Atatürk'ün Azerbaycan Siyaseti (AZ)

Amrbaycaıı Rcspuhlikasıııııı Prcıidcııti yaıııııda Qcyri-1 lükuııı;ıı T;ı�kilatlarıııa Dövl<ıt Dcıst<ıyi Şurasının nıaliyy;ı yardımı i/;ı ıw�r o/uııub

Prof. Dr. !\f izami Cafarov Prof. Dr. Mehmet Akif Tural

ATATÜRKÜN AZ0RBAYCAN SİYAS0Tİ (öz dili ilg)

Türk Dünyası İnfo İcliınai Birliyi

"QHT" n"şriyyatı Bakı- 2013

Lahiya rahbari: Dayanat Osmanlı Redaktor:

Prof. Dr.

Şahyaddin 81iyev

Nizami Cafarov

Prof. Dr. Mehmet

Akif Tural

Atatürkün Azorbaycan siyasati (öz dili ilu).

Bakı. "QHT naşriyyatı" naşriyyatı", 201]. 96 s.

Türkiya Ciimhuriyyatinin qurucusu Mustafa Kama/ Atatiirkün nitq. <,:mş va miilalıizalari asasında lıazırlanrnış kitab-toplu höyük öndarin Azarbavcan s�rasatini aks etdirir.

<D '"QHT" naşriyyatı, 20 l J

Atatiirkiin Az,1rhayca11 sirasati

ÖN SÖZ T ürkiya C ümhuriyyo t i nin qunıcusu. türk dünyasının böyiik lidcrlarind;.m biri olan Mustafa Kamal Atatii rküıı xarici siyas\=}tinin Dsaslarını lı;_ııniş;.ı bir lıvddf

·

Tiirkiy;_ı

Ciimhuriyy;_ıtiııi qurub möhk;_ımlaııdinmlk, «yu rdda sülh.

calıaııda süllrnu nail olınaq tuşkil ctmişdir. XIX asrin sonu XX u sriıı ;_ıvV\llkıriııd\l geniş miqyas almı ş ümuıntürk döv­ luti, yaxud turançı lıq idcyasının dövrün rcal bcyıı;ılxalq voziyy<ltiım uyğuıı g;ılımıdiyiııi g örn ıı Atatürk milli de­ mokratik bir dövl\ıt yaratnıaq uğrunda ın üba r i m apararaq öz ımıqs;_ıdimı çatsa da, lıeç zaman uııutmaınışdır ki. eyı ı i

ctnik-ımın•ıvi sistemin t;ırkih hissDsi olan türk hırin siyasi­ i d e oloj i birliyi qaçılmazdır. Ona göru dD ycgan<> ınüst;ıqil

ti.irk Ciiınhuriyy;ıti tarix meydanına iiınumtürkliiyün bir­ başa varisi kimi çıxınış, ctnosun ;_ın q\ldİm zaman lardan g;ıhın potensialını özümhı ehtiva ctımık iddias ın ı nümayiş cl;.ıtdirımıkthm çok iıı mu m i şdir V;ı Tii rkiy\ I Ciiınhuriyy;_ı­ .

tinin qurucusu 30-cu il h ınhı özün;ıın;ıxsus rnsar;ıthı türk

d ünyası ihı ;ılaq<>lurin

«körpül;.ırniıı h•ımiş\l sağlam sax-

1 anılırnısı ııı, et ıı ik-nHH.hıni bağları ıı mö hkDm hındiril ırn ısiıı i

v;_ısiyy;ıt etmişe.lir. !\tatürküıı Az\lrhaycan siyas•ıti onun üınumi xarici siya­ sutinin üzvi t;.ırkih lıissusidir.

Milli

nıücadilD

dövründ•ı

i m r cr ialis t d ö v l;ıtl • ı ri n

t;ızyiqin;ı qarşı dayanmaq üçün Sovct R usiyası ilD s•ımiıni

3

Atatiirkün Azarbaycan siyasati

münasibatlar yaradan, l akin bir kommunist impcriyası ikı b u cür münasibatlarin axı racan gedacayina inanmayan (wı ömrünün son il larinda bunu açıqca etiraf edan) A tatürkün g uya Azarbaycan ı n

m ü s taqi l l iyina l aqeyd münasi b,ıt

göstardiyini iddia etmak yal nı z dövrün, zamanın s iyasi konyukturasını, tarixin «mantiq»ini anlamamaqdan gal a bilar.

i r;lli

8n böyük Jider)ar bela Ü ra k larİ n dan (V\l

b e y in l arin dan ) keçan l ari deyi!,

bacardıqlarını

cdirl\ır.

A tatürk, har şeydan avval, Osm a n l ı iınperiyasını paytaxtına qadar işğal elamiş müxtalif

ınaqsadli düşın;mh\ri d;ıl'

etmak üçün xalqın iradasini bir yem toplaya bildi. İkincisi, Vetanin o zamana göre mümkün ola bihcıc;ık hüdudlarını ınüayyan laşdirdi. Va üçüncüsü ti.irk xalqı n ı n (i.imuımın türk etnosunun) müstoqil demokratik dövlut (ci.imhuriyy;ıl) qumıaq istedad ını bütün dünyaya nüm ayiş etdirdi.

Sovet

Rusiyası

h 8m

mi l l i

mücadil;ı,

h;rnı

d\l

Cüınh uriyyat quruc uluğu i l lari nd;.\ Atatürki.in (v\ı Atatürk i nqilabları n ı n), dünyada dcımık olar k i . yegan;ı

ciddi

müttafıqi i d i . Bir-birinin daxili işl;ıriııa qarı ş ı n ama q şartikı bu dostluğa chtiyac vardı... Va Atatürk ist<.ıs;.ıydi bel" Azarbaycanı Sovet R u si ya s ın ııı p;mc;.ısiııd;_ııı xilas cd;.l. ınüs­ taq i l Azarbaycan CüınhuriyyDtiniıı yaşamasına k öırn.lk göstara

b i l mazdi. Bun u n l a bchı 18 okt yah r 1921-ci ild;ı

A nkaradak ı Azarbaycan s;ıfirliyi qarş ı sı n da çıxış cdarkan söy l adiyi fikirl�lr, kcçirdiyi hisshır onun sevgısı n ı n

ıııöhtnşom liyini

göstvri r .

Azarbaycan

«AZ<)rbaycan

bayrağın ın Türkiyo bayrağı nın yan ı nda, Türkiy8 samasında dalğalanması n ı görnfök bütün mil lotim i z üçün böyük

bir

b ayramdın> - deyan Atatürk, çox güman ki, y alnız T ürkiyü

4

Atatürkün AziJrbaycan siyasiJti türklar i n i n dey i !, bütün türkl<'lrin - türk millet i n i n ahvali ­ ruhiyyasi n i ifada ed ird i .

Milli ınücadila qvhrnmanı Qazi Mustafa K ama! 19181920-ci illarda Awrbaycanda gcd<m ınürakkab ict i ma i ­ s i yasi

proseslarda

A zerbaycan

türklar i n i n

öz

m i ll i

irades i n i lazııni şak ilda ortaya qoya bilınamelar i ndmı narahat olduğu k i mi, soıırak ı i llarda da Azarbaycanda k ı veziyyatla ard ı c ı ! olaraq maraqla nmış, Türk i yedak i azor­ baycanlı mühacirl<'lrlü t<'lmasda olınuşdur. .

.

Erm<:mi h:ff i n

Şerqi Anadolu vv Azorbaycan türkl<ırincı qarşı apard ıqları qatliamın qarşısı ııı alınaq, «Ermon istaımı n hüdudlarını g c n i şlendirımık

si yasot i n i n

irti caçı

xarakter i n i bütü n

dünyaya bayan cloımık uğrunda mübariza aparan Atatürk «crımın i ımısukısi »n i n türk dünyası üçün na q<)d<ır ciddi problcmla r yaradacağ ı n ı cfori nd\rn bilon türk lidcrkır i ndun idi. Lakin gücü yaln ız ona çatdı ki, Şvrqi Anadoluda crımın i dövloti qurınaq idd iasın ı n qarşısı nı ala, crımınihıri Türk iyu Cüınhuri yy<ıti hüdudlar ı ndan ki:-ınara

Şurqu ata

b ild i ...

Atatürk ü n Awrbaycan siyasutini aks ctdiron s\ımıdluri i lk dDfü toplu şukildo mışr cdorhın düşünürük

ki, bu so­

mıdlm Awrbaycan tarixin i n •ın ınübahisnli dövrkıri ndon birinin daha obycktiv

ş a kild<-ı öyranil m{-)simı l<ısirsiz

qalınayacaqdır. *

*

*

M.K.Atatür k ü n nitq çıxış V<'l müşahidalar i n d{-)n a l ı nmış ,

ımıtn l or ncca varsa o cür ver i l m i ş, böyük önd1Jrin d il­ üslubuna toxunulmamışd ı r.

5

Atatiirkiin Azarhayca11 siyasati

ERZURUM KONGRESİ'Nİ AÇARKEN 23 Temmuz 1919 ... Efendi !er!

Vaziyet-i umumiye ve hususiye hakkın da cümlcnizce malum olan bazı hususatı burada tekrar hatırlatmayı fay­ dadan ha l i bulmuyorum: . .. c) Ahiren devletler arasında basil olan rekabet münasebetiyle

İngilizlerin

Katkasya'dan

kamilcıı

çekilmesine karar verilmiş ve tatbikat bir müddetten beri başlamıştır,

İtalyan

kuvvetlerinin

Batuın

tarikiyle

Kafkasya'ya gelmesi mukarrer ise de İtalya'daki ve Kaf­ kasya' daki ahvali dahiliye münasebetiyle bu kararın tatbikından korkuyorlar. f) İstiklali millilerini tehlikede gören ve her taraliaıı istilaya maruz kalan Rus milleti bu tahakkümü umumiye karşı bütün efra d ı

milletinin kudreti müştcrekcsiyle

çarpışıp ve umumun malumu olduğu veçlıilc bu kuvvet kendi mcınlckctleri dahilinde galebe çalım� ve kendi üzerine musallat olan milletleri de daire-i nüfuz ve sirayetine almakta bulunmuştur. g)

Şimali

biribirleriyle

Kafkas,

ittihat

Azerbaycan

ederek

ve

Gürcistan

mevcudiyeti

milliyelcri

aleyhine yürümek istiyen Denikin ordusunu harben tazyik ve Karadeniz sahiline sürıııüştür. h) Erınenistaıı'a gelince: Bir fikri istila pervcrdc eden Ermeniler, Nahcivan'dmı Oltu'ya kadar bütün ahali-i is-

Atatürkün Azi.1rbaycan siyasi.1ti lamiyeyi tazyik ve bazı mahallerde katliam ve yağmager­ likte bulunuyorlar. Hudutlarımıza kadar İslamları mahva mahkum ve hicrete mecbur ederek vilayat-ı şarkiyemiz hakkındaki emel l erine doğru emniyetl e takarrübetmek ve bir taraftan da 400 bin olduğunu iddia eyledikleri Osmanlı Ermenisini bir istinatgah

olmak üzere memleketimize

sürmek istiyorlar...

7

Atatürkiin Awrbaycan siyastJti

KUVAY- İ MİLLİYE'NİN VAZİYETİ

(25.X. 1919) Tan muhabirine demeç.

