 1 -22). taptırgan ( 1-13), turgan (2-10), gıl- (3-37, 78; 4-97), goy ( 1-148; 2-21 , 1 19), ayagın ( 1-103), algaşlp ( 1-129), bagıp ( l.,-125), barlıgı (2-14; 3-37), cogarğı (1-1 3), çıgar ( 1-107), çıgıp (1 -24· ), dagı ( 1 -15), kolunclagı { l-74), l).udalıgımız ( 1-248), tagıp ( 1-259), toguz (2-147).

Ahnma kelimelerde: galıın (4-64), gılım (2-.97), gorp ( 1-146, 301), camagat (3-60), dagva (3-105), J:.anagat (3-78). ınagaş (2-175), sagat (3-14). \•agda (3-80). \·alpyga (3-52).

\· füısjizü: Dudaklarda teşekkül eden, sedalı ve sızıcı bir ünsüzdür. Yanında lmlunan düz ünlüler� yuvarlaklaştırma hususiyetine sahiptir. Türk�:e kclimelerıle g, g >· v değişmesi ; alınına kclimeforde ,v >· Y ve c > g :> v değişmesi sonunda ortaya çıkmıştır. Bu sesin bulunduğu kelimdcrc öı nekler: • Türkçe kelimelerde : avul (3-2, 6), cav (4-13), buvra (4-129), avur (4-5), avuz (3-80), bavur ( 1-27 1 ) , tuüa (1-1 73), ta v (2-48), tuv-(1-50). uruv ( 1-2 ). clüv (1-7), alu\• ( 1-1 64), bohı v ( 1-165), casav ( 1-297), ketüv ( l-30), cı\tckte\• ( l-l73), büröv ( I -9), törtöv ( 1-9). hcsöv ( 1-2 18).

Alınma kelimelerde : alvan (4-37), eves (1-95), cafap (1-93), vagda (3-80), valpt (1-123, 220), va�ıyga (3-52), dufo (4-88), ,d uv (1-29), mavlum (1-34; 3-79).

Bu sedalı ünsüzün sedasız karşılığı yoktur. lJ ünsüzü: Hırıltılı, sızıcı ve sedasız bir arka damak ünsüzüdür. Alınma keli­ melerde görülür. Alınma kelimelerdeki l.ı ünsüzleri de b 'ya dönüşmüş­ tür: aQ.ır (2-166), al]val (2-17), JJaeı (1-54� 55), }].alı� (1-47, 185 ; 2-14; 4-9), tf a ın za (1-137), bayır (4-9), JJıtay (2-32), boş (1-192), marlJum (3-91), Zu lı a (1-54), ilJtiyar (3-82).

Kazak yazı dilinden ayrı olarak Derlediğimiz Metinlerde ç ünsüzü de bulunmaktadır. Kazak Yazı Dilinde ç > ş değişmesinin sonuc'u ola­ rak Türkçe veya Türkçeleşmiş olan hiçbir kelimede ç ünsüzü hulunma­ maktadır . 1 7 Derlediğimiz Metinlerde ise bir kısım kelime ve eklerde ç ünsüzü kullanılmaya devam etmektedir. Bu kelimelerden bazılarını yazıyorum : çama (1-196, 260), çakır-: (3-7), çav- (3-45), çala (3-105), çap- (l-131, 136), çını (3-65), tarçılık (2-37), kençilik (2-13), okutuvçu (2-175), birinçi ( 1-250), törtünçü (1-182), mergençilik (1-97), kökçö (2--48). fermen (4-105) kelimesinde görülen f sesi, konuşanın uzun müddet Türkiye'de kalmasından ileri gelen bir istisnadır. Nitekim aynı şahıs pakır, payda, pikir, kepir kelimelerini p'li olarak söylemiştir. ÜNSÜZ UYUMU Derlediğimiz Metinlerde ünsüz uyumu çok sağlamdır. Hemen bü­ tün kelimeler ve ekler hu uyuma uymaktadır. Sedalı ve sedasız olarak karşılıklı şekilleri bulunan ünsüzlerle başlayan eklerin, baştaki ünsüzleri bakımından çift şekilleri vardır. Yaklaşma hali. ekinin -�a, -ga, -ke, -gö, -kö; uzaklaşma hali ekinin -dan, -den, -tan, -ten, -dön, -tö.n şekille­ rinde olduğu gibi: cas�a (1-95), balağa (1-193), keşke (1-180), beygege (1-121), közgö (1-16), bürkütkö (1-154), adamdan (1-33), bitkenden (1-293), agaştan (4-54), sebepten ( 1-34), cürgöndön (2-8), i:;kümöttön 1 7 KTS. Alfabe Tablosunda

ç

('I )

harfine yer

verildiği halde bu harfle başlayan kelime

nrilmemiştir. KED. (Sh. 226) da ise ç harfi ile başlayan 6 kelimeye yer verilmiştir. Ancak bun·

larıiı hepsi dile yeni giren, teknikle ilgili yabancı kelimelerdir. Ayrıca ne bakınız, s.

36

4l.

ç > ıı değişmesi bolümü­

.

(1-47) . Ayrıca l > d > t, n > d > t, m > b > p değişmelerinde görüldüğü gibi sedalı ve sedasız karşılığı olmayan ünsüzlerin, sedalı ve seda­ sız karşdıklı şekilleri olan ünsüzlere dönüşmeleri bir merhalede bitmez, aynı değişme sedasızlaşma yönünde de gelişir. Bu gelişmenin sonucu ola­ rak 1, n ve m ünsüzleriyle başlayan ekler baştaki ünsüzleri bakımından _ üç şekillidirler. Mesela ç okluk ekinin -lar, -ler, -lör, -dar, -der, -dör, -tar, -ter, tör ; yükleme hali ekinin -nı, -ni, -nu, -nü, -dı, -di, -du, -dü, -tı, ti, -tu, -tü ; soru ekinin ma, me,, ha, be, pa, pe şekilleri vardır. Bu eklerin örneklerini isim çekim ekleri konusunda geniş olarak göreceğiz.

t.lNSÜZ DEGİŞMELERİ SEDALILAŞMA k-

>

g- değişmesi:

Kelime başında görülen bir sedfılılaşma hadisesidir. Bir çok örneği vardır. Eski Türkçede kelime başındaki k seslerinin bir kısmı değişerek g olmuştur: gel- (1-60, 143, 174, 255), gerek (1-250, 251), g eyin (1-10, 28, 36, 68, 144, 195, 278, 293; 2-33), giyimdik ( 1-235), gör- (4-71), gün ' (1-91, 230, 231, 233, 241 ; 2-92; 3-1 1), gene (2-66).

Ancak aynı kelimelerin k sesi ile başlayan şekilleri de kullanılmıştır: kel- (1-43, 135 ; 3-75), kerek ( 1-165 ; 2-30), keyin (1-2 1 , 66, 192, 203, 224; 2-77, 121), kiyim (1-287; 3-8), kör- ( l-4 8, 79, 305 ; 4-99), kün (1-45, 180; 2-6). Bu örneklerden anlaşılacağı üzere k:_ > g- değişmesi, Derlediğimiz Metinlerde daima görülen bir hadise olmamakla beraber sık sık karşılaşılan ve Derlediğimiz Metinleri, K azak yazı dilinden ayıran önemli bir hadisedirl 8 -k-

>

-g- değişmesi:

K elime içinde hec� başlarında görülen iki ünlü arasında veya sedalı 1 ve m ünsüzleriyle bir ünlü arasında kalan k ünsüzleri sedalılaşarak g olur: egin < ekin (2-163), tügöl < tükel ( 1-55), kindigi <. kindik+i (1-26), kcyingi (1-35), cüyrügün ( 1-102), cüyrüktügü (1-149), gündegi (1-233), güngü (3-38), küngü (1-45), ülgön (1-76, 132, ·273, 304), tigfp (3-44) . Ancak ülgön kelimesinin ülkön (1-52, 57) şekli de vardır.

�

.

>

-

g

>

ğ değişmesi:

Kelime içinde, hece başlarında görülür. İki ünlü arasında veya sedalı n ve l ünsüzleriyle bir ünlü arasında kalan � ünsüzleri sedalılaşarak g 18 Aynı kelimelerin Kazak yazı dilinde sadece k ile başlııyan keyio. ki)im, kör·, kün. (KTS. Sb. 127, 1 30, 125, 1 34, 1 40, 146).

şekillen "·ardır:

kel·, kerek, 37

olmuş, claha sonra da g sesine çevı·ilmişlerdiT: ayagın < aya�-j-ın (1-103), haganagı < bagana-J-lp (3-94), hagıp < ha�-ıp (1-125), barlıgı < har­ lı� -j- ı (2-14; 3-37), cogargı < . yol�argı (1-13), çıgar < çılş-j- ar (1-107), çıgıp < çıl�-j- ıp (1-24), clagı < talp (1-15), lpmbattıgı < lµ.mbattıJı:.+ı (1-149), �olundagı < �olunda-J- �ı (1-74), �udalıgımız < l�udalı� + ımız (1-199), tagıp < ta � + ıp (1-259), toguz < to�uz (2-147) . .

Ancak bu scdiilılaşmanın olmadığı kelimeler ele vardır: alµ (4-48), a �ıl (4-48), çalµr- (1-55 ; 3-86), ma�ul (1-260).

Ayrıca iki kelimede bu değişmenin kelime başında olan şekline de rastlıyoruz : gıl- < �ıl- (3-39, 82; 4-97), goy- < �oy- (1-148; 2-21, 11 9). Ancak hu kelimelerin ]� ünsüzü ile başlayan şekilleri de kullanıl­ maktadır: �ıl- (3-81), �oy (3-107). B unlardan j; oy kelimesi Kazak yazı dilinde de iki şekildedir.19 Ulama esnasında kelime sonundaki �'lar ela g olur: bagvartık (4·55) . p > . b değişmesi:

Zarf-fiil şekillerinin sonundaki p ünsüzü ulama esnasında b olur: aldabvaİ (4-48), �ırıbvöltiirüp (1-39), kılıhvedi (3-70), �osuluhvedi (3-59), �oyuhvedi (3-99), sayıhval (4-34), ürlöbvöşürmös (4-77).

Kelime içinde, hece başındaki p ünsüzlcrinin de iki ünlü arasında da· kalınca s�dalılaştıkları göı-ülüyor: cıyılıhap (1-201), köbüni:i (1-77). t- >

d- değişmesi:

Eski Türkçede t ünsüzüyle başlayan kelimelerin birkaçı, Derlediği­ miz Metinlerde d ünsüzüyle haşlar: dağı < ta�ı (1-15, 22, 41), de- < ti­ (1-10, 196, 285), deyin < tegi (1-180).

Ancak dagı kelimesinin tagı (2-28; 3-44) şekli de kullanılmaktadır.

Ayrıca <lagar (2-94·), dan� (1-41), da..;· (4-S3), duv (1-29) alınma kelimeleri de d ünsüzü ile başlamaktadır. Fakat t- < d- değişmesinin örnekleri azdır ve t- > d- meselesinde Derlediğimiz Metinler t- tarafın­ dadır. tala- (4-110), tapsır- (2-169), tamır (4-79), taya� (4-3), temiı (4-24), tik- (1-133), til (2-45), tiri (3-91), toguz (3-101), tol- (1-224), tört (1-95), tur- (1-18, 202; 2-10), turmus (1-4·9), tuv- (1-50), tiin (318), türlü (1-157), tüs- (1-8, 31, 82), tüsür- (1-306).

19 KTS. Slı. 61, 169; KED. Slı. 284.

38

SED ASIZLA.ŞMA

1 >:o > t değişmesi: 1 > d değişmesinin ileri safhasıdır. Sedasız ünsüzlerden sonra ge· len 1 ünsüzü ile başlayan eklerin başındaki l'ler önce sürcksizleşerek d ünsüzüne çevrilir. Daha sonra da ünsüz uyumuna girerek sedasızlaşır ve t ünsüzüne dönüşürler. Bu ekler -lar -ler çokluk; -lan -leri çokluk 3. şahıs iyelik; -lı]ı;:, lik, -lu�, -lük ve -lı, -li isimden isim yapma ekleri­ dir. Bu değişme Derlediğimiz Metinlerde kaideleşmiştir: a) k ve � ünsüzlerinden sonra: buyru�tar < huyru�+ lar (3-43), iyı�tan < iyı�+lan (1-258), �umala�tarı < �umala�+lan ( 1-257), tumsuı.-.tan < tumsuı.-.+Iarı (4·-23), co�tul.t < co�+ lu� (4-60), erik­ ti < erik+li (2-141), sa�ta- < sa�+la- (4-69). h) p önsüzünden sonra: sehepteri < sehep+leri (2-74), cavaptı cavap+lı (2-130), sebepti -< sebep+li (3-53), cscpte- < esep+le­ (4-30). <

cf s önsüzünden sonra: castar < cas+lar (3-47), tüstar < tüs+lar (2-60), hasları < bas +lan (2-29), isteri < is + leri (2-50), asta- <as+la­ (3-6), hasta- < bas+la- ( 1-199; 3-7), castan- < cas+lan- (2-49), es­ tet- < es-let- (3-53). ç) ş önsüzünden sonra: aştılı;. < aş+lı� (2-50), canalaştı� < cana­ laş + Iı ı.-. (2-50) , işti < iş + li (3-1). d) t önsüzünden sonra: attan < at+lan (1-103), �uttu < �ut+lu (4-33), ıetti < ıeı+li (1-273). m

>

b

>

p değişmesi:

m > b değişmesinin ileri safhasıdır. Sedasız ünsüzlerden sonra ge­ len eklerin başındaki m sesleri önce süreksizleşerek b sesine çevrilir, daha sonra da ünsüz uyumu icabı sediisızlaşarak p sesine dönüşürler. Bu değiş­ me Derlediğimiz Metinlerde kaideleşmiştir:

a) Jı;: sesinden sonra: to�pa� < ıoı.-.+ ma� (4-24), sı�pa < sıı.-. + ma (1-272). b) s sesinden sonıa: elespe- < elesme- (2-41), aspay < asmay (334), emespin < emesmin (3-50), �uvmas pa < �uvmas ma (4-58), tuv­ mas pa < tuvmas ma (4-58).

c) ş sesinden sonra: keşpe- < keşme- (4-83), işpe < iş + me (4-40).

39

ç) t sesinden sonra: alpıs < altpıs < altmış (2-52), cetpis < yetmiş (1-68), aytpalF. < ayt+mal� (1-177), baylatpas < baylat + mas (4-38), hitpes < bit+mes (3-72), tartpa- < tart +ma- ( 1-167), tartpas < tart+mas (1-115), tartpay < tart -!- may (1-1 14), unatpa- <: una t � ma­ (3-79). n

>

d

>

t değişmesi:

n > d değişmesinin ileri safhasıdır. Sedasız ünsüzlerden sonra ge­ len -nıii, -niii, -nuii, -nüii ilgi hali eki ile -nı, -ni, -nıı, -nü y ükleme hali ekinin başındaki n ünsüzleri önce süreksizleşerek <l ün süzüne çcvirilir, daha sonra da ünsüz uyumuna girerek scdasızlaşır ve t ünsüzüne dö­ nüşürler. Bu değişme Derlediğimiz Metinlerde kfıidelcşmiştir : �

a) k ve � ünsüzlerinden sonra: esiktiii < esik -f- niii (1-286), J>_aza.lf.tıii < �aza�+ nıii (1-184, 304, 309), l!:ısra�tı < l!:ısral).+ nı ( 1-219), Jı;udalıl).tıii < �udalı� + nıii ( 1 -253) . · b) p ·ünsüzünden sonra: köptüii < köp + nüii (4-124).

c) s ünsüzünden sonra: l).ustuii ·< l!:us+nuii (1-171 , 177), cırtıstı cırtıs+nı ( 1 -229) , cumustu < cumus+ nu (3-77), �ustu < l).us + nu (1-173). <

d) t �insiizünden sonra: memlekettiii < memleket +niii (2-1 1 ), ökümöt-tüii < ökümöt+nüii. (2-36), attı < at +ın (1-17), •curttu < curt+ nu (1-62), ]f.urttu < �urt+nu ( 1-269) . g, ğ

>

k, � değişmesi:

Alınma kelimelerde kelime başında görülür. Derlediğimiz .Metinler k- > g- meselesinde daha çok k- tarafında olduğu için, yabancı dilden gelen kelimelerin başındaki g'ler k, g'lar da l). olmaktadır. kedey < ged a (3-88), Jı; ayrat < gayret (4-6) .

Bu değişme '(ayın) ünsüzünden gelen g'lardan bir kısmını da içine alır. Türkçede < (ayın) ünsüzü bulunmadığı için Arapçadan alınan keli­ melerin başındaki < (ayın) ünsüzleri g ünsüzüne çevrilir. Bunların bir kıs­ mı değişerek g ünsüzüne dönüşürken20 bir kısmı da � ünsüzüne dönüşür: �ahdulla < Gabdulla < <Abdu'llah (1-10), �umur < gumur < gömür < < ömr (3-60) .

20 Bkz.

40

g

>

g değişmesi, slı. 42.

h

::;

p değişmesi:

Alınma kelimelerde kelime başında ve kelime sonunda görülür.

Kelime başında bir kaç örnekte görülüyor : Pu�ari < BulJarI (1-58), Pısmılla < Bismillah ( 1-282). Bu değişme kelimelerin içindeki sedasız ünsüzler ve başka sedasızlaşma örneklerinin tesiri ile meydana gelmiş olabilir.

Alınma kelimelerin sonundaki b ünsüzleri de Derlediğimiz Metin­ lerde değişerek p ünsüzüne dönüşmektedir. Bu değişme çok kuvvetlidir: cavap < ceviib ( 1-9'1·; 2-128), cscp < hesab (4-30), mektep < ınekteb (2-177), sebep < sebeb (3-53).

-z > -s değişmesi: -maz, -mez geniş zamanın menfi ekinin sonundaki z ünsüzü sedasızlaşarak s ünsüzüne dönüşür: aldanbas < aldanmaz (4-8), baylatpas (4°- 38), bilınes (4-83), bitmes (3-72), holınas (1-218; 3-73), colamas (4-86), cügürmös < yügürmcz (4-74), eınes < ermez (3-5 1 ; 4-130), �uvmas (4-58), o�samas < okşamaz (4-29), öşÜrmös (4-77), tuVınas < toğmaz ('t-58), uyu�tamas < uyu�lamaz (3-18).

Şahıs zamiri menşeli 1 . çokluk şahıs ekinin sonunda da aynı değiş­ me görülmektedir: tüsömüs < tüşemiz (1-247, 248).

SIZICILAŞMA ç

>

ş deği-:meı;ıi:

Kelime başında, kelime ortasında ve kelime sonunda görülen bir sızıcılaşma hadisesidir. Derlediğimiz Metinlerde görülen çok kuvvetli ünsüz değişmelerinden birisidir. Ancak y- > c- ve ş- > s- değişmeleri gibi kaidelcşnıiş değiJpir. Örnekler:

Kelime başında: şa� < ça� (2-33), şap- < çap- (4�75), şeşen_ < ç eçen (1-16 ; 4-53), şeşe < çeçe ( 1-204·), şı�- < çı�- (3-30; 4-39; 4-148), şöp < çöp (4-63), şo�bar < ço�+har (4-32).

Kelime ortasında: a�şa < a]ı.:ça (2-170), aşı� < açı}.t (2-30), çı\t· pa}.t-şı < çı�ma�çı (3-106), hasşı < başçı (4-39), o}.tuvşu < o�ıgçı (3-52), neşe < neçe (1-116 215), kişi < kiçik (1-1 1, 76), }.toşı.-.ar < �oç�ar (4-23), üşün < uçun (1-1), üyrötpökşü < ögretmekçi (3-9) .

Kelime sounnda: agaş < agaç (4-54), aş < aç (4-2 1), }.taş- < ı.-.aç­ (3-12), aş- < aç- (2-121), keş- < k cç- (4-83), keş < keç (1-180), �ı­ lış < ı.-.ıiıç ( 1-161), iş < iç (2-54., 10), h oruş < borç (4-67) , ı.-.or41

:ıı.u nuş < :ıı.o r:ıı.u nç (1-67), :ıı. u vanış < �ı vanç (3-48), küş < küç ( 1 -248), üş < üç (1-23) .

Ancak Derlediğimiz Metinlerde

ç > ş

değişmesinin olmadığı örnek·

ler de çoktur:

Kelime başında: Çanya (1-140), çama (l-196, 260), çapan ( 1-252).

ç a:ıı.ı r- ( 1-55 ; 3-7), çav (3-4·5), çala (3-105), çap- (1-1 3 1 , 1 36), Çeru,·şu ( 1-140), çeçe (1-191, 202), çeçen (4-1 12), çı�- (1-43, 89, 1 13, 260; 3-3 1 ; 4-148), çını (3-65), çıra:ıı. (4-77), çıgıs (2-54), Çolpan (3-46), çulgup

(3-23).

Kelime ortasında, ek başlarında: !ı.ança ( 1-19, 202, 289), balaça (3-101), kelinçck ( 1-138, 290), kelisinçe ( 1-196, 288), kelgençe (3-100), boyunça ( 1-1 1 0), bol gança (1-18), onça (1-166). Kökçö (2-48), ınalçılı� (2-19), aşarçıl ı:ıı. (4-106), tarçılı:ıı. (2-37), �aı:.çı (4-32), mergcnçilik (1-97), keiiçilik (2-13), egiııçilik (2-163), sınçı (1-165), tı.ıyınçılıtı. (1-5) , o�.utuvçu (2-175), altınçı (2-76), ekinçi (1-153), birinçi ( 1-250). törtiinçü ( 1-182), üşünçü (1-140). Örneklerde görüldüğü gibi çap- , çeçe, çeçen, çı:ıı.- kelimelerinin hem _ ş ile hem de ç il e haşlıyan şekilleri kullanılmaktadır. Ayrıca ç ı�pa�ş ı (3-106) ve üşünçü ( 1-140) kelimelerinde, aynı kelime içindeki ç' !erden birisinin ş'ye döndüğü ancak diğerinin henüz değişmediği görülmektedir.

Bütün hunlar ç > ş değişmesinin Barköl Bölgesinde var olduğu.mı, an­ cak henüz taınamlanmaınış olduğunu göstermektedir. Kazak yazı dilinde ise hu değişme tamamlanmıştır2 1 .

•

g

>

ğ değişmesi:

K alın ünlülü kelimelerde görülür. Eski Türkçede kalın ünlülü keli­ melere getirilen eklerin başındaki g ünsüzleri Derlediğimiz Metinlerde g olmuştur. alga < alga ( 1-48), al gan < algan ( 1-306), alğız- < al gız­ (1-176), holgan < bolgan (1-6), :ıı.ırgınga < !ı.ırgın ga (1-39), :ıı.olga < :tı.olga ( 1-22), magaıı ( 1-189), sogan (1-52). taptırgan < t aptırğ a n (1-13),

turgaıı

<

turgan (2-10).

Aynı değişme � ' dan değişmiş ğ'ları d a içine alır22, 2 1 J'.TS. de

ç hurfi ile boşlayun kelime yoktur. KED. d e i s e ç harfi i l e bnşlnynn kelime

olarak Avrupa dillerinden alınmı� 6 adet kelimeye yer verilmiştir.

&lflUl!ıhk. ıarşdık, kam.şı, malşıbk, keiişilik. eginşilik, ek.inşi, SIDŞı,

üşinşi

kelimeleri sodece ş'li olarak yazılmıştır. (KTS., Sh. 1 27. 160. 25. 266, 1 59, 191. 129. 72.

73, 253, 168, 210, 276, 299).

22 Rkz. Jıo >

42

Aync-.ı kauşa, kelin.şek,

kıyınşılık, okıtuvşı, törıinşi,

j(

>

g deği.şoıcııi,

eh. 37.

Alınma kelimelerde _c > g değişmesi sonucunda ortaya çıkan kelime başındaki ve kelime ortasındaki ğ'lann bir kısmı da aynı değişmeye uğrar: --

Kelime başında: galım < galım < <alim (4-64), gılım <ilm (2-97), gorp < gorp < (<örf ( 1-14.6, 301).

<

gılım

<

Kelime ortas ında: _camagat < camağat < cemii 'at (3-60), dagva < <lağva < da<va (3-105), �anagat < �anagat < kana<at (3-78), ma­ gaş < magaş < ma<aş (2-175), sagat < sagat < sa<at (3-14), vagda < vağda < va«le (3-80), va�ıyga < valpyga < va15.'a (3-52). g, ğ

>

v değişmesi:

g ve g süreksiz üıısüzleriniıı sızıcıla�ması hadisesidir. Bu değişme kadeleşmiş olarak Eski Tiirkçcnin -g, -ğ fiilden isim yapma ekinde gö­ rülür. Bu ek değişerek -v olmuştur. Derlediğimiz Metinlerde geçen bu ek­ le yapılmış isimlerden hir kısmını yazıyoruz : aluv ( 1 -164), boluy ( 1-165, 195), astav (1-268), baytuv (1-45), casav (1-297), izdev ( 1-100), kctiiv ( 1-30), �osuv (1-1'47), oturuv (1-1), sözlösüv (1-188), tilev (1-193) . g, ğ > v değişmesi bazı iki heceli kelimelerin sonunda da görülmek­ tedir: eli.i v ·< elig (1-7), uruv < urug ( 1-2) .

Bunun gibi kalın ünlülü, tek heceli kelimelerin sonundaki g'lann bir kısmı değişerek v olmaktadu: a"\'- < ağ- (1-30), :Jı:_uv- < �oğ- (1180), tav < tağ (2-49)• Bazı tek heceli kelimelerde ise hu ğ'lar y olmakta­ dır23.

Aynı şekilde kelime içinde, birinci hecelerin sonunda veya hece baş· larında bulunan g'ların bir kısmı da v'ye dönüşmektedir: avul < ağıl (3-2, 6), avur < ağır (4-5), avuz < ağız (3-80), ba\·ur < bağır (1-271), buvra < hugra (4-129), ca v < cavı < yağı (4-13), suvu- < sogı- (3-81).

Ancak hu g 'ların bir �sını da y olmaktadır24.

Alınma kelimelerde, kelime ortasında c > g değişmesi sonucunda ortaya çıkan g'ların da bazısı v olmaktadır: du\·a < du<a (4-88), mav­ lum < mii<li"tm (3-78). Bir kısmı ise g'ya dönüşmektedir.25 c

>

j değişmesi:

Kazak Türkçesi içinde ortaya çıkmış olan bir sızıcılaşma hadise· sidir. Kelime başında ve kelime ortasında birkaç kelimede görülmektedir.

Bu kelimelerde süreksiz c ünsüzü, kelime içindeki ünlülerin tesiriyle j 'ye 23 Bkz. g , g

24 Bkz. g, g

25 Bkz. g

>

> y >

değişmesi, slı. 1-4.

y değişmesi,

sb. 44.

g değişmesi slı. 42.

43

çevrilmiştir: j aman < caman < y<>. man (4-38, 53), j a]ı:.sı < ca�sı < ya].tşı (4·-45), jömört < cömert (4-60), muju]ı:. <:: mucu]ı:. (3-41).

Ancak jaman v e ja]ı:.sı kelimeleri, aynı konuşmacı tarafından caman

(4-70), ca]ı:.sı (4·-34, 70) şeklinde c'li olarak da söylenmiştir. Bu da bu değişmenin Barköl Bölgesinde birkaç örnekte kaldığını ve kesinlik ka­ , zanmadığını gösteımektedir. h > g değişmesi: Farsça'dan alınma bağa < baha (2-J4.7)

kelimesinde görülüyor.

AKICILAŞMA g, ğ > y değişmesi: g ve ğ süreksiz ünsüzlerinin ünlüler ve diğer sürekli ünsüzlerin te­ siriyle akıcılaşması hadisesidir.

Bazı kelimelerin ilk hecelerinin ve tek heceli kelimelerin sonundaki g ve ğ ünsüzleri y'ye dönüşmektedir: bayla- < bağla- (2-43), buyday < buğday (2-165), eüyrük < yügrük (1-100), üyröt- < ögret- (3-9), biy < bcg ( 1 -2 1 ) , küy < kiig (1-160), sıy- < sığ- (4-96), tiy- < teg­

(4-134). Eski Türkçedeki teg edatının sonundaki g ünsüzü de y olmuş, ancak bu kelime ekleşmiştir: · osunday < osu+ tcg ( 1-50), sonday < sol+teg (1-15). Bu değişmenin ileri bir merhalesi olarak y ünsiiziinün düştüğü de görülüyor : cil�::: _<;_ c�yl�:- < yığla- (4-127). Ancak Dcrlc­

lediğimiz Metinlerde bir kısım kalın ünlülü kelimelerin ilk hecelerinin ve tek heceli kalın ünlülü kelimelerin sonundaki g'lar değişerek v olmakta­ dır26. sıyır < sığır (2-147) kelimesinde, kelime içinde hece başındaki ğ ünsüzünün de y'ye dönüştüğünü görüyoruz. Ancak bu ğ'lar daha çok v olmaktadırlar27 .

t;l

>

y d eğişm_e��: .

-------- --- -

Kelime içinde görülen bir akıcılaşma hadisesidir. Eski Türkçedeki t;l ünsüzü D erlediğimiz Metinlerde değişerek y olmuştur : �_yik�< l,>-��ük ( 3-36), iye < i<;li (1:-�, !Q8)! �.:1-��- < ]ı:.a <Jın ( 1-54), keyin, g eyin < I>:i ��n (1-2 1 , 1-10), küyöv < kii<:legü ( 1-228) . .

26 27

44

Örnekleri, g, g > v değişmesindedir.

g, g > v ıle�i�mesine balmuz.

s.

43.

s.

•J.3.

v,

v

> y

değişmesi:

Kelime ortasında ve hece sonunda görülen bir akıcılaşma hadise­

( 1-155), iiv (1-300; 4-53).

sidir: uya < yuva üy <

b > m

tüyö < teve

( 1-197),

süy- < sev-

(3-48),

değişmesi:

Kelime başında, sonunda n bulunan iki kelimede görülür: menen < bilen

( 1-176, 181),

moyun < boyun

(1-1 1 6 ; 3-22).

Her iki kelimede

de sonda bulunan n ünsüzünün kelime başındaki b ünsüzünü benzeştir­ mesi sonucu ortaya çıkmıştır. Ancak

menen

kelimesinin

benen (1-245;

Şl kli de kullanılmaktadır.

2-94)

Bunun yanında Eski Türkçe'den beri m'li olan kelimeler Barköl'de aynı şekilde söylenmeye devam etmektedir: mmmuiia-

(4·-67). · .

(3-50),

mıii

(4-1 1 7),

1. şahıs zamiri de m'lidir : men (1-39, 86, 95, (1-1 . 2, 50, 52, 57, 58, 82, 83).

Aynı şekilde teklik

100, 104, 1 0�).

menin

SÜ REKSİZLEŞME y-

- .

c- değişmesi:

Kelime başında görülen bu değişme Derlediğimiz Metinlerde kaide­ leşmiş bulunan bir süreksizleşme hadisesidir. Eski Türkçede kelime ba­ şında bulunan bütün y'lcr Derlediğimiz :Metinlerde lerde� bir kısmını yazıyorum : eas < yaş

( 1-6),

e

olmuştur. Örnek­

( 1-13), (1-193), ceti

cat- < yat-

(1-57). calgız < yalnız (1-134), (1-6), cer < yir ( 1-12), cetpis < yitmiş (1-208), cetcktc- < ye­ dekle- (I -170); cıl < yıl (1-7), cıllp < yıllp (1-150), cıy- < yıg- (1242), cihcr- < yiber- �1-175), eol < yol (1-8), cogargı < yo�ar� ( 1-13), coldas < yoldaş (1-57), curt < yurt (1-46), eumus < yumuş (3-24), cürü- < yürü- (1-65), cüyrük < yügrük ( 1-100). Moğolca yasa- fiili de easa- (1-297) şeklini almıştır. cal,<.sı < ya�şı

can < yan < yiti

Derlediğimiz Metinlerde bu değişmenin bir kaç istisnası da görül­

( 1-158, 235), (1-160, 2 19). Ancak

( 1-112, 1 17, 157, 1 77), yeıi (1-1 3 1 , 206), (2-158, 1 59) şekli

mektedir : ya

yeki

yeneli

"ya" hitap edatının "ca"

de konuşmacılar tarafından kullanılmıştır. Konuşan kimse kısa bir za­ man için de olsa Türkiye'de bulunduğu için Türkiye Türkçesinin tesi­ riyle "ya" edatını kullanmış olabilir. yeki, yeii norinal konuşurken eki

(1-3, 19),

eii

(1-11, 33)

ve

yendi kelimeleri ise

ve endi

(1-1, 50)

şeklinde

45

söylenmekte, ancak ayın kimse ilk hecelere vurgu' yapmak istediği vakit, başlarına bir y ünsüzü getirmek.teclir. l

>

d değişmesi:

1 ünsüzüyle başlayan -lar, -ler çokluk; -!arı, ...:.1eri çokluk 3. şahıs iyelik; -lik, -lı�, -lul}, -lük ve -lı, -li, -lu, -lü isimden isim yapma; -la-, -le- isimden fiil yapma eklerinde görülür. Bu eklerin başındaki akıcı 1 ünsüzü, sedalı- akıcı I, m, n, ii, r, y ve sedalı-sızıcı v, z ünstı.zlerin­ den sonra gelitıcc süreksizleşerek <l ünsüzüne çevrilir. Bu değişme Der­ lediğimiz Metinlerde kaideleşmiştir:

a) l'den sonra: cıldar < cıl -1-lar (2-77), coldarı < col+ ları (2-37), cıldı� < cıl+lı� (2-171), o�uldu� < o�ul+lu� (2-177), maldı < mal+lı (4-62), l}olda- < �ol +la- (1-279). b) m'den sonra: adamdar < adaın+ lar (1-35), kiyimderi < kiyim+ leri (3-8), kiyimdik < kiyiın +lik (1-235), bilimdi < bilim+li (4-12). lyemde- < Iyenı+ lc- ( 1-109). c) n'den sonra: agayındar < agayın+lar ( 1 -64), orundarı < orun+ ları (1-228), beretinder < beretin -j-ler ( 1-254), bastalğandı� < bartal­ gan + lı� ( 1-199), ekcndik < eken-j-lik (2-73), sandı < san-j-lı ( 1-19).

Moğolca manday < manlay (1-304). ç) ii'den s�nra: salın.dar ler (3-49). d) r'den sonra: türdü

<

<

e) v'den sonra: bürövdör

salıii+lar (3-42), demen.der

<

demeii +

tür+lü (2-1 1 ), urda- < ur+ la- (2-89). <

büröv+ler (3-27).

f) y'den sonra: üydörü < üy+leri (1-203), Kereydi < Kerey+li ( 1-239). Bazı örnekleı;de -lar, -lcr çokluk eki değişmez : kedeyler (1-28), baylar (1-302), taylar (3-9), biyler (3-23). g) z sesinden sonra: sözdör < söz+ler (2-30), semizdik < semiz+ lik ( 1-163), izde- < izle- (1-191).

Bu değişme -lar, -ler; -lan, -leri eklerinin kulla,nılışında daha da genişlemiştir. Hazan ünlülerden sonra gelen -lar, -ler ekleri de -dar, -der olmaktadır: atadar < ata+lar (2-2), babadar < baba + lar (21 16), baladan < bala+lan (1-55), �udadar < �uda+lar (1-203), bcy­ geder < beygeler (1-145), iycderi < iye +leri (2-97), neder < ne + ler (2-50), kisider < kisi+ler (1-70, 249), ülködör < ülkeler (2-54), budar < bular (2-125).

46

Ancak bütün kelimelerde bu değişmeyi göremiyoruz. Hatta l > d değişmesi olduğu görülen bazı kelimelerin değişmemiş şekilleri de kulla­ Dilmaktadır: babalar (2-7), balalar (3-9), bas�alar (1-28), ekeler ( 1-5 1), epekeleri (1-58), engimeler (2-39), nerseler (2-1 68), keyiııgilcr ( 1-35), sılµldılar ( 1-234), kisiler (1-54), solar (2-53), osular ( 1-35), bular ( 1-37), hurungular (2-17), o�utuvçular (2-175), o�u'\·şular (3-52), valpygalar (3-52).

Bu örneklerden anladığımıza göre ünlülerden sonraki değişme, diğerleri kadar kuvv€tli değildir. n

> d değişmesi:

n ünsüzüyle başlayan -nıii, niii, -nuii, -nüii ilgi hali eki ile -nı, -ni, -nu, -nü yükleme hali eklerinde görülür. Bu eklerin başındaki n ünsüzleri l, m, n, ii, r, v, v, z, sedalı ünsüzlerinden sonra gClinee sürek­ sizleşerek d ünsüzüne dönüşür. Bu değişme Derlediğimiz Metinlerde kaideleşmiştir.

a) l üns·üzHnden sonra: cldiii < el + niii (1-30), maldıii < mal+ nın ( l-25(ı), köldün < kölnüii (3-1 1 ) , baysaldı < baysal + nı (4-1 1), hay­ taldı < baytıtl..+nı (1-2 1 1), eldi < el +ni ( 1 -45), buldu < bul + ırn ( 1 231), maldı < mal + nı (3-59). <

b) m ün�iiziinden sonra: adamdın adam +nı ( 1-38).

<

adam + nıii ( 1-39), adamdı .

c) n ünsüzünden sonra: Seyil�andıii < Seyil�aıı + nı ii (2-4), atma­ ğan-dı < atmagan + ııı (2-88), camandı < caman + nı (4·-1·8). Ancak değişmenin olmadığı örnekler de vardır: algannıii (4-53), Türküstannıii '(2-99) .