(fasvir-i Efkar) . . . - Ermeni meselesi hakkında ne düşünüyorsunuz?

Erzurum, Van, Bitlis v ilayetlerinden pek mahdut surette bir miktar arazı terk i ne muarız mıdırl ar?

-Osmanlı

hududu

haricinde

Enneni stan ı memnu niyetl e görürüz . . .

8

müteşek kil

bir

Atatürkün Azarbaycan siyasati

E R K A N I H A RB İ Y E-İ U M U M İ Y E R E İ Sİ İSMET B EY İ N U M U M İ V A Z İ YET H A K K I N DA K İ D E M ECİ MÜN ASİ B E T İ YLE

8

Temmuz 1920

Efendiler, Azerbaycan'dan buraya bazı kuvvetlerin geleceğinden bahsolununca, ne lüzumu var, biz kafi kuvaya malikiz zemininde bazı sözler söylendiğini işittim.

Heyeti cclilcnizce malumdur ki, bizim cümlemizin ve Heyeti

ıcraıyemızın

takip

ettigi

düstur,

kendi

maksadımızı, hayatımızı, şerefinıizi kendi kuvvet ve mevcudiyetimizle kurtarmak ve temin etmektir. Fakat mevcudiyetimize tasallut eden bütün garp alemi, Amerika da dahil olduğu hale.le, tabiatiyle azım bir kuvvet teşkil ediyor. Biz de şüphesiz esasta yalnız kendi kuvvetimize istinadetmekle beraber, bizim hayatımızla alakadar olan bilcümle kuvvetlerden azami derecede istifadede kusur etmiyeceğiz ve böyle bir kuvveti raddetmek bittabi doğru bir şey değildir. Gelmekte olduğundan bahsedilen kuvvet ise bizim kuvvetimizi pek çok tezyidetmez. Fakat yalnız şark alemi İslamın mukadderatımızla ne kadar yakından alakadar olduğunu göstereceği için bizce haiz-i kıymettir.

Bilhassa bu nokta-i nazardan gelecek olan kuvvetin ki belki daha çok kuvvetlerin

piştarını teşkil eder- bir

kıynıet-i mahsusası vardır. Efendiler, bir de bolşeviklik aleminden

bahsolundu.

Yine

diğer

zamanlarda

da

bahsolunmuştur ki; biz bolşevikleri aramış ve bul9

Atatürkün Azarbaycan siyasati muşuzdur ve en son temas ı m ız az çok maddi ve kati b i r ş e k l e gimıiştir. Resmen Sovyet C u m h uriyetiyle muha­ bere edi l miştir. Pekala cereyan eden muhabere muhtevi­ yat ı n ı b il iyorsunuz. Sovyet Cumhuriyeti bizim muhtac o l ab i leceğimiz maddi m uavenetin

hepsini vadetmiştir.

Si l ah, top, para vadet mi ş t i r ( b ravo sesleri, alkışlar). Eğer ş i md i ye kadar maddi olan bu muavenetlerden i stifade edeme m i ş isek o kabahat ne b izde ve ne de Sovyet Cum­ h uriyetindedir. B e l k i son gün lerde Kafkasya' da vukua gelen s u i tefeh hümat neticesedir. Bu su itefehhümatın ta­ mam i y l e önüne geçi l mek üzere bulun uluyor efendi m . ..

10

Atatürkii11 AztJrbayca11 siyastJti

M İ LLİ MÜCA D ELED E B İ RAN EVVEL MU VA F FA K OLM A K İ Ç İ N S U BAYLARDAN KITALA R T EŞK İ L İ , M İ LLETV E K İ LLERİN İ N GÖNÜLLÜ K U VV ETLER TEŞK İ L ETM ELERİ V E SUBAYLA R I N YANLA R IN D A K I H İZ M ET ERLE R İ N İ N ALINMASI H A K K I N D A K İ T A K R İ R MÜNASEBE T İ YL E 12 Temmuz 1920 ... Bu meyanda

;\zerbaycan'dan da balısolundu.

İttisalimizde bulunan Azerbaycan'a bir seneden beri propagnndacılar gönderilmesi vesaire. .. Zannediyorum ki bendenizden evvel idare- i kelam eden arkada�ınıız /\zerbaycan'la yakından alakadardır. Bittabi kendileri çok iyi bilirler ki, orada yakın zamana kadar büsbütün ba�ka mahiyette

bir

hükumet mevcut

idi.

Halbuki

son

zamanlarda Azerbaycan içinde bir takını inkılaba! oldu.

Bu inkılabatın esbab-ı lıakikıyesini tetkik buyurmanızı rica ederim. Binaenaleyh Türkiye, Azerbaycan karde�ine kendi nokta-i nazarlarını , lıissiyat-ı uhuvvetkaranesini ve atiye ait hiitiin ın ii tala at ı nı iblağ etıni�tir ve Türkiye /\zer­ haycan'a kumandan gönderıni�. zabit göndernıi�. lı<ır �ey gönderıni�tir. Azerbaycan askeri mevcudiyetini bu suretle kendine layık bir tarza ifrağ ctıni�tir. Binaenaleyh Türkiye Azerbaycan' la çok alakadar olnıu�tur. Faknt biz arzu ederdik ki, Azerbaycan bizimle bizden daha çok alakadar olsun. Binaenaleyh soruyorum,

Azerbaycanlılar niçin

kuvvet göndermediler? Fakat biz gönderdik Efendiler. Biz gönderdik ve semernt-ı nafıasıııı da aldık.. .

11

Atatürkün Azarbaycan siyasati

ERZURUM MİLLETVEK İL İ DURAK VE ARKADAŞLARINJN, ŞARK CEPHESİ KUVVETLERİNİN MÜTECAV İZLERE KARŞI MUKABELE ETMEMELERİ

SEBEPLERİNİN

BİLDİRİLMESİ HAKKINDAKİ SUAL TAK R İ Rİ ÜZERİNE 14 Ağustos 1920 Efendim, seyahat münasebetiyle gaybubet ettiğimiz sırada rüfeka-yi muhtercmimizden bazılarınınverdiği takrirde Şark Cephesi hakkında tafsilat arzu buyurulmak­ tadır. İhtimal bu takrir huzuru a linizde okunmuştur.

Fakat arkadaşlarımızın tene vvür istedi kleri noktaları bir daha hat ı rlat m a k nı a ks adiyle aynen ok uyacağım: Büyük M i l let M eclisi Riyaseti Celilesinc, Şu gün lerde Şark Cephesinde, b i l hassa Erzurum h u d utlarında meşhu t

Ermenilerle

o lduğ u

Gürcüleri n

hatta Gürcüler

fazla

faaliyeti

Erz uru ın un ş i m a l '

h udutları na v e Ermenileri n d e şark h udutlarında şiddetle taarruz ettikl eri ve b u meyanda bi lhassa.

Olti'nin de işgal edildiği i sti hbar edili yor.

Diger taraftan i slam bolşevik ordusunun piştarları da Erzurum' a geldiği söy leniyor. Şark cephesinde kuvvetle­ rimizin

Ermeni

ve Gürcüleri n taarruzunu defe değil

.

hatta taarruz ederek bütün mem leketlerini istilaya kaadir bulunduğuna kanii z. Acaba orada bulunan kuvvetlerimi­ zin m u k abe l e e t memesi b i r esbab-ı siyasiyeden mi 12

Atatürkün Azilrbaycan siyastJti

münbaistir? Bu muğlak mesele hakkında her h alde h üku­ metin bize müstacelen i za hat verer ek tenvir eylemesini ta

­

lebederiz.

2 Ağustos 1336 Er::urum Durak

Erzurum

O/ti

Er::.urum Hı"iserin Avni

Siilı.>rman Necati

Yasin

Efendiler, bu sualı soran arkadaşlarımzın cidden hakkı vardır. Filhakika birkaç aydan beri Ka tkasya da ve Şark '

cephesinde cereyan eden ahval,

enzar-ı uınumiyenıizde

muğlak, mütenevvi ve zahiren yekdiğerine muariz safahat

göstermiştir. Bu sebeple sorulan sualleri

esas ittihaz

ederek heyeti aliyenize izahat ver ı n eği heyeti vekilcniz de pek muval'ık görmüştür.

30 Mayıs ve 4 Haziran tarihlerinde Şark Cephesi Kumandanı tararından Heyeti Yekileye bir teklir vaki olmuştur. Teklil' şu id i : Evvela;

Erzurum' da

bulunan

heyeti murahhasamızın Kars- Bakü üzerinden tirenle s e ria n

Moskova'ya gidebilmesini temin için. Saniyen:

Ernıenistan dahilinde ahali- i İslanıiyeye icra edilmekte olan katliamı te vk i l için. Salisen: Ermenilerin ilk fırsatta '

hzurum'u dahi ellerine geçirmek için

fa aliye t

ve

tqehbüsatta bulunacaklarından, Ermeni ordusuna, karşı

hakim ve müsait bir vaziyct-i asliye almak için zaten Hrcstliıovsk ve Batum mua hedeleri ile bizim olan Elviye­

i

Sclase dahilindeki Sarıkamış,

Soğanlı

dağlarını ve

Soğanlı dağları nı n geçitlerini işğal etmek faydal ı olacağı bildiriliyordu. Bu üç sebepden bilhassa sonuncusu Heyeti 13

Atatürkün Azarbaycan siyasati Vek i lece de tetk i k olun d u ve muvafık görüldü. Zaten M ec l i s i ali niz E l v i ye-i Selase' n i n

zaman ı nda, zamanı

münasi binde i şgali sala h i yetini Heyeti Vckileye veııniş olduğu ndan buna istin a d e n kumandanın teklifini kabul ett i . B i naenaleyh, 6 h az i ra n tar i h i nde Şark ordumuzun h arekat-ı askeriye icra s ı i ç i n hazırlanmasını emrettik.

O rd u hazırlığiyle i ştigal etmekte bulunduğu bir s ırada tak­ riben on gün sonra, 16 Haziranda, akdemce tarafım ızdan Moskova'ya gönd erilmiş olan m urah h as l arım ızdan biri s i mem leket i mize avdet ett i . B u zat, cüınlemizce malum olan Sovyet Cumhuriyeti

Hari ciye Nazırı (Çiçerin) i n

mektubunu getirdi. Diğer raporlar v e mektuplar muhtevi­ yatından sarf-ı nazar Rusya Sovyet Cum h u riyeti Hariciye N azırın ı n, h ü kumetleri nam ı n a

M eclisi ali nize, Mecli si

a l i n i z ri yaset ine h i taben yazmış olduğu mektup burada o k u n m uştu .

Ta h a tt u r

buyurulursa

denmişti

ki;

Erme n istan, A c e m i stan ve Tü rkiye h udutları nın tesbit inde Rus Sovyet Hükumeti n i n tavassutiylc meselenin siyaseten h alli m ü mkündür. Diğer lay i h a ve mektuplarda bu nokta daha z iyade izah ed ilmekte i d i .

V e b u i zahata nazaran herhalde bizim Ermen ilere daha z iyade taarruz etmem izi Rus Hük umeti Cumh uriycsi arzu etmiyordu, mu vafik görm üyordu. Fakat biz. Elviye- i Selase dah ilinde bulunan h er hangi etmek

demek,

Erıne n istan' a

bir noktayı işgal taarruz

demek

olam ıyacağından, zaten karar vermi ş olduğumuz h arekat­ ı askeriye hakkında b i r

m u h alefet görmed ik ve bunun

ü zeri n e Ş ark Ord u s u Kumandanına harekat-ı askeriyeye

.. _ ____ ., _.._...__________ •

14

Atatürkiin Azarbaycan siyasati

devam etmesini ve tacil etmesini emretti k . Fak at bundan birkaç gün sonra idi ki yeni gelen resmi bir haberde

Rusya

Hükumetinin bir h eyet i sefareti nezdi mize ge l m e k üzere

Kars üzerinden tiren l e h a l i harekette b u l unduğu anlaşı l ı­ yordu. Bunun üzerine b u gelecek olan heyeti sefarctlc zaten Erzurum' da

zın

mülakat ı n ı

bul unmakta o lan h eyeti ınurahhasaını­ mü taakip

harekete başlamak

üzere,

hareketin tevk ifini emret t i k k i bu yirmi h aziranda e fendim.

bu

esbaplan dolay ı

20

H azi randa

idi Şark

Ordum uzun h areket-ı taarruziyes ini tevk i f etm iş olduk. B u arz ettiğim mesele şark vaziyet i u ımımiyesi içinde ve Türk iyc'nin, Bolşev i k Hükumetiy l e olan m ünasebat - ı umuın iyesinde u fak bir parça. bir şa llıad ır. i h ata etmek

Bunu

daha i y i

i ç i n v e esasen vaz i yeti d e teyi detınek için

baştan baş l ı yarak vaziyeti daha vasi bir daire dah i l inde izah ı.:deceğim: . . . Elend i ler, Şark aleminin b i l ak ayd-ü şart sah i bi, m u tasarrıfı o l mak emel ini mağrur k a falarına sokmuş o l an İ t i l af Devletleri, k endi hayat ve mevcudiyetlerinin devam ve bakasının, bu tesa h u pta ve bu tasarrufta olduğunu pek güze l takdir etmişlerd ir. B inaena leyh bu tesahup ve tasarrufu tem in clnıek için başla İngi l izler o l mak üzere bütün İ ti laf Devletleri. bir taraftan tekmil k u l lanabild i k leri vas ıta ve k u vvetlerle bizi mahvetmek. bizi ezmek i ç in ça l ı şt ı k ları bir s ı rada, d i ğer taraftan da bütün bcşeriyet- i ınazl u ıneyi tahl i s için

çalışan

Bo l şev i k le r i n

.

mazlum

mi l letimize el u za tı l ma m as ı için y i ne servetlerini k uvvet ve k u dretle ri n i sarfcderck uğraşmışlardır.

15

Atatiirkiin Az;ırbaycan siyasati Fakat Bolşe v i k Cumhuriyeti, hem kend i hayat ve mevcudi yetler i n i n ehemmiyeti n i taz'i fetmek, hem de İtilaf

Devletleri ni n pençe-i

zulmünden k urtuldukları

tak d i rde, alemşü mül olan i n k ılabı n isti hsali gayatı için kendilerine en k uvvetli, e n kudretl i bir muavin ve müzahir olacak milleti mi z i n dest- i vifak ve itti hadını tutmak için teşebbüsat-ı fıi ! i yede bulunmuştur.

Efendiler; o nuncu ve on

Yaptığı teşebbüs

birinci ordularını doğrudan

doğruya Kafkasya 'ya, Şark Cephesine tahsis etmek oldu.

B u ordular, bizim delaleti miz, tesirimiz ve hizmetimiz sayesinde suh uletle Ş i malı

K afkasya' yı

geç tiler ve

Azerbaycan'a dahil o l d u l ar ve Azerbaycanlı l ar da gelen orduları kemali sükunetle k abul ettiler. B u ord ular bir taraftan Ermen istan ve Gürc i s tan hud utları nda l az ımgelen tedabiri ve vaziyet- i askeriyeyi ald ı l a r. D i ğer taraftan da maddeten bizi mle tesi s-i i rtibata tevessül ettiler-ki bu mayı s ayları nda i d i . Tam bu s ı rada idi k i ; Leh i stan'da cereyan

eden

ahval,

v a kayi

ve

h ad i sat

gitt i k çe

B o l şeviklerin aleyh ine olarak kesb-i ehemiyyet etmişti ve B olşevi k H ük umeti mümkün olduğu k adar çok kuvveti Leh i stan cephes i ne sevketınek mecburiyetinde i d i . Buna binaen K atKasya 'ya

sev ketmiş o l d uğu, tahsis ettiği

ordulardan o n u n c u o rduyu kaın i l cn

siınale sevketti.

Onbirinci ordunun da bir k ı smını sevketti. B i naenaleyh Kafkasya' da Ermenilere, Gürcülere ve heyeti umumi yeye k arşı maddi k u vvetleri tenakus etti ve zay ı f bul undu. İşte tam

bu

s ı ra d a

İ ngilizleri n

mütema d ı

gayretl eri

ve

teşv i k leri eseri olarak, İ ngilizlere bendelik etmekle zevk 16

A tatii rkii11 A z,Jrh11ycı111 :;iya.�<Jti alan Azerbaycan'ın müsavat hükumeti ve bu hükumetin heınralarının

teşvikatiylc, şüphe yok Gürcülerin ve Er­

menilerin dahliyle, ordunun Bolşevik ordusunun taıııanıen gerilerine düşen Gence havalisinde Aıerbaycan'ııı ımıha­ lirkuvvetkri taraf'ıııdan bir irtica vücuda getirildi. Bu ha­ dise üzerine Onbirinci olordu Kumandanı Erıııeni ve Ciürcü hudutlarında bulunan kuvvetlerin kaf'fcsini çekti ve bunlarla tatil-i muhasamat etti ve torladığı kuvvetlerle yirmi iki mayısta Ciencede isyan eden kuva-yı ıııuhalilC aleyhine haraket etti ve onları kanıilen tedip ve tenkil etti.

Nuru Paşa diınleniıce nıaluııı bir ıattır. Bu ıatın talıtı ku­ mandasında iki üç bin kişiden ıııürekker bir Aıeri kuvvet vardı.

Bu ıatı

İngiliı.ler her nasılsa iğfal ctıııişler.

kendisiyle beraber kuvvetini kendi lehlerine istimal etmi�lcrdi. Yani, Nuri Paşa ve kuvvetleri dalıi bu kırmızı ordu aleyhine diğer irtica edenlerle

beraber hareket

etıııi�ti. Onun için Oııbirinci Ordu Cieııce'tlcki usatı tedir ettikten sonra

Akdaın istikanıetinde yürüdü.

Akdaın,

( ience'nin cenubu şarkısindedir. Orada dokuı haıiran tarihinde Nuri Paşa kuvvetlerini de ınağlur ve perişan etti.

Mağlur olan bu kuvvetler A kdaııı dan sonra cenuba. İran '

içlerine doğru

çekildi.

Bilahare bunun

neticesini de

arıedeceğiın. Akdaııı hadisesinden sonra Kızılılordu �uşa üzerinden (ienıs\ı geldi. Bilahadise (ienıs'tı işgal etli.

Cienıs'a gelen otuz ikinci Rus Kızıl l'ırkasıdır ki- bu. dört temıııuzdadır elCııdinı bırakalım ve bizim

b u kuvvetlerin haraketini burada

h ududumuzu

a ynı tarihlerde gözden

geçirelim.

,.,. ·

...,.. .ı.·:·.-...�···".:•·,�--.

� ·•.;•.

'

.�ı;•·-!l:._.., ,·ı. .

.. .;.ı·'la.;, ..

17

·"�

'"·

·-�

·'

'·'· • "'l.• �·,�·,"·' ··

.

,,..,.,ft""·�..,,

. •:INl',ı··�·''

Atatürkü11 AztJrbaycan siyas<Jti Ermeni ler:

kızıl

k u v ve t l er

kısm-ı

k ü l l i s inin

bu

havaliden uzaklaşmasından ve Azerilerin kızıl ku vvetl er aleyhine i syan etmesinden ve bizim hareketimizin siyası esbaba

i stinaden tevkif etti ri l mesinden istifade

ederek.

derhal on dokuz haziran tarihinde. bir i ki kolla Oltu Şurası aleyhine. di ğ e r b ir k ı s ı m k uvvetl eriyle de Zengisar Şuras ı aleyhine taarruz h ar eka tına başladılar. Filhakika gerek Zeng isar Şurası ve g ere k Oltu Şurası, b i z i m eski h u­ dudumuzun ile ri sinde ve doğrudan doğruya Ermeni Cum­ huriy e tini

yakından

B i naenaley h

bu

tehdit

teh d i ded ici

eden

vaziye tle rdir

va z i y ette n

.

kendilerini

kurtarabilmek için şu suretle istifadeye kıyam ettiler.

Ermenilerin bu hareketi üzerine henüz o ci varda bulunan Hariciye Vekilimiz tarafından Ermenistan Hariciye Nezaretine ve keza Şark O rd u m uz K um andanı tarafından

Erınenistan ordusu kumandanına lazı ıngclcn siyası teş ebb ü sl er yapılmakla beraber Erzurum ve havalisindc zaten ın ü t ehaşşit ve her an h a rekete m ü heyy a bulunan ordumuz bazı tedabi r almak mecburi-yetini hissetti.

Ermeniler Oltu Şurası dahilinde Tuzla c i v arına kadar olan mahellcri işğalc muvaffak olabilmişlerdir . Bittabi Oltu Şurasının m i lli kuv vetleri.

bu

Ermeni taarruzunu tevkif

edecek kadar kuvvetli değildi. Onun için ordu, sol cenahını ve

ileriye ve h udu d u n öteki tarafına sürerek, Bardiz

Tuz l a

h a ttını

cihetinden de

tu ttu.

Diğer ta raftan da Beya zi t

l üzu ın i kadar ku vv e tl eri Z engi s ar Şurası

dahiline g eçir di

.

Aras'ın ccnubuna çe kil miş olan milı

kuvvetlerle gönderilen bu kuvvet birleşti ve netice olarak

Atutiirkiin A:;.,1rht1ı•cu11 siı•t1sati gerek Z c n gi s ar ' a ve gerekirse Ol tu y ' a karşı hareket eden Ermeni kuvvetleri tevkif edildi. B u giin h ali tcvkillcdir.

Binaenaley h

takririn

hir

noktasına

cevap

v e rın iş

oluyorum. Taarruz eden Erıııeni kuvvetlerine karşı hiiylik ve kahredici h areket yapmadık ve heniiz yapııııyonız.