ç) fi ünsüziinden sonra: balandı ' mın+ nı (4-12).

<

balaii + nı . ( 1-189), ını ii.dı

<

d) ı ünsüzünden sonra: bulardıii <bular + nıü (1-277), cerdiii < cer+niii (2-24), kisidcrdiii < kisiler+ niii (1-249), olardıii < olar + nıfi (1-4 1 ) . Sırdıii < Sır+nıii (2-48), solardıfi < solar+nıii (2-53), adam­ dardı < adamdar + m ( 1-241), aygırdı < aygır + nı (4-1 1 ), bulardı < bular + nı (2-88). e) v ünsüzünden sonra: alu'\rduii < alu.;·+ nufi (1-309), astavdıfi < astav-j-nıii (I-277), bürövdüii < büröv+ııüii (1-186), uru vdufi < uru v + nuii ( l-255), aluvdu < aluv + nu (3-63), astavdı < astav+nı ( 1-278).

17

f) y ünsiizündcn sonra: Ansabaydıii < Ansabay -j- nıii (2-4), baydın < baynın ( 1-137), Kercydin < Kerey -j- ni n ( 1 -3), 15.oyflun < k o y -j- n u ii ( 1-271 ) , toydufı < toy --j-- nuii (1-270), Jı;.oy +- du < �oy+ nu (4-72) , toydu < toy + nu ( 1 -198).

g) z Eosüzünden sonra: atamızdıii < atamız-ı- nın ( 1-72), bizdin < hiz + nin ( 1-74), cırtıstımızdın < cırtıstımız -f- nıiı (l-230), cdetimizdin < Cdetimiz + nin ( 1 -30 1 ), ekemizdiii. < ckemiz -J- nin (2-3). lµzdıiı < lp z -f- nıii ( 1-22.5), cagdayımızdı <cagdayıınız -1- m (2-1 6), cüzdü <cüz-f- ııü (3 -58),Jı;.agazdı < !ı;.aAaz -f- nı (2-137), üyümüzdii < ii y ii m ü z -f- n ü (2-146). f

>

p değişmesi:

KeHme başında, kelime ortasında ve kelime sonunda görii1iir. Ya­ bancı dillerden gelen kelimelerin Türkçeleşti11i l mcsi sırasında ortaya çı­ kar. Kazak Türkçesinde f ünsüzü bulunmadığımlaıı, alınma kelimeler­ deki f ünsüzü p'yc dönüşür: pabri�a < fabrilı;.a (2-128), paJpr < fa­ kir (4-9 1 ), payda <- fa'ide ( 4-41 ), pikir < fikir 4-99), gorp < <örf ( 1146), Zayıp < za'if (1-74), kepir < ka fi r (4-1 3.5), apat < afet ( 1-3:>) , depter < defter (2-176).

Fermcn (4- l OS ) örneğinde

bu değişmenin

olmadığını görüyoruz.

· Ancak bu örnek konuşanın uzun müddet Türkiyccle kalmasından .ileri gelen bir istisnadır. Nitekim aynı ş ah ıs palpr, payda, pi k ir, kepir kelime­ lerini p 'li olarak sciylemiştir. m < b değişmesi:

-ma-, -me- fiilden fiil yapma; -maz, -mez gcnış zanıaııın menfisi ve ma, me soru eklerinde görülür. Bu eklerin başındaki ın'ler, ıı ve z ün­ süzlerinden sonra ge lince süreksizleşerek lı'yc dönüşürler. Bu değişme Derlediğimiz Metinlerde kaideleşmiştir : alınba- < alın -f- ma- (3-40), aldanbas < aldan-1- maz (4-8), ö künb (i s <: ök ü n -f- m e z (4-78), siz ha ? < siz me ? (3-109), ilesc)miz be ? < ilesemiz mc ? (2-15). }.ı, b

>

� değişmesi:

Yabancı dilden ge len kelimelerde görülür. T ürkçed e h ünsüzünün bulunmaması dolayısıyla yabancı dilden gelen ,l\.eliınclerin başında veya ortasında bulunan 1.ı ve lı sesleri d eğişerek J.<. olurlar: ba]ı;. < lıabt (4-.55).

PuJ.<,ari < Bu!Jarl ( 1-58), �ahar < lıabcr (2-122), 15.at < bat (3-92) . � asen < IJasen (3-39), �ayber < lJaybcr ( 1 -10). 15.azır < l� azır (3-25).

Jı;.izmet < bizmcl (3-32), J.<.or < lj.or (4·-M6), �uday < JJuda (1--8). Bu 48

durum Kazak şivesindek.i Türkçeleştirimenin kuvvet derecesini de göster­ mektedir. z < c değişmC8i: Bir kelimede görülüyor: ecel < ezel ( 1-70).

SÜREKLİ ÜNSÜZLE � ARASINDAKİ DECİŞMELER ş >

s değişmesi:

Kelime başında, kelime ortasında ve kelime sonunda görülür. Kai­ deleşmiş durumdadır. Eski Türkçe kelimelerdeki bütün ş ünsüzleri Derlediğimiz Metinlerde s olmuştur. Örneklerden bir kısmını buraya alı­ yoruz: a) Başta: sol < şol ( 1- 1 6, 120). b) Ortada: kisi < kişi ( 1-3, 70, 249), esit�arşılı� (1-291), ca�sı < ya�şı ( 1-193), bas�a

< <

işit- ( 1-20), �arsılı� < baş�a ( 1-28).

c) Sonda: alpıs < altmış (1-6), cas < yaş (1-6), tanıs < tanış (115), coldas < yoldaş ( 1-57), oturus < oturuş (1-99), �os- < koş- (196), otandas < vatandaş (2-5), söylös- < söyleş ( 1-91 ), cumus < yumuş (3-26), tüs- < tüş- (1-82) .

Arapçadan gelen şekil kelimesinde d e aynı değişme olmuştur : şekil < şaki (3--41). aşıp (2-172) kelimesinde görülen istisna, konuşan kimsenin dokuz aydan beri Türkiyc'ye yerleşmiş olmasından ileri gelmiştir. v

> ,,

değişmesi:

Alınma kelimelerde görülür : alVan < elvan (4°-37), cavap < cevab (1-94), evcs < heves (J-95), vagda < va'de (3-80), va�t < val!..t ( 1220), va�ıyga < va�'a (3-52). Örnekforde görüldüğü gibi bu kelimelerde­ ki v ünsüzü Kazak Türkçesinde bulunmadığı için kendisine en yakın ün­ süz olan v ünsüzüne dönüşmüştür.

I:ı

>

b değişmesi:

Alınma kelimelerde görülür. Bazı Arapça kelimelerdeki l :ı ünsüzleri hırıltılı hale gelerek 1J ünsüzüne dönüşür: lJacı < I:lacı ( 1-55), tJamza < l:Iamza ( 1-137). m

>

n değişmesi:

��������- �2 -1 64) kelim esinde görülür.

49

SÜREKSİZ ÜNSÜZLER ARASINDAKİ DEGİŞMELER c- :>

d- değişmesi:

Bir kelimede görülmektedir. Kazak Türkçesi içinde olan bir değiş­ medir: !!üz � (1-136, 141, 144, 209, 213, 232, 298; 2-85). Bun�a, sonda bulunan diş ünsüzü z sesinin, damak-diş ünsüzü olan c sesini te­ şekkül noktası bakımından ·kendisine henzeştirmesinin tesiri olabilir. g

>

b değişmesi:

Pnbek "

e

mgc k (2-167) kelimesinde görülüyor.

Y A K I N B ENZEŞTİRME

��--: ı�_n _h��zeşı_ir��si: _ Sonu n ünsüzii ile biten bazı isimlerden sonra -dan, -den uzaklaş­ ma hali eki getirildiğinde ortaya çıkar: �aşannan < kaşan + dan (3-6), şabannan < şaban-1-dan (4-1 1 1 ), Türküstannan < Tiirkistan + dan (2-54). İlerleyici benzeştirme sonucunda meydana gelir. ts

>

ss

benzeştirmesi:

agıssa < agı Lsa (4-1 ) kelimesinde görülür. GerileyiC'i benzeştirme . sonu ;ı;; ��:la)� çıkmıştır.

UZAK B ENZEŞTİRME Bir kelimede görülür: menen < bilen ( 1-176) . Bu kelimedeki b ve n sesleri l sesini teşekkül noktası bakımından kendilerine benzetmişlerdir. ÜNSÜZ İK İZLEŞMESİ Bir örnekte görülür: �attı

<

�atıg. ( 1-110).

Ü N SÜZ DÜŞMESİ Ön ses, iç ses ve son seste görülür. Düşen ünsüzlerden sonra hecede hazan uzama görülür.

h,

l.ı

düşmesi:

Alınına kelimelerde ön ı>este :-'e son sesle görülür. Derlediğimiz Me­ tinlerde kaideleşmiı;; haldedir.

50

Ön ı;este. a�ıy�at l_ıa�U,cat ( l -45 ; 2-30), elek < helak (4·-73), eli < l_ıili (4-35), ep < hep ( 1 -270), er <'. her (2-1 1 , 24), erekı>t (2-14). C'\·cs < heves ( 1-95), ezi f < l_ıizır (2-95), ökümöt < l_ıükumct (1--45 ; 2-32).

Son seste: Ahdulla ( 1-59, 82). Alla (3-48). El1Jamdulla (3-33). �ab­ dulla (1-1 0), Zeynulla ( 1-10, 83). t düşmesi: İç seste ve son ııeste görülür.

İç seste: alpıs

<

altmış (2-52).

Son seste: Alınma kelimelerde görülür. Derlediğimiz Metinlerde kai­ dcleşmiş haldedir : ha� < baJ:ıt (4.-55), dos < dos t (4-30. 90). g, g d'Üşmesi:

Son ı;cste görülür. kişi kelimelerinde vardır. r

düşmesi: e-

<.

düşmesi:

kiçig (1-1 1. 76), �attı

<_

�atıg (1-1 10)

t�r- ( 1-14, 94. ; 2-92 ; 4-130) fiil kökünde görüliir.

v düşmesi: İç seste, uru y

<

<

ııüu < ogn (4-64) kelimesinde görülür.

- --- - - - -- - -- - �-

Ön seste bir kelimede görülür: uya < yuya <: yuva (1-155). ÜNSÜZ TÜ REMESİ y

tiiremesi:

Kelime başında, kelime ortasında ve kelime sonunda görülür.

Kelime başında: e veya e ünlüsü ile haşlayan Türkçe kelimelerin ilk heceleri vurgulu söylcnifken hece başına y ünsüzü getirilerek söylenir.

Ancak hu söyleyiş geçicidir. Bu kelimeler çoğu zaman başına y getirilme­ den söylenir: yen < en ( 1-131 ; 206), yendi < endi ( 1-160. 219), yeki < eki (1-1 12, 1 17, 157, 177), yekinçi < ekinçi ( 1-136). İç seste: Alınma kelimelerin Türkçeleştirilmesi esnasında görülür: al,cıy�at < l.ı alµlf.at (1-45), netiycc < netice (2-107), tariy� < t ii rlb (1-7. 80; 2-5 1 , 53), "8.1,cıyga < va�'a (3-52), sıypır < sıfır (2-96).

Türkçe iyt < it (4-1 10) kelimesinde de aynı y türemesini görüyoruz.

Son seste: Alınına kelimelerde görülür: belkiy < belki (3-26), kc­ dey < geda ( 1-28; 3-88), }5:uday < Jj uda ( 1-8) .

51

n <:

tiiremesi:

Son seste, iki kelimede görülür: deyin Ka<be.

<

tcgi ( 1-180), Keben (1-1 1 )

YE R DE G İŞTİRME İki örnekte görülür: calgas(3-60) .

<

_______ ,_ ,-

ya�laş- (2-53), i!;.alanpır --

<

l!:-aranfil

IJ;ECE KAYNi� ŞMASI_ . Sonu ünlüyle biten bir kelimenin , ünlü ile başlayan bir kelimeyle \reya sonu ünsüzle biten bir kelimenin ünsüzle başlayan bir kelimeyle i birleşmesi esnasında görülür. Bu kaynaşma sırasında bazı ünlüler ve ünsüzler düşerek kelimelerdeki hece sayısını azaltırlar: �ğ_ayın < ağa+ ini (3-77), apııı:= _ :-:: �l.!p_:±-_ba_r- ( 1-197 , 288), ekel- < alıp + k�f-=- ( 2=-1 56J, :-ekct-:- < alıp + ket- (2-82) . _ __

· - - ---

-- - -

Bazı kelimelerde arka arkaya gelen ve birbirine benzeyen ses grup­ larının düşmesiyle hece eksilmesi görülür: b atır < bagatur (4-80), hop < bolup (1-134; 2-28, , 63), kep < kelip (1-274), -men < menen ( 1-55), tüs < tufos (1-63 ; 4-65), ul < oğul (3-73 ; 4-94-) , gıp < gılıp ( 1-270; 273) .

52

ŞEKİi� BİLGİSİ İSİM ÇEKİMİ

ÇOKLU K E K İ

Derlediğimiz Metinlerde çokluk eki -lar, -ler, -lör, -dar, --der, -dör, -tar, -ter, -tör şeklindedir. Ekin ö'lü şekilleri yuvarlaklaşma; d'li şekil­ leri 1 el değişmesi; t 'li 'şekilleri ise l > el t değişmesi sonucunda or­ taya çıkmıştır. · ·

.>

l'li şekiller: -lar, -ler şekli: balalar (2-1 76), �udalar ( 1-263), baylar ( 1-302), ekclcr (1-51), kisiler ( 1-5,1 ), nerscler (2-168).

-lör şekli: biirkütçülör (1- 1 6 1). d'li şekiller: -dnı, -der şekli: adamdar ( 1-18, 35, 241), cıldar (2-77), lpraııclar ( 1-169), heretinder (1-254), bcygeder ( 1-14-5), kisidcr ( 1-70), neder (2-50).

-dör şekli: sö zd örr (2-30), ülködör (2-54), ülköndör ( 1-65). t'li şekiller: -tar, -ter şekli: buyru�tar (3-43), castar (3-47), iyı�tar ( 1-258), tüstar (2-60, 74,), ister (2-1 15). İYELİK EKLERİ

Derlediğimiz Metinlerde iyelik ekleri aşağıdaki şekildedir:

Teklik 1 . şahıs : -m Teklik 2. şahıs :

-İl

53

Teklik 3. şahuı:

-ı .

-i.

-11.

-ii. -sı, -si. -su, -sii .

Çokluk 1 . şnhıs: -mız, -miz, - muz, -müz. Çokluk 2. şahıs: -iiız, -iiiz, -iiuz, -ii.üz. Çokluk 3 . şahıs -lan, -leri, -lörü, -darı, -deri, -dörü, -tarı, -teri, -törü .

Göriildüğü gibi, Eski Türkçeden farklı olarak teklik 3. şahıs iyelik eki düzlük-yuvarlaklık uyumuna girmiş; çokluk 3. şahıs iyelik ekinin ise yuvarlaklaşma sonucunda ö'lü şekilleri; 1 > d; 1 > d > t değişme. lerı sonucunda d'li ve t'li şekilleri ortaya çıkmıştır. Örnekler :

Teklik 1 . şahıs: atam ( 1-2), atım (1-1), ayt�anım (1-123), cetek­ tcvüm ( 1...,.1 73), coldasım ( 1-57), ckem ( 1-82), kelgenim (2-158).

Teklik 2. şahıs: a�lıii (4-139), halan (l-lı88), dosuii (4·-127), Jı;ay­ ratıii (4-6), keriii. (4.-108), �oluii (4.-141), közü ii (4-141 ) .

Teklik 3. şahıs: -ı, -i şekli: ardı ( 1-41), ayağı ( 1-103), ayttırganı (3-89), cavabı (1-94), sını ( 1-112�, Mcti ( 1-146), ckendigi (3-54), eti (1-1 13), işi ( 1-1 14), ıikkeni (1-141) .

-u, - ü şekli: cumusu (3-34), l,lo1u (1-74), �olunu ( 1-2 15), Jı;unu (1252), bürövü ( 1-9). cüyrüktügü (1 -149), köbü ( 1-77), ökümötü (2-31), süyö�ii (1-159) .

-sı, -si şekli: agası (1-61), halası (1:....7 , 9, 14, 23), çaması (1-209), tuvrası (1-185), Leygesi ( 1-129), ckesi (1-83), cngimesi (l-1 S2), enisi (1-59). iyesi ( 1-5) .

-su, -11 ü şekli: �orl5.usu (1-36), öltürüsü ( l-198). Çokluk 1. şahıs: -mız, -miz şekli: agayındarımız (1-64), halamız (l-190), çamamız ( 1-196), cırtıstımız ( 1 -230), degcnimiz ( 1-193), edetimiz (1-206), eke­ miz (1-72), sebebimiz (l-180) . ·,

-muz, -müz şekli: �oyumuz (2-168), oyunumuz (l-263), tüsumuz ( 1-67). columuz ( 1-246), künümüz (3-1 1 1), törtövümüz (2-34), üyümüz (2-15 1 ) . Çokluk 2. şahıs: avuzuiiuz (4-144). Çokluk 3. şahıs:

.....

-ları, -leri şekli: balaları (l-74), baylan (l-305), mamırlan (2-136), biylcri (3-23), epekeleri ( l-58), nerseleri (3-105) .

54

-darı, -deri şekli: baladarı ( 1-55), coldan (2-37), orundarı (1-228), kiyimderi (3-8), iyederi (2-97), miiiezderi (4-24), özdörü (2-125), ülkö­ dörü (2-54), üydörü (1-202).

-tarı, �teri şekli: attan ( 1-103), bastarı (2-29), tumsul,ctarı (4-23), isteri (2-50), sebepteri (2-74) .

-törü şekli: cüyrüktörii ( 1-122), ösüyöttörü (2-72) .

HAL EKLERİ İLGİ HALİ E K İ İlgi hali eki -nıfi, -niii, -nuii, -nüii, -dın, -din, -dun, -dün, -tın, -tiii, -tun, -tün şeklindedir.

Derlediğimiz Metinlerde Eski Türkçedeki ilgi hali eklerinden sade­ ce n'li şekiller bulunmaktadır. Ancak n > d değişmesi sonunda ekin d'li şekilleri; n > d ::> t değişmesi sonunda da t'li şekilleri ortaya çıkmıştır. Örnekler :

n' li şekiller: -uın, -niii şekli: adamnıii ( 1-32), halasının ( 1-2 3), carnbının ( 1-141), ekelerinmin (1-5 1), ekesiniii ( 1-138), kisinin ( 1-7, 40).

-nuii, -nün şekli: dünyönüii (2-10), törtövünüil (1-9), tüyönüii (1-256). d'li şekiller: -dıii, -diii şekli: astavdıfi ( 1-277), atamızdıfi (1-72), Buvratay­ dıi'i. ( 1-8), maldıii. (1-256), cerdiii (2-25), ckcmizdiii (2-3), cldiii (1-30). ,

-duii, -düii. şekli: aluvduii. (1-309), toyduii (1-270, 304), hürövdüii. ( 1-187), ülköndördün (,I-65), üydüii ( 1-298). t'li şekiller:

-tıii, -tiii. şekli: alma�tıii (4-107), �aza�tıii ( 1-308), �udalı�-tıii (1-253), cigittiii (4-23), esiktiii ( 1-286), memlekettiii (2-1 1 ).

-tun, -tün şekli: �ustun (1-173, 1 79), köptün (4-124·), ökümöttün (2-36), şöptün (4-124).

YÜKLEME HALİ EKİ D erlediğimiz Metinlerde yükleme hali eki, isimlerden sonra -nı, -ni, -nu, -nü, -dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü ; 3. şahıs iyelik eki alss

mış kelimelerden sonra -n'dir. Görüldüğü giLi Eski Türkçedeki i.i ç çeşit yükleme hali ekinden ikisi Derledi�imiz Metinlerde bulunmaktadu.

Ancak -nı, -ni, -nu, -nü yükleme hali eki Eski Türkçede zamir­ lerden sonra kullanılıyordu. K azak Türkçesinde ise zamirlerden sonra kullanılmaya devam ettiği gibi sahasını genişleterek isimlerden ve iye­ lik ekli kelimelerden sonra da ktıllanılmağa başlanmıştır. Bugün en ge­ niş ölçüde kullanılan yükleme hali ekidir . n > d değişmesi sonucunda d'li, n > d > t değişmesi sonucunda ise t'li şekilleri ortaya çıkmıştır.

-n yükleıno hali ekinin kullanılışında hir değişiklik olmamış, fakat kullanış sahası daralmış, yalnız 3. şahıslara inhisar etmiştir. İyelik ekli kelimelerden sonra -n'nin yanında -m, -ni, -nu, -nü, -dı, -di, -du, -cli.i.

-tu, -tü yükleme hali eki de kullamlmakt � dır.

-nı,

-ni, -nu, -nü,

n

şekiller:

-

dı -di, -du, -dii, ,

-tı,

-ti -tu, -tii ,

ekine örnek.-

ler:

'li

-nı, -ni şekli: halanı (2-79), lprnndıgını (1-177), �udam ( 1-262), paydam ( 4-41), beygeni ( 1-131), etektegini (4-99), nerscni (2-7), tilini (2-45). ·

-mı ,

-nü şekli:

colunu ( 1-309), dünyönü (2-9), tömöngünü (4-99),

tülkünü (4-132).

d'li

şekiller:

-dı, -di şekli: adaındardı ( 1-241), astavdı ( 1-278), aygırdı (4-1 1), balandı (l- � 89), mıiidı (4-12), eldi ( 1-45), nerselerdi (1-256).

-du, -dü şekli: aluvdu (3-63), �oydu (4-72), toydu ( 1-198), cüzdü (3-58), rnülkümüzdü (2-146), üyümdü (2-153). t 'li

şekiller :

-tı, -ti şekli :

attı ( 1-100), cırtıstı ( l-229), .lpsralj:.tı (1-2 19), hil­

mesti (4-83).

-tu, -tü tu ( 1-173).

şekli:

eumustu (3-77), curttu (1 -62), lj:.urttu _(1-269), �us­

-n ekine örnekleı· :

aldın ( 1-145), asın ( 1-1 37), ayağın (1-128), cavabnı ( 1-94), ci.iyı·ü­ gün ( 1-102), iyesin (1 ....: 1 08), köbün ( 1-272), körgönün (1-175), �uma­ lalj:.tarın ( 1-257), küyün ( 1-115), semizdigin ( 1-163).

56

YAKLAŞMA HALİ Derlediğimiz Metinlerde umumi y�klaşma hali eki -ga, -ge, -gö, -l_ca, -ke, -kö şeklindedir. İyelik ekli kelimelerden sonra ise -a, -e, -ö eki kullanılmaktadır.

Bunlardan -ga, -gc, -gö, -l_ca, -ke, -kö eki, Eski Türkçede -ga, -ge şeklinde idi. Derlediğimiz Metinlerde ünsüz uyumuna girerek �'lı ve k'li şekilleri, yuvarlaklaşma sonucunda da ö'lii şekilleri ortaya çıkmıştır.

-a, -e, -ö eki ise Batı Türkçesinden geçmiştir. Ekin ö'lü şekli yu­ varlaklaşma sonunda ortaya çıkmıştır.

-ga, -ge, -gö, -.l_ca, -ke, -kö ekine örnekler: g ve g'li şekiller:

ga -ge şekli : altıga (l-134°), asta..;'ga (1-273), balamızga (1-190), dombraga (1-97), bcygcge (1-124), ceı·gc (1-203), eyellerge (1-256), Kercyge (1-15, 34°),

-�ö şekli : cürgöngö (4-86), közgö (1-16), üygö (2-87), kölgö (3-3) . .l_c ve k'li şekiller:

-1);.a -ke şekli: casl);.a (1-95), malçılıl);.:l_ca (2-19), at:l_ca (4°-38), İstan­ pull_ca (1-29), iske (4-98), Kcreydike (l-239), keşke (1-180), :l_cizmetke (332).

-kö şekli: bürkütkö (1-154), öküınötkö (2-134), törtkö (3-90), kökkö (4-U9).

-a, -e, -ö ekine örnekler: r

.

-e, şekli: adamına (1-78), a1dına (1-134, 14.1), halana (1-189), 'basına (1-258), sınma . (1-:-101), çeçesine (1-)91), kelgenime (2-158), ekövünö (3-75).

-a,

·

-ö şekli : köbünö ( 1-76), köiilünö (3-39), ölgöııdörünö (1-76), üy­ dörünö (1-202), ülkösünö (2-76), üyünö (3-H).

BULUNMA HALİ EKİ · Bulunma hali eki -da, -de, -dö; ta -te, -tö şeklindedir. ö'lü şekil­ leri yuvarlaklaşma sonucunda ortaya çıkmıştır.

-

,

57

Örnekler: d 'li şekiller: -da, -de şekli: .aluvda (1-112), burunda (1-65), canımda (1-57), casında (1-6), colda (1-248), cerde (1-13, 50), degenimizde ( 1-193), ede­ tinde (1-146), elinde ( 1-63), K ereyde ( 1-12, 13).

-dö şekli : cöndö (2- 124), cürgüzüvdö (1-196), dünyödö (3-104), üydö ( 1-300), özümüzdö (3-1 12) . t'li şekiller: -ta -:-le şekli: apatta (1-38), kuvanışta (3-97), oturusta (1-99), I mecliste (3-64).

-tö şekli : üştö (3-75) .

UZAKLAŞMA HALİ EKİ Derlediğimiz Metinlerde uzaklaşma hali eki -dan, -den, -dön; -tan, -ten, -tön; -nan, -nen, -nön şeklindedir. Ekin ö'lü şekilleri yuvarlaklaş­ ma; n'li şekilleri ise -nd- > -nn- benzeştirmesi sonucunda ortaya çık­ mıştır. n'li şekiller sadece sonu n ile biten kelimelerden sonra değil; isim­ lerin iyelik eki almış şekillerinden sonra da yaygın olarak kullawlmak­ tadır. Sonu a, l ve m ile biten kelimelerden sonra da birer örnekte kul­ lanılmıştır. Ancak sonu n ile biten bütün isimlerden veya bütün isimlerin iyelik eki almış şekillerinden sonra n'li şekli kullawlmamaktadır. Örnek, ler:

d'li şekiller : -dan, -den şekli : adamdan (1-33, 178), algandan (l-262), ardın­ dan ( 1-41), attardan (1-1 14), hargandan (1-203, 238), cıldan (1-78), cıllpdan (1-214), �olumdan (1-147), birden (1-87), bitkenden (1-293), ccrden ( 1-155), işinden (1-106).

-dön şekli : hürkütçülördön (1-161), ciirgöndön (2-8), cüzdön (358), könüldön (4-26), közdön (4-26), kündön (1�73), ötkiizköndön (2166), tüyödön (1-217). t'li şekiller : -tan, -ten şekli: agaştan (4-54), apattan (1-35), aştan (2-88), et­ ten ( 4-3), memleketten (2-27), sebepten ( 1-17), Tentekten (2-2).

58

-tön şekli : ökümöttön ( 1-47), ösürgöı:idüktön ( 1-225), söylöspös­ tön (3-69), süyöktön (4-3). n'li şekiller : -nan, -nen şekli: aldınan (3-17), artman ( 1-108; 2-2 1 ) , kaşanııan (3-6), �aytanan (2-55), ornunan (3-50), borşunan (4-11 7), şabannaıı (4- 1 1 1 ) , Türküstannan (2-54), teperişinen (2-90). b) -nön şekli : üstünön (4-10).

VASITA HALİ Derlediğimiz Metinlerde isimlerin vasıta hfıli, menen (henen, bönön) edatı veya onun ekleşmiş şekilleri olan -men, -mön, -hen, -bön, -pen, -pön ile yapılmakt�dır. Görülduğü gibi menen edatının hem m'li hem de b'li şekilleri vardır. Bu durum edatın menşei ile ilgilidir. Bu edat, hile edatıııdaıı gelmektedir: nıenen < minen < milen < bilen < hile. ö'lü �e­ killeri ise yuvarlaklaşma sonunda ortaya çıkmıştır. Eski Türkçedeki -n vasıta , hali eki ise unutulmuş olup, klişeleşmiş halde birkaç örnekte görülmektedir: üş-ü-n < uç-u-n (1-1), mene-n (1-139, 195) gibi.

Örnekler : Ekleşmemiş kullanışlar : menen şekli : ( aldı) menen ( l-139, 195), (ata�) menen ( 1-20), (kı­ randıgı) menen ( 1-1 76), (�or�unuş) menen (1-67), (may) menen (1279), (tilipon) menen ( 1-9 1 ). henen şekli : (cırtıs) benen (1-245), (dan�) benen ( 1-4 1 ) , ( � aza�) benen (2-94), (Türk) benen (2-120) hönön şekli: (hürküt) bönön ( 1-179).

Ekleşmiş kullanılışlar : -men şekli : col-men (3-104), cüyrüktügü-men ( 1 -149), çım-mcn (3-65), dan�ı-men (4-126), ckemiz-men ( 1-72), galım-men (4-64), lj:atını-men (3-69).

-mön şekli : közümüz-mön (1 -305), Ürüzgü-mön ( 1-85), uru-mön (4,-64).

-ben şekli: co�-ben (4-1 2 1 ) .

-pen şekli: cunıus-pen (3-32).

59

EŞİTLİ K HALİ E Kİ Derlediğimiz Metinlerde eşitlik hali eki -ça, -çc, -çö, -şe şeklinde­ dir. Ekin ş'li şekli ç > ş değişmesi, ö'lü şekli yuvarlaklaşma sonucunda ortaya çıkmıştır. Derlediğimiz Metinlerde ç > ş değişmesi tam olmadığı için ekin ş'li şekilleri azdır. Örnekler: ç'li şekilleı· : -ça, -çe şekli : balaça (3-101), hoyunça (1-UO � 2-UO, l 12), l_<ança (1-19, 122, 1 34,; 2-66; 3-79), onça (1-166), sonça (3-66), biylerinçe (323), kelisinçe (1-196, 288).

-çö _ şek li : -şe şekli:

k iiyünçi) (l-294)., neşe (l-1 16, 128, 181, 23,t, 242). �

Ancak kança ve neşe örneklerinde ek, · çekim eki olmaktan çıkmış, klişcleşerek yapım eki haline gelm iştir.

Derlediğimiz Metinlerde teg edatının ekleşmiş şekilleri ve -layu, -leyü ekinin sondaki ünlüleri düşmüş şekilleri de eşitlik hfilini ifade ed'er. Örnekler : teg eda�uıın ekleşmiş şekilleri -day, -dey, -döy, -tay, -tey

ile :

osunday (1-144., 148, 158, 186; 2--22, 108, 117, 142), sonday (1-15, 103), suvday (4·-55), hütündey (2-146, 169), eüzdey (3-25), gündey (2-20), kündöy (2-53), harma�tay (1·-55).

-Iay, -ley eki ile :

Bu şeklin örnekleri azdır: hılay (1-186), olay,

(3-49), osulay (1-309).

YÖN HALİ Derlediğimiz Metinlerde isimlerin yön hali, yaklaşma hali eki ve son çekim edatları ile ifade cdilmekt:edir.2R Pakistanga . �aray (2-78) örneğinde son çekim edatının kullanışını görüyoruz.

Eski Türkçedeki -garu, -gerü yön · ekine,, bir örnekte -arı şeklinde rastlanıyor: cogargı < cogarı + gı ( 1- 1 3 ; 2-136 ; 4-99).

SORU EKİ

Derlediğimiz metinlerde soru eki �ma, -me; -ha, -be; -pa, -pe şeklindedir. Eski Türkçede -mu, -mü şeklinde olaiı soru eki, u, ii > a� 28 Bk:.:. Yaklaşma Hali Eki, slı. 57.

60

e

değişmesi sonucunda -ma, -me şeklini almış; m > b değişmesi sonu­ cunda ekin h'li şekilleri; m > b > p değişmesiyle de p'li şekilleri orta­ ya çıkmu�..tır. Tabii hem isimlerin lıt>m de fiillerin soru şeklini yapar.

Örnekler : a) 32).

-ma,

-me şekli: lıolar ma (3-27), boldu ına ( 1-2 16), irazı ma (3-

· b) -ha, -he şekli: siz ha (3-109), ilesemiz be (2-15) .

c) -pa, -pe şekli: kuvmas pa (·1-58), tınış pa (3-37), tuvmas pa. ( '1--58 ).

r

61

SIFATLAR

Derlediğimiz Metinlerde geçen sıfatlar aşağıda gösterilmiştir: 1) VASIFLANDIRMA SIFATLARI:

�

Türkiye Türkçesine göre farklılık arzedenleri yazıyoruz : agatın (Jı:an) (4-79), abırgı (söz) (3-78), alma (moyun) (1-1 1 6, 1 18), argı (ata) (1-2 ; 2-71), ani). (dönön) ( 1-106), arzan (bağa) (2-14.7), asav (tay) (3-9), aş (kisi) (4-21 ) , ata (tariy�), (2-151), atan (tüyö) (1-133), avur (kisi) (4-21), halapan (!).us) (1-155), bas (!).uda) (1-281), bay (kisi) ( 1-206), baysaldı (aygır) (4-11), boz (hala) (3-7), börüktü (has) (4-96), eabdıl).tı (kün) (4-90), casav<lı (kün) (4-90), ca�sı (eyeller ) (1-257), ca­ ni). (]ı:ann) (1-124·), cartı (sagat) (3-14), eas (va]ı:ıt) (4-57), euvan (aygır) (1-215), eüyrük (at) (1-96, 100, 103, 1 1 0), çala (molla) (3-105), çıgıs (Türküstan) (2-54·), er (bala) (3-109), erikti (eürüv) (2-� 09), eyci (bala) (3-4.8), ezirgi (kün) (2-95), jaman (�atın) (4-53), işki (ülkö) (254), iralpmdı (kisi) (3-36), kalıii (mal) (1-202, 205, 206), �alın (vaJı:ıt) (1-105), �arav (bay) (4-138), �aslpr (tülkü) (1-179), ]ı:atın (bala) (279), ]ı:ayrattı (er) (4-37), kedey (cmcnger) (3-88), .l\.e11:ee (lta!ıp.das) (1-51), kevdeli (kedey) (4-138), !).ılış (tumsul).) (1-161), �ıran (!).us) (1-166), kisi (el) (4-18), kiygiz (üy) (2-151), !).uttu (!).ona!).) (4-33), kül. külü (nerseler) ( 1-259), m�iidagan (adamdar) (2-94), pısıl). (adamdar) (1-24), semiz (attar) ( 1-1 14), şıneırlı (iznep) (3-22), şeşen (�atın) (4-53), tevir (kiyim) (3-8), ülkön (üy) (2-87), ülgön (as) (1-132), ene "\' (gün) (3-38), elgi (eki ectim) (3-88), eüzdey (kisi) (3-25) _ _

.

2) BELİRTME SIFATLARI İŞARET SIFATLARI Yakın için kullanılanlar:

62

bul bul (üş adam) ( 1-25, 38), bul (ökümöt) ( 1-46), bul (el) (1-75), b ul (at) (1-1 18), bul (bürküt) ( 1-154), bul (halapan 1,tus) ( 1-156), bul (sı­ Jpldılar) (1-234), bul (1,tudalar) ( 1-263), bul (lpzıl) ökiimöt (2-56).

os u osu (üş adam) ( l-23), osu (Türkiya) ( 1-32), osu (cer) ( 1-50), osu (lf.us) (1-173), osu (hürküt) (1-178), osu (zaman) (1-42), osü (cer) (1 -43), osu (kün) (1-138).

bu bu (kisi) ( 1-6), bu (cer) (1-62), hu (sul,tuldu) (1-1 16), bu ( b ala) ( 1-193), hu ( 1,tız alatun col) ( 1-246), bu (1,tuda) ( 1-266) .

mma mına (lstanpul) ( 1-29), mına (1,tayın curdum) (-1-54), mına (cüyrük at ].<.osuv) ( 1-146), mına (alpıs neşe cıl) (2-52), mına (cer) (2-7 1), mına ( kisi) (2-97), mına (tam) (2-154) . ·

.

egi egi (1,tuda) ( 1-287), egi ( 1,turt) ( 1-271), egi (üy) (1-298) .

Uzak için kullandanlar: ol ol (Bu vratay) ( 1-8), ol (üşövü) ( 1-1 1 , 22), ol (cüyrük at) ( l-145, 147), ol (düz mata cırtıs) ( 1-229), ol (Kereydik) (1-239), ol (Kerey) ( 1-240), ol ( 1,t u dalıl,t ) (1-253), ol (1,tudadar) (1-254), ol ( 1,tuda) (1-260) , ol (adamdar) ( 1-264).

sol sol (sebep) (1-16, 75), s ol (at atal,t) ( 1-20, 2 1 ), sol (üş a:dam) (l-39), sol (danl,t) ( 1-41 ), sol (Pul,tari Abdulla) ( 1-60), sol (1,torl,tunuş) (1-67), sol (kündö) ( l-73), sol ( Uyadandar) (l-74), sol (cüyrüktük) (l-149) , sol (toğuz adam) (l-284).

ene ene (cer) (2-126, 135).

o o (gün) ( 1-230).

80 so (ı;..ı sıl;.: köz) (1-163).