Fakat vuku b u lan Ermeni taarruzları tevki f edilmiştir ve tevkif' için de icaheden tedabir alınmıştır. Bundan sonra ağustosun o n u n da h ı ııeniler zırhlı tiren lerden istifade

( ' ul fa

ederek Erivan ve

şiıııeııdikrlcri boyun ca şimalden

cen uha doğru ilerlcmeğe baş !adılar. Bu i ! e rl eyen Lrıııeıı i k u vvetleri karşıs ı nda ınüfreıe

hali n de

nıii l'rezeyi

faik

hiziııı

k u va-yi

d üş m a n

h ud u d u

geçmiş

muııtazamamız

karşı s ı nda

ufak

bir

vardı.

l3u

ezdirıııeıııek

için

J\ras'ııı cemıhuııa ve garbına geçmek ü zere emir veril di ve b u kuvvet de aldığı emir ve talimat dairesinde l ' .rmeıı ilcrl c ciddı muharihcyi kabu l etmeksizin J\ras'ın ceııubuna gel­ miştir ve b u n u n

neticesi olarak,

h ududun

yine öteki

ta ral 'ı ıı da olan Şa h t alı tı yirmi dört temmu z da ı·:nııeniler taral'ı ııda ı ı işga l edildi. Demin arz et miştim ki: temmuzda kızıl kuvvetler Clerus'a gelmişlerdir. Temm u z u n nihayetine

kadar

bu

k u vvetler

b u rada

hemen

kaldılar

ve

kend i lerine aleyh tar olan kuvvet l er i n elinden silahlarını toplamakla vakit

geç ir dil e r.

Fakat Ermenilerin böyle

Şalııahtı istikametinde ilerlemesi üzerine der h al hu kuvvet Nalıcivan üzerine hareket etti ve yirmi sekkiz. temmuzda yani Ermenilerin Şahtalıtı'nı işgal ettiklerinden dört g ü n sonra piştar lariy l e Nalıcivan'a

- k i bir süvari l ivasından iharellir -

vasil oldu. B u kırmızı k uvvetin Nalıcivan'a

Atatürkiin AziJrbaycan siyasiJtİ

ge l me si üzerine Ermeniler bu

kuvvetle gerisinde kalan

kısm-ı küllisinin arasına girerek hattı ricatı n ı katetmek için Ankelat istikametinde hareket ettiler. K ı z ı l kuvvetler buna

karşı

da

Şoşa ·dan

miktar-i

Ankelat

Ermen ilerin

maksatlarını mevki-i file

Ağustos

tarihinde

Kızılordu s i y l e

k afi k u vvct i 31

i s t ik a m et i n d e h areket ett i rerek

Tem m uzda

Rus

B üyük

k o ydu rı nad ıla r 1

Bolşev i k

M i l l et

.

Hü k um eti n i n

Mcc l i si'n i n

N a h c i v an'da

b i r i b i ri y l e

(alkışlar) oraya

giden k u vvetlerim iz, kızı l kuvvet ler tara­

fından

merasim-i

maddeten

b i rlqmiş

ordu s u oldu

mahsusa ve i h t i ramatı fevkalade i le

kabu l ed i l m i ş l e rdi r. Burada birleşen i k i h ükumet kuvvet­ leri

diğer

m üştereken

ku v vetle r

tedabi r i tt i h az clınek le e l ' an bugün d a h i

meşgu l d ü r. K ızı lordu çıkan

g e l i nceye k adar m a h a l l inde süvarisinden Şah tahtı i s t i kametine

bazı seyyar k uvvet l er Nahcivan' ın otuz k i l ometre

kadar ş i ma l i nde Ermeni keşif kolları n ı b u l ı m ı ş ve onları tardetmişt ir. Dem i n ba h se t t i ğ i m N u ri Paşa k u vvet i Akdaın'dan sonra Hüdaaferi n"e gel m işt ir. İ ran'a doğru hareket ediyorlardı . Bu k u vvet ler. N u ru Paşa tara fından. doğrudan doğruya İ n gi l izlerin emrine girmek içi n ta limat a lını ştı . Fakat

vak i t ve zaınaniyle h aberd ar olduk. Şark

Ordumuz K uına n daııı teda b i r-i seria ittihat. elli ve bi nneticc bu k uvvetler tenvir edildi. irşat edildi kuvvetler doğrudan

ve bu

doğruya tahtı kumandarnıza alındı

(teşekkür olunur s ad a l a rı). Ve 1-h.idaafcrin'dcn Nahcivan'a getirildi. Fakat tam

sonra

bu kuvvetler Nahcivan'a

ge ldiği sırada idi ki Ermen iler Nah civan istikametinde

Atatürkün Azarhaycan siyasati

demin izah ettiğim

Şahtahtı'na taarruz ediyorlardı. Bu

taaITuz az çok sarsılmış bulunan bu Nuri Paşa kuvvetleri

üzerinde iyi

bir tesir bırakmadı. Başlarında bulunan Azerı

kumandanlar da kuvvetlerini elde tutaınıyaeak kabiliyette görüldü. Maahaza yedi temmuzdan Beyazıd' a

bu kuvvetin ele alınabilen kısmı on itibaren yirmi

getiri i d i .

Beyazıd'tan

üç temmuza kadar Karaki 1 i se

sonra

üzerinden 1-lasankale'ye ve Erzurum'a sevkolunuyor. İlk kademesi

J1

Teıııımızda 1 lasankale'ye vasıl olmuştu.

BütLin maruzatım. Erınenilcre ıniicavir bulunan arazideki harekat ve hadisata :;;a mildir ... . . . Efendiler;

bütün

bu tafsilatı tekrar hulasa etmek

lazım gelirse �u noktalara işaret koymak istiyorum: anlaşılıyor ki Bolşevik Hükumeti bizimle irtibat ve teıııas yapmak

için

fiilen

tqebblisatta

bulunmuştur.

Ordu

göndermiştir. ikincisi: vaziyetin bir iki aydan beri şarkta mühmel. muğlak kalını:;; olması Lehistan vaziyetinden ileri gelıni:;; oluyor. Lehistan'a kuvvet gitmiş

olmasiyle

Ermenilerin. Gürcülerin. !\zenlerin ınahallı, muhalif' ve muarız hareketleri buna sebebiyet vermi� olur. Üçüncüsü; bütün bunlara rağmen. burada kalan kızıl kuvvetlerin zaı f'ına

rağmen

ınuka veınet ve

J\zerılerin.

Gürcülerin.

Ermenilerin

taarruzuna rağmen yine Kızı lordu yol.

vasıta buluyor ve imkan buluyor Nahcivan ·a kadar gelip bizimle teması arıyor ve buluyor.

Bu üç nokta: müşterek

dü�ımıııları biıınetice mağlubctınek için azmetmiş olan iki milletin, iki hükumetin ınünasebatı atiyesinin

de arzu

edildiği vechile olacağına dair bir itminan v e reb il ir.

21

Atatürkiin AztJrbaycan siyasiJIİ Hususı bir nokta-i nazardan da

Ermenilerin bütün

mütecaviz hareketleri tevkif edilerek onlara daima hakim

bulunduğumuz göıiilüyor. . . . . . Bu ınünasibetle Efendiler. yine şarka ait

olan bir

noktad an bahsedeceğim. Mesınu-u alileri olmuş olacakıır gü n lerde

son

ki.

Bakü'da

beynelmilel

bir

kongre

yapılm aktadır. Resmi ve gayri resnıı

vuku bulmakla olan

mürac a a tl arda bizden de orayu

murahhaslar dan�ı

ediyorlar Bu davetler doğ nı dun doğruya halkımıza vuku .

buluyor. Trabzonlulara.

Erzuruınlulara. her tarafo bir

takım davetnamelcr geliyo r

,

malumata göre bazı yerlerden y er l e rd e n

bazı

zevat

bu

gönderiliyor. ,

Aldığımız

bilhassa hududa civar

kongreye

icabet

ctıniştir.

Efendiler; her münasebet düştükce arz etmiştim ve bu münasebetle de bir defo daha tekrar ve teyidetınek isterim ki:

biz

memleket ve milletimizin mevcudiyetini ve

istiklalini kurtarmak için karar verdiğimiz zaman kendi nokta-

i nazarlarımıza tabi bulunuyorduk ve kendi

kuvvetimize

istinadediyorduk. l liçbir kimseden ders

almadık, hiç kimsenin muğfil ıııevaidine aldanarak işe girişmedik.

Bizim

pren siplerimiz

nokta-i

cümlece

nazarlarımız.

malumdur

ki.

bizim Bolşevik

prensipl eri değildir ve Bolşevik prens iple ri ni milletimize

kabul ettirmek için de şimdiye kadar hiç düşünme di k ve teşebbüste

bulunmadık.

Bizim

itikadımıza

göre.

milletimizin tcmin-i hayal ve teal isi kendi kabiliy c t- i hazmiyesiyle esas

- ki

mütenasip olan nokta-i nazarlcırdır. Fakat

iti b ariy le tetkik olunursa bizim nokta- i nazarlarıınız halkçılıktır

-

kuvvetin. kudretin,

ha kimiyetin

.

idarenin doğrudan doğruya halka verilmesidir, halkın

Atatiirkiin Azi>rbaycan siyasati elinde bulundurulımısıdır. Yine ş ü p h e yok ki, bu dün yan ın

en kuvvetli bir esası, bir prensiptir. Elbette böy le bir

pr ens i p Bolşevi k p rensip l er i y l e learuz etme z. Vakaa bize derler. Fakat biz öyle milliyetpcrveranız ki, bizim l e t e ş ri k i mesai eden bütün milletlere hünnet ve r i ayet ederiz. Onların bütün mil l i yet le rin i n icabatını m i ll iyetperver

tanmz. Bizim ınilliyctperverliğiıniz her halda hodbinanc

mağruran e b i r nı i lliy e tp er verl i k de ği l d i r ve bahusus biz İslam olduğumuz i ç i n, İsl anı iyet nokta-i nazarından bizim üınınetçiliğinıiz vad ır ki, m ill i ye tperver l i ğin çiz m i ş olduğu daire-İ mahdudeyi namütenah i bir s a h aya nakleder ve bu i t i bar l a da bu nokta-i nazardan bizim istikame­ t i m izde B olşev i k i st i k amet i görü leb i l ir . B a h a s u s Boşevizm millet i çinde mağdur olan bir sınır halkı nazar­ ı nı ütal aaya al ır. B i z i m m i l l et i m i z ise h eye t i uımımiyesiy­ l e m ağdur ve nıa zl u m d ur. Bu it i barl a da h i biziın m i l letim iz beşeriyeti ta h l i s e müteşebbis olan kuvvet ler tara fından h i m ayeye şayested ir. B unları s<iy lem e k ten maksad ı m , bu noktayı açık, sam i nı ı ve k alı olarak ifade ve

ediyorum. Memleket ve ınillcıimizi kurtarabilmek için,

a h en gi n i , int iza mııı ı m u h afaza e t m e k l az ımdı r. Her tarana muhtelif kafaların, dim a ğ l a rı n , v ü c ut ların t e şe bb ü s ü, memlek e t in i ç ind e m u h tel i f cereyan lar, muh telif vaz iye tl er tevlidedebilir. H a l bu k i .

Efend i l er. b i z h er taranan. h ariçten ve h aricin t es iri yl e dahilden. namütenahi taa rr u zla r a . h üc u mlara maruz b u l unm a k t ayız .

Bu vaziyet iç in de b i z i m iç in esas. sakitane vahdeti muhafaza etmekt i r . Bu vahdeti b öyle teşebbüsat-ı münferide i l e h a l el e duçar ettiğimiz gün. o t e şebbü s at - ı münferi den in netice-i ın uvaffakıyatı en memleketin

-------

23 -------

Atatiirkiin Azorb"ycan siy{ISiJIİ

parlak

dahi

olsa,

heyeti

kabiliyetind en mahrumdur.

u ımııniyc y i

k u r tarm ak

Binaenaleyh. falan yerde

falan. ve fi lan ve filan yerlerde yapılan kongrelere filan. fi lan. fi lan münferiden davet olun urlar ve bunlar oraya

gider ve orada mevzuubahis olan

esasatı kabul eder

memleket içinde tatbik etıııeğe başlarsa bu. doğru bir is tikamet olamaz. Biz kongrelere de gideriz. Her tarafo gideriz. her şeye iştirak ederiz. Yalnız biz cderiı. Millcı gider. yani yalnız milletin mümessillerinden mürekkep olan Mecli s gider ve yapılması lazııııgelcn şeyi o yapar ve ancak Meclisi alinizin salahiyetini haiz olan ıııenıurlarııı her hangi

kongrede, her hangi bir mahalde her hangi hir

ceıniyyelle,

her hangi bir hükuım:llc yapacağı temas. söyliycceği siiz, vereceği imza makul ve muteber olın<ık

lazımgelir. Her halde

biz bugün için kendi nokta-i

nazarlarımıza. milletimizden. halkımızdan aldığımız hakiki nokta-i nazarlara tabi olarak hareket etmekteyiı..

Hulusi Bey ( Karahisar) kongre resmi

Paşa 1 lazrctleri. Baküde

mi. gayri resını midir'!

Mustafa Kemal Paşa (Ankara) efendim. O

Gayri resmidir

resmi olsa tabir Millet Meclisini davet ederdi.

Şark vaziyeti hakkında resmi

istinaden heyeti

rapor ve malumata

aliyenizi tenvir için vukubulacak

maruzatım hulasaten bundan ibarettir. Maahaza bazı no­

ktaların tenvirine daha lüzum ve ihtiyaç gö rüyo rsa nı z ıııa­ luınatım dahilinde izahat veririm ..

24

A.tatürkü11 Az,1rhayca11 siyasati

ERZU R U M M İ LLETVE K İ L İ İ SM A İ L V E ARKADAŞ LARIN I N ERM E N İ STAN M ÜTARE K E ŞARTLARI H A K K I N DA K İ S U A L T A KR İ R İ M Ü N AS E B ET İ Y L E

18

Kas1111

Bir noktayı hatırlatmak

nazara

taalluk

malumat

1920

istiyo ru m

etliği için heyct-i

ü z e rine

heyeti

istiyoru m . lkycfcndinin

ve asken nikat-ı

askeri yeden ald ı ğım

u m u miyeyi

lıuyurdukları

tenv i r etmek

gilıi; evvelce teklif

edi l m i ş olan mütareke şeraitini Lrmeni lerin kalıul ettiğini söy l üyor k i o m ütareke şeraiti i k i

nokta-i

nazarı i h t iva

ediyordu. B i risi; Lrıııeni ordusundan silah almak. ikinc isi o gü n k ü vaz i y et i n e güre hınen i ordusunun çeki leceği hatla,

bizi m ımı lıaı;va edeceğ i m iz hat arasında

m ıntaku bırakmak. 1 lalbuki bila h are hareket- ı

baş lad ı . F v v el k i

hallı

lıit arar

askeriye

çok i leri geç t i k . Yalnız bulunduğu

vazi yel len şarka doğru deg i l. me rkezden cenuba ve Şalıtahtı'ndan

dah i

k ı taal ı m ı z

i l er i ye

yiirünıüşliir.

B inaenaley h ın ütarekenamenin hututa taa l luk eden k ı s m ı billahi y en i vaziycıe göre tebeddül et miştir. Bunun üzerine erkanı

harbiyece yeni hazı tekalif yapın ı şlard ı . Fakat bu

haiz- i

elıem i yyeı değ i l d i r. O.

yeni hallın biraz garlıında:

lıu. bi raz daha i l eride i d i . Yalnı z bunda yeni nokta-i nazar muhafaza ed i lmi ştir. O y o l la r ı n

tamamen

harbiyece böy l e

da cenuptan Azerbaycan'a

e mn iy e tte

tu t u l masıd ı r.

bir şey vardır efen dim. askeri

sırasında verilmiştir.

giden Erk an ı tal i mat

A tatürkün A·urbaycan siyasati

VAZİYET- İ U M UMİ Y E (6.ll. 1921) -Rusya

So vyet

Cum huriyetiy l e

mevcut

münasebatımız ne h alde d i r ?

-Ruslarla m e vcut dos t l uğum uz daima hüsnühalde

devam etmektedir. Moskova' da in· ikad etmek üzere olan konferensta

h azır

tahminime göre konferansta

bulunacak heyeti

murahhasamız.

M o s ko va ya vasi! olmak üzeredir. Bu '

bütün

K afkas

ıııesailini

millet

ve

memleketimizin menafıme mutabık

bir surette halli

kat' ıye

ve

iktiran

ettirebileceğimizi

Rus

Sovyet

Cumhuriyetiyle Türkiye arasında mevcut muhadeneti

ınadd ı esasla rla tarsin edeceğimizi

kaviyyen ümit

ediyorum.

-Komünizm ile Rus dostluğu esasatı arasında bir münasebet var mıdır?

-Komünizm ictimai bir meseledir. Memlek etimizin hali,

memleketimizi n içtimai şera iti

ananelerinin

,

dini ve milli

kuvveti Rusya'dakı komünizmin

tatbikine müsait olmadığı

kanaatini

bizce

teyid eder

bir

mahiyettedir. Son zamanlarda memleketimizde komü­ nizm e sas a t ı üzerine tqekkül eden fırkalar da bu hakikatı bittecrübe idrak eder ek t atil i faa l iy et lüzumuna kaani -

olmuş la rd ı r. Hatta bizzat Rusların müte fekkirleri dahi bizim için bu hak ikatın sübutuna kaail bul u nuyorl a r.

Binaenaleyh mu h adene timiz

bizim

Ruslarla

olan

m ün a se b a t

ve

ancak iki müstaki l vletin ittihad ve ittifak

esasla r iyle alakadardır. . .

-·-----· ..-.-----------� nsn---wo ....--..

26

Atatiirkü11 AziJrbaycan siya.\·iJti

İ K İ N C İ TO P L ANMA YILINI AÇARK E N I Mart 1921 Efendiler. bugüne

siyasetimizde m uayyen olan prenseplere

kadar sadık ka ldığ ı m ız gibi bundan sonra da

mil l etin inki�afıııı, istik lalinin masuniyetini temin edecek olan bu

siyasetim ize

muhafoza-i

sadakatimiz tabiidir. Si­

yaset-i dahiliyemizde �iarı ınız o lan hal kçı l ı k, yani mil leti bizzat kendi m u kadderatına hakim kılmak esas ı Tqk i lat-ı Esasiye K a n u n u n ınuzla tesbit edi l ıni�tir.

Bu

karnımı ve be

k a r nı na müteferri olan kanun l arı bir an evve l çıkararak hüsnü tatbik a çalı�acağıı.. Siyaseti hariciyem izde nıena!c­ i mil letin istil zam eylediği esasatı ihtiva eden

tamamen

m üstakil ve serbest bir siyaset t aki p edilmektedir l ar).

Mec l isi miz ve meclisimizin hükumeti cenkcu

maceraperest tercih

(alh;;­

olmaktan uzaktır. Bilakis su l h

ve

ve selameti

eder.

Bilhassa insanı,

medeni

me!lwrelerin h ayy izi husule

çıkmasına !Cvkalade taraftardır.

�te bu es as l ar dairesinde

gerek �ark ve gerek garp a l e m l eriyle daima h ü s n ü münasebet v e revabı t-ı dostiyi a rarlar. Şarkta Azerbaycan , Şiıııalı K a!kas ve Efganistan Hi.ik u metlcriyle samimi ve v icdani münasebet ler tesis ettiğimiz gibi I rak ve Suriye İ s lam aha lisiyl e fevkalade samimi ra b ı t a lar vücuda getirdik. Bizce k ıymettar olan bu revab ı tı muhafaza et­ mekteyiz. İ ran Hü kume tiyl e de münaseb etimiz vardır.

B u n u t e y it

,

cümle- i

a m a li m iz de n dir. Erınen istan ve

Gürcüstan ile mevcut m ünasebatı m ızın ka rib c n 27

müsta k a r

Atatürkün Azi1rbaycan

siyasati

ve menafii milliyemize m utab ı k bir surette iktiran edecc­ gini ümidederiz. Rus Bolşevik Cumh uriyetiyle mevcut m ünasebatımız h üsnü cereyan bu münasebatı

elyevm

ve devam etmektedir ve

M oskova' da bulunan heyet-i

m urah hasamızın dahil bulunduğu konferansta daha ciddi esasata istinadettirerck tak v i yeye çalışmaktayız.

Bu mesa­

im i zin tam amen arzu-yu millete tevfık olunacağına şüphe yok tur . ..

28

Atatiirkiin Az<Jrbaycan .ııiyas<Jti ATA T Ü R K'Ü N, T Ü R K İ Y E B Ü Y Ü K M İLLET M ECLİ Sİ H Ü K U M ET İ AZERBAYCAN TEMSİLCİSİ M E M D U H ŞEV KET B E Y'E M E K T U B U (18 M A Y I S 1921) Ankara 18 Mayı.\· 337

Memduh Şevket Beycl'cndi'ye Kıymet l i m esai n i z hakk ı nda da i ma s i tay işle mal i mal umat al maktayım. Teşekkür ederi m. Birçok zaman lar Ka fkaslardak i h adisat dolayısıylc sürat ve süh uletle m u­ habere olamıyord u . B undan sonra bu mahzurun kalma­ sıyla nıeınu ldür. Komün izm propagandaları zaman zaman faal iyet kesb ediyor. Ve h udutta bulu nanları endi�eye dü­ şü rüyor.

Enver Pa�a ve rü fekas ı n ın da b i ze akseden l�ıaliyct lc­ ri ndeki makasadı n b i z i m i ç i n h üsıı-i teeakk i edi lmesine i m kan kalına m ı �tır. B u

1.evatın

baıı te�ebbüsatı dahilde

sanı i ını çal ı �an b irçok k i mseleri mantıktan uzak la�\lrıyor.

M e mlekete i y i l i k o l muyor. Kurtul mak i ç i n

ne

kadar çok

çal ı�mak lcmm geleceğ i n i takdiren gafletlerin i görüyorum.

Azerbaycan hak kında vicdan ı arzularımızı h enüz vaz i h tak i p edememekten m ustar i bi m.

Azerbaycan' da i n k ı l aptan evvel, hükumet, M i r Y usuf Vezi rof vası tasi y l e, m uhtel if çekl erle b ir m i l yon frank havale verm işti. Bundan başka da bir m iktar para gönder­ m işti . Şah sıma a i t olan b u ınebal iğden yalnız ondokuz b i n l ira al ınıştım . B i r m i l yon frank, m uk ab i l inde gösterilen 29

A tatürkün A wrbaycan siyastJti eşya inkılap münasibetiyle gönderi l mediğinden, banka tarafından verilmemişti r. Çekl erl e

protesto n a m e

O s m an

Bey' e

te v d i an

gönderildi. Şah sen takip ettiğim b i rçok İ slam mes a i l i nd e paraya

i htiyacım

çoktur.