SAYI SiFATLARI

Ani sayı sıfatları : Tek kelime halinde olanlar : lıir

bir (ay) (1-77), hir ( lıcyge ) (1-136), bir (];.:ara tüJkü ) (l-179) , bir (col) (l-179), bir (mesele) (1-183), bir (tile \•) (l-192). eki (yeki) eki (türlü) (1- 157), eki (tilev) ( l-193), �ki (kisi) ( 1-274), eki (as­ tav) ( 1 -276), e ki (can) ( 1 -277), yeki (türlü) (l-112, 1 1 7 , 177). üş

üş (adam) (l-2;) , 27, :3 1, 38, 39), üş (as) ( l-129), üş (bölük) (1-131), i.iş ( ınetir) (1-23 1 ) . tört tört (bala) (1-9), tört (türlü) (1-95, 98), tört (el) (1-158), tört (I_,.ıs­ ral�) (l-212).

bes bes (kün) (1-136), bes (el) (1-158), bcs (kisi) (1-201), bes (kez) (1-230), bes (al) (1-297). altı altı (adam) ( l-42).

ceti ceti (adam) ( 1-42), ceti (at) (1-220), ceti (giyimdik) (1-235).

togıız toguz ( kisi) (1-249, 254, 274.. 275), tôguz (adam) (1-284), toguz ( tüyö) (1-297, 302). on

on (at) (1-106), on (kisi) (1-201), on (giyimdik) (1-235).

61

ciyı.rrna ciyırma (cas) ( 1-154), ciyırma (sana) (2-103) .

kırk �rl,<. (cıl) (1 -76, 78). l,<.ı rl,<.(ça�rım) (:3-86).

e l üv elüv (cıl) (1-7), elüv (l,<.ara) (1-252). . c etpf r cctpis (baytal) .(l-208).

seksen sekı;cn (baytal) (1-208).

diiz <lüz (l,<.oy) (l-B2), lliiz (baytal) (1-207, 2 1 1), düz (mata) (1-228, 229, 230).

mıi'ı mıii ( b iye) (4-11 7) .

Kelime

guru�u

şeklinde olanlar :

on eki (Kercy) (1-:3, 12, 1 5 , 1 7, 19), on beş (cıllp) (1-150, 1 5 1 ), on beş (cas) (1-95), on CC'ti (cas) (1-6), c iy ı rm a bcs (haytal) (1-2 13, 216.

2 18, 222), otuz tört (sene) (2-61), cetpis bcs (baytal) ( 1-2 19), düz elüv ( at) ( 1-1311), düz alpıs (at) (1-139), lıcs düz (metir) (1 -232), altı cüz (üyön) (2-170), s ek i z düz (hala) (2-8S) .

SıM sayı sıfatları: Asıl sayı sıfatlarının sonuna -nçı, - nçi. -nçu, -ııçii isimden isim yapma eki getirilerek yapılmıştırlar: hirinçi (col) ( 1-301), birinçi (l,<.uda) (1-250), ekinçi (bir edet) ( 1-18,1.), iişünçü (lıeyge) ( 1-140), törtünçü (col) (1-182), otuz altmçı (cıl) (2-76, 90) , l,<.ırl,<.ınçı ( cıl) (2 -77).

SORU SIFATLARI �ay l,<. ay ( cer) ( l -1 3 ; 2-45, 109), l,<.ay (lıiı· ul) (3-49).

65

l.caysı �aysı (b eygeder) ( 1-145).

ne ne (nerse) ( 1-238).

�aııday �anday (kisi) (3-54). neşe

neşe (türlü) ( 1- 1 1 6), neşe (avdan) ( 1-128), neşe (dürkün) ( 1-181), neşe (�ulun) ( 1-2 15), neşe ( �oy) ( 1 -242).

�aıı ça

, '

�

�ança (adamdar) ( 1-202, 242), �ança (sana) (2-66), �ança ( va�ıttar) (2-67), �ança (unatpagan) (3-79) .

BELİRSİZLİK SIFATLARI bir bir (iş) ( 1-87), bir (cüyrük at) ( 1-100), bir ( �azı�) ( 1-125), bir (�uda) ( 1-150), bir (cer) ( 1-155), bir (uya) ( 1-155).

barlık harlı� (is) (2-96).

basl;ta lıas�a (el) ( 1-29).

er er (adamdar) ( 1-241), er (türdü) (2- 1 1 ) , er (cıl) (2-164),

er

(kim)

(2-25). er bir er bir (uru v) ( 1-255).

er �anday er �anday (adam) (2-1 1 1) .

köp köp (tülkü) ( 1-176, 178), köp (casagan) (2-8), köp (cürgön) (2-8) .

66

talay talay (cüyrük attar) (1- 1 2 1 ) . eş

eş (nerse) (3-81).

eş bir eş bir ( ğılım) (3-56).

Aitlik ekiyle yapılmış sıfatlar: bağanağı (cer) (2-139), bıltırğı (curt) ( 3-4), cogarğı (adamdar)

·

(2-13 0) , co garğı ( K erey) (1- 1 4) , tümöngü ( K erey) ( 1 - 1 3) , algaş�ı (bir cılı) ( 1-129), algaşlp (heyge) (1-131), burungu (ülkön ata babalarımız) (2-7) ..

r

67

ZAR FLAR

Derlediğimiz Metinlerde g eçen zarflar aşağıda gösterilmiştir: ZAMAN ZARFLARI

Maııday, erten, ertcfı erte, endi, ezir, Jı;azır, alJır, sofi, keyin, sonda, cene, erte. Örnekler :

1

manday (1-24"7), ertcii (3-71), erteii erte (3-15), endi (1-92, 94, 217, 294; 3-81), czir (1-76, 89, 90; 2-15, 102, 109), �azır (1-57, 74), a lJır (1-149), sofi (2-145), kcyin (1-93), sonda (1-168, 170, 1 75, 232), cene ( 1-42, 77. 143 ; 2-62, 1 50, ) 72 ; 3-40, 54, 62), erte (3-3).

NASILLIK-NİCELİ K ZARFLARI

�alay (1-263 ; 3-31), Jı;anday (601-) (1-93; 2-1 18), aman esen (çılı;-) ( 1 -43), anı� (estet-) (3-53), azra� (toJı;ta)- (3-110), hatır bol- (4°-80), besen (bol-) (4-61), hesÖ"İ' (hol-) (1-218), bir col (har-) (1-245), bir (tuv-) (1-85), bılay (�uda bol-) (1-186), birge (ayrıl-) (1-65), hirge (tu"İ'-) (1-51, 59, 64., 68), hütünd �y (sat-) (2-146), ca�sı (hol-) (1-193 ; 2-154; 4-68), ca�sı (kiy-) (1-287), calgız �ara (bol-) ( 1-134), caralı (�al-) (4- 1 3), carlı (hol-) (4-139), dön (gel-) ('!0- 23), ene mine ( de-) (3-63), esen (hol-) (4·-61), gacayıp (hol-) (2-98), �ayta (har-) (2-56), �aytanan (�urul-) (2-55), �attı (hol-) (4-24), kem (hol-) (4-31), ke ii (bol-) (1-31 ), keii (gel-) (4-23), Jı; oyuv ( gıl-) (1-269), osulay (de-) (1-309), ol ay (de-) (3-49) , tek (ciir-) (4-95), tetti (gıl-) (1-273), yeki türlü (bol-) (1-160), aldı ıne­ nen kel- (1-143, 186, 280), cetöv (bol-) (1-217).

68

AZLIK-ÇOKLlJ K ZARFLARI eıi.

(yeii ), ötö, darday, bes.

Örnekler : cii ( ülkö n) (l-9), eii ( kişi) (1-1 1), c ii (cüy rük) ( 1-102), e ii ( a l gaşlµ ) (1-131), e n ( ınanday) (1-304), yen (bay) (1-206), ötö ( muii a-) P-69). darday (ca)ı.:sı) (2-154°), b�s (artıJı.:) ( 4-32) .

r

69

ZAMİRLER ŞAHIS ZAMİRLERİ Derlediğimiz Metinlerde aşağıdaki şahıs zamirleri bulunmaktadır: 1

Teklik 1. şahıs : men Teklik 2. şahıs:

sen

Teklik 3. şahıs: �?_l_,��' Çokluk 1. şahıs : biz (biz)

o, �.

Çokluk 2. şahış: siz (sender) --; · Çokluk 3. şahıs : (ol��� s ;ı�;, -� dar : ,.,. . -- -.._

- --

--

Teklik 1 . şahıs zamirinin "ben" şekli Türkiye Türkçesi tesiriyle bir defa kullanılmıştır. Örnekler: men (1-39, 86, 95, 100, 104, 105, 108, 1 1 0, 120, 1 23, 143 ; 2-1 18), hen (1-102), sen (1-119, 190, 225 ; 3-76; 4-29), ol ( 1-8 1 , 91, 139, 141, 147, 166, 167, 169; � -l l ), sol ( l-240, 243, 304) , so ( l-25, 108, 278; 2-159), o ( 1-288, 290; 4-1 10), ana ( 1-6 1 , 86, 225), biz (biz) ( 1-41, 56, 60, 75, 90, 9 1, 189, 204, 2 12, 239, 268; 2-27, 45 ; 3-1 1 1), (siz) (siz) ( 1-299; 3-108, 109), olar ( 1-41 , 280), solar (2-68, 101).

ŞAHIS ZAMİRLERİNİN ÇEKİMİ Teklik şekiller:

İlgi hali

70

l . şahıs

2 . şahıs

menin

seni n

i

3 . şahıs -

1

-

-

-

-

OE:ı!!J..,_,_s onun,. ���anı iiJ .

Yiikleme hali

menı

senı

Yaklaşma hali

magan

sağan '

onu,_ s on�� . ogan, ! sogan, ana�\

Bulunma hali

mende

sende

onda, .son.,��

Uzaklaşma hali

menden

senden

Vasıta hali

menı menen

senı menen

onu mencn, sonu me­ nen, onu-men, sonu­ men

mençe

sençe

onça, sonça, sonday onday

·

Eşitlik hali

( ondan,

s ondan, s�ııan dan.:. � .

\

1

·

Örnekler : Teklik 1. şahıs : menin (1-1, 2, 50, 52, 57, 58, 83, l l8, 14.7, 173), magan (1-191, 299; 2-129, 158; 3-83), mende (2-147, 163; 3-93, 94).

Teklik 2. şahıs : senin (2-138; 4-l lO), seni (1-289; 2-157; 4-68), sagan (2-İ55; 4-29), sende ('t-10).

Teklik 3. şahıs : onuii (1-138, Hl, 170; 3-27; 4.-10), sonun ( 1-25, 108), ananın (1-61, 86, 225), onu ( 1-132, 169, 265, 275 ; 2-95, 137, 150, 166, 177; 3-38), sonu (2-126), ogan (1-164, 226, 249, 260, 265), soğan (1-54, 151, 273), ondan (1-68; 2-32), sondan (1-62), sodan (2�159), sonan ( 1-278), onça (1-166), sonça (3-66), sonday (1-15, 103), onnan (2-165). Çokluk ŞekiJler:

1 . şahıs

2 . şahıs

3. şahıs

ligi hali

bizdin

sizdin

olardıii, solardıii.

Yükleme hali

bizi, bizdi

sizi, sizdi

olardı, solardı.

Yaklaşma hali

bizge, bizge

sizge

olarga, solarğa.

Bulunma hali

bizde

sizde

olarda, solarda.

Uzaklaşma hali

bizden

sizden

olardan, solardan.

Vasıta hali

biz menen, biz-men

siz menen, sız-men

olar menen, olarmen, solar menen, so­ lar-men.

Eşitlik hali

bizçe, bizdey

olarça,solarça, senderçe, sizçe, sizdey. day, olarday.

solar-

71

Örnekler: Çokluk 1. şahıs: bizdiii ( 1-4·7, 50, 74, 79, 185, 198, 248, 257, 264; 2-46, 60, 73, 78), bizi (l -63, 69). bizdi (2-133). bizge (2-133, 135). biz­ den (2-20). h izge ( l-190 ; 2-65) . Çokluk 2, şahıs : sizdiii ( 3-108), sizge (1 -299). Çokluk 3. şahıs: olardıii ( 1-4 1 ) . ŞAHIS ZAMİRLERİNİN Ç E K İ M EDATL A. HI N A BAGLAJ';M ASI: Şahıs zamirlerinin son çekim edatlarına lıa�lanışmı gösteren iirn«"k­ ler aşağıdadır: üşün edatma: İlgi halinde veya yalın halde bağlanırlar: onun üşün (2-26), sol u­ şün ( l-120).

��� Eski Türkçede teg çekim edatı Kazak Türkçesinde dcğiı?erck ekleşmiş, zamirlerin eşitlik halini yapan bir çekim ekine dönüşmüştür : osunday < osu + teg ( 1-144, 148, 1 58, 1 86: 2-22. 100. 1 16, }:l;), 142). sonday < sonı + teg ( l-15, 103). menen edatına : Yalın halde b ağlanırlar: osu mcnen ( l-22 7 ; 2-14, 1 19). menen edatı bazı örneklerde ekleşmiş haldedir: sonimeneıı ( l-50), sonuıııen (1-56, 2 19), sonimeiı (1-60, 291 ) . burun edatına : Ayrılma halinde bağlanırlar: ondan burun (2-32).

geyin (keyio ) edatına : Ayrılma halinde· bağlanırlar: ondan geyin ( 1 -10, 68, 144, 207, 251), ondan keyin (3-:-85), sodan keyin (2-159). sondan geyin ( l-36. 62). soii edatına : Ayrılma halinde b ağlanırlar: ondan soi"ı (2-1 39), sonan 278) .

72

s o ii

(1-

DÖNÜŞLÜLÜK ZAMİRİ Derlediğimiz Metinlerde dönüşlülük zamiri, öz kelimesidir. Bu keli­ menin iyelik eki almış şekilleri, dönüşlülük zamiri olarak kullawlır:

Teklik

l. şa hıs :

özüm

Teklik 2. şahıs : özü fi Teklik 3. şahıs : özü Çokluk

ı.

şahı� : özümüz

Çokluk 2. şahıs : özünüz Çokluk 3. şahıs : özdörü Örnekler : özüm (1-50, 57, 101, 127; 2-127) . özün (2-156 ; 4-68, 87) . özü (1-167, 1 68, 171, 229 ; 2-26, 25,- 26, 39, 1 1 3 ; 3-62 ; 4-40, 47) . ö:ti.imüz (1-64; 2-28, 5 2 , 1 1 5, 176, 1 7 8 ; 3-1 12). özdörü (2-125; 3-86). İŞARET ZAMİ RLE R İ Derlediğimiz Metinlerde geçen işaret zamirleri şunlardır :

Yakın için kullanılanlar: Teklik: bul, bu, mu, mına, mına ,, , osu, egi. Çokluk: bular, budar, osular.

Uzak i çin kullanılanlar: Teklik: ol, sol, so, o, ana. Çokluk: olar, stilar, sodar.

Görüldüğü gibi çokluk şekillerde türeme n ünsüzü yoktur.

Örnekler: Yakın için kullanılanlar: bul ( 1-56, 1 60, 1 63, 164, 172, 178, 175, 1 8 1 , 1 84, 2 16, 221, 222, 240 , 242, 243 ; 2-5 1, 73, 74, 82, 83), bu (1- 1 10, 1 83, 303), mu, (2-103 ;

73

3-106), mına ( 1-234·; 2-135), ınınav (2-128), hular (1-24, 35, 37. 5:{ .

67, 73, 89; 92-122, 131, 1 32 , 1 60), budar (2-125), cgi ( 1-265) . osu ( l-151, 199, 227, 244. 305. 308, 310; 2-92 ; 3-96), osular ( 1-33. 35: 2-35).

Uzak için kullanılan işaret zamidcri teklik ve çokluk 3. şahıs za­ mirleri ile ay;nı olduğu için aynca örnek yazmıyoruz.

İŞARET ZAMİ RLERİNİN ÇEK İ M İ Uzak için kullanılan işaret zamirlerinin çekimi de şahıs zamirlerinin çekimi ile aynı olduğu için, burada sadece yakın için kullanılan işarı�t zamirlerinin çekimini gösteriyoruz. �

Teklik şekiller : İlgi hali Yükleme hali Yaklaşma hali

bul, bu

mu

ınına

osu

bunun

munun

mınanın

osunuii

bunu

ınunu

mm anı

osun, osunu

bu�an

mugan

mınaga. mınagan ımnada

osugan osu da

Bulunma hali Uzaklaşma hali

bunda bundan

mundaiı, munan

mınadan

osudan

Vasıla hali

bunun ınencn, bunurrıen,

munu menen munum en

mına�menen, mına v-meıı.

osu meneıı osu-men

Eşitlik hali

bunçu

munça

ınınaça. . mınavça.

osulay. osunday

ınunda

/

.

Egi zamiri ise eginiii, egini, egige, egide, egiden, egi menen (egi-meıı ) . egindey şeklinde çekilmektedir. Örnekler: bunuii ( 1-14, 129. 233, 256, 301 ; 2-89), munun (2-105 ; 3-1 1 1 ), bu­ nu (1-1, 19, 26, 173, 235, 240, 249, 257, 262, 272, 294, 302, 305), munu ( 1-214, 253, 258, 288; 2-97, 148), bugan (1-204, 21 2; 3-31), ınugan (l252, 260, 299), egindey ( 1 -263), cgini (1-265), osunun ( 1-3, 36, 108, 175; 2-136), osunu ( 1 -62, 1 07), osun (2-26, 1 76), osugaıı (2-15, 65). osulay (1-309), osunday (1-14,l. 148, 158. 186 ; 2-22. 100. l l 6. 135).

74

Çokluk şekilleri: hular

hudar

osular

İlgi hali

bulardı fi

budardıii

osulardıii

Yükleme hiili

bulardı

budardı

osulardı

Yaklaşma hali

bularga

budarga

osularga

Bulunma hali

lıularda

hu darda

oımlarda

Uzaklaşma hali

bulardan

hu dardan

osulardan

Vasıta hali

bular ınenen, bular-men

budar menen, budar-men.

Eşitlik hali

bularça

budarça

osulaı· menen, osular-men osularça

Örnekler: bulardıii ( 1-277; 2-132), bulard1 (2-88), bularnı ( 1280), osulardıii (2-35), osulardı (2-83, 155), osularga ( 1-33), solardan (2-101), solardıii (2-69).

SORU ZAMİRLERİ

Derlediğimiz Metinlerde geçen soru zamirleri "ne" ve "kim" kelime· leridir: ne (1 -23, 42, 238; 3-39, 82 ; 4-9, 7 1 ) , kim ( 1-24.0 ; 3-59, 65 ; 4-136).

Soru zamirleı·inin çekimi ne, nenıene

kim

ilgi hali

nemcneniii

kimniii

Yükleme hali

nemenenı

kimdi

negc

kimgc

Yaklaşma hali

T

Bulunma hali

nede,

U zaldaşma hali

ne meneden

Vasıta hali

Eşitlik hali

nemcncdc

kimde kimden

ne ınenen, ne-men, kim menen. nemene-men, nemene kim-men. menen neşe

kimdcy

Çekimde görüldüğü gibi "ne" soru zamiri ile aynı manada "neme­ ııe" zamiri de vardır ve bazı çekimlerde "ne" zamirinin yerini almaktadır.

Bu kelime ııe+ me soru eki-j- ne'nin birleşmesinden meydana gelmiştir.

75

BELİRSİZLİK ZAMİRLERİ

Derlediğimiz Metinlerde geçen belirsizlik zamirleri şunlardır: bas�alar ( 1 -28 ; 3-80). tügöl ( 1-55). barlı� (2-60). büröv ( 1-189; 4-68) .

Belirsizlik zamiri olarak kullanılan iyelikli şekiller : beri (1-20, 25, 64, 67, 284). barlıgı (2-13 1 ; 3-37). biri (3-16). büröVü (1-91, 1 5 1 ) . ckövü ( 1-83, 3-13"61 ) .

Belirsizlik zamiri olarak kullanılan aitlik eki almış şek.iller : burungular (2-17, 23, 29). keyingiler ( 1-35). cogargı (4-99). tömöngü (4-99). ctektegi (4-100) .

•

76

FUL ÇEKİMİ

ŞA HIS EKLERİ

a) Zamir menşeli şahıs ekleri: Geniş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, öğrenilen geçmiş za­ man çeki m leri lıu eklere yapılır. Teklik ve çokluk üçüncü şahıslar eksizdir. ·

Teklik 1. şahıs: -mm, -pün .

Teklik 2. şahıs: -sıii,

�mm.

-si n .

-bın. -bin, pın. -pin. -mün. -bün,

-sun. -süii

Teklik 3. şahıs :

--

Çokluk 1 . şahıs :

-mız, -ıpiz, -muz, -müz, -hız, -biz.

-pız. -piz. -puz. -püz.

Çokluk 2. şahıs :

-sındar.

-sizder.

-:,;iiidcr,

-sundar.

-buz,

-s üii d ör

-büz ,

(-sızdar,

-suzdar, -süzdör).

Çokluk 3. şııl mı : Örnekler: Teklik 1. şahıs : aytamın (1-99), oturaının (2-164), alamın (2-165), bilemin ( 1-101), cmespin (3-!iO), aytpa�şımın (1-177).

Teklik 2. şashıs : hcrıncysiii (3-67);

alasın

(1-44), alıstaysıii (4-l45), barmaysıii (3-65),

Çokluk 1 . şahıs : apara m ız ( 1-197), cürınüz (3-112), dcymiz ( 1 -280), (1 -198), köröm ii,z (4-1 12), tüsömüs ( 1-247) .

J.;.oyaınız

77

b) İyelik eki menşeli şahıs ekleri: Görülen geçmiş zaman ve şart çekiminde kullanılırlar. Teklik ve çokluk 3. şahıslar eksizdir.

Teklik 1. şahıs: -m Teklik 2. şahıs: -ii Teklik 3. şahıs:

-­

Çokluk 1. şahıs: -k, -� Çokluk 2. şahıs : -iiız, -iiiz, -iiuz, -ii.üz (-iidar, -ii.der, -ii.dör) Çokluk 3. şahıs :

-

Örnekler: Teklik 1 . şahıs : aldım ( 1-107), boldnın' ( 1- 144), çı�tım (1-1 19), dedim (1-109), �aradım ( 1-109), taptım ( 1-144·), alsam (1-102), edim (2-154) .

Teklik 2. şahıs: almadın (3-68), lıarsaii. ( 1-245), berseii. (1-162), deseii ( 1-23). Çckluk 1. şahıs: bardı� (2-56), boldu� ( 1-21), keldik ( 1-43), köş­ tük) (2- 145), hersek ( 1 -226), bolsa}ı.: ( 1-249), �oysa� ( 1-190). Çokluk 2. şahıs: ba�safüz (4-144), tapsaiiız (4-34), salıiidar (3-42), keltiriiider (3-43).

BİLDİRME EKİPLERİ

GENİŞ ZAMAN dır:

Derlediğimiz Metinlerde geniş zaman çekimi iki şekilde yapılmakta­

1) -ar, -er, -ör; -r geniş zaman ekleri ile: Bu çekimde zamir men­ şeli şahıs ekleri kullanılır: bolarmın bolarsıii (ol) bolar bolarmız bolarsıiidar (holarsızdar) (olar) bolar 78 .

Örnekler: -ar, -er, -ör eki ile Tek1ik 3. şahıs: biter (1-76), bolar (1-193, 3-27; 4-H4), eürör (-i1 36), çıgar , (3-28), tuvar (4-91·), iirör (4-136) . Çokluk l. şahıs : kalarmız (1-94), bererıniz (1-94), körörmüz ( 1-93) .

-r eki ile : eatır ( 1-48), sıylar ·(4-1 10), talar (4- 1 1 0 ) .

2) B u şekil, fiil+-a, -e zarf-fiil eki+ turur-f-şahıs zamiri şeklindeki birleşik fiilin geniş zaman çekiminden gelmektedir. Bu çekim de yer alan tur- fiilinin geniş zamanı olan "turur" kelimesi teklik ve çokluk 3. şahıs­ larda kısalarak ve ses değişikliğine uğrayarak -ıh, -di, -du, --d �i şeklinde ekleşmekte, diğer şahıslarda ise tamamen düşmektedir. Aynı çekimde y<'r alan şahıs zamirleri, teklik ve çokluk 3. şahıslarda düşmüş, diğer şahıslar­ da ekleşmiştir. Birleşik fiil çekiminde yer alan -a, -e zarf fiil eki ise sonu ünsüzle biten fiil kök ve gövdderindc aynen muhafaza edilmekte ; sonu ünlü ile biten fiil kök ve gövdeleıinden sonra ise düşmekte, yerinde y yardımcı ünsüzü kalmaktadır.

Bu şekilde olumlu ve olumsuz iki örnek çekim yazıyorum: haramın

bolmayının

barasııi

bolınaysıii

(ol) haradı (barad, barat)

(ol) holmaydı

haramız

holmaymız

barasıiidar (barasızdar)

bolmaysıiidar (holmaysrzdar)

(olar) baradı (barad, barat)

(olar) holmaydı.

Örnekler : Teklik 1 . şahıs : bilcmin ( 1-101) .

Teklik 2 . şahu : bolasıii (4-68), cetesiii. (4-45), l�osulasıii ('l-61), holmaysıii (4-68), alıspaysıfi (4-14.5) .

Teklik 3 . şahıs: aladı (1 1 60 1 68), baradı (1-229), biledi ( l....'.1 32), tüsödü ( 1 -249), holmaydı (4-17), cetcktcıney<li (2-1 1 1 ), ötödü (4-3), tai'taclı (1-1 15).

-

,

Çokluk 1 . şahıs : aparaınız ( 1-197), alamız (2-1 7 1 ), lıaramız (119 1) , cürgüzömüz ( 1-196), �oyamız (1-198), tüsömüs (1-248, 250), sa­ navınız ( 1-2 14).

79

Çokluk 3. şahıs :

(bir cigit

hir �ız)

(·kclcdi

( 1-28 1 ) .

Teklik ve ç ok luk 3 . şahıs çekimlerinin sonunda yer alan -dı, -d i , -du,

-dü eklerinin soııun'd aki üııliikr bazen düşer : alad (2-18). B u d'ler, t • ile başlayan bir kelime geldiği zaman t olur: harat (tagı) ( 1 -287), �ala t ( ta) ( 1-243), salat ( ta gı ) ( 1 -272). Örneklerden de anlaşıldığı gibi hu çeşit geniş zaman çekimi çok yaygıııdır. Bu çeldm şekli geniş zaman yanında şimdiki zaman ve gelecek zamanı da · ifade c<ler· Hailgisini ifade ettiği, konuşmanın akışından anlaşılır.

G E�İŞ ZAMANIN ME:'lFİS i

Derlediğimiz l\feti ııl er d e y n karıdakilcrdpt h a ş k a · mas, ·nıös ekleri ile yapılan geniş za manın m e n fi çekimi de vardır.

-mes,

holmaspı n bolmassıii 'ol) holm as

bolmaspız l ıolması;ıiidar (lıolm ası;ızdar)

(olar)

b olm as

Ö r ne kler: Teklik

3. şahıs : baylatpas (4°-38), eügürmös (4·-74), kelmes (4-90),

oli.samas (4-29 ), öşürmös (4-77).

ŞİMD İKİ ZAMAN Derlediğimiz Metinlerde asıl şimdiki zaman çekimi, fiil --,-- ·p zarf­ fiil eki+ cat- (eür- veya otur-) fiilinin geniş zamanı + şahıs eki şeklin­ deki birleşik fiil çeki mi ile yapılmaktadır. Bu çekimde kullanılan şahıs ekleri, e m ir menşeli şahıs ekleridir: kelip cünni.in

çıgıp eatırmın

k el i p oturmuıı

kelip cürsüii

ı;ı gıp

kelip otursuiı

(ol) kelip cür

( ol)çıgıp catır

(ol)

kclip cürmi.iz

çı gıp catırrnız

kclip

kelip cürsüiidcr

çıgıp catırsıiid ar ( c atırs ızda r )

kclip

(olar) keli p

(olar)

( cürs ü zd ör)

80

cür

ca tıtsıfi

çıgıp

catır

k eli p otur

oturm uz otursuii<l ar

( oturs uzd a r)

(olar) kclip

otur

Örnekler :

'

cat- yardımcı fiili ile : Teklik 3. şahıs: çıgıp catır (2-96), istep catır (2-l B). otur- yardımcı füli ile : Teklik 1. şahıı;; : dep oturmın (2-1 19).

/

Teklik 3. şahıs : holup otur (2-108), çıfnp otur ( 1-89), kclip otur ( 186), k clip otur (2-1 1 4), körüp ot ur (2-102). ornasıp otur (2-68) . Çokluk 1._ şahıs : kelip oturmuz ( l -75), körüp ol urmuz ( 1-79), to­ sup oturmuz ( 1-94). ciir- yardımcı füli ile : Çokluk 1. şahıs : aldap ciirıniiz (:l-1 12).

Kazak Türkçesinde, caı - yardımcı fiili ile yapıl an çekime, "bara" zarf- fi ili ilfive edilerek de :-;;i mdiki zaman çekimi yapılır. Örnek : ketip bara catırmıu ketip hara catırsıii (ol) kctip hara catır kctip bara catırmız k c tip bara catırı;ıiidar ( ca tırsızd a r) (ol ar) ketip bara c'llt ır Geniş zaman şeklinin şimdiki zaman yerine kullanılma�ı da Derle­ diğimiz Metinlerde yaygındır.. Aşa ğı daki cirnekler � iın diki zamanı ifadt' etmektedir.

Teklik 1 . şahıs : ay taınıu (1 -99).

Teklik 2. şahıs : bı:�rmeysiii (3-67), barmaysıii ( 3-67) .

Teklik 3 . şahıs : alınbaydı (3-40), keledi (2-108), biledi ( I -3,t). Çokluk 1 . şahıs : b e remiz ( 1-2 14), deymiz ( 1-52), �ayt e ın iz ( 1-228), salaınız (1-266), tanıyınız ( 1-309) .

81

GÖ RGLEN G E ÇMİŞ ZAMAN

Derlediğimiz Metinlerde görülen geçmiş zaman eki -dı, -di, -du, -dü ; -tı, -ti, -tu, -Hi şeklindedir. Görülen geçmiş zaman çekim inde iyelik eki menşeli şahıs ekleri kullanılır: . kelıncdim keldim keldiii

kelmcd iıi

(ol) keldi

(ol) kelınedi

kel dik

kclmedik

keldiiider (kcldiiiizder)

kelmcdi ii der (kelmcdiiiizdcr)

(olar) keldi

( olar) kelmc<li

Örnekler : Tek1ik 1. şahıs : aldım ( 1-107), �aradım ( 1-109), cendim (4-133), keldiın ( l -155), bolduın ( 1-144), cürdüın ( 1-176), kördüm (1-121), çı�­ tıın ( 1-1 19), taptım ( 1-144), �ostuın ( 1-123).

Teklik 2. şahıs : almadın (3-68).

Teklik 3. şahıs : atandı ( 1- 126), ca�sardı (1-49), ustadı ( 1-182), herdi ( 1-1 37), hfa·medi ( 1-145), keldi ( 1-135), boldu ( 1-129), çaptı ( 11 3 1 ) , çı �tı ( 1 - 1 1 1), bitti ( 1-2 37), cetti (3-101), ketti ( l-22, 39, 44), tikti ( 1-135), <iltü ( 1-44). Çokluk 1 . şahıs : çalındı� ( 1-42), ını�tadı� (1-26), kekl ik ( 1-43), boldu� ( 1 -2 1 , 19.5 ) , turdu� (2-.55 ) , köks<iydük (2-67), alıstı� (2-1 23). Ö GRENİLEN GEÇMİŞ ZAM AN

Derlediğimiz Metinlerde anlatılan geçmiş zamanın çekimi iki şekil" dedir: 1) -gan, -gen , -gön, _ - �an. -ken, -kön sıfat-fiil ekiyle : Fiilin sıfat-fiil şekline zamir menşeli şahıs ekleri getirilir: kelgenmin

kelmegcnmin

kelgcnsiii

kclmegensiii

(ol) kelgen

kelınegen

kelgenıniz

kelmcgcnhiz

kelgensiiider (kelgensizdcr)

kclmegeıısiiidcr

(olar) kelgcn

. (olar) kelmegen

ÖrncJder : Teklik 3. şahıs : bastalgan ( 1-3 3), çı��an (3-1 7), �aş.lı: an (1-32), kel­ gen ( 1 -92 ), körgön ( 1-20) .

2) -p zaı·f-fiil ekiyle : Bu çekim., fiil + -p zarf - fiil eki + turur + şahıs zamiri şeklindeki bi de ş ik fiilin geniş zaman çekiminin kısalma­ sından gelmiş tir Bu <,�ekimde yer alan tur- fiilinin geniş zaman ş ekli olan "turur" kelimesi, teklik ve çokluk 3 . şahıslarda kısalarak ve ses değişikliğine uğrayarak -tı, -ti, -tu, -tü şeklindf ekleşmekte, diğer �a­ hıslarda ise tamamen düşmektedir: .

� a lıppıu

l� almappın

�alıpsı ii

�almapsı ii

(ol) lı:alı ptı

(ol) �almaptı

�alıppız

l!:almappız

15:alıpsız (�alıpsıiidar)

� almapsız (�almapsıiidar)

( olar) � alıptı

(olar) �almaptı

Örnekler: 3. teklik şahıs : �alıptı ( 1-89), kelipti ( 1-15 1 ), cerl esipti (2-61 ).

GELECEK ZAMAN Derlediğimiz Metinlerde gelecek zaman çekimi -ına� şı, -mekşi, -mökşii, -pa� şı, -pekşi, -pökşü ekleriyle yapılır : a yt p a�şunın

aytpa�şısıii (ol) aytpa�şı aytpa�şımız a y tpa�şısıiid ar ( aytpakşısızdar) (olar) aytpa�şı Derlediğimiz Metinlerde bu çekime bir örnek bulunmaktadır: ayt­ pa�şı ının ( 1-177).

Bundan başka fül + -a, ---e zaı·f-fii ekil+ turur -+- şahıs zamiı-i şek­ lindeki birleşik fiilin geniş zı!man çekiminden gelen geniş zaman şekli de gelecek zaman için çok yaygın olarak kullanılır29.

29 Rkz. Geniş Zaman,

>lı . 79

-

80.

83

TASARLAMA KİPLERİ

EMİR KİPİ Emir kipinin çekimi ı;; ahıslara göre ay_n eklerle yapılmaktadır. Bu ekler �unlardır: Teklik 1. şahıs : -ayın, -eyi n -öyiin. ,

Teklik 2. şahıs :

-

Teklik 3. şahıs : -sın, -sin, Çokluk

l.

-

s

un

,

-siin

şahıs : -ayı�, -eyik

Çokluk 2. şahıs :, -iidar, -iider; -fiız, -niz, -iiuz, -fiiiz; -iiızdar, J -nizder, -iiuzdar, -iiiizder. Çokluk 3. şahıs :

-sı n ,

-sin, -sun, -siin.

Bn eklerle yapılmış bir örnek çekim:

bolayın bol (ol) bolsun bolayı� bolundar (bolunuz) (olar) bolsun Örnekler : Teklik 1. şahıs : gılayın (3-39).

Teklik 2. şahıs : aytpa (4-142), her (3-77), ekelme (2-156), et (41· 1 ) , goy (3-76), �ara (3-73), sura (2-8), tiy (4-141), iiyispe (4-134), tur (3-107) .

Teklik 3. şahıs : bolsun ( 1-289; 3'-48), kelsin (3-28), (3--48).

siiyündürsün

Çokluk 2. şahıs : alıii.dar (3-77), aşıiidar (3-42), demeiider (3-49), keltirinder (3-1.3), sahüdar (3-42), demeniz (3--49), körünüz (4-1 12).

Ü çiincii metinde geçen cazalım ( 3-55) şekli, yazı dili tesiriyle kul­ lanılmıştır.

84

�AHT

K İ Pİ

Dcrlı·diğimiz l\letinlcrdc şart eki

-sa,

iyelik eki mcnııcli şahıs ekleri k u l l a nı l ır :

-se şcklindetlir. :;; a rt çPkimindc

a l sa nı a l sa iı

( ol ) ·al"'a al sal�

alsaiıı:.ı: ( alsaiıda r) ( o lar) al"'a Örnekleı· :

Teklik 1. şahıs: alsam ( 1-102). asırasam (2-127), kiysem ( 1-287 ).

Teklik 2. şahıs : harsan ( 1-245 ) - berseii ( 1 -162 ),

dc.scii ( 1-23).

Teklik 3. şahıs : agıssa (4-1), bolsa ( 1-:l, 84, 1 68), çı�sa ( 1 - 1 1 7 ) . Çoklu)� l. şahıs : al s a � ( 1-26). bolsa� ( 1-2 4·9 ) , �oysa� (1-190). Çokluk 2. şahı� : P l "' ı� ii d er (2-1 29).

GE R E K Lİ Lİ K

eki

KİPİ

Kazak Türkçesinde fiillerin gı�rd<lilik çekimi, fiil isim lerini n almış �ekilleriııden sonra kerek kelimesi get irilerek yapı lı r :

iyelik

kcliiviim kcrek kelü \'iiii kerek (onu ii) kclü�·ü k<'ı·ek kelü viimiiz kerek kelii vü iiüz kcn�k

(olardıfı) kelü\•ü kcrck Derlediğimiz Metinlerde

bu

şeklin çekimsiz haldeki · örneklerine

rastlıyoruz: berii v gerek ( 1-25 1 ), bolu\· k erek ( 1-165 ; 2-30). İSİM F İ İ Lİ Dcrlı·diğimiz Met inlerde isim fiili

e-

şeklindedir. Eski

Türkçeden

farkl ı olarak fiil kökündeki r ünsüzü dü ş m ü ş tü r . Derlediğimiz Metinlerde isim fiilinin şimdiki zaman, g0riilcn geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş

zaman

n·

�art 'iekillcri olmak üze;·e rt kipi vardı r.

85

Şimdiki Zaman : e- fiilinin şimdiki zaman çekiminde fiil kökü düşmüş sadece şahıs ekleri kalmıştır. Bu ekler zamir menşeli şahıs ekleridir. Teklik ve çokluk 3. �ahıslar eksizdir: bal asımın balasısıii (ol) halası balasıımz balasısıiidar (balasısızdar) (olar) h alası Örnekler : Teklik I. şahıs: adamlnz (1-90), balasımın (lr40), cadımın (4- 42), calgızhın (4-42) . ·

Teklik 2. şahıs : cıynavcısıii (3-67), carlısıii (4-62), maldısıii (4-62) . Şart: e- fiilinin şart çekimi diğer fiillerde olduğu gibi fiil köküne şart eki ve iyelik eki menşeli şahıs ekleri getirilerek yapılır. Ancak bugün şart çekiminde e- fiil kökü düşer, geriye şart eki ve şahıs ekleri kalır.

Bundan da anlaşılacağı gibi şart çekim i tamamen ekleşmiş haldedir: balasam halasaii (ol) halasa balasal:balasaiiız (halasaiidaı·) ( olar) halasa Geniş zamanın meııfhi: Derlediğimiz Metinlerde e- fiilinin geniş zamanın menfisi de vardır.

Geniş zamanın menfisi fiil köküne -mes eki ve zamir menşeli şahıs ek' leri getirilerek yapılır. Örnek çekim : emespin eınessiii 86

(ol) emes cmespi;ı; emessiiider (emessizder) (olar) emes

Örnekler: Teklik 1. şahıs : emespin (3-50).

Teklik 3. şahıs: emes (1-304; 3-34; 4-130).

Görülen Geçmiş Zaman: Görülen geçmiş zaman çekiminde fiil kökü düşmez. Dolayısıyla çe­ kim ayn bir kelime halindedir, ekleşmemiştir. İsim fiilinin görülen geç­ miş zaman çekimi için, diğer fiillerde olduğu gibi, fiil köküne görülen geçmiş ;ı;aman eki ve iyelik eki menşeli şahıs ekleri getirilir: edim edin

.

(ol) edi edik ediniz ( olar)edi

Örnekler: Teklik 1. şahıs: edim (2-154).

Teklik 3. şahıs : edi (1-139; 2-126, 147, 1 54, ; 3-61). /

Öğrenilen Geçmiş Zaman Öğrenilen geçmiş zaman çekimi de ayn bir kelime halindedir. Bu çekimi yapmak için fiil köküne -ken sıfat-fiil eki ve zamir menşeli şahıs ekleri getirilir: ekenmin ekensiii (ol) eken ekenbiz ekensiiider (ekensizder) (olar) eken 87

Örnekler : Teklik 3. şahıs : eken ( 1-12, 14, 18; 2-32, 68). Çokluk 1 . şahıs : ekenmiz (2-49).

SIFAT FİİLLER •

Derlediğimiz Metinlerde geçen sıfat-fiil eklt>ri : - gan, -gen, -gön, - �an, -ken, -kön :

En çok kullanılan sıfat-fiil ekidir. Bu ek Türkiye Türkçesindeki -an, -en ; -mış, -miş, -muş, -müş; -dı�, -dik, -dulj; -dük, -tılj; -tik.

-tuı_.. , -tük sıfat - fiil eklerinin karşılığıdır. Örnekler : -ao, -en sıfat-filli karşılığında : -gan, -gen, -gön şekil ile : taptırgan (adam) (1-11), holgan (adam) (1-27), cazılgan (ncrse) (2-140), kclgen (kisi) (1-4), kclgen (baylar) (1-301), bilmegen (kisi) (3-102), cürgön (adamdar) ( l -24·), ölgön (a­ daındar) (2-96).

- �an, -ken, kön şekli ile : aralas}s:an (adamdar) (1-73), çıl).}s:an (�ı­ randar) (1-166), ı_..aşı_..an ( �azal).tar) (2-91), ketken (el) (l-30), bitken (adam) (1-32), eketkcn (bala) (2-82). '

.

Kalıcı isim olan örnekler: andıs:lj;.an_(4.-30), aslj;ıngan (4-48), cs­ tigen 0 -20), körmögön (1-20), süygön (4.-130), uı_.. p agan (4·-59) .

-mış, -miş, -muş, -müş sıfat-fiili karşılığında: Bunların bir.kısmı sıfat-fiil olarak kullanılır: o)s:uınagan (kisi) (3-56), ölgön (adam) (1-78), ta}s:ı_..a n (A \•lunay) (3-23), cetkcn (balası) ( 1-187), ötkön (sözdör) (2-29), tüskön (kisi) (1-8), ketken (öz tüslanmız) (1-66) .

Bir kısmı ise kalıcı isim olarak kullanılır: colaşlj;andıgının (2-107), ösürgöndüktön (1-225), ölgöndörü ( 1-76).

-dı�, -dik, -du�, -dük, -tı� , -tik, -tu)_l, -tük, sıfat - fiili karşılığmda: 1) Son çekim edatina bağlanmış olanlar : turgandan gcyin (1-28), aytı_.. a ndan kcyin (1-191), kclgenden keyin (2-13), tiisköndön soii (131), kclgen soii (1-204), bolgan soii (3-1 12), tapı_..an soii (4-47), körgi;n soii (2-137), aytı_..a �mday (1-1 10), bilgen üşün (1-35).

88

2) Bu ekle yapılan sıfat - fiiller isim tamlamasının tamlanar kıs­ mı olduğu zaman : (onuii ) tikkeni (1-141), degenimiz ( 1-193), ta�ı,..an­ danmız ( 1-266) , istcgenimiz ( 1-308), (özüniiii) bilgeni (2-1 12), cegeni­ _ miz (2-167), (Sersembaydıii) ayttırganı (3-89), çalprganım (3-72).

3) B u ekle yapılan sıfat-fiiller, isim tamlamasının iki unsuru ara­ sında sıfat alarak kullanıldığı zaman : söylöskön va�tında ( 1-9 1), cür­ gön vaktında ( 1-122), etken isim (1-153), kelgen va)ı.:tımda ( 1-154), turgan -\·a�tımızda (2-179), tu-\·gan cerin (2-25), salgan cayım (2-128), hurungulardıii ayt�an sözü (2-29), (ikümöttüfi cürgön colu (2-36) .

•4) Aşağıdaki örneklerde: Ö z �olumuzdan bergen nersc ( 1-306), közümüz-mön körgön nerse ( 1-305), �abıl etken �agaz (2-133), biz turgan Sincan (2-93), aytıp o­ turgan -\ra�ıt (2-36), men lokal alma degen co� (3-82), men algan �us (1-17 1 ) .

-atın, -etin, -alun, -ytın, -ytin : Gelec,ek zaman sıfat-fiili ekidir. Fiil + -a, -e zarf - fiil eki + turgan şeklindeki birleşik fiil çekiminin kısalması ile meydana gelmiştir: bola turgan > bolatın. Sonu ünlü ile biten fiil kök ve gövdelerinde, asıl fiilin sonunda yer alan -a , -e zarf - fiil eki de düşer, y yardımcı sesi kalır :

-atın, -etin şekli ile : agatın (�an) (4-79), bcretin (üy) ( 1-298), oy­ natatın (oyun) (1-263), biletin (cüyrük) ( 1-1 27), b olatın (nerse) ( 1-146).

-atun şekliyle : alatun (I,.uda) ( 1-204), cazatun (ı,..a gaz) (2-178).

-ytın, -ytin şekli : bolmaytın (is) (4-98), tartpaytın (cüyrük) ( 1-1 1 3) , deytin (nerse) ( 1-25 6) , cibermeytin (�us) (1-175).

-ar,

-er :

Geniş zaman sıfat-fiili ekidir. Birkaç örnekte görülüyor: çıgar (at)

(1-1 33), çıgar (cas) ( 1-87), keler (cıl) (3-9 1 ).

-mas, -mes : Geniş zaman sıfat-fiil ekidir. Olumsuz mana ifade eder : b c.cmes

(4- 1 1 1), bilmes (4-83), celmes (4,-11 1), uyulş.tamas (3-18). Bu örnekler kalıcı isim olarak kullanılmaktadır.

ZARF . FİİLLER Derlediğimiz Metinlerde tespit ettiğimiz zarf-fiil ekleri şunlardır:

89

-p : Kullanma sahası en geniş olan zarf-fiil ekidir. Bütün fiil kök w gövdelerine getirilir. Derlediğimiz Metinlerdeki örneklerden bir kısmıııı yazıyoruz : alıp ( 1-23), aralap (1-75), avup (1-30), baytıp ( 1-46), bilip ( 1 -8), bolup ( 1-4), hop ( 1-134), calap (1-106), cetektcp ( 1 -239). dep ( 1-11, 27, 191), gıp ( 1-270) , izdep (1-104), Jı;arap ( 1-25).

-gaD:da, -gende, -göndö; - �anda , -kende, -köndö : -gan, -gen, -gön, -Jı;an, -ken, -kön sıfat fiil ekiyle, bulunma hali ekinin birleşmesinden doğmuştur. Türkiye Türkçesindeki -ınca, -ince, -unca, -ünce zarf-fiil ekinin karşılığıdır. Örnekler: ganda, -gende , -göndö şekli : bolganda (1-13), turf;anda (3-13), oturganda (3-30), hastaganda (3-44), kclgendc (3-94), estigcnde (4-51 ). cürgündö (2-163).

-�anda, -kende, -köndö şekli : Jı;aş)ı;anda ( 1-36), )ı;os)ı;anda ( 1-147), sat �anda (2-146), kefieskcndc (4-112), ketkcndc (1-221 ), köşköndö (2_ 67).

-may, -mey , -möy; -bay, -bey, -böy; -pay, -pey, -pöy : Eski Türkçedeki -madın, -mcdin ekinin kısalması v e ses değişikli­ ğine uğramasıyla meydana gelmiştir. Ekin ö'lü şekilleri yuvarlaklaşma, b'li şekilleri m > b değişmesi; p'li şekilleri m > b > p değişmesi sonu­ cunda ortaya çıkmıştır. Türkiye Türkçesindeki -madan, -meden zarf­ fiil ekinin karşılığıdır. Örnekler : -may ,-mey, -möy şekli : asalmay (3-63), cıgılmay (4-102), uzamay (3-4), demey (3-98), kötörmöy (3-61).

-böy şekli : ötküzböy (3-85).

-pay şekli: aspay saspay (3-34), tartpay (1-1 14, 160).

-a , -e, -ö:

Kullanış sahası dardır. Bazı birleşik fiil çekimlerinde ve aynen tek­ rarlarda kullanılır: bara cat-(1 -48), ala (ket-) (4-100), Jı;ayta �ayta (334), cürö cürö (2-49), körö körö (4-81).

90

-y: Ünlü ile hitcn fiil kök ve gövdelerine getirilir. -a, -e, -ö zarf-fiil y yardımcı sesinin ekleşmesiyle ortaya çıkmıştır. Daha çok aynen tekrarlarda kullanılır: cetektey cetek­ tey (1-173). söylöy söylöy (4-81 ), �aray (1 -209) .

ekinin düşmesi, kendisinden öııce gelen

-galı, -gelt -gölü; - �alı, -k.el�, -kölü: "-mak için, -mek için" manasına gelen bir zarf-fiil ekidir. Eski Türk· çeden farklı olarak ek ünsüz uyumuna uymuş ve ekin ö'lü şekilleri ortaya çıkmıştır: algali (1-295), cürgölii (3-9). ta��ali (1-189).

-gança. gençe, -gönçö: Az kullanılan bir zarf-fiil ekidir : -gan, -gen, -gön sıfat-fiil ekinin eşitlik ekiyle birleşmesinden meydana gelmiştir. "-ıneaya kadar" mana­ sını ifade eder: holf!ança (4-18. 1 21 ), kelgen �c (3-100), kötörgönçö (1-

286).

91

EDATLAR

Derlediğimiz Metinlerde geçen edatlar aşağıda gösterilmiştir: ÜNLEM EDATLARI Ünlemler:

tuu (2-4·7).

Hitap edatları:

cii, ya, al, ey, endi (yendi), alvendi, ciiyendi. Örnekler: cii. (2-158, ' 159), ya (1-2 17, 2 19), al (1-245, 284; 2-55), ey (3-66), endi (1-8, 19, 50, 60; 2-1 15, 1 1 6), yendi (1-160, 2 19), iilvendi ( 1-38, 41, 200, 238), cayendi (2-33, 84, 101).

Gösterme edatları:

mine (1-76 ; 2-71 , 97, 1 1 1 , 176; 3-71).

BAGLAMA EDATLARI Sıralama edatları :

menen, benen Örnekler :

may menen �urt (1-180), uzun menen �ıs�anı (4-1 12), 1$.aza� benen .

IJıtay }.ıallp (2-94).

Denkleştirme edatları :

ya 92

örO:ekler:

bir tüyö ya bir at (1-239).

Cümle başı edatları :

ama, eme, bira� , hclkiy, sondu�tan , soniimenen (sonimenen), so­ (soniıncn).

ııumeıı

Örnekler :

ama (1-42), eme ( 1-67), bira� (1-283; 2-16; 3-57, 59, 63), belkiy (3-25), sondu�tan (1-14, 79), sonimencn ( 1-50), sonumcn ( 1-56), soni­ mcn (1-60, 291 ).

Sona gelen edatlar :

dagı (tagı) Örnekler :

(balası) dagı ( 1 -15), (üşövün) dagı (1-22) , (biz) dagı ( 1-41), ( enim ) daf;ı (1-51), (bul) d a f;ı (1-159), (çı�sa) da gı (1-1 1 7), (boldu) dagı ( 1 -1 30), � osulsa (dagı) (1 -145), (kelsek) tagı (2-28). da, de (dö) .la Örnekler :

(onu) da (1-130), ( dosun) da (4-128), (bolsa) da (4,-17), (turdu) da (3-1 10), (cene) de (3-40), sözü-men do (3-62), (bcrmcsc) de (4-101), (istegenimiz) de ( 1 -308), (özü) dö (1-308; 3-62), (üyümüz) dö (3-1 1 1 ) , (tap) ta (4-26). ÇEKİM EDATLARI ınenen (bcncn, bönön), geyin (keyin), ü�ün, son, �aray, körü, burun, ılcyin, şeyin, �usagan, sı�ıldagan, sı�ıldaganday. Örnekler : menen (henen, hönön)

(tariylp) mcncn ( 1-7), (at ata�) meneıı ( l-2 1), (�or�unuş) menen ( 1-67), (tilipon) mtmcn (1-91 ) , (�ulunu) mencn ( 1-215), (osu) menen (122'7; 2-14·), (dan�) hcnen (1-41), (bürküt) bönön ( 1-179).

93

geyin (keyin) (ondan) gcyin (1-10, 36, 62, 68, 144, 207, 262), (turgandan) geyin ( 1-282), (ondan) kcyin (3-85), (sodan) keyin (2-159), (kelgenden) keyin (2-12), (ayt�andan) keyin ( 1-224). üşün (oturuv) üşün ( 1-1), (bilgen) üşün (1-35), (sol) üşün (1-120) , (on bes cıl�ı ) üşün n-150), (�udalar) üşün (1-263).

soii (ondan) soii (2-136), (sonan) soii (1-278), (kelgen) soii ( 1-204), (bolğan) .soii (3-112), (tap)_tan) soii (4-47).

�aray (çamasına) l!:aray (1-219), (Pakistanga) IFaray (2-78). körü (buıungudan! körü (1-48).

burun (solardan) burun ( 1-269), (ondan) burun (2-31).

deyin (keşke) deyin ( 1-180).

şeyin {vaJpt]ı:a) şeyin (3-74).

�usagan (mına kisi) )_tusagan (2-97).

s�ıldagan (ol) sılpldagan (2-41 ) .

s�aldaganday (sol) sılµIdaganday (2-10, 19).

94

BİBLİYOGRA FYA

Altay, Halife

A nayu rttan A nadolı(ra. A n kara

Arat, Reşit Rahmeti

K ııtad� u Bilig

1981 .

I l 1. İ nd�ks. İstanbul

1979.

Arat, Reşit Rahmeti

Kazakistan Maddesi, İ slfım Ansiklope·

' Balakaev, M. Kordabaev, T. -

disi , cüz 6 1 .

•

Hıısenova, A.- Iskakov, A.

Kazak

Ti/in in

Gramrriatikası

1.

l l.

Almatı 1967·.

Caferoğlu, Ahmet

Eski Uyg u r Tü rkçesi Sii:lii/�ü . htaıı hul

1968.

Çağatay, Saadet

Kazakça j\fetinlrr.

Çağatay, Saadet

Tiirkt; tehçeleri

An kara 196 1 .

1 1. Ankara

Örrıı•klrri

1972.

Devellioğlu, Ferit

o.� m<J1ılıca- Tiirkt;ı' A ııs iklopı•dik L lıgat.

Ercilasun, Ahmet Bican

B 11gii nkii Türk A ljalwlrri

Ankara 1970.

r

1-2. İstanbul

1977.

Ercilasun, Ahmet Bican

Kars lli Ağızları. Ankara

Ergin, Muharrem

Tiirk Dil Bilgisi,

Ergin, Muharrem

Orhun Abideleri,

Gayretnllah, Hızır Bek

Altaylarda Kanlı G ünler,

Hacıeıninoğlu, M. Necmettin

Tii rk Dilinde Edatl<ı r ,

İnan, Abdükadir

Kazak

ve

L 983 .

İstanbul 1962 . İ s t a n bu l 1970.

t staııbul 1977. İs tan bul 1984.

Kırgız Yazı Dillerinde Dudak

Benzeşmesi (Labial A ttraksiyon) Mese­ lesi,

Tilrk Dili Ara�t ırmalan

Bellctrn, Ankara l9M.

s.

Yıllığı­

67 -76.

İnan, Abdiilkadir

.ı1Iakalelrr ve İncelemeler, Ankara 1 968.

Kenesbayoğlu, İ.K. başkanlı­ ğında bir heyet tarafından Kazak şivesiyle yazd aıış oiup Hasan 0l'altay, Nuri Yüce ve Saadet Pınar tarafından Tfü ki­ ye Tiirkçetô\İnc aktardmıştu.

Kazak Türkçesi Sözlüğü, İ s tanbul 1984.

Korkmaz, Zeynep

Eski Tiirkçedeki Oxuzca Belirtiler. 1.

Türk Dili Bilimsel K urultayına Sunu­ lan Ililclirilcr, Ankara 1975. s. 433-446.

Oraltay, Hasan

Hiirrivet Ujirund.a Doj!,ıı Tiirkistan Ka­ zak Tiirlclrri,, İstanbul 1976.

Shnitnikov, Boris N.

Kazaklı-Englislı Dictio11ary, 1 966.

Türk Dil Kurumu

Divanii Uif!at-it- Türk Dizini. Ankara

'

1972 .

METÄ°NLER

- l -

SÖY LEYEN

Kagıhet Zeynulla ulu, 67 yaşında, Kcrcy Bo­ yunun Aha� Kercy şuhcsinin Sarhas uru ­ ğundan. Dofnı Türkistanın Barköl kazasında y aşıyor.

DERL EME YERİ D ER LENEI\

:

İstanbul. Kiiçükçekmccc, Güneşliköy. Kazak kl'nt . a

) �cccr�si haşından .

geçen

olaylar,

şiriıdiki

durumları. h) Türkiyeye akrabalaı·ını ziyaret için ve Türkiyedeki akrabaları. c

gel-işi

) Arabistanda

ç)

yaşayan akrabası Abdulla Buhari hakkında bilgi.

Gençliğindeki

meraklan : 1) Yan� atı ye­ tiştirmesi ve katıldığı ut yanşları, 2) Kar­ tal ilt> yaptı�ı avcılık.

d) Kazak

ev e

l nm e

Tüı·klerindc

ve

düğün

adetleri. a

l

5

10

-

Endi bunu ,söylöp oturuv üşün ınenifı öz atım � agıhct, endi ru.eniii uru"\'llm Sarbas. f:ndi mcniiı argı atam Buvratay clcgen kisi. Sarbas degen, On Eki Kercydiiı bir kereyi S"iırbas bolsa, osunun teycisi bohıp kclgen kisi . Bu-\Tatay Tcyci degcn Sarbastıiı iyesi.

o

o

Bu kisi alpıs ceti casında dünyö salgan; on ceti casında tcyci holgan; Beldemçi dcgcn kisinin balası. Bul öz tariy�ı mencn clüv cıl el bilip � udaydıiı acalından colga tüskön kisi. Endi ol Bu vra­ taydıii tört halası har holgan. Törtövünüii lıürö\'Ü, efı ülkönü � abdulla Teyci, ondan g eyin Zcynulla dcgen kisi, ondan geyin �ayher

dcgen

kisi, eiı

kişisi

o

K eb en. Ol fü�övüfıü de el tcyci dep atagan.

99

On Eki Kereyde aytadı eke n : l�ay c�rde-tömöngü Kerey,

cogargı

K erey-Lolgan<la I�aza� h alası, "Kereyde hala taptırgan

adam Ilui'ratay" <lep ataydı eken. Sondul�tan bunun üş balası

15

dagı közge sonday körköm, O n Eki Kcreygc tanıs, sonday adam­ dar holgan. Söylösö sözü şeşen bolgan, közgö körköm bolgan. Sol sebepten On Eki Kereyde bala taptırgan adam Bu),ratay dcp atı çı�ip ; süytüp turgau a<lamdar eken. ltndi berrckte On Eki K ercydin �ança saııdısı d a bunu

20

körgön; b eri de biledi. Körmögön de estigcn de biledi . Sol at, atak menen biz bay boldu�, biy boldu � . Sol at, ata� mencn, keyin Çin­ tisey fo�tıııda, ol üşö�·ün dagı Çintisey �olga alıp ketti.

�azal;:

halasının e n aldıngı alıp ketkeni osu üş adam . Sebebi ne desen : Bular pısı]j: adamdar da boldu; çct cagaltıp, çalu'\,ga - çıgıp cürgön

25

"

adamdar da boldu. Sonun b erinin Çintisey 15-arap oturup "Bul üş adamdı alsal;:, er adam halasının kindigi osu. Bunu ebden mıl;:ta­ dıl;:" dep oturup, sol özü h ay holgan, özü biy bolgan sol üş adamdı alıp turgandan gcyin ; h asl�alarga haydın malın uralıp, kedeylerge �ahar salgau sı�ıldı b_o lup, Las�a el, biralı: du v ctip mına İstanpul-

30

]j:a osu a)·up ketken eldin hıra!� koparılıp ketüvü<liin Özü sebebi osu üş adamdan holgan ncrsc. Sol üş adam l�olga tüsköndön sofi, bitken adam �or]ı:up ]ı:aş�an dagı . Osu Tiirkiyaga kelgcn adamnıii

cii

meselenin kindigi osu üş adamdan bastalgan. Ol osularga da

m a'\'lu ın, On Eki Kereyge d e mavlum. Sol sebepten b eri biledi.

35

Osular bilgen üşün hular osu apattan ]ı:utulgan adamdar: Keyiıis giler osunun ]ı:orJı:"u sundan ]ı:aş]ı:anda, sondan geyin harup ap attan bular l;cutulup l;calgan adamdar . .;\ivendi biz sol apatta ]ı:alısımen bul üş adamdı Çintisey \ I;:ırgınga uşaratıp .ırihvöltürüp ketti. Men endi sol üş adamdın

40

Zeynulla degen kisinin balasımın.

1\l,...,,i� n di sol dan}j: bencn biz dagı olardıii ardından banp cene çalındık oslı zaman . Ama ne, altı adam, ceti adam ustalıp cdüp üşöv törtövümüz a man esen çıgıp keldik. Bir cköv üşö'\'Ü osu cerde öltii ketti.

45

Osu küngü ökü m ö tümüz alpy]ı:at elökümöt. B aytuvga eldi curttu �oldap cat�aiı ökümöt. Curttu b aytıp cat]ı:an ökümöt. Bul Ökümöttön bizdi n de

ümütümüz bar, tı alıl;:tıii d a ümütü h ar.

IJalı�tı da alga b astmp ta b ara catır. Burungudan körü neşe ise kirip ]ı:alıp bayıpta l_\.aldı, turmusu da ca�sardı .

100

- h -

.5 0

E ndi sonimcnen hizdifi os u cerde mcniii özümmön tuvgan kence l�arındasım bar. Ekemnin sol t•keleriminiii Lirgc tuvusl):an kence l):anndası, meniii ülkön - ncse bir apayı deymiz - endi :so­ gan l�aragand a ; eke mizd in kcncc 1?:.annclası. Bular çakırgandan

.3 5

keyin, ccne menin mına �ayın eurdum ZulJa ti-acı dcgen kisilerdiii baladan os i:'ı cerde. Tügi·il çal):ırl:'andan ; Sa\'at '{,facı-men Enver, İzet tf acılar. Sonumcn colavşıl ap kclip oturmuz biz. Üş adammıı. l):azır. Menin özümnüii canım d a eoldasım bar; bul Ü lkön ]Jacımii '5:ızı ; Sa\'at 1Jacı, İzet lJacılardın cpekeleri. 1\'lenin canımda Pul):ari Ah<lulla dcgen kisinin (,nisi, biı·ge tuvus�an Taşkey birge keldi.

60

Sonimen biz kclgende bir ayımız hol up ]):aldı. Endi sol Pul):ari Abdulla menifi nemere enim <lagı . A nanın tm>usl):an agasi, Taşkey­ diii. Endi osunu bir körüp sondan gcyiıı eldi curttu aralap. Bu cer­ de Tiiı'kiya elinde bizi tanımayt ugun adam col):. A g ayın tüs Sar­

65

basta köp. Bcr[ de özümüzdiiiı birgc tu \·gan tüs agayındarımız. Ülköndördün heri, burunda özümüz-mön birgc cürüp, birge ay­ rılıp ketken öz tüs la r ı mız. Sol osu üş teyci ustalıp ketkenden kcyin hular da sol l�orl):unuı;; mcnen ketken. Eme tiisumuz b hi osu cerde alpıs cetpis üy Sarbas, öziimüzmön hirge tu-\,gan. Ondan gcyin On l!:ki Kereyde bizi tanımaytugun ult colj.:. Keşe mınav Uyadan ]Jacı

70

<legen kisiderge lj.:onulj.: çıl�tılj.:. Tolj.:tobay ]Jacı tl egctı kisi ecelden beri, Böşçenbaydıfi halası Uyadan; Ekemihaydın halası Tolj.:tobay :ijacı degen kisi; teginnen ekemiz-men ekesi, atamızdıii atası, sol kündön m ali arnlasl�an adamdar. Bular sol kündö hay kisilerdin halaları. ]): azırda sol Uya'dandardın kolundagı Zayıp, sol, hizdifi

75

l!;arındaslanmız. Sol sebepten bul clge biz aralap kelip oturmuz ez1r. Mene l):ır� cıl boldu. I):ır� cıldan beri iilgöndün, kişinin öl­ göndörünö � uran 'olj.:up. G ncdcn aralasıp bir ay boldu. EH kö­ hünö baralğanımız da cok. � ırl� cıldan beı:i ölgön adamina �uran okup tirisin ccne körüp oturmuz. Sondulj.:tan bizdin colavşı keliiv

80

oturus sebebimizin özü osu. Tariylj.:ımız elgi.

- c Abclulla B u l] ari degen, ol,

Elis�an ca-\,şa�tandan soiida

�olga tüsüp ketken. Abdullamn ckesi San degen kisi, menin ekem Zeynulla degen kisi, ekövünüfı ekesi; menin ekemnin ekesi Buv­ ratay bolsa, Ahdulla tıacının ekesi Sarının ekcsi Ürüzgü dögön

101

8.5

kisi. Ürüzgü-miin Bu-\,ratay bir tuvsa. Sondlıl.ctan biz üşal;; atamız; ananın men ııcmcre agası dagı. Mınav öz <misi kclip otur.

90

Endi bir iş, sol Ahdulla IJacı bizden on bi rden on ekige çıgar casında ayrılgan, ölüp J.calıptı degcn adam, lprJ.c bes eıl boldu.

Bular Medine, Mekeden harıp çıgıp otur. E zir hul ölüp }ı:.alıpti d e gen adam, munu körüvgö hiz zar bolup kelgen adambız. E zir

sol ene-\' gün bir dürkün biz tilipon ınenen söylöstük. Ol söylöskön -\'al.ctında ; l.cız J.carındası da kelgen, alıp ketken. Endi aJı:ıldasa ).<.ö­ rörmüz, kcyin ca vahın berermiz. ya körüp Jı:alarmız ya Jı:anday holar eken. Endi ca\,abın tosup oturmuz.

ç - 1 95

Men on bes casl.ca kelgenden keyin tört türlü nersege eves boldum . Bürövü bürküt saluv, bürövü cüyrük at 15.osmal5., hürövü mıltıJ.c atıp mergençilik istev, aiiçılıJ.c J.cılıp; büröv domhraga J.cu­ mar boldum. Ol tört türlü nersegc }ı:.umar bolup sonuna tüsüp oturusta aldımen men cüyrük attan bastap eııginıe aytaıııın :

1 00

Men bir eüyrük at izdep cürgöıı, ol cüyrük attı izdev barısımda, men attın özüm azgana sının da bilemin . Attın sınma J.carap oturup bir at izdep, eger attıii cüyrügün tavup alsam, J}.:aza}ı:.tıii. en cüyrük atlarının ayağın tıyatuguıı, sonday at taVııp aluv tala­ bında cürüp, atı izdep cürüp, kctlp men sınma J.carap oturup; caylavda, eldin biye baylap toy toınalal;;.t ın J.calın va�ında, men bir navada aşi ealap turgan on attın işinden bir bcsge çıgarıp, bir aril.c l):onur dönönd(in bcsge çıgar bir attı öz sınma. tolturup osun� al­ dım. Osiinuii artman 15.u"\,up cürüp men sonuii iyesin tavup, sol attı Iycmdcnip alıp çılı:.tım. Sınma J.caradım, osu cüyrük boladı dediın. AytJ.canımday osu a t meniii, osu sını boyunça b u J.cattı cüy­ rük at çıJ.ctı.

105

110

ll5 102

Al bul sınma J.carap at tanıp aluvda, attıii sını yeki türlü­ dön cüyrük çıgadı. Bürövü küy tartpaytın cüyrük. Cumur, eti semiz, işi toJ.c bolgan attardan küy tartpay çabatın cüyrük çıgadı.

Bürövü küy tartadı, küyiin tartpassan cügürmöydü. "Uzun ayaJ.c,

120

125

130

135

140

145

150

alma moyun, oralı: bas" bu suJı;.uldu attan cüyrük çıgadı. At neşe türlüdön cüyrük çılı;.sa dagı sını yeki türlü l,cana boladı. Sonda menin tavup algan cüyrügüm-uzun alma moyun, oral,c bas-Lul attan tavup alıp çıl,ctım. Bul 1,caytcdi, bul eügürödü. Bul, sen küyün tapsafı cügürödü. Köysüz cüyrük attıii hiri boldu. Sol üşün, men bul attı caratıp cürüp, beyg�gc l,cos lıp kördüm. Talay cüyrük attar, On Eki K crey �azal,ctan 1,ca nça eldin cüyrüktörü bolup cürgön val,ctında osu attı men tuyul).tan l,costum dağı. Sol aytl,canımday, lizümnÜ n oylaganımday cüyrük bol<lu. Bul attın burun canl,c l,carnı col,c lıola tuğun. Arl,candap bagıp caratıp cürüp bir l,cazıl,cl,ca, l,carını carılıp 1,calıptan keyin, sol bul tuygan "carıl,c lı;.arın at" atan­ dı. Barköl Kereyi mavlum On Eki Kcrcy biletin cüyrük boldu.

Barköldiifı neşe avdanınıii ayağın tıydı.

Bunuii sonda algaşJı;.ı bir cılı üş as boldu. Astın beygcsi, so­ yus mah hiral,c boldu dagı, toyu bcrctin tamagı biral,c boldu dagı beygeni üş bölük çaptı. Sondaga yciı algaşJı;.ı bcyge Cadik Adırbay degen kisinin asi boldu. Onu da Barköl Kereyi biledi ülgönvas.

Altıına ülgön bir atan tüyö tikti. Sol colu bul besten altığa çığar at, l,cança cüyrüktün bir düz elüv a ttı ii aldına alıp calğız l,cara hop keldi.

Yı'!kinçi, hes gün ötküzüp hir bcyge çaptıl,c. Bir beyge çapl,ca­ nıp, ol, osu, Cadik, Jjamza <lcgcn haydın asın herdi. Enverdilı osu kiindö kelinçeginin ekesinin ası. Onun aldına bir Jı;.aymal 1,cara engen tikli. Cene aldı menen geldi. Ol colu bir düz alpıs at cdi. Üşünçü beyge; Çeruvşu, Tursun Çanya degcn kisinin asın herdi.

Onuii aldına tikkcni elüvüşılandıl,c l,cara cambı. Ol kündö, cambı­ nıii bagası ?üz 1,coydan beri l,carayga hagaga tüsüp 1,calgan 'VaJı;.ıtta, sol camhıgı ccne aldı mcnen geldi. Cüyrük at degengc men eves boldu m <la osu evestikte osunday ciiyrük at taptım. Onçlan gcyin ol eiiyriik at l,caysı bcygederge l,cosuİsa dağı aldın bermedi. � azal,ctıii gorp edetinde bir evcs bolatın nersc mına cüyrük at �osu v dağı. Ol cüyrük at l,cosl,canda osu meniii öz 1,columdan osunday bir cüyriik at çıgip On Eki Kereyde beyge bcrmey goy­ du. Al;ıır bul attın sol cüyrüktügü-mcn kımbattığı-men bir l,cızdıii lı;.alıii malı ıişün, on bes cıll,cı lı;.ısral,c uşün, kelip bir 1,cudam surap kelipti. On hes cıll,cı üşün sogan bcrdim. Bürövü osu, cüyriik attıii engimcsi.

103

- 2 Endi eki0çi bir edet etken isim bürküt, bürküt saluv edeti. Ciyır­

ma casl_c.a kelgen va]ı.:tımda, men bul bürkütkö eves bolup curup

155

cürüp bir cerden, bir uyadan bir balapan l_c.us tavup allp keldim, . uyadan banp alıp keldim bul balapan kus; Öz l_c.aravumda l_c.us degen nerse yeki türlü boladı, l_c.us ta eki türlü boladı. Bürövü eumur san, domalal_c., . sam bir tutam, tört el ya bes el osunday bolup

160

cumur, domalal;ı: süyögü cumurdan çıgadı, bir türlü l_c.ıran. Bul dagı at zandas. Bul küy tartpay tülkii ala<lı. Yendi büröVü dagı kerbez "l_c.ır murun, l_c.ılış tumsu]ı.:, J.c.ısıl;ı: köz". Burunda bürkütçiilördön

scydçiler aytadı: " �ılış tumsul.F. ]ı.:ısıl_c. köz, lpz bersen tabılmaydı"

deydi. So l_c.ısıJı: közdön çıgaclı. Bul küy tartaclı. Arıl_c. semizdigin

kençimesen bul tülkü aluv, aii aluv el)i talayral_c. kelcdi. Ogan

165

adam, sınçı boluv kerek.

Endi eumurdan çı]f.Jı:an l_c.ıran Jı:us, ol, adamclı onça kerek l;.:ılmaydı, ol, adamdı Özü eetekteydi. Ol küy tartpaydı. Eti semiz bolsa bolganı, Özü l_c.arnı tol.>: bolsa holgam sonda tülkü aladı.

Endi uzun sandı serke sandan çı)s:l_c.an lprandar, ol, adam onu

170

cetekteydi, a d a m onun babın tapl_c.an bolsa, sonda tülkii alaclı.

Al endi men süytÜp oturup uyadan algan bir l;ı:ustufı Özü ha­

lapan l_c.us holup ta bul serge san l_c.us boldu. Bul küy tartatın

boldu. Bunu meniii. cetektevüm tuvra kel�i. Osu l_c.ustu cctektey cetektey bunu men bal_c.tap cürÜp ciirÜ.p gelip, bul l.>:attı örön l.cıran

175

boldu sonda. Bul

körgönün

cibermeytin

l.cus

boldu.

Osunun

lµrandıgı menen men köp tülkü algızıp ciirdüm . Köp tülkü algızıp

cürüv işinde, yeki türlü bu l_c.ustufı bir l;ı:ırandıgını aytpal_c.şımın.

Bul adamdan da al_c.ıldı boldu. Köp tülkü alıp kclgcn valf.tında osu

bürküt bönön bir J.c.ara tülkü algızdım. Bir colu l;ı:aslµr tülkü dögön

180

bir tülkü algızdım . Osu Lir kün keşke deyin l_c.u�·up cürüp osu l_c.us­

.tuii. kıranclıgı menen. �ustu neşe dürküıi bul ciğıp ketip, neşe dür­ kün l_c.us cigıp cürüp; törtünçü colu işin carıp barip l;ı:us ustadı.

Endi bu dagı l_c.attı l_c.ıran çıl_c.tı dagı. Endi bir mesele, osu J.c.ıran ]f.us­

tuii. meselesi. �azal_c.tıii. bulvekinçi bir cdeti.