H ü kumet i m i z i n

bu

gibi

masar i fata tahammülü yoktur. Azerbaycan h ük u nı c t - i h azırasından mezkur b i r m i lyon frangın ( a l t ı n ) teminine h i m met

b uyu rm a n ı zı

rica

e de r i m .

E m in

bir

/.at l a

göndermek banka m uamelelerine ın ü raccah tır.

M u h ab bet le g ö z l er i n i zd e n öper, muva ffok iyatınızı temen i ederi m .

Musla/(ı Kemal

---

30

Atatiirkiin Az<Jrbayca11 siya.\'<Jti AZERBAYCAN ELÇİS İ İ BRA H İ M A B İ LOF' A (14.X. 192 /) Elçinin

i t i mat m e k t u b u n u verirken söy l e d i ğ i

n utk a

cevap M u hterem M ümess i l H a ı.re! lcri !

T ü r k l e ri n i n

A zeri

ve

icıi maı

A zerbaycan

Ş u ra

H ü k ü nı ct i n i n k ardq l i k selam ı na T ü rk i ye B ü yük M i l l e!

M ec l i s i

ve

bu

m ec l i s i n

v a s ı ıasiylc y i n e k a rdeşçe

o rd u s u

namına

za t ı a l i l e r i

m u k a b e l e ctmek l c baht iyarı m .

T ü rk iye h a l k ı , T ü rk i ye B ü y ü k M i l l e t M ec l i s i v e o n u n o rd u s u

A z e rbayca n l ı l a rı n

h ü k ü nı e ı i n

ve

ııı li m es s i l i

h a k l ar ı n d a güslerd i ğ i

tevec c ü h ten

asarı

o l d uğ u m u z

s a m i m iyet

ve

m ü te h ass i s ve mem n u n d u r. F i k ri i st i l a i l e

a ç ı l m ı ş o l an C i h a n

h a rb i n i h i tama erd i ren ga l i p ler, tek l i f

e l l i k leri şera i t i s u l h iye i l e ana

topra k l a r ı m ı z ı , i s t i k la l ve

h ü rriyet i m iz i e l i m i zden a l mağa, a s ı rl a rdan beri İ s l am ın ve T ü r k l üğ ü n

fed a k a r

m u h a fı z ı

olan

m i l l et i m i z i

es i r

d e reces i n e i nd i rmeğe k a l k ı ş t ı lar. İ k i sened i r R u m e l i ve A nado l u ' da

gôrü l c ıı

h areket l e ri m i z

bu

gaddara n c

tecavüzün a k s ü l amel i ıı d e n . her mevc u d u n fı t rataıı h a i z o l d u ğ u m üd a foa i n e fs h a k k ı n ı n ist i m a l i ndcn başka b i r şey d eğ i l d i r. M i l l i h ud u t l a rı m ı z dah i l i nd e h ü r ve nı üst<:ı k i l y a ş a m ak istiyoruz. B u ınqru eın c l i m i z i istihsal i ç i n uğ ra ­ ş ı yoruz. Şu k u t s ı m ücade l ede m i l l e t i m i z . İ s l a m ı n h a las ı n a . d ü n ya maz l u m l a rı n ı n te z y i d i refa h ı n a h izmet

ın ü fte h i rd i r.

M i l leti m i z

A ze rbaycan ' ı n

mümess i l i

bu

h a k i k at ı n

etmek l e k a rd e ş

tarafı ndan tasd i k e d i l d i ğ i n i 31

A tatürkiin A ztJrbaycan siyastJtİ

i � i tm e k l e büyük b i r saadet duyar. R umeli ve Anadolu halkı Azeri kardeşleri n i n ka lbi kendi kalbi gibi çarptığı n ı b i l i rler. B u n u n i ç in getirdiğiniz tuh fei selamın ne kadar derin ve ali bir h issin eseri olduğunu takdir eder ve b u selamı alırken Azeri Tü r k l e rinin de bir dah a esarete düşmemel eri

ve h u k u k ları n ın paym a l

edi l memes i

temenni ve arzusunu i z h ar eylerler. Azeri Türklerinin dertleri k en di dertleri m i z ve sevi nçleri kendi sevinçleri­ miz gibi olduğu i ç i n onl arın m uradlarına nai l olma l arı , ,

hür ve müsta k i l olara k ya�aın a ları bizi pek zi yade

sev i n d i ri r. Türkün s a ad e t i ve mazlum ların halası yol u nda Az erbaycan T ü r k l erinin de k anını

dökmeğe aın ade

bul unduklarına da i r o l a n beyanatı n ı z istilacı lara ka r�ı Tür k ün ve maz l u m ları n k u vvet ini artıran pek k ı ymettar b i r s özdü r.

T ü rk iye

B üyük

M i l let Mec l i s i ' n i n ve

H ük u metinin i k i k ardq m i l let ara s ın dakı revahit ve a l a k anın daha ras ın ve da h a ıııeı in bir hale konu lmasına bütün kuvvet i y l e çal ı�acağ ı n ı. hu hahda zatıalinize elden gel en h er türlü m uavenet leri i fo edeceğ ini tem in eyl eri m.

M u h terem M ümessil H azretleri ! Karde� Azeri lerin i braz

ey l ed i k l e r i

asarı

sam i m iyetten

pek

ziyade

m ü teh a s s i s olduğumu b ir dah a beyan ve ordum uzun

muvaf ak i yatı nam ına izhar eylediğiniz teıncnnayata kar�ı f

sam i ı n ı te�c k k i.i rler i ın in kabulünü rica ederim.

Atatiirkiin A�arhaycmı siya.,·ati

AZE RBAYC A N ELÇ İ S İ A B İ LOF' U N SÖYLEVİ N E C EV A P

(18.X. 1921) Cebec i ' dek i

Azerbaycan

l '.l ç i l i ğ i ıı e bayra k çek m e

töre n i ı ı d e s ö y l c n m i :;; t i r.

S e ti r H azret l e r i .

.

B u g ü n B ize mcsern :t l i b i r bayram yaşa llığı n ı ıdan

dolayı Büyük Millet

Meclisi

ve l l ük ümet i ve :;; a lı s ı m

n amına te:;; eek k ür ederi m . B u bayram gününün ben i ıı ı içi n mes ' ul b i r c i hc ı i daha v a rd ı r k i . o da müsta k i l A ıerbaycan Ş u ra

1 l ii k ü ıneı i n i n

s a n cağı n ı

çekmek

:;; e rcf' i n i

bana

bahselm i � olmasıdır. l � lc n d i l er:

A n k a ra ' y a

bayrağı çek i l me k

Y u n a n l ı l a rı n .

dii �ıııa nla rı n

iste n i yordu. Bu fı rsatı h a nıdolsun k i

dü:;; nı a n l a r ı nı ı z e lde edemed i l e r .

Burada

i :;; ıe,

k a rde:;;

hüküıııeıin k a rde� m i llet i n san cağı çek i l mek l e bahti ya r bu! unuyonız.

Türkiye ve Azerbayc a n aras ı n da k ı sam i m ı revabıtın. k a rde� l iğin dereces i n i iza h a lüzum görmem. Bu k arde :;; lik ra b ı ta s ı n ı n teyi t ve ta k viyesi için gön derilen S e fi r İ b rahim A b i l of' Bey' i n

i nt i h a b ı n da Aze rbaycan

i s a b c ıi büyük tür. C,.'ün k i

H ü k ü ııı eı i n i n

İbrahim A b i lo f H azret leri

bu

rab ı ıai uhuvveti ruhunda duymuş b i r zattır ve bizce da h i pek m ü h i m o la n vaz i fesinde muvaffak o l ma k i ç i n laz ı m

gelen

bütün

evsa l'ı

haiz

b u l u n uyorlar.

Mezaya y ı

m ahsusasııı ı daha i l k temaslarında B ize i h sas v e izhar ----� --..

33

�,.\;..1:1.. 'll't-.Mı.'}':+ı-"lo>;lı-..,..,,r..T,'AW�·.

Atatürkün A ztJrbaycan siyastJti buyurm uşlard ı r.

Tems i l etti k l eri h ü k umetin de bir hususiyeti . başka b i r k ı y meti

v a rd ı r.

A zerbaycan

H ü k u meti

bir

halk

h ü kümetidi r; m u kadderatma kendi sahip v e hak imdi r.

Nezdine memur olduk l arı Türkiye Büyük m i l let M e c l i s i H ü k ü meti dah i h a ki m i yet i ne bil a kaydü şart s a h i p o l an

ve

idare usu l ü h a l k ın,mu kadderatını bi zzat ve b i l fi i l idare etmesi esası na m üsteni t bulunan bir

halk hüküınetid i r.

Türkiye h al k ı b u g ayes i n i n i st i h sa l i i ç i n bütün

varlıgiylc

m üc ahede etmiş ve etme kte bulunmuştur ve edecek t i r.

Efondi ler; Sefir H azretleri i ş te böyl e b i r mcınlckclte Azerbaycan' ı tem s i l ediyor l ar. Bu m a h i y e t i

k ı y m et b ü y ü ktür.

m an a ve

a ras ınd a m ev c u t k a rde ş l i ğ in, rabıtadan başka.

A zerbaycan

tem s i l deki ile T ü rk i ye

se m i m i yc t ini tevl i d ettiği

A z erb a y c a n ın d iğer dostları m ı zla temas '

noktasında bulunması d a haizi k ı ymet ve e h e m m i y ett i r. vazi y e t i

Coğrafı

gozo n u n e

get i r i l i rse

l"i l hak i k a

A z c rbay c a n ı n A sya' d a k ı kardq h ü k ü ıııet v e m i l letler '

için

bir

te m a s

ve

tela k i

Azerbaycan' ı n bu mev k i i

o l duğu

n ok t a s ı mahsusu.

görü l ür.

vazi fes i n i pek

m ü h i m k ı lmaktadır. B u v a ziye tin y a n ı n d a A n a d o l u

'

yu

da

gözönüne get i rmenizi rica ederi m . Tesadü fen sağ ı m da duvarda ası lı o l an şu h ari tanı n pek gü z e l i ra e e t t iğ i gibi Anado l u

da,

bütün

Asya'nın,

bütün

mazlumlar

dünyas ı n ın, zu l üm dünyasına doğru i l eri sürdüğü

bir

vaziyette b u l unmak tadır. Anadolu b u vaziyeti i l e bütün z ul ü m l ere,

h ü c u m l ara ,

taarrüzl ara m aruz bu l unuyor.

Anadol u y ı k ı l m a k , çiğnenmek, parçalanmak isten i l iyor: 34

Atatii rkii il A -;.,1rhuya111 siyus,1ti

fakat E leml i l er, bu m u h accnı a t !\ n a d o l u ya nıaksur v e "

m ah sur değ i l d i r . Bu ın u h accırnıt ı n b ed e li u m u m i s i b ii t li n

� a rk t ı r.

A nado l u her t ü rl ü t a sa l l u t l ara . t a a rruzl a ra kar�ı b ü t ü n m e v c u d i y et i y l e

ııı ü d a l"a a i n e rs

et mek ted i r

ve

bunda

m u va lTa k o l a c a ğ ı nda n e m i nd i r. !\ ıı a d o l ı ı b u ıııiida nıas i y l e ya l nı z k e n d i h a ya t ı n a <ı i t vaz i l 'c y i i fo e t m iyor. bel k i h ii t ii n �ark a ııı ii t evecc i lı l ı ii c u ı n l a r<ı b i r sed çek i yor. L l'cnd i l cr. hu h ü c u m l a r e l bette k ı rı l a c a k t ı r. B li t ii n bu tasa l l u t l a r m u t ­ l a k a n i hayet b u lacak t ı r.

h te

a n c a k o zaıııan garp ıe. h i i t ii n

c i h anda l ı ak i k ı sii k u ı ı . lıak i k ı rc l'alı ve i n sa n i ye t l ı li k ü ııı s ü rc b i l ccek t i r.