- d -

185

104

Endi bizdin, �azalı.: )Jall_c.ımii l_c.ız aluv tuvrasında, l_c.uclalı]ı.:

tuvrasında osunday, bılay l;ı:.uda holadı : Aldı ınenen bir �azal.>:

ljall):ınıii hürövdün bir er cctken ba�ası bolatın bolsa, er cctkcn . �ızga sözlösü'\,dö "Scniii osu halana biz �udalı.Iı.: söylöskön cürümüz, osu balana ükü tal):l):ali: cürümüz biz. Osu balandı magan, bir 1 90 tilevdes holup l):oysal):; sen osu balandı bizge, balamızga bcrseii" dep �udalıl): izdcp baramız. Banp, ekcsi çcçcsine barıp ayt�andan keyin, bu kisi seni boş körüp �alsa, mal):ul, tilevdes �olay ; bir ti­ lc�·dcn eki tilev ca�sı bolar dcgcnimizdc bu balağa biz cal):nas �uda bolamız.

195

I>.uda boluvda aldı ınenen "Boldu�" dögöndön geyın "Öltürü" dcp öltürü cürgüzömüz. Ölt:ürü cürgüzüvdö çamamız ke­ lisinçe at aparamız, tüyÖ aparamız, bir l):oy öltürü soyup, öltürü toydu, öltürüsün berislp �oyamız. Öltürüsün hcriskcn sofi bizdin �udalıgımızdıii bastalgandıgı osu .

200

205

":\.ivendi Jı.:udanıii üyünö mal surap, I>.azal):, �alın mal aluv tu�·rasında, �alıii mal izdep baramız. Bir hes kisi, on kisi cıyılıbap turup, �zdın ckesi çeçesi üydörünö lf:ança adamdar barıp, �u<lanııi üyünö baramız . �ız berctin cergc Jı.:udadar bargandan k:eyin, . �ızdıii ekesi şcşesi lpz alatun Jı:.udanın üyünö kelgcn sofi, hugan biz !ı:.alıii mal beretmiz.

210

I>.alıii mal, lıurungu bizdin gorp edetimizde, yen bay kisi bolsa "Düz baytal'' dep �uda bolamız. Ondan gcyin orta sanda adam bolsa "Seksen baytal" dep �uda bolamız. "Cetpis bayta!" dcp �uda bolup ta, bayağı çamasına Jı.:aray "Elüv baytal'' dep �uda bolamız.

215

220

"Düz bayta!" dep �uda bolgan üşün, düz baytaldı tolturuv üşün biz bugan tört �ısra� hcrcmiz. Tört �ısra� �aysı ? Düz �oy r beremiz, ciyırma bes baytal dcp. Ciyırnıa bes baytalga düz �oy bcrip nıunu sanaynıız bir �ısraJı:.. Cıllpdan bir lpsra� beremiz, on bcs cıllp lpsra� boladı. Cu-fan bir aygır salıp neşe Jı:.ulunu mcncn sanı on bes bolsa, bul ciyırma b�s baytal boladı. Efov baytal bol­ du ma ? Endi tüyödön ya bir �ısra� salamız. �ısragımız cctöv boladı ya bolmassa besö�· boladı. Besöv bolganda bul ciyırma bcs lıaytal. Sonumcn cetpis bes bayta! holadı. Yendi bir �ısraJı.:tı attan hercmiz. Attan bcrgcn \'a�ıtında, ceti kişik atta erilip bcrgcn valı:tında bul bir �ısralı: holadı. Bir �ısral): sanına ketkcnde bul ciyırma bes haytal boladı. Bul tört türlü nerseden düz hayta! mal beremiz, bayga �uda bolganda.

105

225

Düz haytal tolgandan k cy i n s iit al;.ı, Clüv dögcıı nersc lıcremiz. Ol süt al;.ı degen ne ? �ız dı ii çeçcsinc sen a n anıii c nıizip ilsürgöndÜktön süt al;.ı dcp h u g an bir tüyö hersek d ep, clüv ılcp o g aıı bir attı 1;.osup b cr c miz . Elüv, süt al;.ı osu ınenen biH,di . .:\.l \.../e ndi küyö'· orund arı. Küyöv oruııdarınıii -\ a l;: t ı nda l;:aytı�miz '! Düz mata cırtıs hcremiz. Ol düz mata cırtıstı özÜ a l up baradı orun ·

g iincl ö.

Endi osu günclii ü ş metirimiz bir matadan sanadı. Üş mctir huldu bir ınatadaıı sanalgan<la hes düz m etir bolsa, sonda düz mala cır­ tıs. Bunufi. bası ceti geşek eii asıl buldar boladı. Osu gün dögü

230

k�lggn küyövgö. Düz mata cırtıstımızdıii, b e s kez deymiz o

235

mına n6Şe türlü asıl Luldar bolsa, türüs barl;.ıt, türüs bul sılpldılatdı:fi. c Cti gi yi ın dik ya on giy i mdi k aldına bunu saladı, hes ıııHirden tüsödü . Sonda bul düz mata düz � aytalga J.c.uda bol�aiı 1;.ız­ dıfi. J;.alıii malı da düz mata cırtıs hitti dc y mi z .

24·0

245

250

255

260 106

Al\.../c ndi küyöv baratın küyövd ü ii heretin ne nerse har ? Bar­ gandan keyin ol Kcreydike b iz bir t ii y ö ya hi rv a t cetcktep baraını:.ı küyövgö. Bul oyun l;:adesi . Bunu ol Kerey aladı, kim keziksc sol aladı. Ol, bir ü lkö n oyun, toy bcredi o günü. Er adamdardı, hhiıı, J.c.ança adamdardı cyıp, bul, neşe J.c.oy soy up, toy lplip oyun 1;. ad csin , tüyönü sol alıp 1;.alat ta bul oy nat a dı . Orundardan küy ö -\· dii ii colu osu .

Al bir col barsaii düz mata cırtıs bencn düz bay ta! hiLti. Endi barıp l):ız al atu ıı columuz buladı. Bu J.c.ız alatun columuz ho­ ladı. Bu Iı:ız hcrctin cerg e ma n d ay togn z v a d aın !;:uda tüsömüs.

Bir colda d·a� m l a tüsömüs. Bizdiii l;:udalıgımız l;.ız alatun ccrge kiiş

tüsôdü . Ogan Larup toguz kisi Iı: ıı d a tüsötün bolsal):, hunu hay kisiderdin aldı, Liriııçi l):udaga clüv ]).oy h erü-\· gerek, ckinçi 1).udaga hir tüyö, b ir at Lcrü.;· ghek. Ondan g e yi n bir a ttan bir attan Leriip oturup ; çapan çal;.pan mugan tap cl ii'· .lı:ar anıii ]).unun Lcrip 1;.aytaradı muııu. Ol l.m dalıktıii, ol )pula tiiskön -colu.

Ol Jı;.udadarga kiyt b eretindcrgc toJ.c.uz kisi eagalay oturguzup, Jı;.oyup, er hir uru'\•duiı ca}ı;.si cy clleri gelip, l):u<la .iı:udagiy cleytin ııerselerdi, cy ell er ge , hunuii iy ıgı na kiygizdi mal<lı ii, t iiyö ­ nüii. J.c.,umalal;.tarııı ti zi p , . hizdiii (,detimizde bunu, mas}ı;.aralıli:. munu i y ı.!ı:tar dan tagıp, talay monçak �usatıp tagıp, hasına tagıp, calbıratıp kiygiz tagıp �oyup körgön adam külötugun L ir külkülü nerselerdi casaydı . Mugan ol �uda ıııal;:ul, ogan çı.iı:ıp kctl' lin ça-

ma eol): .

265

270

275

280

285

290

295

Al vcncli hunu, t oguz J;;. u danı üstüp algan<lan gcyin, bizdin hul J;;. u dalar üş ün oynatatın oyunumuz holadı. Bu l;;. alay ? Egindey �ip 1;;.o ygan adam<lar ol kiyt alatın a<lamdar, ol bizdin J;;.u damız.

Onu endi hiz cglni tal_up J;;. algandan gcyin. biz endi ogan kiyt bere­ tin helgimiz i�ndi elgi taJı;�andarımız. Bu Jı;u<lagı suvga salamız endi .

Suvga sulardan burun biz, bir astav, !):.azal);. l;;.m t dögiJn ner­ sesi har, hu lj;.urttu ezeydi. Ezip �urttu abdendıral);.tav bolup J;;.oyuv gip holgandan gcyin, toyduii �oyııun �uyruğun eptcn cugalap t uüap tu\·rap: neş<> �oyduii ba\•urııı tu"Yrap kclip, egi �urttuii iistüııö salal ta�ı hunu sı�palap ınıcip mıcip kÖ bün may sılı;:ıldı nersclerdi mıcıp cese de telti gıp ülgön agaş asta\•ga sogan salıp kep; eki kisi, toguz kisi. l):. udanıii aldına �ız<lıii ekcsimcn çeçesi oturadı. Toguz kisi l;;.u danıii has cagında; iilgön, onu sıylaytın li:udadar da oturadı. - Can ca�tan iilgön adamdı dizip l);.oyi'ı p, eki asta\·dıii eki canından bir Jı:ız bir cigit kötörüp, alıp kctlp hulardın aldına �oya<lı iilgiJn astavdı. �oygandan gcyin, sonan son, al "Pı�mıllabral.ı manıral_ı ım" <lep �os �oldap, may mcnen �urttu, bulamı ustap, aldı ınenen eke �eşcsine aparadı �ızdıii. Olar birbiri asap bolgandan geyin, has �uda �udagiyge ekeledi. Biytip aldına alıp kelip asarız dcgen<len geyin " Pısmılla}Jra}JmanıralJım" <lep, ol biytip �aralıp "Üühüp" <lep hir asargandan gcyin, bira� betlne �aratıp ürdiJp caga salatlı. Al sol toguz adamdın herine asatıp ta holadı, cagıp ta boladı. "Ooop" d<>p �udanı kötörüp ala cönöylödü, csiktin aldına su\· högüp lı;:oyadı. İ yirim suvga kötiJrgönçö alip barat tagı. Egi l);.udanı kötöriip "Kiyim kiyim ne kiyscm, ca�sı kiysem" dcp aparıp, su\·ga salıp cihercdi munu. O da çaması ke­ lisinçe, seni, kudagiy bolsun, ]ı.ança-kiyimine �aramaydı, �z bolsun, kelinçek bolsun çaması kelgcni alıp harip o da suvga salatlı, �arsılıl;;. �ıladı. Soiıiınen eki ca�tı ii birdey su\•ga tüsüvdüfı ülkön oyunu.

Bul bitkcnden geyin !;;.u da tüı1iip toguz adam J;;.a ytadı. Mana­ gı kiiyünçö �alın kiyt berip hunu 1.-aytarad� Üşüncü col, endi biz �ız algali haraın12. l):.ız al gali bargan )'a�tında, düz baytal �alıii mal algan kisi t oguz tüyü arttıradı, hes at nıingizcdi. T oğuzdan casav holadı toguzdan; Bir a � amda toguzdan ; endi cgi kelin hnctin üydüii Sa\iat ljaeı holatun bolsa, misal, mugan toguz, sizge toguz, magan 107

300

305

310

108

toguz, sol üydögü adamga toguzdan toguzdan kiyim casaydı.

Bunun özü, gorp edctimizdiii cii birinçi colu; . sol çaması kclgen' b aylar bcredi. Bunu, sonda, toguzdan tüyö bcrip toguzdan casav; toguzdan, besten, cctiden at mingizgcn va�tında '1m dagı osal emes. Bcs ülgön toyduii eii nıanday aldı sol. �aza�tıii burungu haylarınıii gorp edcti osu. Biz hunu közümüz-ben de körgön ncrse, �alındı öz �olumuzdan bcrgcn nersc kelin tüsürüp, cene algan da ncrsc; bul bizdin öz 1.-.olumuzdan ötüp çı��an.

Endi �azal.-.tıii eii gorp edetiniii Ö zü dö osu, istcgenimiz de osu.

Bunu osulay dep tanıyınız, �aza�tıfi colunu. �ız aluvdufi engimesi o �u.

- 2 S Ö YLEYEN

Çamer Güder, 64 yaşında, Kerey Boyunun Aha� Kerey şubesinin }5:.aral;:as uruğundan.

Doğu Türkistan'ın Barköl kazasından 1984 yılında Türkiyeye serbest göçmen olarak gelmiş. Halen İ stanbulda oturuyor.

DE RLEME YER İ

l stanbul, Bakırköy, Sefaköy.

DERLENEN

a) Şeceresi. h) Ü ç ata sözü ve bunlann düşündürdükleri. c) Doğu Türkistan'da Çin hükümetleri .

idaresinde yaşadığı

..

ç) Kazak Türklerinin tarihi ve bir kısım Kazak Türkünün ve hu arada ailesinin Türkiyeye göç -etmesi. d) Kendisinin de dahil olduğu Doğu Tür­ kistan Kazak Türklerinden bir kısmının 1936 yılından itibaren başından geçenler ve bugünkü durumlan. e) Doğu Türkistan'dan Türk.iyeye serbest göçmen olarak gelmesi.

f) Doğu Türkistandaki geçim tarzı.

- a Menin uruvum }5:.aralı;as. }5:.aralf.as uruv bolganda bizdin arğı atadarımız Ü ş Tentek dep aytadı. Biz Atımtay Tentekten

109

5

url;;u namız. Atımtay Tentektiii balası, bizdin ckemizdiii ekesi Ansabay degen kisi. Ansabaydıii balası Seyill;; an degen kisi. Seyill;; a ndıii balası Çamer degen men. Men bularagn Türi'ik otandası bolayınçı dep bul künkü künde keldim.

·-

- b -

10

15

20

25

.Endi burungu ülkön ata babalarımız aytadı eken "Bir ner­ seni akıl surasaii. köp casagandan surama, köp cürgöndön sura" deydi eken. "Dünyönü köp kezgen adamdan sura" deydi eken. Sol sılpldaganday biz bul dünyönüii işinde }5:ızıl Çimle turgan va�­ tında er türdü devirdi basımızdan ötküzdük. Ol bir mcmlckettiii atı vah.

Bul cerge kclgcndcn keyin keiiçilik, dünyö, QOStandıl;; , creket osu menen tıalı�tıiı harlıgı, cal;; sı turmus keşinip catır eken.

Osugan ilesemiz be dep biz kelip ]j.:aldıJı;.. E zir osu cerde oturmuz, hiral);. bizdin bu ccrge tiibcsclik oturuv eagdayımızdı bizdiıi endi turmus a!Jvalımız, osu belgilemek. E ndi burungular aytadı eken.

"Burun Jı;.ongan Jı;onus alad, kcyin kongan örüs aladı" deydi. Bul malçılı)ı;.\;:a köşkönde, dgc 1;;. aratıp aytl;; an hir mtıl;;. al söz. Sol sı1;;. ı ldaganday bizden burungu kelgen adamdar hu gündey konusval­ gan, artman kelgen biz Jı;.onus tur goy örüstügü dÖ eol;; kuru �al­ gamız. Sondu!ı;.tan biz, ezirgi eagdayımız osunday.

E ndi burungular ecne bir engime de aytaclı. Ata tekterimiz­ den. "Er Jı;.anday adam özüniiii cjırinde , ba�a kölündö bolsa, sol cerdiii özündön ayrılgan tuvra kelmeycli. Er kim öz tuvgan ecrin özünüii anasına teii" dep osun aytadı eken. Bu künkü kündö o

30

'

bizdin köz aldımızga körünüp otur. Biz sol memleketten kelsek tagı, sol öz tuvgan topragunız özümüzdüii anamızday hop körü­ nör.dü eken. Burungulardıii aytl;;. an bir - haslarından ötkön al;;.ıyl;;at bul sözdör boluv kerck - aşıl;; sözdördön. Bul birvengime.

-

35 110

c

-

Endi biz, burun Çintisey Ökümötü degen bir ökümöttü bas­ tan keşirdik. Ondan burun Cen Can Cun deydi eken TJıtay ökümö­ tü. Ol vakitta biz bala şagınuz eken. Caycndi, kcyin, mına, ezir �undan ökümötü ötkiizdük. Ondan geyin mına �ızıl Ö kümötü dö ötküzdük. Osulardıii aradan özündö dağı, ülköndörümüz aytıp

40

oturgan vaJı.:tında, bul ökümöttüii zandan, bul ökümöttün cürgöıı coldan birindegi keiiçilik bolsa birindegi tarçılıl.<. boladı. Tarçılık Jı:aysı ? 1.Jal�tı J..<.attı �ıyna"\,ga. Kençilik Jı:aysı ? Er �anday adam . özÜ erkimen ketip l):aldı. Birbirine patşalar ol):şarnaydı degeıı cngimelerdi ülköndördön esitip keldik. Sol engimcnin barlıgı dagı bizdin köz aldımızdan ele�cp öttü, . clespedi. Ol sıl):ıldagan eııgi­ mclerdiii barlıgı, bul ata tariyl):, 15.azal.<. lJall;:.ının esinden ketpey­ tugun ömürünö baylanisıp l):algan h:ir sözdör ckendigin es tüsüııde anıl):.

- ç -

45

50

Biz J..<.ay cerge b arsal.<. � azal): I.ıalJ..<_ı , biz zatımız � aza� tilini, nciiizimiz bizdin TÜ):Ük, kindik J..<_ anımız bir. T5azal.<. J..<.a ydan keldi dese tuu ano"\' Orus cerindcgi J): azalpstan deydi eken. Orta Azya; Kökçö Tav-� araganclı-Sırdı ii Boyu, Sır Deryası degen cerden 15.azaJ..<_ çıJ..<_J..<. an ekenmiz. Sonan herI �arata cürö cürö ömrü tav castanıp, m al bagıp ; aştı�, . canalaştılı;. neder Jpyınçılık isteri basından ötküzüp keldi. Bul ata babamızdın ömür ötkiizgön hul bir tariy�ı. Endi özümüz tuvgandan bcrI J..<_ a rata mıııa alpıs neşe cıl bolgan eken .

Bizdin tariyl.<.ımız bir kiindöy solardıii tal'iylpna calgasıp, hiz sol Çıgıs Türküstannan Jjıtaydıii işki ülködörünö keldik. ·Bul cerde

55

60

65

turup on bir on eki cıl turdu"5:.. Al Şıgıs Türküstan "5:.aytanan l):.u­ ruldu degenden keY.İn J..<_a yta hardı!�. JS,: ayta bargandan gcyin bul J):ızıl Ökümöt çıgip aldı. J>.ızıl Öküınöt çıgıp algandan gcyin bul ekI arada sogus boldu. Sogiis holgandan gcyin biz �ayta Jı:aştıl):..

I):. ayta "5:.aşl):an vaJı.:tında men �ızıl Ö kiiınöttün J..<_o lunda l):.aldı m .

Bizdiii tuvgan tustarımız, atamız, anamız barlıl):. osu Türkge kelip cerlesipti. Otuz törttSene dcgcnde bugün kclip biz tavup oturınuz.

Ccne bul atadarımızdıii izdep kelgen ma�satı ne ? Biz ata tcgimizden tartıp !):. azal):., Türküstan degeıı el hop Türi'ik lJallp l� ar. Osu ,

TürÜk I.ıallp hizdiii :l):.andas, özümüz lıcncn lıirge tufosJ..<_ a n 1Jal"5:.ımız. Biz, osugaıı barsal.<., osu cerden orun alsal):., bizge osu cerdcıı gene caJ..<_sılı:I):. holadı <lep, bizdin argı ata<larıınızdın bir �ança sana, �ança valpttarda, sol cerden köşköndö, osu cerdi köksöydük.

Ol düz cıldıii aldında ketip kelgender de köksöy<lii eken. Solar<lıii 1

70

1

körsötkön colu, solardın ayt:l):.an ,sözü sonuga mefıizdenip oturup, bu kündö, osu kelip oturgan mıııa Türküstandı:l):.tar<lın barlıgı bu­ gün ınıııa cüge kelip ornasıp otur. Sol argı ata tekterimizdin lll

75

ayt.l):an ösüyöttörünün alı;:ıyl):at ekendiginden keHp osii cerde or­ nasıp otur. Mine bul bizdin, �azal;: Q.all):ımızdın, Çıgıs Tiirküstan­ dan kelgen tüstarımızdıii kelü\·degi sehepteri : Bul bir tariy.I;: hizdin imdi.

-- d -

80

85

90

95

1 00

105

1 12

Biz otuz altınçı cılı B arköldön Çıngl).ay ülkösünö, Düngön J;:oluna keldik. Düngön .iı;:oluna kelgenden keyin ]ı:ırlpncı cıldarda bizdin osu tı'istarımız bul Pakistanga .l):aray .lj;:aşip ketti. Düngön artından J;:u\'UP kelip �azal): Q.all):ın l):ırdı. Bir bölük l;:atın balanı olcolap alıp ketti, Düngöııdür. Sol olcolap alıp ketken adamdarıii birö\'ü osu kündö Arabistanda Sarbas Abdulla. Sol vakitta Dün· gön olcolap ckctken balanın birövü. Bu) .iı;:ır.iı;: tört, l;:ır � bes sene­ sinde bul tanısıp, bul agasın, tüs l):.anndasın osulardı körüp otur.

Ciiyendi biz sol Düngöndö �alıp �algan va.l):tında, Düngön bizdin osu tüstanmızdıö. işinden sekiz düz bala aldı. Biri l):. ansu deydi, Jjıtaydıfı bir ülkösü; birö\•ü Çıngl).ay deydi, osu eki ülködön sekiz düz hal a aldı. Osu sekiz cüz halanı alıp barıp, bir ülkön üygö l):.o­ yiip l;:oyiip, bulardı aştan canalaştan, ccnc ca.!ı;:sı köndüg almagandı urup öltürdii. Bunun castavlal):.tann urdap alip ketti, künü bu kün col):., künü bu kün coJ.-.. Bul otuz altınçı cıldan , .Çintiscydiii teperişi­ nen l):aşl):.an l):.azaktardın işki Düngön l):.oluna kelgcndegi körgön gün osu edi. Çintiscy Sincan'da turdu, biz turgan Sincan'da, Urumcii'dö. !):. azal): b(men Türküstannıö. Ö zünün neşe mındagan adamdardı dagarga salıp l):ırdı, onu öltünli.i. E zirgi kiindö osu adaındardın san sıypırı; ölgön adamdardıii. atı, barlı.iı;: is, mına kitap)ı;.a çıgıp catır. .

Mu:nu bizdin oı.-.uv ol):.up ci.irgön, mına kisi �usagan gılım iyederi cazıp munu aşıJı:,.lı;:a cazdıgı I,::. ızıl lJıtayda burun diinyö gacayıp boldu. Mine bizdin, Türküstannıii uzun \'al):.ıttan beri Jı;arata körgön mi}J.anatı osunday.

Ciiyendi solardan l):.algan adamdar bul kiindö osii ccrge kelip çalısıp iral).at körüp otur. Endi I):ızıl .ijıtayda l):.algan adamdar bir ciyırma sana l):.attı l):.ıyınçılı.iı;: kördük, ciyırma cıl. Ciyırma cıl lpyınçılıl):. kördü. E zir ra\).at.l;:a bölündü, ira]Jat, keii.çilikke aynalclı.

Keiiçilikke aynaluvclun munuii. nesi, bizdin osu Türküstannıii ol Türük l,;ıallpnıiı sol .ijıtay ljall):.ı m enen bolgan l):.atınasınıii, bir­ birine colaşl):.andıgınıii netiycesindc, sonu, czir eki ca.I;: l):.atınasıp

keiiçilikke iye boluL"-'otur. Baradı bostan, kclcdi bostandıJı:. Mine, endi biz, J): aza�tıii sözündö eı·ikti, erikti eürüv; Jı:ay cerge barsa

110

dagı.

Öz i)Jtiyarı boyfınça.

Birövgö Liröv col körsötmeydi, birövdü

biröv cetektcmcydi. Sen osun iste elemeydi. Er Jı:anday adanı

Ö zünüil Ö zü

bilgeni boyunça, özünün sol isteytin Jı:abiliyeti boyunça

istep eatır ezir. Mine osu sılpldagandar carı.15: di.inyö ezir biz­

din Ti.irküstandıii Jı:oJuna kelip otur.

1 15

B izdin endi, özümüzdün casıınızdan körgöndögü isterimiz osunday. Endi, ata babadarımızdıii uzun düz cıldın aldından beri J.-.arata, hi�diii, Türküstannın Jı:ançah.15: �ıyınçılı�tardı tartıp, Jı:an­ day bezilip ömür ötküzgöndügün egindc ayttım men. Endi menin sözüm osu mcnen boldu goy dep o Lurmın: - e -

120

Menin tuvgan enim bar osii c�rde . Mına bizdin Türk benen

lhtay IJ.al.15-ı ckö'i'Ü birbiri menen col Jı:atınasını aşJı:andan kcyin, bul cerdcn bizge Jı:abar keldi, biz oJ cerde bulardan Jı:abar aldıJı:.

!):at berdik, l�at alıstıJı:. Osu �at alıp Jı.at hergendcn keyin, bular " Köşürüp alsalı:" dedi. Men "Köşi.ip kelsem" eledim. Osu cöndi.) biz

125

sol osu TürÜk ökümötünö, budar ifaclörünüii talabın Jı:oyup, "Me­ nin ene cerde �algan, T):ızıl Çinde Jı:algan agam har"-'cdi, sonu kö­ şürüp alsam, bul adamdı men özüm on cıl keşeyin asırasam, meniii iiyüın mına'İ', salgan cayım mınav, isteyip catJı:an pabrı�a mınav; osu ceı·ge kelüvge magaıı, alıp kelüv aluvuma uru))sat etseiidcr"

1 30

dep bizdin türÜk ökümötiimüzdüii cavaptı cogargı adamdanna, mamırd arına aytlı:andan keyin, hular, barlıgın közdön keşirip, r

bulardın turmusun tekşerip ebden; endi aluvu boladı dep, bular bizdi Jı:abıl e tti. Bul Jı:ahıl etken Jı:agaz hizge b ardı . Bizge hargan­ dan geyin biz J):ızıl Ökümötkö apardıJı:. "Bizdin tuvgan imimiz

1 35

ene cerde, osunday degen edi. Bul �agaz bizge keldi. Mma hizdiii TürÜk ökümötümüzdüii, osunuii ca'İ'aptı cogargı mamırları" degen­ dcn kcyin ol Jı:agazdı körgön soii, ol Jjıtaydıii Jı:ızıl ökiimötii onu 15-abıl lpldı. "Endi senin o ccrgc köşüp haruvga biz uruiJsat ettik" dedi. Ondan soii Jı:olumuzga paspırt bereli. Paspırttı alıp h aganagı

HO

cerclcn biz colga çıl):tıJı:. Ol paspırtımızda cazılgan nerse Türkçö sarbas deydi eken. Otursan da erikti, ketscii ele erikti köşüp.

Sarhas degen osunday söz har. }S:.aza15-ça alıp ayt15-an -V·aJı:tında erik113

ti cürü._, deydi eken. erikti, l;.aytıp ketscii Soii,

145

sözdördüii

� ay cerde köşüp l;.onsaii da de

dcgen

erikti,

ot ur uv

sıl;.ı ldagan o�unday söz . .

l;.ahıldangandan

keyin biz

köştük. Bütün

hasımızdagı üyiiınüzdü, mal ınülküm üzdü bütündgy sattı�. Sat1;.amla arzan lıagada sattı.!;..

1

150

Mende tôguz t uy a� sıyır b a rv c di , ınunu sattım. Bes c ı l l� ı harvcdi, mnnu sat:tıın. O tu z tu y a � � o yu m bar c d i , rnunu sa ttı m . TiJrt a.-,ul osunday üyüm h ar e di, tam salgan, onu sattıin. Basımızda ccne öziimüzdüii, ata b aba mızd ı n muraklı tikkcn kiygiz iiyiirnüz h ar cdi ata tariylpmızda bası­ mızda tikken iiy, hıılarada ol kiygiz üy col�. - onu sattım. Egcr men ol. kiygiz üyii mdii egcr qs lı cerge alıil kclgcn bolsaın, ol "\•al). tında daı: day c a �sı bolatııı edi. l\fon onda ınına tamda o turmaytın e di m .

Men osul ar dı sattım. Satl;.andan ma�saiıii. ne ? ''Mına cerde sagan üş l;.abat üy salip l�oydum . B i r ncrsc c k el ın c özüii ken e kelsen b old u . Baylıgımız o s un da y . Seııi lıfa on cıl asıra ym ız d egcn os.u nda y sözdörü bar. Ca sonimeııcn . m e n keldim. K el gcnime ma­ gan t ol;.uz ay boldu, lıularaga kclgcnimc. Ca m e n sodan keyin B cy cin g c kct'd im. Beyeinge kelgeııdcn keyin bular hcs adamnıii ayı1.tı­ laıı biletin ci bcrd i . Soııimen hes adamnıii b il e ti menen men bu ccrge -

155

,

"

-

160

kcldim.

- - f' -

:Men cerde

165

170

ciirgöııılö isteyip turgaıı isim eginçilik. Me nd e l;.ır� dönüm cer har. Osu lpd� dönüm cerde er cılda salıp oturamin.

O nna n er cılda üş· tonna buyday alamın, iiş toıına huyday. Bul üş tonna huydaydı alıp, onu ö k ümöt kö ötkiizköndön k eyin cıl al;ıırın­ da biz d i n enbegimizdi hagalap oturup bergcn "\'al;.tında işken ce­ geninıiz, satıp algan �oyumuz soyup ceytiu, ol sı�ıld agan nerse­ lerdiii b iitündcy a4.çasın ökümiit ornuna tapsırıp hergcndcn keyin e r cılda, endi s o l �algan, cnbcgimizden artılatugun al;.şa altı cüz

Üy ön a�şa a lamı z cıla y alma. Ilul altı cüz Üyön a�şa bizd i n cıldı� ı ruz�utumtizdan asıp oturadı . Ceııe b iz alpıs cas�a k el geııcle ıı ke,

yiıı

ökümöt özüınij

o tuz

Üyön

t u r mu s .!;.ara catııı bcredi. :Mına

eki

balam ol�u"\' ol;.uydu. Bul o�u.-·du al;.şasız puhmz ol;.uydu. Bunu

1 75

l 80 iM

ol;.utu p catl;.an o�utu"\,çular ökiimöttön magaş, aylı� alaclı. Ilizdiii heretniıniz balalarımızga ; �alam, depter osun özümüz bercmiz. Ülkü n ol;.uld u � nersclerde, oriu mektep hcrı�di, onu ök i.i mc t hcredi.

C az a tu n �agaz d ı gene özümüz h ere mi z, sıya �anndaşın ii zii mü z hercrniz. Mine biz o ci�rde turgan v a �tı mız da bizdin tunnus a b valıınız osunday bolatugun.

•

J

10

15

20

- 3

--

SÖYLEYEN

G·aziz Melik ulu, 49 yaşında, Kcrcy B oyunu n 1·\ ba� Kcrey . Şubesinin Cantekey nruğun­ dan . Doğu Türkistan'ın Barköl kazasında yaşıyor.

DER LEME YERİ

İstanbul, Zeytinburnu.

D E R LE N E N

Balptsız Camal romanından.

Ötkön �ıs çaruvaga ccnil holgandıl�tan mal küylü, biye işti b OJup K ök-tal �ıst;ıgan, }S:urman degen atanın avttlu cıldagıdan cayla...:·ga erte çıgıh\Jedi. 'F:ki a"\,ulday eldin eaylavı S avmal Köl­ gö cagalay avuldar �onup, bıltırgı curttarına üy tigip köp uz amay biye de baylath . � ıstay lıi rhirinc aralasp agan agayındar saj!:ınısıp �aşannan astas toylas holgan ede ttcri bir avuldu hir avul erÜ"\'­ dükkö çalpr� bastadı . Boz b alalar aral ap, Jpmız işemiz degen bolup, t evir kiyimderin kiyip, ca�sı attarına mınıp, lpzdı a'\.· uldu �ırıııdap cürgölü küri1rıi.ip, balalar da asa\• tayların üyrötpökşü lıoldu .

Bir gunu ti.is kezinde köldüfi cer cagınan çandatup ��avup kele. cat�an hiı- Or�ı<s bir }S: aza� köründü . B alalar �aşıp, üygö tı­ gılıp, ülköndör bul ekö ..;·ü �ayd a toli;.tar eken <lep tmganda, hardı da Piykecan degcn Avlunaydın üyünö tüstü. Cartı sagat holmayal� sol cayla"\•dagi clge erten erte osu cerge l\'Iaşalnı� kcledi <lep ma·dum boldu. Elgi ekövi.i, biti astraşeııik, b iri poştuvar eken.

Törönüii aldınan üy tiktirip, ila\· baylatıp, ]:;.oy soyduru"\,ga çı��an.

Ol tünü A "\•lunay oy lprın oylap uyu�tamastan �izmetinde bolup, tenerten avuldan o�şavra� cerde tigilip �algan bir agüy bir }ı:oiiur avul köründü. Seske kezinde �oiiura\·latıp pe\·cske-men törö kö­ ründü. Aldı artman aytandan dalıyıp calpıldap cat��m }S: aza�tar­ men dayarlagan üygö kclip to�tagan, moyundarına şıncırlı izncp tal��an A'\r]unay biylcrinçe mertebe . çulgup " � oşa m<'t" <lep ta�-

115

sırlap üygö k irgiz<li. Sol arada cumus bar coJ.c holsa da tamaşaga

25

cüzdey kisi cıynalıp J.calgan edi. IJalil� tı n Js:azırgı engimesi "Ne­ şerlnik ne curnusJs:a keldi eken. Bclkiy hıyılgı satıp aldınıii Jı:arzı çıgıp J�algan bolar ına" desti. Key hürövdör "Col):, onuii üşün nege kelsin . Menbettin, Orustugun A ..dunayga ekelüvgc kelgen çıgar" dep

30

er

-'!;.aysısı öz oyundasın aytıp, halanı b astarına kötörüp, kü-

rüldösüp oturganda; mandayınan ter şıgıp börkün 15:oluna ustap üydön Piykccan

çı}ı:.tı.

Curt bugan l):arap : " J\alay A\,lunay, Törö

15:izmetkc irazı ına ? Ne eumuspen kclgcn eken ?" dep suragandan soii Avlunay ayttı : "EUı amdulla özün de dcp mal):tap -'!;.olumdan J�ayta l):ay ta aspay saspay kclip ustadı. ÇıJs:_l):.an cumusu bul cerde

35

cmes. I\ arasuv astanasındagı [\ orl):ul �alasına haradı eken. l\·1 unda ]):ona� bolup,

tıiiıgıp

keşke cönölödii. Avzu hiyik, iral;ıımdı kisi

körünödii. Çaru\·a ]):alay, el arası tınış pa dep barlıgın suradı.

Enev güngii Kötübaydıii meni ho15:taganın ayt'I�anım co�. Ônu aytlF.anda heleni bolatın celi. Ne gılayın .(\asennin köiılünö l�aradıJ.c.

40

Ccne de

Törünün cat J.ı:aban sol :

� aza4, tan saldat alınhaydı.

Biralı:. mujul5:tar sekildi ]):ala bolam desek, on bes desetine cer boladı" deydi. "Egin salındar, aş kül aşıiidar, ululı:.tarındı sıylap lıuyruktarın ornuna kcltiriiıder" dı�p -nesihat aytaclı.

Piykeean Neşelnikten tagı da cstigenin söylöy lıastaganda

45

elgi toJ.ctanıp oturğan lJali}ı:.}ı:.a bir cigit çavup kclip "Çüyüncü, ' Scrseke! Çolpan Cengey aman esen hosanıp, ta}ı:.ıya tigip heretin taptı" dedi. Sol val_utta castar "Serseke" <lep ülköndör " Sersem­ bay :}ı:.uvanış bayırlı holsun. Alla uzagınan süyündiirsün, cyel hala demeniz" desti. Sersembay "Co�, olay dcmciider. Men J.cay bir ul,

50

J.cız taiıdap cürgön can cmcspin" dep, ornunan turup, atına mınip üyünö l):ayttı .

O�u\·şular }Jiykayemizdegi ''akıygalar coğarda aytılgan Ser­ sembaydın üy işindcgi kisilerden bastalğan sebepti, .anı� estetmek üşün Scrsemhaydın kim ekendigin, ccne l):anday kisi ekendigin

55

cazalım : Sersembay eş bir gılım o�uınagan, m omun, mal ha:}ı:.:}ı:.an kisi edi. Atasınan artı:}ı:. devlet �almasa da biral5: kelgcn sofi maldı ca�sı holup, cıll$:ısı cüzdön asıp, eki cüz üş cüzdü; 1$:oy da bitip, �atardagı maldı üydüii birine :}ı:.osululıvcdi. B ira� mal cağından

60

1 16

köii.lü tıoş bolsa da Serseml:ıaydıii camağatı J>.alanpır �umurunda

b ala

kötörmöy, ol .ckfr\'Ü balağa muhtaç cdi. Sersembay key bir

65

70

75

80

85

90

95

\.· aJ.<ıtta özü dö cene can aşı.y t uı calpndarının siizü-men de Lala üşün bir toJ.<al aluvdu oylasadı . Bira� I�alanpırdan a s al may ene mine dep cürgüşöclü. B ir günü hll' mecliste oturgan valptta., bir J.<udasınıii J.<ımız işip, J.<ızıp oturup ezil-mcn bolsa da çını-men bol­ sa da söz arasında "Ey J.<uvbasay sonça maldı aydap cüı·üp tu­ rusdap zcket bermcysiii, lJacga barınaysıii, kim üşün cıynavcısıii ?

Alıırıncla �alanpırdan J.<orlpıp tol):al da almadın" degen sözün esitip, ol üyünö ötö muiiayıp kclip lı;.atını -men söylöspöstön c a tıp �alıb'-"edi.