Bugiin

s a nc a k

b a h t i ya rl ı ğ ı

ka� idesi

ın iiıı;ı s i he t iy l e

fo h ri l c y a d e t ı ı ı e k

i s t e ri m .

h i ssett i ğ i m i z

B u n dan evvel

!\ lgan i s t a ıı s e fi ri ımı h l ereıııi de b i ze balı set m i � l crd i . a rk ad ı � ı m ı z

Aziz

!\ b i f o f

1 f a z rc t l e ri :

b u g ii n

!\ zerhayca ıı " ı n i st i k l a l i n i tems i l e d e n sancağı çekerken e l l e ri m i n b i rt ak ı m h i ss i yat ve lees s ü rat i l e ıııii ı e l ı a rri k o l d uğ u n u d uy u yo ru m : e l l e r i ı ıı d i

.

fi l h a k i k a sancağı

ç e k e n ben i m

F a k a t e l leri m i t a h ri k eden, b ı ı gii n k ii bayramda

m a n e n ın ii�tere k olan

b ü t ü n Türk i ye h a l k ı n ı n lı ak i k ı ve

sa ııı i ın ı k a rd e� l i k h i ssiyatı i d i .

Sefir

H a zre t l e r i :

A ze r b a yc a n

s a n c a ğ ı n ın

T ü rk i ye

s a n c a ğ ı n ı n ya11 1 n da. Türkiye semas ı nda t e ın cv v ü c ü n ü görmek bütün m i l l e ti m i z i ç i n büyük b i r bayra m d ı r. B i ze böyle b i r b ayram günü y aşa t t ı ğ ı n ı zd a n d o l ay ı saııı i m ı

tcşe k kürat ı m ı t e k rar eder i m .

35

A tatürkün A zarbaycan siyasati

ATAT Ü RK' ÜN, T Ü R K İ Y E B Ü Y Ü K M İ LLET M E C L İ S İ H ÜK U M E T İ AZERBAYCAN TEMSİLC İSİ M E M DU H Ş EVKET B EY' E M EKTU B U ( 1 6 KASI M 1921 ) Ankara 16 Teşrinisani 337 Memduh Şevket Beyefcnd i ' ye

6 Ağustos 3 7 tari h l i mektubunuz m u h teviyatına dair

Osman Bey' d e n de t a fs i y a t ı kafiye a l ı n m ı ş t ı r.

-

1 - Vaz i y e t i dah i l i yeın iz, bazı dedi kodulara rağmen, -

M ee l is' i n v az iyeti şayan-ı memn u n i yettir.

2 - S a k arya m uza fferiyeı iyle ordumuz manen çok

y ü k se l d i . M addi k uvveti de bi ldiğin izden pe k ziyade faz l a l aş t ı . S a k a r y a M eydan M u ha rebes i ' n i m ütea k i p

( E s k i ş e h ir

A fyon kara lı i sar) h a t t ın a kadar düşman

ordusunu tak i p i le i k t i fa ett i k . Yen i ve sürekli harekat i ç i n bazı h azırl ı k lar icap ett i . Onunla meşgu l üz. Vaziyet- i s i y as i ye

ic a r ettirirse Y u nan ordusuna yen i bir darbe

vurmak ınutasavverd i r.

3

-

Ruslarla dost l u ğ u m u z k u vvet l i o l arak berdevamd ı r .

R u s S e firi N azera n u s ra h a t s ı z l ı ğ ı n a

b in ae n tebd i l

o l u n uyor. Fransızlarla b ir i t i l a f yaptı k. İ k i ay zarfında K i l i k ya y ı ta h l i ye edecek ler. İ talyan l ar Ankara ' ya b i r '

mümess i l

gönderdi ler. O n u n l a

d a itilaf zem i n i nde gö­

rüş ü l m cğc başlandı. İ n g i l izler i ğ fa l maksadıyla birkaç defa b i l vas ıta i t i l a f m ü k a l cmcsine girişmek ister göründü .

Raddetmek istemedi k . O n l arın sahte vaziyetleri görüldü.

36

Atatiirkün Azi1rhaycan siyasi1ti

4

Kafkas hükumetl eri i le olan sul hden memn u n uz.

Azerbaycan S e fi ri İ brah i m Bey ' den ş a h sen de pek --

memnun k a l d ı m.

5

-

Azerbaycan Hükumct i ' n i n m uavenet h ususunda k i

h a rekeı-i i nsaniyes i n e teşek kür eder i m . Bu t eşckkürümün, s uret i mi.inasebede i blağını rica eder i m .

-

6

Enver, H a l i l Paşa larla Doktor N a z ı m v e Ta l a t

Bey lerin ef a l ve h areket leri doğru değ i l d ir. Takdir buyurduğunuz gibi . . .

Cemal Paşa ' n ı n A fgan ista n ' da k ı mesai s i n i pek dürüst ve şayan-ı memnun i yet bul uyoruz. K endi s i n i tak viye edeceğim.

7

B u rada k i

ri.i fe k a n ı zdan

Ali

Bey'den

çok

memnunum.

M u habbe t l e gözleri n i zden öper i m .

Türk(ve lhiyiik Millet Meclisi Reisi /Jaşkuma11da11 Mustafcı Kemal

37

Atatürkün A ztJrbaycan siyas<Jti

ATATÜ R K ' Ü N , T Ü R K İ Y E B Ü Y Ü K M İ LLET M E C L İ S İ H Ü K U M ETİ A Z E RBAYCAN T E MSİLC İ S İ M EM D U H Ş E V KET B E Y ' E M E KT U B U (2 Ş U BAT 1 922)

Ankara 2 Şuha! 38 M emduh Ş e v k e t B ey efc n d i ' y e A rkadaşı m ız M i rza Davud' Lın seyah at i b u varakpareyi yazmak vesilesi n i başşdt i . Mirza Davud Bey k ıymet l i ve samimi bir genç. Aıı k ada' dan i nf i k a k i

şayan - ı arz u

değildi ; fa kat Trabzo n ' da b u l unması da fayda l ı olacak t ı r.

B ü t ü n A ze rba y c a n H eyet-i Sefareti ' n i n hakk-i alinizde pek mütehassi s olduğu n u gördüm. B u satı rları yazarken yanı mda b u l u n a n İ bra l ı i m A b i l o r Bey ' in re fi ka l arı da m a h s us selam

e t t i k l e ri n i yazm a m ı

M i rza Davud lky' i ıı m e k t ubunuzu

bekleri m .

memnun iyet b i r surette tet k i k attan

sonra

arz u

e t t i l e r.

T rabzo n ' d a ıı göndere b i lece k l eri Ali

B e y arkadaşın ı z şaya n - ı

<; a l ı ş ı yo r .

K emal

Bey de

bazı

A l manya\lan gelece k t i r . ( iö z l cr i n i zd c n

öperi m .

Mıısto/iı Ke11111/

A tatürkiin A zarbaycan siyasati

ATAT Ü R K' Ü N M EM D U H Ş E V K ET ( E S E N DA L) BEY' İ N 21 OCA K 1 922 TA R İ H Lİ M E KT U B U NA C E V A P TELG R A F I (7 MA RT 1922) Ankara 713122

Memduh Şevket Bey \ :

2 1 K a n u n usan i 3 8 tari h l i mektubunuzla mel fu llın u a l d ı m.

İ s t i t laat ve teık i kat-ı a l i n izi

şayan-ı isti fade

buldum. U m um i yet l e ııı ünasebat-ı hari c i yem i z hak k ı nda h ü k umet i m i z i n nokta-i nazarını Büyük M i l l et Mccl i si ' n i n 1 Mart tari h l i celses i nde irad ettiğim nutuk v e rrogra mda

beyan e y l ed i m .

( N v s l rrh m lı )

H aric i ye

Vckalet i ' nee

seforetlerc çek t i rd i m . M esa i ! ( F R m.4 y h ylı ) ge l i nce Hariciye V e k a l e t i bu h ususlarda zat- ı a l i n i zden ban i s t i z a h ta b u l u nacak

ve l a z ı m ge l e n ta l i m a t ı t e b l i ğ

cdece k ı i r . M c sa i n i z.c tqc k k ü rlc ın u v a l fa k - ı b i l h ay ı r o l manızı temeni eyleri m c l'cnd i m .

Hii ı,iik Mi/lef Meclisi Reisi v e Baskıınıandwı ,

.

Gazi Mııslaf{ı Kem a l

39

-------

A tatiirkiin Azarbaycan siyasati

Ü Ç Ü N C Ü TOPLA N M A Y J LI N I AÇA RKEN l Mart 1 922 . . . Rus Ş u ralar Cuhuri yeliyle me v c u t m ü nasebaı ve re­ geç i rd i ğ i m i z s en e zarfı n da e n

vab ı t- ı h asenenı i z bu

m ü k emmel b i r s uretle i n k i şafı nda devam cım i ş t i r ( a l k ı ş­

lar). 1 6 martta Moskova · da bir m u hadeneı muahede­ n a m es i akdett i k . Bu m u a h ede i l e empery a l i zm i n savlct-i i ht i raskaran e s i n e h e d e f o l an i k i devlet aras ı nda a v am i l - i ta h l i y e den m ü te h assı l tesanüt. b i r s e l d i h u k u k ı i l e de tcs b i t ed i l m i ş o l d u . Y a k ı n da uın u r-u i k t i sa d i ye ve t icariye

ile

ş e h b en d e r l i k

ta n z i m

m e sa i l i n i

edecek

o l an

m u k a velatııı da a k d i ımısa m nı em d i r.

Türk iye- R usya mua h edes i , R usya ' nı n m ü t t e fi k i o la n d iğer

ya p t ı ğ ı m ı z

d e v l et l e r l e

mes' ut

m u a h e d a t ı ıı

b i r i n c i s i di r.

Azerbayc a n .

C J ü r c ü s ta ıı

Ermeıı i st a ıı .

,

So vy c t

C u m h uriye t l e r i y l e Moskova M ua h edenamesi esas l a rı d a i re s i n d e

K a rs'

da

1J

te ş r i n i e v ve l

tari h l i

m u a h edeııamey i akdett i k . B u m ua hede i le ş ark ta h u k u k ı

b i r şek i l a lan v az i y e t i ll i l i ye m i ı d e S e v r Muahcdenaıne­ -

.

s i n i n gayri k a b i l - i tatbik olduğunu gösteren vakayidcn

b i r i d i r ( ş i ddetl i a l k ı ş l a r ) .

Ermeni mesel esi den i l en v e Ermeni m i l let i n i n ıne n a l i l h ak i k ı y esinden zi yade ci han kapital istlerin i n men a fi i i ktisadiyesine göre h a l l e d i l mek i sten i l en mesele K ars M u a h edes i y l e en doğru s uret- i h al l i n i b u l d u ( a l k ışla r ) .