Erteiiinde av ulunda bir eki üş agayındarın çaJ.<ırıp alıp "Mine men sizlerdi çalprgamm, ümütsüz şaytan degen. Mal bitpes cigit bolmas ]s:.uranna l):ara, ul tappas .!):atın bolınas turnrına l):ara, dep, bul va]s:.ıt]s:.a şeyin sahll' etip edim . Eneli men bolsam l):ır].<tıii ekövüne kel dim. �alanpır da Lu cıl ot uz ü ş tö. ( �alanpır degen bu­ nuii cyeliniii adı) �atımın, Payga mharclıfi sünneti goy, sen ele uru}Jsat her. Agayınım sizler osu cumustu ]s:.olga alıiidar. Men biraz l):anagat bar goy. Men endi bel baylaclım" dep a}Jırgı sözün m�vlum etti. �alanpır ]s:.ança unatpagan bolsa da, bul kezde Sers em b a y da ccne has]s:.alar da hir avuzdu Lolup, sol c erd e vagda J.<ılganm körüp, işi suvup, endi söylögön-men l):oldan eş nersc kel­ mesin bilip "Ne gılsaii da i}Jtiyar, evöldön de men to].<al alma degcn co].<, cerim co]s:.,- m agan nesin aytası fi dar" dep, tüsü bozulup üy­ dön çıgıp ketti .

Ondan kcyin köp \,·al�ıt iitküzböy Sersembay bir �z ayttırdı. Özdörünö l):ır]s:. çal):ırım cerde Saybolat degen elde, Caras degen Mollanın bir ul, bir l):ızı har ek en. Molla ölgön sofi, �atının bir ca­ �n kedey emengeri alıp elgi eki cetim bala sonuii ]s:.oluna çı].<l):an edi. Serscmbaydıii 1"ayttırganı osu mollanıii lpzı Çolpan cdi. Çolpannıii cası on törtkö cetip turgan sofi Sersembay malın tügöl berip, keler cılıncla alıpta ]s:.oydu. Marlıum Caras Molla tiri val.<tında Çolpandı Özü ol�utup, J):uraıınan eki · çıgıp, azraJ.< Jı,:at ta tanıp Jı,:algan edi. J): alanpır er va)ı.:ıt Çolpandı küııdöstöp "Söz mende, )ı.:ol mende" Irencitip cürdü. Çolpan on ccti casına kelgende, Laganagı Sersembaydan top işinde çüyünçü suragan lpz bala tuvup, Sersembay Jı,:ırl!: b esk e kelgende �umurunda körgön halası osu edi.

Sersembay zor �uvanışta holup, çılda]ı:anaga �ança lpz, boz hala cıyıp, oyun oynatıp, l):ız bala demey köl bası ça�ırıp, toy ğılıp, halanın atın Camal J.<oyub'-"edi. Camal sagınıp -körgön ha-

1 17

100

105

lanıii aldı bolgan son , ata anası l):oldan kclgençe elpeştcp, ösürüp cası toguzga cetti. Caınaldı erkek balaça k i yi ndi rip cürgön soii, hilmegen kisi li:ız <lep oylama-V·şı ed i . �ız dep aytlı:an adamdarga aşıri,lanıpta !ı:algan kündörü boldu.

Bir günü Scrs e mb aych fı üyünö eski col-men olı;.ugan. "Dünyödö bilme ge n ncrselerim colı;." dep dagva lpluvçu bir çala molla ke­ li p I,.ondu. Molla tısl.-:a çılı;.pai):şı hol ganda, Sersembay "Camal can, tur, Mollanın kehisin Iı;.oy, � u m an alıp çılı;. " dep cumsagandan keyin, Molla tıstaıı kelip oturup "Bay, osu, sizdiii mırzanızdıii ismi lı:a­ lay ? �ızdıii atın ı,.oy[�an siz ba" d eydi Camaldı er bala <lep otur .

1 10

eken. Serscmbay azra� tolı;.tap turdu da külümsüröp "Ta"'-sır, m u n�ı fi menisi har. Biz bastan kcii kisi. Üyümüz dö künümüz dö osu. Cama] holgan sofi özümüzdü özümüz aJdap cürmüz" d eydi .

j

118

S ÖYLEYEN

Ahi Karıi.man (Duy Molla) , 61 yaşında, Kcrcy Boyunun Aba� Kcrcy şubesinin Cadik uruğun­ dadan. Doj:,ı Türkistan'ın Barköl kazasından, 1954 yılında Türkiye'ye mülteci olarak gelmiş.

Türkiyede yaşıyor.

DERLEME Y E R İ

İstanbul, Sefaköy .

.

DERLENEN

1

Makallar

Ma�al sözdüii körkü, sa�al yüzdüii körkü Tastan bula� ağıssa Allamii erki.

2 Ornun tavup aytılsa sözdön )pzı� nerse co]ı:: CÖnü kelmey aytılsa sözdön buzu� ncrsc co]ı..

3 Söz süyöktön ötödü, taya� etten ötödü.

4

Söz cüyösün tabadı, dav iyesin tabadı.

5

Söz avurun er kötöröaü, Cük avurun nar kötörödü.

6 Esin barda eliii tap, �ayratın barda mal tap.

7

Söz tap�anga �ol�a co� Aytılatın cönün tap. o o

o

8 M ülü k algan �ldanbas, evclindc cerin tap.

9

ij:ayn co� �anga ergen l}alı� ne tabadı ?

fyirmi co' carga

engen balı� ne tabadı ?

1 19

10 Peleden 15.aşa cüı-süii. onuiı sende nesi bar ? Üstünön basa cüı-süii senin basli.a nesi bar ?

1 1 Baysaldı �ygırdı at ca)ı;.taydı Kuv-bas aygır Jı;.unanın colatpayclı.

12 Bilimdi mıiidı cıgadı, bilegi cuvan birdi cıga<lı.

13 Cav ayagan caralı l_taladı.

14 Otuzunda orda buzalmagan 15.ırJı;.ında 15.ılış şabalmaydı.

15 A li.ıl ayandaydı, aşuv arınday<lı.

16 f man ali.ılga toli.taydı Cigan �atınga toli.taydı.

17 Agayıwfı azan bolsa da bezeı·i bolmaydı.

i 18 Kisi elinde sultan bolgança, öz elinde

��_!!!

T

bol.J

19 Ö z öltürmöydü, cat carlı�amaydı.

20 Kisidegi nersenin kiltI aspanda, As�ıngan kezigedi bir tosJ.ı:anga.

21 Aş kisi urusJ,rn�

Avur kisi tırısJ.ı:a�.

22 Aynlgan tozadı, �osulgan ozadı .

23 J>:oşJ.ı:ar · bolar J.ı:ozunun tumsu}j:.tan dön geledi.

Biy bolatın cigittin minezdcri keii geledi.

24 Temir toJ.ı:palı: J.ı:attı bolsa, kiygiz J.ı:azıJ.ı: cergc enedi.

25 D� vl;t aldı birlik.

26 Tenin 'tap ta tegin her.

27 Közdön ketse könül<lön mutuladı.

28 Uy�u cannıii tınışı Söz l_tulaJ.ı:tıii l_turuşu.

29 Zaman sağan olı;:samas, sen zamanga oJ.ı:s,a.

30 Andısl.tan avul, cscpdesken dos bolmaydı .

31 Keii bolsan, kem bolmays:ı:ıı .

120

32 Kisiden kisi nesi artılı:, bir azralj;: esi artılı:, � alıp �oygan şol5.bardan .lj;:oldagı Jı:amçı bes artılı:.

33 J>:uttu 15.ona� Jı:onsa �oy cgiz tahadı J>:utsuz Jı:onalj;: 15.onsa �oyga lj;:aslpr şabadı. o Ü

34 Cerdcn altın tapsaiiız e�·eliııde sayıb�al Ca.Jı;:sı görgön dosunun atın alına tayın al.

35 Alvan alfan cüyrük bar eline lj:ara cügürödü.

36

At Jı:osalj;:sız cügürmöydü.

37 J>:attı ccrge Jı:at turadı �ayrattı erge mal turadı.

38 Jamaıı atlj:a cal bitse canına torsu.lj;: baylatpas. , Alı;.ılsızğa mal bitse .lj;:asına körç ü Jı:ondurmaz.

39 Şıgatın malga iyesi basşı boladı .·

40 Özü toymagannıii sarlptın işpc. .

41 Paydam basına et, basından assa d ösufia et.

42 Carlımın degenge borşun .Jı;:oymaydı Calgızbın deseii acal Jı:oymaydı.

43 Bardan tamadı, baldan cugadı., 44 Bersefi alasıii, eksefi orasıfi.

4,5 J aJı:sı-mcn coldas bolsafi cetesifi murat}ı:a Caman-men coldas bolsaii .15.alasıii uyat]ı:a.

46 Asıfi barda el tanı b�rip cürüp Atıii barda cer tanı celip cürüp.

47 Ayrılgannıii kemi co.lj;: Jı;:aytıp üyrün tap]ı:an sofi Aşılğannıfi aybı co}ı: özü görüp cap]ı:an sofi.

48 Aslı;.ınganga Alla bar som temirge halga bar A.lj;:ılı co.lj;: camandı alj;:ı berip aldab'--' a l.

49 Ümüt ta•·dı kesedi, talap etken muratına cetedi.

50 Oyna]ı:tagan bota ot hasadı.

51 �ulalj: estigende köz körödü.

121

52 Eki tav Jı;osulmaydı ekl el Iı:Cısuladı.

53 J aman Iı:atın alganmn ca vi üyündö Şeşen l!:atın algannın davi üyündö.

54 Agaştan agaş mev; aladı Adariınan adam telim aladı .

55 Ta,·day talaptan barmal!:t�y bag'-"artı]ı:.

56 A vzun bal.ti.tan biy boladı Malın bal_t]ı;an hay boladı.

57 Cas val_tıtta heynet her. kcrtcygende d:vl� t her.

58 Atadan bala tuvmas pa, ata colun Jı;uvmas p a ? �

59 Ui!:paganga ayt]ı;an söz biync bciizcr cartaslj;.a.

60 Jömört co]ı;tugun bildirmeydi Cüyrük to]ı;tugun bildirmeydi.

61 Aspal_tl_ta esen bolsaii asılasın.

Beygege besen bolsaii J.tosulasnı.

62 Bal_tsaii maldısıii, catsaii carlısıii .

6 3 Şöp çıJ.t]ı;an cerine çıgadı.

·

64 Calım-men coldas bolsaii namazın J.taza holmaydı, Uru-mön coldas bolsaii kazamii taza bolmaydı. . .

65 Tübü birge tütp�ydi, tiisu birgc ketpeydi. ·

66 Ası)_tpagan arbaga mınıp J.toyanga cetedi.

67 Şerli ölmöydü, b Oruşlu ölödü.

68 Özüii-özüiidü ca]ı;sımın <ley cal_tsı bolmaysıii Seni bürö'- cal_tsı dese caJ.tsı bolasıii.

69 Er süyögün el sa)_ttaydı Mal süyögün cal sa]ı;taydı.

70 Caman<lı ca)_tsı dese mal_ttanadı Ca)_tsını ca)_tsı dese sal_ttanadı.

71 �us uyada ne görsö sonu aladı.

72 f:ldi ösökçü büldürödü �oydu şartıl_t büldürödü.

122

73 Elin bilınegen elek boladı.

7ıt Küysiiz külük cügürmös.

7.5 Bar ma�tansa tabılar co� ma�tansa şahılar.

76 Erte turgan cigittiii imanı-men ırısı biter

Erte turgan �atınıııii ciganı-men cumusu biter.

77 Alla caı,..� an çıra�tı adam ürlöhV'öşüıınös.

78 Ö zü cıgılgan Ö künbös.

79 A gatın ı,.. a n tamırda turmas.

80 �orı,.. a ı,.. tı köp lpı vsaii batır boladı.

81 Körö körö kösönı, söylöy söylöy şeşen boladı.

82 Alladan �or�magandan �ôru"' .

83 Bilmesti keşpeseii hilgeniii ı,..aysı ?

84 Ö z ağasın agala,m agan kisi agasın cagala almaydı.

85 Ündömögön üyd�y pcleden �utuladı.

86 Cat�anga caıJ colarnas, cürgöngü co� tabılar.

87 Ö ziiiidii özüii sıylasaii. cat canınan tünülödü.

88 Du"\•ası co� a ruzga sıldır agan söz bitedi, Diişüncösüz adamga badraygan köz bitedi.

89 Tamırdan tüyö sura �or��amnan biye beredi.

90 Cahdı�tı kiinü cav kelmes.

Casa"V· dı künü dos kelmes.

Ca�sı görgön dosuna, Kclgen kisi bos kelmes.

91 Keledi �ona� aiisızdan l):.utulmas palpr Q.alsız dep, Kesip alsa ı,..a n çı�pas tü� hermeytin arsızdan.

92 Köp casagaıı hilmeydi köp kczgen biledi.

93 �ayrattı erden iman �aşıp �utulmaydı.

94 Ul tuvganga kün tu'\•ar.

95 Tek cürsön to� cürösün.

123

96 Erikti avuzga börüktü bas sıyadı.

97 Cibekti tutalmagan cün gıladı, �atındı bagalmagan kün gıladı.

98 Bolmaytın iske bolattan IF.attı bol.

99 Cogargxnı körüp pikir et, Tömöngünü körüp şükür et.

100 Tavdan tas IF.ulasa etektegini ala kctedi.

101 Berınese de bay c � ]ı:sı, ceınese de nıay ca!F.sı.

102 Bay balası attan cıgılınay cer tanım�ydı.

103 A vzu küygön şorpanı ürlöbvişcdi.

104, Barlı]ı: ne degizbeydi co]ı:tu� ne cegizbeydi.

1 05 Bardın isi feı·men-men Co]ı:tufi isi dermen-men.

106 As �adınn bilmesen aşarçılı]ı: kö rösüfi .

At �adırın bilmesen cayavşılı� körösüfi .

107 Alma�tın salmagı har.

108 Kcrin Jı:ayda bolsa ]ı:atın sonda.

109 Batırdı b erekeldi öltürödü.

1 10 Kisige bersen asındı sıylar seniii basındı, İytke hersefi asındı o da talar hasıı�dı.

1 1 1 Şabannan celınes tuvadı, Saralnan bermes tu vadı.

112 Uzun menen �ısJı:am teiieskende körömüz Kimnin çeçen ekenin kefieskendc körömüz.

1 1 3 Eki aya]ı:tıda baca tatuv, Tört aya�tı da bota tatu v.

1 14 Bermegcndi berip uyalt.

1 15 Tüyönüii taıııganı capra]ı:.

116 Aldıiia kelse atannıfi Jı:unun keş.

1 1 7 Mıii biyeniii borşunan bir ]ı:ula�tın tınşı artı]ı:.

124

1 1 8 Cetisken }ı;.ız törkünün tanımaydı.

1 19 Töhöii kökkö celse de törkünün-men.

120 Bas).<a bClc lp:iıl tilden.

1 2 1 Co�-b� n ).<uda bolgança har-men banmtalas bol .

122 Arpalı'mn boyunda argan at.

123 Öz �olunda co� bolsa eke n de cat.

124 Canbır cavsa şöptüi'ı msı

Ca�sı tuvsa köptüiı ·ırısı .

125 Atadan ca�sı ul tuvsa esiktegi basındı törgö süyröydü Atadan caman ul tuvsa tördögÜ basındı esikke siiyröydü.

126 Ata dan).<ı-nıe n �;� ötödii

Mata dan�ı-men b � z ötödü.

1 27 Dosun cılatıp aytadı, düşmanın külgüzüp aytadı.

128 Do!;iın ela düşmawii da er bolsun.

129 Ölgön hu"\,ranun basman tiri atan l!:orlpnaydı.

1 30 Suluv sulu"\' emes süygön sulu v.

131 Ilay bir horandı� batır bir o�tu�.

1 32 Tavunclagı tülkünü tahındagı tazvaladı. l :n

Ardı arna l!:arasa arsı z men cc:.ıdim deydi.

1 34 15.atınga tiyispc Iı:alası cugadı, Balağa tiyme pclcsi cugadı.

1 35 Kcpirden dosuıi b o�sa belinde baltan bolsun.

1:36 İyt co}ı;. bolsa. kim iirör Jı;.oraga Biy co}ı;. bolsa kim ciil"ö r coraga.

137 Camanmfi ayt�anı kclmcydi Ca�sıwii sandıragı kcledi.

1 38 15.arav baydan kevd�li kCdcy artık . .139 K isi a}.;;.l ı-men hay holgauça öz al!:lıii.-men carlı hol.

140 Avru-{· astan dav Jı;.arınd astan .

125

141 İşin avursa tamagın tiy.

Közün avursa �olun tiy.

142 Kedey bolsaii baylıgındı aytpa Kerteyseii erligindi aytpa.

143 Avruv almaydı, acal aladı.

144 Arılı: maldı baJı:saiiız a\ruzuiiuz may bolar, Caman adamdı ba�saiiız avzu basın dal bolar.

145 Bermeseii alıspaysıö , barmasail alıstaysıö .

146 Törö ö z süyögün �orlamaydı.

147 Köptü eamandagan köii.ülsüz Jı;:aladı.

�-

148 Burungu çıJı:Jı:an Jı;ula�tan songu şılı:�an müyzvuzadı.

126

S Ö Z L Ü K (Kelimelerin yanın da bulunan rakamlar,

içinde

o

kelimenin metinler

ilk d�fa geçtiği yeri göstermektedir.)

-

ahdeııdıra�tav b �l- (1-269) Ahdulla ( 1-82) Ahdulla Bu!Jari ( 1-81) Abdulla IJacı ( 1-87) acal (1-8) adam (1-14) Adırbay (1-131) agüy (3-19) ağa (2-83) agalama- (4-84) agaş (1-273) agatın (4-79) agayııı (1-64) agıs- (4-1) abır (1-149) abırgı (3-78) alJınnda (3-68) abval (2-12) a�ı (4-48) a�ıldasa kör- (1-92) a�ıldı (1-178) alµlsız ( 4-38) alpy�at (2-30) ( 1-45) a�şa (2-170) al (1-1 13) al- ( 1-93) (1-26) •

A

-

tam olmak. erkek ismi, Abdullalı. erkek ismi, Abdullah Buhaı·i. erkek ismi, Abdullah Hacı. ecel. adam. erkek ismi. ak üy, beyaz çadır. ağabey. ağabey dememek. ağaç. akacak. akraba; akıtmak. sonunda, nihayet. son, en son. sonunda. ahval, durum. yapılan iş için ödeneiı karşılık, hak. danışmak, akıl sormak. akıllı. akılsız.

1) hakikat.

2) hakikaten. akçe, para. işte.

1) almak.

2) tutuklamak. l w') '"'j

ala ket- (4-100) alda- (3-1 12) aldan- ( 4-8) aldı ( 1-135) (3-100) aldımen (l-99) aldı meucrı ( 1-139) aldın berme::... ( 1-145) aldına al- (l-134) aldına sal- ( l-235) aldına tik� ( 1-133) aldıngı (1-23) iilvendi ( 1-38) alga bastır- ( 1-48) algah ( 1-295) algaşlµ ( 1-129) algız- ( 1-176) alg'IZıp cürüv ( 1-176) alıııha- (3-4.0) alıs- (2-1-23) alıspa- (4-145) alısta- (4-145) _

Alla (3-48) alma ( 1-1 16) alma� ( 4·-107) alpıs ceti ( 1-6) altı ( l -42) altın ( 4-34) alııv (1-103) alfan alvaıı (4-:3S) ama (I-4.2 ) aman esen ( 1-4·3) ana (2-26) , anamızday (2-28) aııanıii ( 1-61) andıs- (4·-30) am� (2-44) 1 28

alıp gitmek. aldatmak, kandırmak. aldanmak.

1) lıir şeyin önii, başı.

2) ilki, birincisi. önce, ilkönce, ilk olarak. ilk olarak, birinci. önüne başkasını geçirmemek, birinci­ libri vermemek. öniine 'almak, birinci olmak. önce göndermek. önüne dikmek, birinci gelene ödiif oİa­ 'rak koymak. önceki. işte şimdi, cümleye haşlama sözü. ileri götiirmek. almak için. ilk, başlangıç. aldırmak, yakalatmak. aldırma, yakalatma. alı.Ilınamak. karşılıkh almak. güreşmemek, . çekişmemek. gittikçe uzaklaşmak, amılaki hıığın gittikçe kopması.

Allah. elma. almak. altmış yedi. altı. altın. alma, almak. çeşit çeşit. aına. sağ salim. ana. anamtz gibi. onun. birbirini çekememek, kıskanmak. açık, kesin. \

Ansabay (2-4·) an (1-164)

ançılıl5. ( 1-97) aiisızdan (4-91) apar- (1-197) apat (1-35) apayı (1 -52) ara (3-37) Arabistan (2-81) aradan (2-35) arala- (1-75) aralasl>-an (1-73) aralaspa- (3-5) arba (4-66) ardı (4-133) argan (4-122) arğı ata (1-2) aril>- (arık) ( 1-107) annda- "(4-15) arJ.;.anda- (1-125) Arpalı (4-122) arsız (4-91) art (l-41) artı� (3- 57) artılatıgun (2-170) arttır- ( 1-297) arzan (2-147) as ( 1-129) (4-126) as- (3-58) asa- (1-281) asalma- (3-63) asap hol- ( 1-281) asar- ( 1-283) asat- (1-284) asav (3-9) ası�pa- (·1°-66) asıl (1-233) asıl- (4°-61)

erkek ismi. av. avcılık. aniden, ansızın. alıp götürmek. ifet, bela. hala.· ara, geçim.

Arabistan. araları. dolaşmak, gezmek. karışan, gelip gitmeınek, görüşmemek. araba. arlı, namuslu. zayıf, halsiz. ata. arık, zayıf. hızlanmak, süratlenmek. uzun bir iple· atı ayağından bağlamak. bugünkü Kazakistan'da bir yer ismi. arsız, ntanınaz, sıkılınaz. art, arka. fazla. artan, aı·tmış olan. arttll'mak. ucuz.

1) ölen bir kimsenin ilk ölüm yıldönü­ münde yapılan yemekli medlsim. : "2) aş, yemek. aşmak, fazla olmak. yemek yedİı'mek. aşamamak. yedirmek. beslemek, yedirmek. birisine eliyle yedirmek. binilmeye alışmamış. acele etmemek. kıymetli. asılmak.

1 29

asıp tur- (2-172) asıra- (2-127)

asl;:ın- (4-20) asl;:ıngaıi ( 4-48) aspa (4-6 1 ) aspaıı (4-20) aspay saspay (3-311.) astana ( 3-35) astas (3-6) astreşenik (:l- 16) astav ( 1-268)

a ş ( 4 -21 ) a ş- ( 3-42) aşarçılıl;: ( 4-106) aşı ( 1- 1 06) aşı l;: (2-3 0 ) aşıl- (4-47) aşıytın (3-62) aştı!;: (2-50) aşuv (4-1 5 ) aşuvlan- (3-103) at ( 1 - 1 ) ( 1-102)

at l;:osU-\' (l-M7) at l;:oy- (3-109)

ata ( 1-72) ata ana (3-100) ata tek {2-62) ata- ( 1 -1 1 ) ata:!;: ( 1-20) atan tüyö ( 1 - 1 33) Atımtay Ten tek (2-2) av- ( 1 -30) avdan ( 1 -128) Avlunay ( 3-14) avruv (4-140) avul (3-2) (2-H9) f30

•

: aşmak, fazla almak. : insana ve hayvana bakmak. ileri gitmek, fazlaya kaçmak. ileri giden, haddini aŞan. idama mahkiım olmuş suçlunun asıldığı dar ağacı. asüman, gök. acele etmeden, yavaş olarak. başşehir, hükiimet merkezi. yemek verme.

Rusça bir memuriyet ismi. ağaçtan yapılmış tekne. aı,�, karnı boş. � açmak. kıtlık. acı, ham tuz. açık. anlaşılır. açılmak. açacak. açlık. sinİı'Iİ, kızgın. sinirlenmek, kızmak.

1) ad, isim.

2) at, kısrlaştırılnuş aygır. at yarıştırnıak. ad kojrmak, isim vermek. dede. ana, baha. ecdat. adlandırmak, ad vermek. nam, şöhret. kısırlaştırılmış erkek deve. erkek ismi. göçmek. kaza, bölge. erkek ismi. hastalık.

J ) bir kaç çadırdan meydana gelen yerleşim merkezi.

2) oda.

avnr (4-3 )

(4·-2 1 ) avuz (3-36) ay (1-60) aya- (4-13) aya� (1-103) aya�tı (4-1 13) ayanda- (4-13) ayda- (3-66) aygır ( 1-2 15) ayıp ( 11°-1°7) aynal- (2-104) aynaluv (2-104·) aylı� (2-1 75) ayrıl- ( 1-65) ayt- ( 1-12) aytıl- (3-52) aytıp o'tur- (2-35) ayt�anımday ( 1-110) ayt'tır- (3-85) az ( 1-103) azar (4-17 ) azgana ( 1 -101 ) azra� (3-92)

l ) ağır, dokunaklı.

2) ağır, yavaş hareket eden. ağız. ay, yılın on ikide biri. acmıak. ayak. ayaklı. yavaşça yürümek. sürmek, bakıp beslemek. aygır, damızlık erkek beygir. ayıp. dönmek, çevrilmek; bir durumdan ikin· ciye geçmek. dfüıme, biı· durumdan ikinciye geçme. aylık, maaş. ayrılmak uzaklaşmak. söylemek, demek.': söylenmek, dcmnek. siiylemek, ılcmek. söylediğim gibi, dediğim gibi. söyletmek, istetmek. az, fazla değil. azar, tekdir. azıcık, biraz. biraz.

--- B ----:

ba (3-109) baba (2-7) haca (4- 1 1 3 ) badray- (4-88) bag (1·-55) baga ( 1-142) b agalap otur- (2-167) bagalma- (4-97) baganagı (3-94) bafy,- ( 1-125) ba�a (2-24) ha�ta- ( 1-174)

soru eki. baba. bacanak. gözünü dikerek sert sert bakmak. baht, talih ılüzgünliiğü paha, değer, fiyat. bir şeye fiyat vermek, kıymet biçnıek. bakamamak. deminki, az önce adı geçen. bakmak, hayvanlara bakmak. kurbağa. eğitmek.

1 31

bal (4-43) hala ( 1-7) hala kötör-- (3-61) bala taptır- ( l-13) halapan (1-155) balğa (4-48) halıi5. (1-9) balta (4-1 35) bap (1-170) bar (1-9)

(1.-75)

.

bar- (1-36) hara cat- ( 1-48) baralganımız da col); ( 1-78) barat (l-287) barda (4-6) barımtalas (4-12 1 ) harıs (1-100) Barköl Kereyi (1-127)

barlı}:;. (2-40) (2-60) (1-104) barlıgı (2-ı4) barrna}:;.tay (4-5 5 ) has ( 1-116) basına (4-4 1 ) basa cür- (4-10). has�a (4-10) basl:;.alar ( 1-28) basşı (4-39) basta- ( 1-99) bastal- (1-33) ( 1-199) batır (4°-80) havur (1-2 7 1 ) 132

bal. çocuk, oğul. çocuk doğurmak. çocuk doğurtmak, kendi özelliklerini taşıyan çocuğu olmak. kuş yavrusu, palaz. çekiç. halık. balta. · huy.

1 ) var.

2) varlıklı, zengin. varmak, gitmek. � gitmek. gidemedik. varır, gider; var olduğu zaman, var olduğunda. iki kişinin birbirinin malını alıkdyması, karşılıklı düşman olması. gidiş, yön, tutulan yol.

Türkistan'daki Barköl kazasında ya­ şayan Kerey boyuna mensup Kazak Türkleri. varlık, var olma.

2) hepsi, tamamı.

3) varlık, zenginlik hepsi, tamamı, bütünü. parmak kadar. baş. kendine. basmak. başka. başkaları. öncü, lider. haşlamak.

1) başlamak.

2) başlamak. kahraman, yiğit, çok . iyi savaşan kimse. bağır, göğüs.

bay ( 1-2 1) bayağı (l-209) hayla- (1-105) haylanıs- (2-43) haylat- (3-17) baylı� (2-157) baysal (4·- 1 1 ) baytal ( 1-207) baytıp cat�an ( l-46) baytuv ( l-45 ) . b ele (3-39) bcrekeldi ( 4-109)

h eri (heri) ( 1 -20) beygc ( 1-129) h eyge çap- (1-1 :3 6) beyge (;ap�an- (l-136) hcygegeo �os- (1-121) b cynet (4-57) he (2-15) bel (4-135) bel bayla- (3-78) Beldeınçi ( 1-7) belgi (1-266) belgile- (2-17) belkiy ( 3-26) benen ( l -4 1 ) benzer ( 4-59) beri (heri) ( 1-7 1 ) benek ( 1-19) hes ( l-88) hes artık ( 4-32) besen holhesge çıgar ( 1-107) besöv ( 1-218) het (1-283) Beycin (2-159)

zengin. belli.

Jıağlamak. karşılıklı bağlanmak. bağlatmak. zenginlik. yavaş, yumuşak huylu. iki ve iiç yaşındaki kısrak. zenginleştiı-eıı, kalkındıran. zenginleştirme, zengin yapma. beHi. Memmmiyet belirtisi olaı·�k söylenilen, yaşa, afoıin, maşallah v .b. karşılığı süz. hepı.i, tamamı. at yaı·ışı. at yarışı yapmak. at yanşı yapılmak. at yarışında koşturmak, at yarışına iştirak ettirmek. mihnet, meşakkat, zoı-luk. soru eki. �el, insanın beli. bir işi başarmaya azmetmek, tevekkül etmek. erkek ismi. işaret, damga. işaı·et etmek, takip etmek. belki. ile. benzer. beri, itibaren. yakm zaman. beş, sayı ismi. beş defa daha iyi. beş yaşıııa yaklaşmakta olan. beş tane. yüz.

Pekin, Çin'iıı başşehri.

13�

hcz (4-1 26) h er- ( 1-93) bcrisip ]ı:oy- (1-198) b crme- (4-114) b erınes (4-1 1 1 ) bcrmey goy- ( 1-148) bezer (4-17) bezil- (2-1 1 8) . bılay (1-186) hıltırgı (3-4) lııyıl (3-26) bil- (bil-) (1-1 01) bilme- (3-105) b ir (1-106) (1-85) bir avuzdu bol- (3-80) bira!). (1-29) (3-41) bira� bol- ( 1-1 32) biraz (3-78) birbiri (2-121) Lirıre (2-64) biriudeki (2:-37) bit- (4-76) . (4-76) biz ( 1-2 1) bil- ( 1-2 0) bildir- (4-60) bilek (4-12) bilet (2-161) bilgeni ( 4°-83) bilimdi (4·-12) bilme- (3-102) bilmes (4-83) bir l).ança (2-66) birbirine (2-39) birdey ( 1-291) birge (1-5 1) birge tu-\'tıs�an (1-59) birinçi ( l -301)

134

bez, basma. lıerınek. karşılıklı vermek. vermemek. vermez, cimri. vermemek. bezme, bıkkınlık. bezmek, bıkmak. . . böyle, bunun gibi. geçen seneki. bu yıl. bilmek. bilmemek.

1) bir, sayı isıiıi.

2) birlikte, beraber. aynı şeyleri söylemek.

1) hepsi.

2) fakat, �mu. bir arada olmak, bir olmak. biraz. birbiri. birlikte, beraber. birisindeki.

1) bitmek, yetişmek, büyümek 2 ) bitmek, tükenmek biz. bilmek. bildirmek, duyurmak, hissettirmek. bilek. bilet. bildiği. bilgili, ilim sahibi. bilmemek. bilmeyen, cahil. bir nice. birbirine. aynı şekilde. birlikte, beribe�. beriher doğan. birinci.

• •

•

birlik (4-25) bit- (l-227) (4-88) (3-58) bitken ( 1-32) biy (1-21) biye (1-105) biyne (4-59) biyik (3-31 ) biytip (1-283) bizdin ( 1-4·7) boJı:ta- (3-38) hol- (l-3) bolgan (1 -16) bolmaytın (4--98) bolsa bolganı (1-168) bolu-\, (l -167) hop (2-28) horan (4-- 13 1 ) horuş (4-4.2) boruşlu (4·-67) bos (4-90) bosan- (3 -46) bostan (2-108) bostan �ı� (2-13) botan (4·- 11 3) boy (4·-122) boyunça ( 1-1 10) boz bala (3-7) bozul- (3-83) bög- (1-286) bölük (1-131) bölün- (2-104) bön ön (1-179) börk (3-30) hörüktü ('i-96) Böşç�nbay ( 1-7 1 ) h u ( 1-6) bugün (2-61 ) bugan (1-204)

birlik.

1) bitmek, sona ermek.

2) yetişmek, meydana gelmek.

3) çoğalmak. geı·iye kalan. kadı, hakim. dört yaşındaki kısrak. aynen. büyük. böylece. bizim. küfür etmek, hakaret etmek. olmak. olmuş, imiş. olmayacak. olsa yeter. olmak. olup. hora, kasırga. borç. borçlu. hoş. boşanmak. serbest. serbestlik, hürriyet. deve yavrusu. iç. boyunca. delikanlı. hozulmak.

önüne kapamak, set çekm��· paı·ça. geçmek, ayrılmak. ile, bağlama edatı. börk. höriildii. erkek ismi. bu.

bugiin. huna.

135

bul (1-7) (1-233) hula-'5: (4-1) hular ( 1-24) hulara (2-152) hularaga (2-5) bunu (1-19) hunun ( 1-14.) bunun sonda ( 1-129) burun (1-65) burunda (1-161) burungu ('l-48) buvra (4·-129) Bu"Vratay ( 1-2) buyday (2-165) buyruk (3-43) huzalma- (4-14) hii.zuk (4-2) hüldür- (4-72) bürküt (1-153) bürküt saluv (1-153) hürkütçü (1-161) hüröv (1-97) biiröVü (1-9) bütündey (2-146)

1 ) bu.

2) kumaş.

pınar, kaynak. hunlar. buralar. buralara. hunu. bunun. hundan sonra. evvel, önce. eskiden, evvelden. önceki, evvelki. buğra, devenin erkeği. " erkek ismi. buğday. buyruk. lıozamamak. bozuk, bozguncu. bozmak, dağıtmak. kartal. kartal bakmak, kartal yetiştirmek. kartal ile avcılık yapan kimse. birisi. birisi, bir tanesi. tamamen, bütünüyle.

-C-

Ca (2-158) cabdı�tı (4-90) Cadik (1-131) cag- ( 1-285) caga sal- (1-284) cagala alma- (4-84·) cağalay (1-254) cagday (2-16) .-cağından (3-59) ca� ( 1-275) ca�- {4-77Y ·

136

ya, söz başı edatı. hazırlıklı, hazır olma.

Kazakların Kerey boyunun on iki ka­ bilesinden birisinin ismi� sürmek. sürmek. yaklaşamamak. sırayla, çepeçevre vaziyet, durum. bakımından, yönünden. taraf, köşe. yakmak, tutuşturmak.

yakın. yakınlar, akrabalar. yakın. iyileşmek, düzelmek. iyi. : • iyilik. korumak. yele. yalamakta olmak. sarkıtmak, sallandırarak asmak. yaklaşmak. yalnız. ea, önde tek başına, diğer yarışçılara çok fark yaparak gelmek. serilmek. hauun.

Cemal, kadın ismi. sevgili Camal, dost Camal. yaman, kötü. kötülemek, kötü olarak göstermek. çeşitli ağırlıklarda, şekil verilmiş gümüş parçası.

1) can, ruh.

2) yan, nezd.

3) yan, kenar, taraf. her taraf. \ : çıplaklık. yağmur. /"'-'{\ � "'·' f '.. örtmek. t yaprak. ;;, r !: 'ö yı yar, derenin dik kenarı. yaralı. erkek ismi. atı yarışa hazırlamak.

1 ) yarık.

2) aydın, medeni. yarılmak. yarmak. fakir, yoklus. iyilik etmek, dua etmek.

ca�ın (3-88) calpndar (3-62) cal}nas ( 1-193) ���aı:- ( 1-49) cal}sı ( 1-1 93) ca�sılıl} (2-66) �ı:t.�t_a- (4 -1 1 ) cal (4-38) calap tur- ( 1-106) 9.!!1ıra!- (1-259) calgas- (2-53) r cal� (4-42) ��l_gız l}ara hop kel- (1-134) .

calpıl�a- (3-2 1 ) camagat (3-60) Camal (3-99) Camal can (3-106) caman (4 45 ) camanda- (4-147) camhı (1-141) -

can

(3-62) ( 1-57) ( 1-277)

can ca)ı;. ( 1-276) canalaştı� (2-50) caiihır (4-124) ' cap- (4-47) capral} (4�1 1 5) _ car (4·-9) caralı (4-13) Caras (3-86) caratıp cür- ( 1 - 1 2 1 ) carık (1-124) (2-1 1 3 )

cani- ( 1-126) carıp har- (1-182) carlı (4-4·2) carlı)ı;.a- (4-19)

1 37

cartas (4-59) cartı (3-14) cas (1 -6)

(3-1°7) casa- (1-260)

(2-8)

casav ( 1-297) casavdı (4-90) castan- (2-119) casta·.:-Iak (2-89) cat (4·-19) I (3-40)catıp �al- (3-69) cat�an (4-86) cav (4'-13) ca ..;·_ (4°-124°) cavaptı (2-1 30) cavşa�tandan sonda ( l-81 ) cay (2-128) cayavşılık (4-106) caylav (1-'-104)

cazıl- (2-140) cenc ( 1-4·2) ce- ( 1-273) cel- (4-46) celmes (4- 1 1 1 ) cen- (4-1 33) Cen Can Cun (2-32) ccngcy ( 3-46) ceiiil (3-1) cerles- (2-61)

cet- (3-90) cetekte- ( 1-167) ceti (ceti) ( 1-42) cctim (3-88) cetisken (1-1 18) 138

dik kaya, biiyük taş. yarım.

1 ) yaş.

2) genç.

1) }'apmak.

2) yaşamak. çeyiz. ev eşyası hol. yaslanmak, dayanmak. genç.

1) yad, yabancı.

2) yeni. yatıp kalmak. yatan, çalışmayan. düşman, hasun. yağmak. mcsôl, yetki sahihi. düşmandan kaçtığı zaman. ev, mesken, meldin. yaya yürüme. yayla; Kaza,kların yazın sıcak günlerini geçirdikleri serin ve otu bol yiiksek yerler. yazılmak. yine. yemek. atla orta hızıla koşmak. koşmayan (at için). yenmek.

Doğu Türkistan'm bir Çinli valisinin ismi. yenge; cenge kelimesinin saygı ifade etmek için söylenen şekli. hafif, kolay. yerleşmek. yetişmek, ulaşmak. yedeklemek, yedeğimle yürütmek. yedi. yetim, bahası ölmüş. yetişmiş, yetişkin.

cetöv (1-2 17 ) cctpis (1-68) ce- (4- 1 0 1 ) . cegiz- (1-104·) cer (1-12) ( 1-62) (2-163) cıgıl- (4·-78) cı�- (1·-12) cı�ıp ket- (1-181) cıl ( 1-7) cılat- (4-127) cıldagi (3-2) cıldı� (2-171) cıll�ı ( 1-1:50) ( l -2 15) cırtıs ( l -229) cıy- (l-242) cıyılıbaı) tur- (1-20 1 ) cıynal- (3-25) cıyna\'cı (3-67) cigan (4-76) ciyırma ( 1-1 53) cibck (1·-97) cibcrmc- ( 1-175) cigit (1-277) cogargı ( 1-B) (2-130) cogan (:3-52) . col� ( 1-63) (3-27) (4-75) colı; bolatugun ( 1-125) co�tu� (4-60) col (1-24·6) (l-21·8) cola- (4-86) colaşkandı)f. (2-10 7) colaLpa- ('1·-1 1 )

yedi tane. yetmiş, sayı ismi. yemek. yedİı'mek.

1) yer.

2) yer, ülke. :3 ) yer, toprak. yıkalmak. yıkmak, yenmek. yıkıp gitmek, yıkmak. yıl, sene. ağlatmak. heı· yılki, her seneki. yıllık.

1 ) yılkı, al sürüsü.

2) bu sürüdeki at ve kısrağın her biri. düğünde yırtalarak dağıtılan kumaş. yığmaK, toplamak. bir yere toplanmak. toplanmak, birikmek. toplayıcı, yığıcı. yığılacak şeyler; yatak, yorgan v.b. ev eşyası. yirmi. ipek. göndermemek, bırakmamak. yiğit, genç, delikanlı.

1 ) ynkarıki, aşağıdaki değil.

2) yüksek, üstteki. yukarı.

1 ) yok, var değil.

2) yok, hayır.

3 ) yoksul, fakir. yok idi. yokluk, fakirlik. l ) yol, atlet, usul.

2) defa, kere. yaklaşmak. yaklaşma. yaklaştırmamak.

139

colavşı (1-79) . cola-\,şıla- (1-56) coldas (1-57) colga tüs- (1-8) colu (1-139) cora (4-136) cön (2-124) (4-2) cönöl- (3-36) cönöylö- (1-285) cugala- ( 1-270) cu�- (4-43) cumsa- (3-107) cumur (1-1 15) curnur san ( 1-157) cumus (3-24) cumuspen (3-32) curt ( 1-46) (3-4) (3-3 1) cuvan (1-215) cügür- ( 1-1 15) cük (4·-5) cün (4-97) cür- ( 1-24) cürgön (2-8) cürgüş- (3-64) cürüv (2-109) cüyö (4-4) cüyrük (1-102) cüyrük at ( 1-96) cüyrüktük (1-149)

yolcu. yürümek. yoldaş, arkadaş. yola düşmek, ölmek. defa, kere. örf, adet, usul.

1) yön, husus.

2) yön, istikamet, taraf. yönelmek. yönelmek. dilmek, doğramak. bulaşmak, yapışmak. iş buyurmak. yuvarlak. yuvarlak butlu. iş. iş ile.

1) yurt, ülke.

2) konak yeri.

3) halk. : , bakımlı, güçlü koşmak. .. yük. yün, koyunun yııpağısı. yürümek. yürüyen, gezen. geçinmek. olmak. sıra, usul. hızlı koşan, hızlı giden. hızlı koşan cins at. hızlı koşma.

-Ç -

çabatın (1-1 14) ça l.ur- ( 1-53) ça�mm (3-86) çala (3-105) çalın- ( 1-42) 140

koşacak. çağırmak. çağırun, lkm.'lik mesafe. yarım. çalınmak, yakalanmak.

çalıs- (2-102) çaluv (1-24) çama (1-196) Çamer (2-5) çandat- (3-l l ) çap- ( 1-131) çapan ça15-pan (1-252) çaruvaga (3-1) çav- (3-l l l) çeçe (l-191) . çeçen (4-l l2) Çeru�·şu (1-14 0) çet cagala- ( 1-24) çıgar- (1-106) çıgıp kel- (l-4°3) çıgıp otur- ( 1-89) Çıgıs Türkistan (2-54) çı�- (1�18) çıl�pa15-şı (3-106) çıldal5-ana (3-97) çın (3-65) Çıtı g !J ay (2-7 6 ) çıra� ( 4-77) Çintisey (Şin-si-sei) (2-3 1 )

Çolpan (3-4°6) çul�- (3-23) çüyi.incü (3-4°5)

çalışmak. çelme takma, çelme takmak. gü ç, kuvvet. . erkek ismi. tozu dumana katmak. koşturmak. cllıise. iş, meşguliyet. at koşturmak. anne. iyi konuşan, hatip.

Kercy boyunu� on iki kabilesinden ·birisinin adı. kenardan, kıyıdan yürümek. çıkarmak. çıkıp gelmek. çıkmak, ortaya çıkmak.

Doğu Türkistan. çıkmak. çıkacak. çocuk doğduğunda, doğumu kutlamak için düzenlenen eğlence. gerçek, hakikat. Şınghay, Kuzey Çin'de bir bölgenin ismi. kanclil, ışık.

Doğu Türkistan'ın, Türklere zulmet­ mesiyle ünlü olan, bir Çinli valisinin ismi. kadın ismi. başını eğerek selamlamak. niüjde.

-D-

da (1-19) dagarga sal- (2-94) dagı (1-15) dagva (3-105) dal bolu-\• (4-144)

dahi, da. çuvala koymak. dahi, da. dava. çok düşünerek üzülmek, ne yapacağını bilemeden şaşırmak.

141

dalı- (3-21) dan� ( 1-41) darday (2-154·) dav (4-4) dayarla- (3-22) de- (1-2) de (d� ) (1-47)

yayılmak. şan, şöhret. çok, daha fazla. ılav�, kavga. hazırlamak .. demek, söylemek.

•

degen (1-82) degiz- (4-104) dep otur- (2-1 19) depter (2-176) dermen (4-105) dcs- (3-49) desetine (3-41) dd·ir (2-1 1) devlet (3-57) deyin (1-180) domalalı;. (1-156) dombra (dombıra) ( 1-97) dos (4-30) dö (1-208) dön (4-23) dögen (1-224) dögöu (1-84) dönön (1-107)

de, dahi. denen. dedirmek. söyletmek. demek, söylemek. defter. derman. birlikte söylemclj..

Rusça bir uzunluk ölçiisü birimi. devir. zenginlik, - mal-mülk sahibi olmak. kadar. yu�·arlak, som.

Kazak Türklerinin milli sazı. dost. de, dahi; bağlama etlatı. tümsek, tepe. denen. denen.

3-4 yaşıııdaki erkek heygiı·.

dönüm (2-164)

döniim.

·

.

'

duv et- ( 1-29)

alevlenmek.

dııva (4-88)

dua.

Düngön (2-76)

Çin'in kuzeyinde yaşayan, Çince ko­ nuşan Müslümanlar.

dÜnyö (2-9) dünyö sal- (1-6)

dünya. dünyaya gelmek, doğmak.

dürkün ( 1-91)

defa, kere.

düşman (4-27)

diişıııan.

düşüncö (4-88)

düşünce.

düz (1-14-2)

yüz, sayı ismi.

düz alpıs ( 1-139)

yüz altmış.

düz elüv (1-134)

yüz elli.

1 42

-Echdcn ( 1-26) cdct (1-1 53) eginçilik (2- 1 63) lıgindey (1-26 3 ) eke (1-5 1 ) ckcl- (1-2 86) ekelme- (2-1 56) ekelü-.:· (:3-28) Ekemibay ( 1-71) ekct- (2-82) (4·-35) Clek (4·--n) elgi ( 1-80) el i ( l-77) Elis4.an ( 1-81)

��ı

Clpcştc- (3-1 00) eme ( 1 -,67) emenger (3-88)

ene

(2-1 2 6)

ene mine de...,. (3_'._63)

t�nev gün (3-36) cnginıc (1-99)

cpekc ( 1-58) ereket (2-14) cyel (1-254) eyel bala (3-48) ezil (3-6S) ezir (1-90) ezirgi (2-2 1 ) '

hepten . tamamıyla, iyice. adet. ekincilik. çiftçilik. hıuıun gibi. baba. getirmek. getirmemek. getirme. erkek ismi. götiil'mek, uzaklaştırmak. hal, durum. helak. evvelki, deminki. hala, henüz. erkek ismi. şımartmak. meseli.

Kazak Türlderimle, kocası veya nişan­ lısı ölen hanımın evlenınek zorunda olduğu kocasının akrabası. o. savsaklamak. geçen gün. hikaye. abla. hareket.. ayal, kadın, hanını. kız çocuğu. şaka. şimdi, hal-i hazırda. şimdiki, hiil-i hazırdaki.

E

e-

( l--139)

ecel ( 1-70) cger ( 1-102) cgin sal- (3-42) egiz (4-33)

imek, isim fiili. eski. eğer, şayet. ekin ekmek. ikiz.

143

ek- (4-44) eken ( 1-18) elespe- (2-4 1 ) eleste- (2-4· l) Ell;ıam dulla (3-:3 1 ) eme s ( 1-304) emiz- ( 1 -225) en- (4-9) enhek (2-167) enevgün ( 1 -90) efi ( 1-8) epten ( 1 -270) er (1-26) er hala (3-1 09) er cetken hala ( 1 -1 87) er cetken kız ( 1-187) er- (4-9) erikti (2-109) erikti cürii v (2-1 09) erk (4-1) erkek ( 3- 1 0 1 ) erkimen (2-39) erlik (1-- 142)

erte (3-3) erte fi

es (2-,--42) es tüs (2-43)

ekmek. imiş. unutuhiıamak. göz önümleıı hayal olarak geçmek.

Elhamdülillah. değil. emzirmek. girmek. emek. geçende, geçen gün. en, azlık- çokluk zarfı. hepten, tamamen. er, yiğit, kahraman. ' erkek çocuk. delikanlı olan erkek çocuk. evlenecek çağa gelmiş kız. tabi olmak, emrine girmek. serbest, hür. serbest olmak, hür olmak. güç, kudret. erkek. gücü ile, iradesi ile. kahramanlık. erken. yarııı. akıl. akıl fikir.

esen bol­ esepdes- ( 4-30) esik ( 1 -286) eski coi (3-104) estet- (3-53) (3-S 6) et (l-1 13) et- (4-4 1 ) etek (4- 1 00) e�

(4-8) eves bol- ( 1 -95) e'\•cstik (l-14.4) efol ( 3-82) d·cl

1 44

hesaplaşmak. eşik; çadırın eşiği, kapısı. eski usul. bil�·mek, anlatmak. lıi��. et. yapmak, etmek, eylemek. dağın yamacı. evvel, herşeyden önce. heves etmek, heveslenmek. heveslik. evvel, önce.

ey, hitap edah. ezmek.

ey (3-66) ez- ( 1-269)

- E -

eki talayrak kel- ( 1-164) ekinçi (1-153) eköv ( 1-43) ekövü ( 1-83) el ( 1-45) ( 1 -63) ( 1-158) el hil- (1-8) el ökümet (1-45) clüv ( 1-134) (1-224·)

endi ( 1-;l) eni ( 1 -59) e;il- (1-220) erüvdük (3-6) esit- (2-40)

tereddütlü olmak. ikinci. iki, iki tane. ikisi, iki tanesi.

1 ) halk, millet.

2) ülke, memleket.

3) parmak. halkı idare etmek. halk hükümeti.

1 ) elli, sayı ismi.

2) evlenmede dünürlerin birbirine hür­ met ve saygı ifadesi olarak verdikleri hediyeler. şimdi. küçük erkek kardeş. seçilmek. bir avulun, başka yerden göç edip ya­ kınına gelenlere verdiği yemek. işitmek.

-F

: ferman.

fermen (4-105)

gcym ( 1-10) gene (2-66) geşek (1-233) giyimdik ( 1-2 35) gör- (4-7 1) gün ( 1 -230) gündögü ( 1-233) . ·

,

-

G

-

sonra. yine. çeşit. giyimlik. görmek. gün. gündeki, zamandaki.

- (;. _

gacayıp (2-98) galıın (4-64)

acayip. aliın.

145

gıl- (3-39) gılım (2-97) gı p (1-270) gorp ( 1-146)

kılmak, yapmak. ilim. kılıp. ' örf. ·- -

lı ac (3-67) ball5: ( 1-186) 1.ıalı� ( 1-47) balsız (4-91 ) TJamza ( 1�137) bayır (4-9) lıayırlı (3-48) JJıtay (2-32) lıiykaye (3-52) J.ı oş (1-193)

tI -

hac.

1Iıalk. halk. hali, dummu kötü. erkek ismi, Hamza. hayır, iyilik. hayırlı, uğurlu. ' Çin. hikaye. hoş, iyi.

- 1 -

vazifeli veya misafir olarak bulunan bir kimseyi gideceği yere götürmek üzeı·e tahsis edilen araba. rahat. merhametli. razı. nasip, kısmet. rızık. omuz.

ila-\• (3-17)

iralJat (2-102) iral;ımdı (3-36) irazı (3-32) ırıs (4-76) mzl5:ut (2-172) iyık ( l-256) '

i]Jtiyar (2-1 10) İstanpul ( 1-30) iman (4-16)

- --

i

-

arzu, istek. İstanbul. iman.

- i --

iles- (2-15) . i man (4-76) 146

ulaşmak. iman.

Irencit- (3-94) is ( 1-48)

iste- ( 1-308) İt";tep cat- (2-1 13) ister (2-1 1 5 ) isteyip cat- (2-128) isteyip tur- (2-1 63) iş ( 1-114) . ( 1-106) iş- (3-7) işken cegcninıiz (2-167) ir-ıki (2-54) iye (1-5) iyemden- (1-109) Iyirim ( 4°-9) ( 1 -286) iyt (4-1 10) izde- (t-191) izdep ci.ir- ( 1-104) izdcv ( 1-100) İ zet tlacı ( 1-.56) izncp (3-22)

rencide etmek. iş. istemek, talep etmek. işlemek, çalışmak. işler. işletmete olmak. yapmakta olmak.

1 ) iç (karın) .

2 ) ara, İ\�. içmek. yeyip içtiğimiz. içteki, içte bulunan. sah iv. sahiplenmek.

1) nehrin daire şeklinde dönerek aktığı en derin yeri.

2) derin. it, köpek. istemek, aramak. aramak. arama, izleme. erkek ismi (İzzet Hacı). riithe.

-j iyi. yaman, kötü. cömert.

j a�sı (4-45) ja man (4-38)

ji:imcrt (4-60)

-K Keben ( 1 - 1 1 ) kcdcy ( 1-28) kem (4-47) kepir (4-135)

·

kcri (4-108) kertey- (11-5 7) keyin ( 1 -2 1 ) keyingiler ( 1 -35 )

kehis (3-107)

erkek ismi. geda, fakiı·. kusur. kafir. ihtiyar. kartlamak, ihtiyarlamak sonra. sonrakiler ayakkabı. · 147

kel- (1-32) kele cat- (3-1 1) keler cıl (3-91) kelin (1-298) kelin tüsür- ( l-30&) kclinç�k (1-138) kclip otur- (1-56) kelis ( 1-196) keltir- (3-43) kelüv (1-79) kem (11�31) kencc (1-51) kençimc- (l-164) kene (2-156) keiiçili� (2-13) kciies- (4-1 12) kep (1-275) kerhcz (1-:160) kcrek (1-165) kerek Jpl- (1-166) Kereydi (1-239) kes- (4-49) keş (1-180) k e ş- (4-1 16) kcşc (1-69) keşinip cat- (2-14) keşir- (2-32) keşpe- (4-83) ket- (1-22) ketpc- (1°-65) ketüv (1-30) ke-V·deli (4-138) kcy bir (3-61) kcy bürüvdör (3-27) kez (1-230) (3-11 ) 148

gelmek. gelmek, gelmekte olmak. eı·tesi yıl. gelin. gelin almak. yeni gelin. 'gelmek. geliş, miktar. getirmek. gelme, geliş. kötü. bir iilenin çocuklarının en kiiçüğü. ölçememek. sadece, yalnız. ;. serbestlik, rahatlık. fikir teatisinde lnılunmak, bir şey hak­ kında konuşmak, gelip. , siisü seven, şımarık. gerek, lazım. gerekmek, lazım gelmek.

Kereyli, Kazakların Kerey boyundan olan. kesmek. akşam, karanlık basmaya başladığı sıra. affetmek, kusuruna bakmamak. dün, akşam. geçinmek. geçirmek. geçmemek. gitmek. gitmemek. gitme, gitmek. göğüslü, güçlü. bazı. bazılaı·ı.

1 ) metreden biraz kısa olan bir ölçü birimi.

2) vakit, zaman. .

kez- (2-9) kczik- ( 1-240) kim (4- 1 1 2) kisi ( 1-3)

gezmek. rastlamak, karşılaşmak. kim.

1) kişi, kimse.

(4-84)

2)

(4-20)

3) insan.

kilit (4-20) . kindik (2-44) ( 1-26)

kir- ( 1-48) kirgiz- ( 3-24) kişi ( 1 - 1 1 ) kişik ( 1 -220) kiy ( 1 -2 87) kiygjz ( 1-256) kiygiz üy (2-1 5 1 ) kiyim ( 1-287) kiyiııdir- ( 3-1O1) kiyt ( 1-254)

başka, yabancı.

kilit.

l)

giihck bağı.

. 2 ) merkez. girmek. girdirmek. küçük. küçük. giymek. keçe. keçeden yapılmış çadu, ev. giyim, elbise. giyindirmek. evlenme madın

esnasında

kız

tarafının

babasına

annesine,

ve

da­ diğer

akrabalanna verdiği halı, ceket, kürk, elbiselik

köhü ( 1-272) kök (4-1 19) Kök-tal (3-2) Kökçö Tav (2-11°8) köksi.)- (2-67) köl (3-98) köııdüg almagaıı (2-88) r könül (3-60) köp ( 1 -64) (4-124)

kör- ( 1-20) körçü (4.-:�8) körköm ( 1 - 1 5 ) körmögön ( 1 -20) körö körö (4-8 1) körsöt- (2-69) körü ( 1-48) kö-rük ( 4-1)

kumaş

v.b.

şeyler.

hepsi, bütünü, tamamı. gök. bir

Kazakistan'da

yer

ismi.

Kazakistan'da bir dağın ve bölgehin adı. aı·zulamak, özlemek. göl. uysallaşmayan,

·

uyum

sağlamayan.

gönül.

1 ) Çok.

2) toplum, halk. görmek. komşu evleri, yan yana olan kimseler. güzel. görmeyen. göre göre. göstermek. göre. güzellik.

149

körün- (2-27) körü'\, ( 1-90) kösöm (4-81) köş- (2-1 24) köşür- (2-124) kötör- (l--,287) (4-5)

(4-5)

( 1-277) Kötübay (3-38) köz ( 1 -15) köz aldı (2-27) külgüz- ( 1,"- 127) külkülü ( 1-259) külütugan ( 1-259) külük (4-74,) külümsiirö- (3-1 10) kün (1-45) (4-94,) künü hu kün (2-90) kündöstö- (3-93) küii ( 4-97) . kürüldösiip otur- (3-29) kiiş ( 1-248) küy tart- ( 1-115) küy- (4-103) küylü (3-1 ) küyöv ( 1-238) küyö\' orundan ( 1-228)

küysüz ( 1-120) (4-74,) küyünçö (1-294)

görünmek. görme, görmek. önder, lider. göçmek. göçürmek.

1) yerinden kaldırmak.

2) tahammül etmek.

3) taşıı�ıak.

4) kalılırınak.· hiı- erkek lakahı. göz. göz önü. güldürmek. gülünç, zevkli. � güldürecek. biı· cins at. güliimsemek.

1 ) gün.

2) güneş. o gün bu gün, o günden beri. çekememek. . . kadın hizmetçi. gürültü yapmak. güç. huysuzluk yapmak, naz yapına'k. yanmak. semiz. güvey, damat. damadın düğünden önce kayınpede­ rinin evine gitme merasimi.

1 ) naz etmeyen, özel bir bakım ge· rektirmeyen.

2) bakımsız, halsiz. vaziyetine göre, haline göre, . gücüne göre. ·

.

- 1): -

�ahar ( 1-29) �abat (2-156)

1 50

haber. kat.

E:ahdulla ( 1-10) J..< ahıl (2,-133) J..< ahıldan- (2-H5) kahiliyct- (2-1 12) �adır (4-106) J..<.a gaz (2-133) l):.a gıbet (1-1) �al- ( 1-49) J..<. ala (3-33) J..<.alam (2-176) K alanpır (3-60) �alay ( 1-263) �alga- (2-21) J..<.a lıii (1-107) J..<a lıii mal (1-150) J..< a lısımen ( 1-38) �amçı (4-32) J..<.a n (2--rt,6) J..<.a na ( 1-117) J..<. a nagat (3-73) J..<.a nça ( 1-122) J..<. ança sandısı ( 1-19) J..< a pçalıJ..< (2-1 17)

J..< andas (2-M) J..< aı;d ay (1-93) E:ansu (2-85)

erkek ismi, Abdullah. , kabul. kabullenmek, kabul etmek. kabiliyet. kadir, kıymet. kağıt. erkek ismi. kalmak. şehir. kalem. kadın ismi, Karanfil. nasıl, ne şekilde. kalmak. çok, sayıca fazla. eYlennıede erkek tarafının kız tarafına vereceği mal. kalmakla, kaldığunızdau. kamçı. kan. yalnız, sadece. kanaat. bir çok. birçok kısmı. ne kadar. kandaş, aynı kandan. nasıl.

Doğu Türkistan'a sınır olan, Çin'in kuzeyindeki Kansu höigesi .

1) kara, siyah.

2 ) büyük baş hayvanlar (deve, sığır).

3) göre. kara renkli dişi deve. bakmak.

Kazakistan'da bİı' yer ismi.

Kazakların Abak-Kerey boyunun on iki uruğundan birisinin i�ıui. bakmamak. bakmak.

Kazakistan'da bir yer ismi. �) göstermek, baktırmak.

•

J..< ara (1-141)

( 1-252) '(4-35) �ara engen (1-138) J..<.ara- ( 1-53) E:aragandı (2-48) E: ara J..<a s (2-1) !.<arama- ( 1-289) "J..<arap otur- ( 1-25) E:arasu v (3-33) J..< arat- ( 1-286) .

,

·

ısı

(2-19) lı:arata (2-49) Jı,:arav (1-156) (4-138) �aray (1-209) (2-78) lı:arın ( 1-126) �a.rındas (1-5 1 ) ( 1-75) �anndaş (2- i 78) �arsılı� ( 1-291) �arz (3-26) lı:as (4-38) �asen (3-39) ıas�ır (1.- 33) ]ı:as�ır tilki (1-179) ]ı:aş- (1-32) �aşa cür- (4-10) �aşannan (3-6) :!):at (2-123) (4 3 7) l�at tanı- (3-92) Jı,:atar (3-59) �atın (3-69) 1:;..atın bala (2-79) �attı (l-1 10) (4-24·) l�ay (1-12) �ayda (3-13) �ayın (1-54) �aymal (1-138) Jı,:ayrat (4-6) �ayrattı ( 4-37) �aysı ( 1 -145) (1-2 12) �ayt- (3-5 1) �ayta bar- (2-56) �ayta �ayta (3-31) �aytanaıı (2-55) -

152

2 ) mukayese etmek. tara,f.

1) görüş, anlayış.

2) cimri, pinti.

1) göre.

2) doğru. karın.

1 ) kardeş.

2) akrabaların küçük çocukları. kurşun kalem. karşılık. borç. yakın. erkek ismi, Hdsan. kurt. kurt postuna benzeyen postu olan bir tilki çeşidi. kaçmak. kaçmak, kaçmakta olmak. eski zamandan, eskiden.

1) yazı, mektup.

2) kat. okuma-yazma bilmek. bir kaç kat. kadın. kız çocuğu.

1 ) fazla; çok.

2) sert, katı. hangi. nerede. kayın birader. hamile, gebe. gayret. gayretli, çalışkan.

1) hangi.

2) hangisi. geri dönmek. geri gelmek, geri tlönmek. tekrar tekrar. yeniden, tekrar. ·

_

I,:aytar- (1-253) l,:ayte- (1-1 19) Kaza� (1-1) Kazal,:ça (2-142) Kazaliistan (2-47) �azan (4·-M) �azı!,: (1-125) �azıı· (1-57) l�ıl- (1-97) !,:ılış (1-161) l�ılutçı (3-105) �ımbattı l,: (1-149) lpmız (3-7)

!,:ip (1-264.)

l,:ır murun (1-161) �ır- ( 1-39) !,:ıran (1-159)

�ırandı� (1-176) l,:ırgınga uşarat- (1-39) lpnnda- (3-9) �ır� ' (l-76) lµrl�ınçı (2-77) !,:ıs (3-1) lµsı� (1-161) lpsl,:a (4-1 12) lpsra� (1-150) !,:ısta- (3-2) lµstay (3-5) lpyınçı lı!,: (2-50) 1,:ıyna v (2-38) �iZ ( J -58) lµz �anndas (1-92) lµz- (3-65) lpzı� (4·-2) \ lpzıl (·1·--,-120) IS:ızıl Çiti (2-10) I).ızıl :tJıtay (2-98) :rs:ızıl Ökümöt (2-34)

geri göndermek, geri döndürmek. ne yapmak.

Kazak Türk boywıun adı.

Kazak Türkçesi.

Sovyetler Birliği idaresindeki Kazakis· tan. kazan. kazık. hil-i hazır, şimdi, şimdiki hiil. yapmak, etmek, kılmak. kılıç. kılıcı, edici. kıymetlilik, değerlilik. kımız. kılıp. gagasının iist tarafı ince olan. kırmak, ölıliirmek. gördüğü , avı muhakkak yakalayan avcı kartal. gördüğü avı yakalama hususiyeti. kırgma, katliama uğratmak. göze çarpmak i çin yan yan yürümek. kırk. kırkıncı. kış. kısık. kısa. kısrak. kışlamak. kış boyunca. z9hmet, eziyet, zorluk. zorluk, meşakkat. kız. kız kardeş. sarhoş olmak. ilgi çekici, güzel. kızıl, kı.rııızı ı.

Kızıl Çin, Çin Halk Cumhuriyeti.

Kızıl Çin.

Kızıl Hükümct, Kızıl Çin Hükümeti.

153

�izmct (3-18) �ol (1-74) �olay (1-192) �oldap cat- ( 1-46) I.colga al- (l-22) I.colga tüs- (1-31) I.col�a (4-7) Jı;.on- (4-33) (2-18) �onal.c (1-70) I.condur- (4-38) l.conus (2-18) l.coiiur (1-107) l.coiiuravlat- (3-20) l.coparıl- (1-30) l.cora (4-136) I.corl.c- (1-32) l.c or}ı;.a l.c (4-80) l.corkma- (4-82) l.corl.cu (1-36) Kor�ul (3-33) }ı;.orl.cunuş (1-67) Jı;.orla- (4·-14·6) l.corul.c- ( 4-82) l.cos ( 1-279) l�os I.colda- ( 1-279) I.cos- (1-227) (1-96) l.cosal.c (4-36) l.cosul- (1-14·5) (1-145 ) l.coşam et (3-23) l.coş\;ar (4-23) I.coy (1-142) I.coy- (1-278) �oyan (4-66) I.coym a- (4-42) l.coyuv (1-269) I.cozu (4-23) I.cuda (l-150) 154

hizmet. et kolay. kollamak. ele geçirmek, tutuklamak, hapse atmak. ele düşmek, yakalanmak, tutuklanmak. arzu, istek.

1) konmak, gelmek.

2 ) konınak, yerleşmek. misafir. kondurmak, oturtmak. konaklama yeri. kahve rengi. � zil çaldırmak. koparılmak. evin avlusu. korkmak. korkak. korkmamak. korku.

Kazakistan'da bir yer ismi. korkma, korku. horlamak, kiiçük düşürmek. korkmak. çift, iki tane. avuçlamak.

1) katmak, ilive etmek.

2) koşmak, yarışa iştirak ettirmek. eş.

1 ) katılmak, dahil olmak, iştirak etmek.

2) birleşmek. hoş geldin (Farsça "hoş amedi"dcn) . koç. koyun. koymak. tavşan. bırakmamak. koyu. kuzu. dünür.

I�uda tüs- ( l 248) �uda tüskön colu ( 1-253) l�udagiy ( 1-255) lpıdab� ( 1-24.8) J). uday (1-8) }ı:ula- (4·-1 00) �ula'5. ( 4-28) 1!;.ulun (1-215) �umala� ( 1-257) �uman (3-107) �umar bol- (1-98) �umur (3-60) �un (1-252) �unan ( 4°- l l ) tS:undan (2-34) -

I�uran (1-78) 1;..urar (3-73) [�urmarı. (3-2) l):urt ( 1-26�) l}.ur (2-2 1 ) �us ( 1-155) �usagan (2-97) �usat- ( 1-258) fy.u tsuz (4-33) fy.uttu (4-33) l):utul- (1-35) �uv- (2-79) l.r nvanış (3-1.8) �uvhas (3-66) J�uvup ciir- ( 1-108) 1;..uyru� (1-270)

dünür olmak, dünür gelmek. dünür olma adeti. kadın dünür. dünürlük.

Huda, Allah. yukarıdan aşağıya düşme�. kulak. alb aylık at yavrusu. keçi, deve ve koyun tersi. ibrik. heveslenmek. ömür. maliyet. iki yaşını bitirmiş tay.

Doğu Tiirkistan'ı idare eden bir Çinli valinin ismi.

Kur'an. tutumluluk. erkek ismi, Kurban. sütten yapılan, kurutulmuş sert peynir. boş. kuş. gibi, benzer. benzetmek; kutsuz, uğursuz. kutlu, uğurlu. kurtulmak. kovalamak, takip etmek. sevinç, memnuniyet çocuğu olmayan. takip etmek. kuyruk.

• .

-

ma (3-27) magan ( 1-189) ınagaş (2-175) ma}ı:al (4-1) ma}ı:al söz (2-19)

M

-

mı soru eki. hM.a. maaş. atasözü. atasözü 155

ma15.sat (2-62) maİ5-ta- (3-33) ma15.tan- (4-70) ma�ul (1-192) mal (1-27) (1-73)

maksat, gaye. methetmek. övünmek. makfıl, yerinde, akla uygun.

1 ) zenginlik.

2) koyu�, keçi, sığır, deve ve attan meydana gelen hayvanlar gurubu. mal mülk (2-146) mal mülk. m<.1-lçılık (2-19) hayvaııcıhk. maldı (4-62) mallı, mal sahihi. malı aralas�an adam dar ( 1-73) : hayvanları birbirine karışan yani bir­ biriyle komşu olan kimseler. mamır (2-131) memur. � managı (1-293) deminki. manday (1-247) 1 ) önce.

(1-304) 2) ilk. mar}Jum (3-91) merhum. mas�aralık (1-2�7) maskaralık. maşalnık (3-15) Rusça bir İlHiri ünvan. mata (mata) (1-229) dokuma kumaş. ma·Hum (1-34) mi.lfun, bilinmekte. may ( 1-272) yağ. mana. meni (3-1 1 1) metir (l-231) metre. meyve. mcve (4-54) meclis. meclis (3-64) Medine.

Medine (1-89) Mekke.

Meke (1-89) mektep, okul. mektep (2-1 77) memleket. memleket (2-1 1 ) 1 ) hen. men ( 1-39) 2) ile.

-meu ( 1-55) erkek ismi, Mehmet. l\ıfonbet (3-28) ile. menen (1-21) benim. menin (1-1) deı·ece. merteb� (3-23) nişancılık. mergençilik (1-97) mesele. mesele (1-33) böylece. mene (1-76) , iyice ezmek. mıc- (1-272) .

156

mı�ta- ( 1-26) mıhı� (1-97) mıhı!� at- {1-97) mın- (3-50) ınına ( 1-29) mına--\' (2-128) mıii. (4-1 17) mıiidagan (2-94) mırza (�-108) mihanat (2-100) misal (1-299) mine (2-73) mingiz- (1-297) mifiez (4-23) molla (3-87) momun (3-56) monçak ( 1-258) ınoy�n (1-1 18) -ınön ( 1"-65) ınugan ( 1-252) muhtaç (3 -61 ) ınuj u� (3-41 ) mumla (3-35) munu (1-90) ınufiay- (3-69) ınuraldı (2-1 5 1 ) murat ( 4-45) mut ul- ( 4-27) müliik (4-8) müyüz (4-148)

,

ele geçİı'mek. tüfek. tüfekle ateş etmek. binmek. bu. bu, işte hu. hin. binlerce. bey çocuğu. mihnet, eziyet. misal, mesela. işte. bindirmek. huy, mizaç. molla. uslu, yavaş, sessiz, uysal. boncuk. boyun. ile. buna. muhtaç.

Rus. burada. bunu. üzülmek, kay·gı duymak. miras, yadigar. murat, istek, dilek. unutulmak. mülk. boynuz.

-:-- N --

namaz ( 4-64.) nar (4-5) nava ( 1-106)

nesihat (3-43) ne ( 1-23) nemere ( 1-61)

·

naınaz. tek hörgüçlü deve. hayvanlara su veya yem verme� için, ağaçtan yapılmış, uzun tekne. nasihat. ne. t orun .

1 57

nemere ağası (1-86) nemere eni (1-61) neniz (2-46) neiiizden- (2-69) ncrse (1-31) neşe ( 1-48) neşerlnik (3-25) nctiycc (2-107)

torun ağabeyi. torun kardeşi. temel. kökleşmek, yerleşmek. · şey, nesne. nice, kaç.

Rusça bir rütbe ismi. netice.

-

0

-

o (1-288) ogan (1-164) oJ.c (4-131) oJ.csa- ( 4-29) oJ.cşama- (2-39) oJ.cşavrak (3-18) oJ.cu- (1-77) oJ.culduk (2-177) ol):ut- (3-92) oJ.cutup cat- (2-175) oJ.cutuvçu (2-175) oJ.cuv oJ.cu- (2-97) ol.cu''ŞU (3-52) ol (1-8) olay (3-49) olcola- (2-80) onça ( 1-168) ondan (1-25 1) on bes ( 1-216) 'on ccti ( 1-6) On Eki Kerey (1-3)

o. ona. ok. · uymak. benzemek. ayrı. okumak. okulluk, okula ilgili. okutmak. okutmak, okutmakta olmak. okutucu, öğretmen. okıunak, tahsil yapmak. okuyucu. o. öyle. ganimet olarak paylaşmak. o kadar. ondan. on beş. on yedi.

Kazak ·Türkleri'nin orta cüzünün boy­ larından birisinin ismi; on iki ımık­ tan meydana geldiği için On İki Kerey diye adlandırılmıştır.

On Eki Kerey �azaJ.c (1-123) : Kerey boyuna mensup Kazak halkı. on tört (3-90) on dört o zaman. onda (2-154) ondan (1-10) ondan. onu ( 1-132) onu. .

.

•

158

.

oop ( 1-285) or- (-1°-44) oralj;. ( 1-1 16) orda (4-14) ornas- (2-71) Orta Azya (2-47) orun (2-65) Orus (2-ıt.7) osal ( 1-303)

osu ( l-4) osugan (2-15) . osunday ( 1-144) ot (4°- 50) otandas (2-5) otur- (2-15) oturguz- ( 1-254) oturus ( 1-80) otuz altınçı (2-74) ot,uz tort (2-61) otuz üç (3-75) oy lpr (3-18) oyla- (3-18) oylama�·şı (3-102) oylanganımday ( 1-124) . oylas- (:ı-63) oynat- ( l-244·) oynalj;.ta- ( 4-50) oyun kadesi ( 1-240) oyundas (3-29) o z- (4·-22)

"Haydi" manasına ses taklidi söz. biçmek. orak. ordu. yerleşmek.

Oı·ta Asya. yeı·.

Rus. kötü. hu. buna. böyle, im şekilde, bunun gibi. ateş. vatandaş. ikamet etmek, oturmak. oturtmak. oturuş, oturnıa. otuz altıncı. otuz dört. otuz üç. ova ve hayu:. ıliişiinınek. diişünmeyen, düşünmez. düşündüğüm gibi. düşünmek. oynatmak. oynamak, koşup zıplamak. oyun hediyesi. düşünce fikir. öne geçmek, ileri gitmek.

-Ö-

ökümöt (1-45) i:ikün- (tl-78) öl- (1-44°) ölgöndörü ( 1-76) ölmö- (4-67) öltür- (2-89) öltürmö- (4-19)

hükiimet. pişman olmak, üzülmek. ölmek. Ölmüşleri. ölmemek. öldürmek. öldürmemek.

159

öltürü öltürii öltürü öltiirü

( 1-198) ciirgüz- (l -196) cürgüzüv (1-196) de- (1- 195)

öltürii toy (1-197) ölüp kalıptı (1-89) ömür (2--4·3) ördö- (1-281·) örön ( 1-171·) örüs (2-18) . örüstük (2-2 1) ösökçü (4-i2) ösür- ( 1-225) ösüyöt (2-72) öşür- (4-77) öt- ( 1-307) (4-126) ötkön (3-1 ) ötküz- (1- 136) ötö (3-69) öz (l-307) özüm (1-124) özümmön (1-50) özümüzdii özümüz (3-1 12) özüii öziiiidü (4--68)

nişan. nişan yapmak. nişan götürme. "iHüsünde, dkisinde beraber olmak" demek, Kazaklarda evlenecek gençleri nişanlama sözü. . nişan toplantısı, nişan eğlencesi. ölmüş kalmış. ömür. üflemek. eşsiz, lıüyük. hayvan otlağı. hayvan otlaklığı. ' dedikodu. büyütmek, yetiştirmek. vasiyet. söndürmek. l) geçmek.

2) Ratılmak, pazarı olmak. geçen, geçmiş. geçirmek. çok. kendi. kendim. kendim ile birlikte. kendi kendimizi. kendi kendini.

- P -

pa (3-37) pabrılı:.a (2-128) palpr (4·-9 1) Pa.lpstan (2-78) paspırt (2-139) patşalar (2-39) payda ( 4-41 ) Payğamhar (3-76) pele (4-10) peveske (3-20) 1 60

nu soru eki. fabrika. fak�r.

Pakistan. pasaport. padişahlar. fayda.

Peygamber, Hazreti Muhammed. belli. fayton tipi araba,

kurnaz.

Bismillalıirrahmanirrahim. düşüwnek. bir ünvan ismi.

Rusça bir ünvan ismi.

Buharalı. para.

-R­ : rahat.

pısıI� ( 1-24) Pısmıllahrab-manıral,.ıım ( 1-282 ) : pikir et- (4-99) Piykccaıı (3-14) Poştu-\'ar (3--16) Pukari (1-58) pul (2-174) ral.;ıat (2-102)

-

sabır et- (3-74.) sagat (3-14) sağın- (3-99) sağınıs- (3-5) sa�al (4-1) sal?.ta- (4-69) sal�tan-" (4-70) sal- ( 1-215) ( 1 -29) (2-128) . . ( 1 -266) salat ( 1-272) salıp otur- (2-164.) salmalı: (4.-107) saldat (3-40) san ( 1-216) ( 1-158) ( l -207) san sıypll" (2-95) sana (2-66) sana- ( 1-2 14) sanal- ( 1-232) sandıral):. ('1·-137) saral (4- 1 1 1) Sarbas ( 1-2) sarbas (2-141) Sarı ( 1-82)

S

---

sabretmek. saat. özlemek, arzu elmek. karşılıklı olarak arzu etmek. · sakal. saklamak, muhafaza etmek. korunmak.

1) ilave etmek, katmak.

2) salmak.

3) yapmak, inşa etmek 4) salmak, sokmak. salar, serper. ekmek, işlemek. bir şeyin ağırlığı. asker.

1) sayı.

2) but.

3) hal, göriinüş. sayı ve rakkam. sene. saymak. sayılmak. sayıklama. cimri.

Kazakların Abak Kerey boyunun on iki uruğundan birisinin adı. serbest. erkek ismi.

•

r

.

161

sar�ıt (4-40) sat- (2-146) satıp aldı (3-26) Sa\'at Hacı (1-58) Savmal Köl (3-:-3 ) say- (4-34) Saybola� (3-86) seske (3-20) seydçi (1-162) sebep (1-17) sebepti ( 3-5 1 ) sekileli (3-41) sekiz cüz (2-87) sekiz düz (2-85) seksen (l-208) semiz (l-1 14) seınizdik (1-163) SCİI (1-119) sene (2-61) serkc san ( 1 -169) Sersekc (3-46) Scrscınhay (3__/J,7) Seyil�an (2-4) sı�ıldagarı (2-41 ) sılpld aganday (2-1 O) sı�ıldı ( 1-29) sılµldılar (1-234°) sıl�pala- ( 1-272) sıldır alF.- (4-88) sın (1-1 04) sınçı (1-165) Sır Derya (2-1·8) Sırdıfı Boyu (2-4·8) sıy- (4-96) sıya (2-178) sıyır (2-147) sıyla- (1-275) Sincan (2-93)

: yemek artığı. : ' satmak. alışveriş. erkek ismi.

Kazakistan'daki bir gölün ismi. saymak.

Kazakistan' da bir yer ismi. sabah gü �eşinin biraz yükseldiği zaman. avcı.

sebep. sehcl'li, ıçm. şekilli, gibi. sekiz yüz. sekiz yüz. seksen. semiz, bakımlı. semizlik, bakımlılık. sen . . . sene, yıl. yassı butlu, uzun butlu.

Scrscmbay isminin kısaltılmış

şekli.

erkek ismi. edfek ismi. gil>i, benzer. gibi� gibi. gibiler. elle sıkmak. şıldır şıldır akmak. görünüş. bilgili, düşüncesi doğm olan kimse

•.

Tiirkistandaki Sır Derya (Seyhwı) nehri.

Sır Derya (Seyhun) nehı·inin kıyısı.

sığmak.

mürekkep. sığır. : , hürmet etmek, saygı göstermek.

Doğu Türkistan'm Çince adı olan Sin­ kiang kelimesinin, Kazak Türkleri tarafından söylenen şekli.

162

siz ( 1-299) so (1-25) ( l--- 163) so gan (l-151) sogus (2-58) sol ( 1-1 6)sol üşün (1-120) solar (2-53) som (4---4 8) sonan (2-4,9) sonan soii (1 -278) sonı;a (3-66) · sonda ( 1-81) (4-108) sonday ( 1 - 1 5 ) sondulı;.tan ( 1-14.) sonımeİı ( l -60) sonımcnen (1.-50) sonuga (2-69) sonumen (sonumcn) (J:--- 56) sonuna tüs- (1-98) s.om.ıfı ( 1-108) soii ( 1.-3 1 ) soy- ( 1-197) soyduru�- (3-17) soyus ( l-129) •

söylö- (1-16) ( 3-44) söylöp oturuv (1-1) söylös- ( 1-91 ) söylöy söylöy (4-81) söz (3-93) sözlösüv ( 1-188) su�uldu ( l-1 16) sulu'\' (4-130) sura-- (1-200) (2 8) suv (1-266) SUYU-- (3-81 ) -

siz.

1) o.

2) şu. ona. savaş. o.

onun için. onlar. som, kalın. ondan. ondan sonra. o kadar.

1) o zaman.

2) orada. onun gibi. onun .için, o sebeple. böylece, ne�foedc. böylece, neticede. sonunda. neticede, böylece. ı>e.ııine takılmak, takip etmek. . onun. sonra. kesmek. kestirme. kesim� bir saygı değer misafir veya hİı' toplantı i çin kesilen Jıayvan.

1) konuşmak.

2) söylemek. söylemek, anlatmak. konuşmak. söyleye söyleye. söz. sözleşme. gibi, beıızeı·. güzel. l) istemek.

2) sormak. su. soğumak. _

163

sünnet (3-76) süt akı ( 1-224) süyök ( 1-159) (4-116) (4-69) süyrö- (4-125) siiytüp ( 1-18) süyti.ip otur- (1-171) süyündür- (3-48)

sünnet. süt hakkı.

1) kemik.

2) akraba. öhniiş kimsenin cesedi. çekmek, yükseltmek. böylece. böylece yapmak. sevindirmek, memnun etmek.

-

şah- (4-33) . şabalma- (4-14) şaban (4°- ll l) şabıl- (4-75) şartı� ( 4-72) şaytan (3-,-72) şerli ( 4-67) şeşe (1-204) şeşen ( 1-16) (4·-53) şeyin (3-7ı1.) şı g atın (4-39) şı�- (4-148) şıncır (3-22) şo�bar (4-32) ·

şorpa ( 4-1 0 3) şöp (4-63) şükür et- ( 4-99)

Ş

--

saldırmak. sallayaınanıak, ıturamamak. tembel. gaspedilmek, zorla alınmak. yarım kısırlaştırılmış koç. şeytan. dertli, üzüntülü. anne 1) uygun, anlamlı.

2) güzel konuşan kimse, hatip. kadar. çıkacak, başa gidecek. çıkmak. zincİı'. baş tarafı kalın ve yuvarlak, sağlam bir sopa. çorba. ot. . . şükretmek.

-T-

ta (ta) ( 1 -48) tahıl- ( 4-75) tabılına- (1-162) tabın (4-132) tagı (tagı) ( 1 -272) ta�- ( 1-258) talı;.ıya tigip �eret in (3-46) 1 G4

da, dahi. bulunmak. bulunmamak. hayvan süriisü. dahi. takmak. takke dikip verecek, bebek.

ta�sır (3-11 0)

tal>.sırla- (3:..._2 3) tala- (4-1 10) talap ( 1-103) talay ( f--12 1) tam (2-154) tam salgan üy (2-149) tam- (4°-13) tama'l5 (1-130) ta�aşa (3-24} ta mır ( 4-79) (4°-89) tanı- ( 1-1 12) tanıma- (4-102) tanımaytuguu (1-63) tanıs (1-15) tanıs- (2-83) tanda- (3-50) tap ( 1-252) tap- ( 1-120) (3-47) tapşır- (2-169) tarçılı� (2-37) tariy'l5. ( 1-7) tart- (2-1 17) tas (4·- 100) TaŞkcy (1-59) , tatu'\r (4·-113) t a v (4·-1·9) tav- . (1-103) ta \'up · otur- (2-61) tay (3-9) taya'l5. (4·-3) taza (4-M) taz(ı) (1°-132) telim (4-54°) t cfıerten (3-19) tetti ( 1-273) •

hürmet edilen kimselerle bilhassa ho­ c'alaıfa konuşulurken kullanılan hitap sözü. hürmet göstermek, saygı göstermek. dalamak. talep, istek. çok defa, defilaılca, çeşitli zamanlarda. dam � ev. kerpiçten yapıl�n ahşaı• ev. damlamak. yemek, yenilebilir içilebilir şeyler. temaşa, seyir.

1) damar.

2) dost, arkadaş. tanımak. tanımamak, bilmemek. tanımayacak. tanış, bilinen, tanınan. tamşmak. seçmek, ayırmak. tam.

1) bulmak.

2) doğurmak. teslim etmek. dadık, zorluk, eziyet. tarih. : .. çekmek. taş. erkek ismi. iyi geçinen, i}'i arkadaş. dağ. . bulmak. bulmak. tay. dayak. taze, temiz, saf. tazı. örnek ; bilgi, görgü, talim. sabahleyin. tatlı. ·

165

tcvir (3-8) _ tegin (4-26) ıcginncn ( 1-72) tek cür- (4.-95) . tckşer- (2-132) tcmir (4-24) teii (2-26) teiies:- (4·-ll2) tcperiş (2-90) ter (3-30) _ tcyci ( 1-4) tıgıl- (3-12)-_ tınış (3-37) (4-28 ) tıiiı�- (3-36) tms�al5- (4·-2 1) tıs (3-106) tıy- (1-128) tıyatugun ( 1--103) tik- ( 1-133) (2- 152 ) til ( 4-120) tilc-Y ( 1-192) tilevdcs (1-192) tile\•des bolup -':.oy- ( 1-190) tilipon (1-91 ) tiri ( 1-79) tiy- (4-134) (4-141) tiyis- (4-134) tiz- ( 1-257) toguz (toguz) ( 1-247) toli: (1-1 14.) to�al (3-63) to�pa� (4-24) to�ta- (4-16) (3-13) to�tanıp otur- (3-45) Tol).tobay Bacı (1-70) to�uz (1-254)

166

.

giizel. parası:,,, karşılıksız. ta _eskiden. hiç kimseye dokunmadan yürümek. tetkik etmek, incelemek. demir. denk, eşit. eşit bale gelmek. baskı. ter._

bir uruğun başı, beyi. gizlemek, saklamak: 1 ) sakin.

2) sessizlik, siikllnet. dinlenmek, istirahat etmek. sinirli, asabi. dışarı, dış. vazgeçirmek, yaptırmamak. vazgeçirecek.

1) dikmek.

2) kurmak. dil. dileme, isteme. anlaşma. anlaşmak. teicfon. dil'İ, canlı.

1) dokunmak, değmek.

2) bırakmak. dokunmak, karışmak. dizmek. dokuz. tok. ikinci hanını. tokmak.

1) beklemek.

2) durmak. beklemek. erkek ismi. dokuz.

.

'

tol- ( 1-224) toltur- ( 1-107) tolturuv (l-2 1 1 ) lonna (2-165) top (3-95) topra� (2-28) torsu]s: (4-38) tos]s:an (4-20) tosup otur- (1-94) toy (2-241) ( 1-130) toy lpl- (1-24·2) toy tornala� (1-105) toylas (3-6) toyma- (ıJ.-4.0) toz- (4.- 22) töbö (11-119) töınön' ( 1-13) tömöngü (4-99) tör (4-125) törkün (4-1 1 8) (4-1 19) törö (3-17) tört (1-9) törtöv (1-9) törtünçü ( 1-182) tums u l� (1-161) (4-23) tur- (2-55) (3-50) tur goy (2-2 1 ) turarına (3-73) turmus ( 1-49) turmus l);.ara catın (2-173) Tursun Çanya (1-14°0) turusda- (3-64) tüs (1-67)

dolmak. doldımnak. doldurmak. ton. kalabalık. toprak. deriden yapdmış, yola çıkan kimsenin yanında taşıdığı su kahı. bekleyen. beklemek.

1) düğün, eğlence.

2) toplantı. eğlence düzenlemek. düğün ve eğ]ence. eğlenme, toplanma, düğün yapma. doymamak. köhneleşmek, eskimek. tepe, başın en yüksek noktası. aşağı. aşağıdaki, kendisinden aşağıda bulunan. evin baş köşesi.

1) evlenen kızların haha evi, kendi akrabalan.

2) kök, aile, sülale. töre, Cengiz Han soyundan gelen ve Kazaklarm idarecisi olan hey. dört. dört tane. dördüncü.

1) gaga.

2) burnun üstü (koyun için).

1 ) durmak, ikamet etmek.

2) kalkmak. bir yana. durduğuna. vaziyet, durum, geçim şartları. emekli maaşı. erkek ismi. düzgün olmak, dürüst hareket etmek. akraba, kardeş.

167

tuyulftan (1-123) tüheselik (2-16) tühü (4-65) tügöl ( 1-55) (3-90) tük (4-91 ) tülkü (1-160) tün (3-18)

akrabalar. elinde tutmamak, değerlendirememek. tutam. "taa orada, uzakta" manasına söz. doğmak. doğramak, küçük parçalara bölmek. doğru olmak, yerinde olmak. hakkında, konusunda. birlikte (loğmuş. duymak, işitmek. baş (hayvan hesabı yapılırken "tane" manasında). aniden. daimi, devamlı. ' dibi, çıktığı yer, soyu sopu.

1) hepsi, bütünü.

2) tamamen, hütüııiiyle. tüy. tilki. gece.

tünül- (4-87)

ümit kesmek, ümitsizlenmek.

türdü (2- 1 1 )

türlü, çeşit.

Türk (2-120)

1) Türk.

tüstar (2-74) tutalma- (4-97) tutam (1-153) tuu anov (2-47) tu�·- (1-64) tuvra- (1-271 ) tuvra kel- ( 1-173) tuüasında (1-185) tuvus�an (1-5 1 ) tuy- ( l-126) tuya� (2-147) ··

Türkiya ( 1-32) Türküstandı�tar (2-70)

2 ) Türkiye.

Türkçe.

Türkiye.

Türkistanlılar.

türlü (1-98)

türlü, çeşit.

TürÜk (2-5)

Türk.

türüs bar�ıt (1-234)

en iyi kadife.

tüs (3-83)

1 ) renk.

(3-1 1 )

2 ) öğle.

(2-60) Türkçö (2-140)

tüs- (1-14.2) (1-236)

1) düşmek, inmek.

2) çıkmak.

tüsüv (1-291 ) tütp �- ( 4-65)

diişme.

tüyö (1-133)

deve.

168

tütmemek.

- U -

u.I;:.p a- (1,-59) �J 13 -49) ult ( 1-69) ultan (4-18) ulu.!;:. (3-42) unatpa- (3-79) u ;;-� � l«­ urus.I;:.a.I;:. (1-21 ) ur- (2-89) ural- (1-28) urda- (2-89) ur.I;:.un- (2-3) uru (4-64) urul)sat (3-77) unıl)sat et- (2-129) Urumcii (2-93 ) urus U-2 1 ) uruv (1-2) usta- ( 1-183) ustal- ( 1-66) uya ( 1-156) Uyadan JJ acı (1-69) uyalt- (4-1 14) uyat (4-45) u yl):u ( 4-28) uyuls:ta- (3-18) uza.!;:. (3-48) r uzay- (4-148) uzun ( 1-118)

anlamamak, düşünmemek. oğul. millet; dili, vatanı, kültürü ve ırkı bir insan topluluğu. kul, köle. idaı·eci, töre. uygun bulmamak, kalml etmemek. kavgacı, vuruşucu. vurmak. yağına ettirmek, lıırsızlatmak. çalmak, hırsızlamak. tiircmck, çıkmak. hırsız. ruhsat, izin. ruhsat vermek, izin vermek.

Urnmçi, Doğu Türkistan'ııı baş şehri. vuruş. kavga, harp, savaş. , uruk, kabile. yakalamak, tutmak. yakalanmak. yuva. eı·kek ismi. utandırmak. ayıp. . . uyku. uyuklamak. uzun zanıan. uzamak. uzun.

-Üiikü tal;:.- (1-189) ülgön ( 1-7 6) ülkö (2-76) ülkön (l-9) Ülkön JJacı ( 1-57) iilköndör (1-65) i.i.müt (1-47)

puhu kuşunun tüyünü başlığına tak­ mak. (1-185) büyük. ülke. büyük. bir erkek lakabı, Büyük Hacı. büyükler, yaşça büyük olanlar. ümit.

169

iindömö- (1-85) ür- (1·-136)

üıfo- (4-77) Ürüzgü ( 1-84) üst ( 1-272) üst- ( 1-262) üş (1- 1 4) Üş Tentek (2-2) üşak ( l-8.S) üşöv (l-1 1 ) üşün ( l - 1 ) üşiinçü ( 1-HO) üühüp (1-283) üy ( 1-68) üy tik- (3-4) üye tüs- (3-14) Üyön (2-17 1 ) üyrötpökşü (3-9) üyür (4-47)

ses

çıkannamak. ürümek, köpeğin havlaması. üflemek. erkek ismi. üst. böyle etmek, böyle yapmak. üç. "üç yaramaz" manisma bir lakap. üç tane. üç tane. için. üçüncü. bir şey yer veya içerken çıkarılan ses.

J ev. · çadır kurmak. çadıra girmek. yen, Çiıı'in para birimi. öğretici. gurup, sürü.

-Vvagcla (3-80) valpt ( 1-22) fal�ıyga (3-52)

anlaşma, sözleşme. : vakit. : vak'a, olay.

-Y -

ya . . . . ya . (l-93) yeki ( 1�1 12) yckinçi (1-136) yeii ( 1-1 3 1 ) .

.

ya . . . . ya . . . bağlama edatı. iki. ikinci. en.

- Z -

zaman ( 1-42) zan (2-36) zandas ( 1-160) zar bol- ( 1 -90) zat· (2-45) Zayıp ( 1-71·) zcket (3-67) Zcynulla (1-10) zor (3-96) ZuQa Hacı ( 1-54) 170

zaman. örf, adet, yol. gibi, benzer. muhtaç olmak, zorlanmak. nesil. kaduı ismi, Zayıf. zekat Zeynullah, erkek ismi. :, çok, fazla. : erkek ismi.

Türk Küll'iir ünii A ı·aştuma Enslİtiisü'ııiin

YAYINLARINDAN MEVCUT OLANLAR

KİTAPLAR-1 Yayın No

SERİ - A

36 .

1Vlilletlerarası Birinci Kıbrıs Tetkikleri Kongresi, (14-1 9 Nisaı:i 1969) Tükk Heyeti Tebliğleri . Ankara 197 1 , Ayyıldız :Matbaası A. Ş. X X -i- 368 s. + indeks, 19 pafta, 500 TL.

·H .

T.K.A.E., Cumhuriyetin 50. Yılına A rmağan, Ankara 1973. Ay­ yıldız Matbaası A.Ş., 228 s . , 400 TL.

42 .

Dr. Mubahat KÜT.rıKO G LU, Osmanlı-İngiliz İktisadi Müna­ sebetleri I (1580-183 S ). Ankara 1971·, Ayyı.idız Matbaası A.Ş., 150 c . , 300 TL.

45 .

İlmi Heyet, Tiirk Dünyası El Kitabı, Ankara, 1976, Ayyıl<lız

Matbaası A.Ş., 1452 s., 1 harita 280-320-360 TL. (Tükenmiştir). (İkinci baskısı hazırlanıyo?·.)

•

47 .

Prof. Dr. Reşit Rahmeti ARAT, Kutadgu-Bilig indeksi. İstanbul 1977, 565 s., 1 .000 TL.

48 .

Doç.Dr. Şükrü ELÇİN, Anadolu Köy Orta Oyunları (Köy Tiyatrosu) , 2 . basılış Ankara, 1977, Ayyıldız Matbaası A.Ş.; 111 s . , 300 TL.)

57 .

Dr. Ramazan ŞEŞEN, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Vlkeleri. Ankara, 1985, Ankara Üniversitesi Basımevi, 297 s . , 1 .200 TL.

59 .

Prof. Dr. Şükrü ELÇİN, Şiirle ' Selam 2. basılış, Ankara 1986, Ankara Üniversitesi Basımcvi, 205 s., 500 TL .

62 .

Dr. Yusuf DURUL, Türk Kilim Motifleri, Ankara 1987., Ankara Üniversitesi Basımevi, 1 04 s., 1 .600 TL.

r

.

63 .

Bilal ŞİMŞİR, Contribution.� a L'Histoire des Population Turques en Bulgarie 2 . b asılış, Ankara 1986, Ankara Üniversitesi Basımevi, 86 s., 500 TL.

'·

64 .

Müstecib Ü LKÜSAL, Dobruca ve Tür/der, 2. basılış Ankara Üni­ versitesi Basımcvi, 270 s., I harita 2 .300 TL.

65 .

Prof. Dr. Reşit Rahmeti ARAT, .Makaleler, Ankara 1987, Türk Tarih Kurumu Basımcvi, 1056 s . , 10.000 TL.

66 .

Prof. Dr. Reşit Rahmeti ARAT, Doğu Türkçesi Metinleri, Ankara 198{, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 87 s., 1 . 400 TL.

68 .

Prof. Dr. Talip Y ÜCEL Türlciyc Coğrafyası, Ankara 1987, Ankara Üniversitesi B asımevi, 2 1 5 s . , 1 .600 TL. �

69 .

ilmi Hey' et, Ölümünün 50. Yılında Yusuf Akçura Sempozyumu, .Ankara 1 987, Gazi Ü niversitesi Basın Yayın Yüksek Okulu Mat­ b aası, 1 12 s . , 800 TL.

70 .

Prof. Dr. Muharrem ERGİN, Türkiye'nin Bugünkü 1\!leseleleri, ilaveli 4. basılış Ankara 1987, Ankara Üniversitesi Basımevi. 399 s., 4200 TL.

71 .

H: Fikret ALASYA, Kuzey Kıbrıs Türk Cumlıurİ:Yeti Tarihi, Ankara 1987, Ankara Üniversitesi Basımcvi, 2 1 7 s., 1 harita 2 .000 TL.

72 .

D oç. Dr. Ö zkan İZGİ, U)'gurların Siyasi ı;e Kültürel 1'arihi, Ankara 1987, Ankara Üni,'ersitesi B asımevi, 153. s., 1 .500 TL.

73 .

Prof. Dr. Mehmet AKALIN, Tarihi Türk Şiveleri 2. basılış. Ankara 1988. Ankara Üniversitesi B asımevi, 276, s., 24·00 TL.

74 .

İlmi Hey' et, The Eastern, Question lmperialism A nd Tlıe A rmerıian Communüy, Ankara, 1987 Ankaı·a Üniversitesi Basımevi, 190 s . ,

1 .800 TL.

75 .

İlmi Hey'et, Mehmet KAPLAN İçin, Ankara 1987, Ankara Üniversitesi Basımevi, 264 s., 3500 TL.

76 .

Akdes Nimet KURAT, Çaka Bey 4. basılış Ankara 1987, Gazi Üniversitesi Basın Yayın Yüksek Okulu Matbaası, 69 s. I hari­ ta 600 TL.

77 .

Doç. Dr. Mehmet SARAY Türk Dünyasında Eğitim Reformu ı•e Gaspıralı lsmail Bey, Ankara 1987, Gazi Üniversitesi Basın Ya­ yın Yüksek Okulu Matbaası, 146 s., 1 .100 TL.

78 .

Prof. Dr. Şükrü ELÇİN, Akdeniz'de tıe Cezayir'de Türk ffalk Şa­ irleri, Ankara 1988 Sevinç Matbaası 279 s., 4800 TL.

79 .

İlm Hey'et, Erol G UNGÖ R için, Ankara 1988, Ankara Üni­ versitesi Basımevi, 208 s., 5300 TL.

80 .

Prof. Dr. Oktay ASLANA]> A. Mimar Sinan-Hayatı ve Eserleri, Ankara 1 988, Ankara Üniversitesi Ilasımevi 208 s., 7800 TL.

81 .

A. Battal TAYMAS, Kazan Tiirkler'i, 2. basılış, Ankara 1988, Ankara Üniversitesi Basımevi, 240 s., 1 harita 1200 TL.

82 .

El-Cahiz (Çeviren : Ramazan Şeşcn), Hilafet Ordusunun Menkıbe­ leri veTürklerin Faziletleri Arıkara,. Ankara Üniversite si Ilasmı­ evi 108s., 1 300 TL.

83 .

Prof. Dr. Laszlo RASONYI, Tarihte Türklük, Aııkarn 1988, Ankara Üniversit esi Basımevi, VII + 4·1 8 ,s., 5400 TL.

84 .

Prof. Dr. Sırrı ERİNÇ - Prof. Dr. Talip YÜCEL Ege Denizi­ Tiirkiye ile Komşu Ege A daları. 2. basılış. Ankara 1988, Üniversitesi BJtsımevi 1 12 s., 3000 TL.

85 .

M. Murat HATİPO GLU, Yıınanistan'daki gelişmelerin ışığında Türk Yunan ilişkilerinin 1 0 1 . yılı ( 1821-1922) Ankara, Ankara Üniversitesi Basımevi 180 s., 4500 TL.

86 .

Prof. Dr. Tuncer BAYKARA, Anadolu'nun Tarihi Coğrafyasına A nadolu'nun Siyasi ve İdari Yapısı. A nkara 1988, Sevinç Matbaası, 272 s., 7600 TL.

Giriş I

-

87 .

Doç'. Dr. M. Kemal Ö KE, İngiltere'nin Güneydoğu Anadolu Si­ yaseti tıe E. W. e . NOEL'in Faaliyetleri. Ankara 1988, Sevinç Matbaası 132 s., 3000 TL.

88 .

Doç. Dr. AJ1dulhaluk ÇAY, Türk Ergeııelwn Bayramı - Nevruz. İlaveli 2. baskı. Ankara 1988, Sevinç l\fatbaası, 2·47 s., 5000 TL.

89 .

Erdal İLTER, "Ermeni Meselesi"nin Perspektifi ve Ze_ytun İs­ yanla.rı. Ankara 1988, Sevinç Matbaası, 168 s., 3600 TL.

'

90 .

Doç. Dr. Abdulhaluk ÇAY - Yaşar KALAFAT, Milli Miica Anadolu. Ankara 1 988, Sevin<; Matbaası, .. . . . . s . , . . . .... TL.

dele'de Doğu

.

91 .

S. Ahmet ARV ASİ, Doğu Arıadolıı Gerçeği-İlfıveli 2. baskı. Ankara 1988, Sevinç Matbaası, 106 s., 800 TL.

92 .

Prof. Dr. Ercüment KU RAN Avrupa' da Osmanlı İkamet Elçilik­ lerinin Kurııluşu ve ilk Elçilerin Siyasi Falı:yetleri. 2. b asılış . An­ kara 1988 Ankara Üniversitesi Basımevi, 7 1 . s. 1400 TL. ,

93 .

Doç. Dr. Ahdülbaluk Çay, Kanlı Noel - 1963. Ankara 1989• Sevinç Matbaası 128 s., . . . . .. . TL.

94 .

Yrd . Doç. Dr. Ferhat Tamir, Barköl'den Kazak Tiirkçesi Metinleri. Ankara 1989, A nkar a Üniversitesi. Basım evi 170 s., . . . . . . . TL. ,

95 . Doç. Dr. Ahmet Yaşar O c ak Tiirk Folklorunda Kesik Baş.

Ankara 1989, Ankara Üniversitesi Basıınevi, 123 s . , ..... . TL,

.

96 .

Yrd . Doç. Dr. Abdülkerim Abdülkadiroğlu - Yrd. Doç. Dr. Cemal Kurnaz, Türk Kiiltiiıii Bibliyoğrafyası. Ankara 1989, Ankara Üniversitesi Basımevi, s., .. . ... TL.

KİTAPLAR ll Yayın No 40 .

4.2 .

SERİ - B

Prof. Dr. Şükrü ELÇİN, Folklor ve Halk Edebiyatının Milli Birliğin Olıışmasındaki Rolii, 52 s., 4°00 TL. \ Halil Kemal TÜRK Ö ZÜ, Arrnenian Atracity According To Ot­ toman And Rııssian Docııments . Ankara 1986, Ayyıldız Matbaası A.Ş., XII + 93 s . , US 3., S. 2 . 950 TL.

43 .

Prof. Dr. Ne c ati Ö NER, Milli Zihniyet ve Milli Birlik. Ankara 1986, Ayyıldız Mathaası A.Ş., 28 s . , 350 TL.

44 .

Prof. Dr. İbrahim KAFESO G LU, Origins Of Bıılgars. Ankara 1986, Ayyıldız Matbaası A .Ş., 56 s., 1500 TL. US 1 . 50.

46 .

Prof. Dr. Geza FEHER, Impact Of Tıırkish Cultu re On Eıırope, Ankara 1986, 44 s., 2000 TL. US l . 50

TÜRK K Ü LTÜR Ü ARAŞTIRMALARI - İlmi Dergi Cilt il, 1965, Sayı 1-2, 128

s.,

500 TL.

Cilt VII-X, 1970-1973, Sayı 1-2, 154

s.,

500 TL.

Cilt XI-XIV, 1974, 1975, Sayı 1-2, 292 s., 500 TL. Cilt XV, 1976, Sayı 1---:2 , 243

s.,

500 TL.

Cilt XVH-XXI, 1979-1983, Sayı 1-2, 368 s., 800 TL. Cilt XXII, 1984., Sayı 1-2, 235 s., 800 TL.

Cilt XXIII, 1985, Sayı 1-2, 510 s . 2500 TL. Cilt xxıv, 1986, Sayı ı, 151 s., 1000 TL. Cilt xxıv, 1986, Sayı 2, 241

s.,

1000 TL.

Cilt XXV, 1987, Sayı 1., 187 s., 4200 TL. Cilt XXV 1987, Sayı 2, 216 s., 4200 TL. Cilt XXVI 1988 Sayı 1-223 s., 7000 TL. Cilt XXVI 1988 sayı 2 ..... s., ........ TL. CULTURA TURCICA -- Yahancı Dilde Dergi (İngilizce - Almanca - Fransızca) Cilt V-VII, 1968-1970, Sayı 1-2, 183 s., 250 TL. Cilt VIll-X, 197 1-1973, Sayı 1-2, s., 250 TL. Cilt XI, 1986, Sayı 1-2, 190 s., 1800 TL. Cilt Xll, . . . .

. .

, . . . . . . . .,

..... ; s., . . . . . . .

.. . TL.

TÜRK KÜLTÜRÜ - Aylık Dergi (Kasım 1962'den beri yayınlanmaktadır) .

1.

1-12 Yıl Sayı Kasım 1962-Ekim 1963

il. Yıl Sayı 1 3-24 1963- Ekim 1964 r

111. 25-36 Yıl Sayı Kasım 1964-Ekim 1965 iV. Yıl Sayı 37-48 Kasım 1965-Ekim 1966

V. Yıl Sayı 49-60 Kasım 1966_..:Ekim 1967

VI. Yıl Sayı 61-72 Kasım 1967-Ekim 1968 .

VII. Yıl Sayı 73-84 Kasım 1968-Ekim 1969 VIII. Yı( Sayı 85-96 Kasım 1969-Ekim 1 970 IX . Sayı Yıl 97-108 Kasım 1970-Ekim 1971 X. Yıl Sayı 109-120 Kasım 19971-Ekim 1 972 XI. Yıl Sayı 121-132 Kasım 1972-Ekim 1 973 XII. Yıl. Sayı 1 33-144 Kasım 1973-Ekim 1974·

XIII. Yıl Sayı 145-156 Kasım 1974-Ekim 1975 XIV. Yıl Sayı 157-168 Kasım 1975-Ekim 1976 XV. Yıl Sayı 169-180 Kasım 1976-Ekim 1977 XVI . Yıl Sayı 181-192 Kasım 1977-Ekim 1978 XVII. Yıl Sayı 193-204 Kasım 1978-Ekirn 1979 XVIII. Yıl Sayı 205-216 Kasım 1979-Ekim 1980 XIX. Yıl S ayı 217-224 Kasım 1980-Aralık 1981 XX. Yıl S ayı 225-236 Ocak 1982-Aralık 1982 XXI. Yıl Sayı 237-248 Ocak 1983-Aralık 1983 XXII. Yıl Sayı 249-249-260 Ocak 1984-Aralık 1984 �

XXIII. Yıl Sayı 261-272 Ocak 1985-Aralık 1985

XXIV. Yıl Sayı 273-284, Oacak 1986-Aralık 1986 XXV. Yıl Sayı 285-296 Ocak 1987-Aralık 1987 XXVI. Yıl Sayı 297-308 Ocak 1988-Aralık 1988 XXVII. Yıl Sayı 309-320 Ocak 1989-Aralık 1989 Türk Kültürü Dergisi'nin:

1.

1-19, 22, 34, 36, 40, 47, 48, 58, 60, 69, 70, 71, 72, 75, 81: 82, 83, 84, 85, 90, 94,, 95, 97, 98, 99, 101 , 102, 1 02, 104, 106, 108, 1 17' 1 18, 121, 126, 128, 129, 1 30, 1 32, 133, 1 34, 135, 137' 1 38, 140, 141, 143, 144, H5, 146, 149, 15 1-155, 159, 164, 165, 167, ,170, 171, 172, 173, 174,, 175, 176, 177, 183, 184, 185, 186, 187, 188, 189, 225, 226, 227, 229, 230, 231, 232, 242, 263, Sayılan Tükenmiştir.

2.

1 30-1 32, 1 36-138, 139-141 , 142-144, 147-149, 150-152, 153-155, 198-199, 200-202, 203-204, 205-206, 207-208, 209-1210, 2 1 1-214, 215-2 16-223-224,, S ayıları birleşik sayı olarak yayınlanmıştır.

3.

20-248. Sayıya kadar olanlar 100 TL. 249-283. S ayıya kadar olanlar 200 TL. 284,-296. Sayıya kadar olanlar 300 TL. 297-308. Sayıya kadar olanlar 600 TL. 309-320. sSayılar 1 500 TL. dir.

4.

Yıllık Abone Bedeli: (1989 Yılı İçin) {posta ücreti dahil)

176

Yurtiçi 12 Sayı için indirimsiz 18 . 000 . - TL. indirimli J4. . 4.00 . _

-

TL.

Yurtdışı 12 sayı için $ 20

-

DM. 36

Enstitü Yaymları he İlgili , 1- Yazışma Adresi: 17. Sokak No. 38 06490 Bahçelievler-ANKARA Telefon: 2 13-41-35-2 1 3 3 1 00 2- İstenilen Kitap, Dergi ve Abone Bedelleri : Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 171 . 379 Numaralı POSTA ÇEK İ hesabına (ücretsiz olarak) yatırı­ labilir.

3- Yurtiçi ve yurtdışı Havaleler, - Türkiye İş Bankası, Küçükevler Şubesinde, 1 1733 numaralı, - Türkiye Vakıflar Bankası, Bahç�lievler Şubesinde, 40019 numaralı, Hesaplarımıza yatırılabilir.

4,_ Enstitü Yayınlan ÖDEMELl OLARAK GÖNDERİLMEZ.

5- Ö ğretmen, Öğrevci, Silahlı Kuvvetler ve Emniyet Mensuplarına bütün yayınlarımızda % 20 indirim yapılır.