A tatiirkiin AziJrbaycan siya.\·ati

beri dosta ne ya� ı yan

A s ı rl a rd a n

iki

halk ın

ç a l ı ş kan

rcvabıl-ı hasenesi m a a l m e m n u n i ye tekrar teessüs etti .

U k ra y n a S o s y a l i s t S ovye t C u m h u r iy e t i i l e de 2 kanu n u sa n id e A n kanı ' da, yine M oskova M uah edcnanıesi ,

csasatı da i re s i n d e bir m uahede akdctt i k . B u muahcdcna­ ıncyi

a k de t m e k

ınuralı h a s

üzere

şeh i ri m ize g e l e n

fe v k a l ade

ve k ı y ı ıı c tta r asker Fnınze Y o l daş

'

ın

pek

sam i ın ı ve dostane ctvar ve er a l iy l e aram ızda ne kadar iyi tes i nıt ve h a t ı rat h ı ra kınış olduğunu z i k retmek i steri m ( a l k ışlar) .

K ars M ua h ed e n a m e s i ahkamına tevfi k a n lara foy n - i a k ı d ı n aras ı nda t i cari v e i k t isadi nı ı naseha t ı n tanzi m i v e h i r konso l os l u k ımı k ave lcııaıııcsi ahl ı i ç i n Ti ll i s ' c b i r h eyet - i

ımını h lrn s a

gi>ndcrd i k .

Bu

A z erbay c a n G ü rciisıan ve 1'.rı ıı eni sta n ,

ııı ura h haslari l e ı n üza k e ra lladı r.

va li k mukarrerat

h eyet

eu m h u ri ye ı ler i n i n

Tara fCyn i n nıenallinc

i t t i haz edi lerek m i.izakeratııı

h üsnü h i tama e rme s i

clycvm ıııu­

ya k ı n d a

ın c ın u ld u r.

Rusya Ş u ra lar Cumh u riyeti n i n

k ı y m et l i

mümessi l i

o lara k , J\ n kara \la hulunan J\ralof Yoldaş' ın ( a l k ışlar) Büyük M i l let Mcd i s i ' nc h itahen gönderdiği mek t u p m i.i n d c rc c a t m d a mcnı kk c t i ııı iz h a k k ı nda besl ediği h ar v e sam i m i h i ssiyata m utta l i oldunuz.

A z er b a y c a n S o v y cı C u m h uriyet i n i n

sev i m l i mümess i l i

İ bra h i m J\ b i l o r Bey" i ise ( al k ı şlar), geçen yazdan beri J\ n k a rada a ra m ı zda. görmekle mahzuzuz. R u sya Sovyet C u m h uri yet i n e m ü ttefi k devletlerden Buhara H a l k Sovyet

Cumh ur i y e t i de A n k a r a

'

ya

k aasi t l e r

gö nd ere re k m ev cu t

A tatürkün A zarbaycan siyasati revabıt-ı m u h adeneti n ( al k ı şlar) şe k l en de tesbitini arzu

etm i ş ve b u o l u n mu ş t u r

arzunun

i fas ın a tarafımızdan meserretle ş i tap

.

B uhara' ya bugünlerde müh i m rical i m i zden bir za l m

tahtı riyasetin de b i r he yet- i sefaretimiz gitmek üzeredir.

Rusya Şuralar C u m h uriyeti ve müttefi k leriyle en iyi

münasebatı tesis ve hüsnü idame ettiğimiz gibi b i zi m l e h emh a l v e h emdert olan şark İsl am dev let leriy le d e

re v a bıt ı mevcude-yi hasenin takviyesini b i r gaye İ l l i h az -

eyledik (a l k ı ş l ar )

.

B u gayeye d oğru y ü rürken i l k m u a lıedcnam cyi E fga nis t an J-l ük uın et-i İ slaıniyesi y l c 1 martta Moskova' da ak dettik (alkışlar) . Bu muahcdcnaıncn in tatbikatından o l ma k üzere E fgaııistaıı geçen yaz Ankara'ya bir hcyct-i sefaret gönderdi. Bu kardq dev let i n sefi ri S u l tan Alı mcı Han ( a l k ışlar) Aıı kara ' da cümlemiz i n mahbubu kul ubü­ dür. Afgan istan' da bir m ümessi l i miz mevcuttur. N<ımdar rica l i m izdcn birinin tahtı riyaseti nde bir heycl-i sefaret dahi bugün lerde K a b i l ' e müteveccihen yola ç ı kmak üzeredir. Şcvket l u Em iri Algan Hazret leri tara fı ndan Büyük M i l let Meclisi Reisine h i taben bütün Türk iye h a l k ı n a gönderi len

necabet ve semimiyetle müzeyyen

name- i giranhch a-yı e maret pcnahi, ki birkaç gün e v v e l h uzurun uzda

okunup

m ü t te fi k a n

alkışlanm ıştı , A tganistan' l a Türkiye

rc v a h ı t- i

u h u vvctkaraneyi

bir

ve

hararet l e

arnsında mevcut kat

d a h a tahkim

ey l e mişti r İ ran H ü k u ın et-i İ s l a ıniyesi ile da caigir .

_ _ _ _ _ _ _ _ __ __ __ ._..__ _ ___,,

42

bulunan

Atatiirkün Az,Jrbaycan siyas<Jti

m ü nascba t - ı

hascnc-i

h cm c i va r i y i

takviye

n uhbe-i

amal i m izdi r. İ ran dcvlct-i f'a h i mesi tarafı ndan A nkara ' ya b i r sefirin izam ed i l m iş olduğun u h aber a l- d ı k . Sefirin v ü rudunda ta h k i ın - i revabıta m a l u f

b i l c ü m l e tedabi ri n

tarafı m ı zdan dah i i t t i haz o l u nacağı şüphesizdir ( İn şa l la h sadaları ) .

E l lı as i l bugün k ü

R usya

ve

nı ü n aseba t - ı

şark

d e v l et leri y l e

c i lı a n 1 11

i kt isad i

revab ı t ı nı ı z ve

s i ya s i

vaziyet inden doğan gayri kabi l i tağyi r b i rta k ı m avaııı i l i tahi ıyenin tah t ı tes i ri nde. c ü m l e m i z i n menafi v e meka­ s ı t 1 11a

uyg u n b i r t a rzda i n k i şa f ve i k t i sa b - ı resanct

etmekted i r ( s ü rek l i a l k ı ş lar) . . .

43

A tatürkün A zarbaycan siyasati

İ KİNCİ DÖN EM B İ R İ NC İ TOPLANMA Y I LINI AÇARKEN 1 Mart 1 924

fran m i lleti ile m ünasebatımız dostanedir. f ran ın ·

amal i mi l l ı yesi daires i n de ink işaf v e terakki-i mesai s i n i memnuniyetle lar).

A fgan

m üşa h i d e ediyoruz ( bravo sadal ar ı . a l k ı ş ­ ile

münasibatımız

dostane

o l ma k t a

berdevamdır.

Rusya Şuralar İ ttihad-ı t ı m ı zın dostane

Cu m hu r i yet i i l e m ünaseba­

m a h i yette m u h a fazas ı n a

ve

fi i l en

i nk i şafına h a l i sane atfı k ı ymet ediyoruz. Bazı ın üşk i l at k ı smen amal ı o l arak h a l l e d i l m i ştir. H emen neti ceye takar­ rub c tmiş olan konso l o s l u k mukavelesinin i mzası teeh h ü r etm i yecektir ü ın i d i n d e y i ı. .

Efendi ler!

Cumh uriyet i n siyaset - i ha r i c iy ed e veçh esi,

m üstakiınane v e hal i sane olarak s u l h un ve ımıaheda t ın muha fa-zas ı n a m ü tevec c i h t i r. M ü nasebatı tevs i , müteka­

b i l d i hukuka ri ayet ve h u k u ka ta rz ı ri ayette m ü t e k ab i l i y e t hattı ha rek e t i m i z d i r

. .

.

_ _ _ _ _ _,_

44

Atatürkün Az,1rbayca11 siyasCJti

0LAV8 .., ... .. --· ·��>Xc-i�..

�-.... .....

1 ..

TÜ R K İ Y E B Ü Y Ü K M İ L L ET M EC L İ S İ H Ü KU M ETİ AZERBAYC A N T E MS İ LC İ S İ M E M D U H Ş E V K ET B E Y ' İ N «AZ E R BAYCA N S İ Y ASI F I R K A LA R SON VAZİ Y E T İ » H A K K I N DA ATAT Ü R K ' E R A PO R U ( 7 O C A K 1 922) Hariciye vasıtasıyla M ustafa Kemal Pa�a H aıret lcri ' ne !\ s len < ience ' l i o l d uğu halde, İ s tanb u l Darü l fli n u ­ n u ' nda tah s i l d e b u l u nan v e

ıab i iy c l i nı i ı i i kt i sap etm i �

olan !\h met E fendi i s m i nde b i r gene b i rkaç gündenberi B a k ü ' da b u l u n maktad ı r.

B u zat ı n Pari s ' t e k i Azerbaycan Hey e t i lara f'ı ııdaıı gönderi l d i ğ i n i ve burad a k ı Müsavatç ı lara b i r m i ktar para get i rııı i � olduğunu tesadü fen öğren d i m . Bu genç hen i de z iyarete geldi . Ve hana İ stanbu l ' da K öprü l ü zade Fuat lky ' den h i r tavsiye m e k t u bu gel i rd i . Fakat memur olduğu i � l erden bahsetmed i .

Ancak ben i � l eri ne k ısmen vak ı f b u l unduğum c i hetle yava�- yava� kendis i n i isticvab ve T i fl i s \lc y i rmi gün kadar k a l d ı ğı n ı , orada da h i bu k ab i l fı rka i � leriylc ınqgu l k i m selerle m ü nasebette bulunduğu n u , b i l a h are Gence ' ye uğrayı p a y n ı suretle çal ı ştığını anladım. Paris He y et i ve 45

Atatürkün A zarbaycan siyasiJtİ bu kısım sağ Müsavatçılar ötedenberi Türk iye ile alakadar o l m ayarak A vrupa d e vletleri n i n h i mayesinde R usları memleketten tard edi p A zerbaycan ' a hususı bir siyaset ve i n k i şaf verebilecekl eri kanaatindedirl er. M üsavatç ı l a r ı n b u kısmı bir k ıs ım B a k ü zenginl erinden mürek kep bir fı rka, bu fırka Türki y e ' n i n takip ettiği siyaseti muv a fı k b i r siyaset olarak görmezl er. K e n di lerinin de dev l et im i zi tak i p

etmesin in

büyük

fela k etl ere

s c b eb

olacağı

kanaatindedi rl er. B u n l arı n Azerbaycan ink ılab ı hak k ı n d a

fi k i rl eri

de

Türkiy e' nin

k en di n i

k u rt a rmak

A zerbaycan ' ı feda ettiği zemi n i ndedi r.

ıçın

İ n k ı lartaıı sonnı

A zerbaycan' da bu k ıs ım M üsavatçıların b i r faaliy et i . bir h arek eti görülmedi. B u nların ek s erini li rar et tiler. B u ra da k al a n

ve gizl i ce çal ışan M üsava l ç ı ların ek ser i s i

Darülfü n u n

t a l ebes i nden ,

ınuallimlerden

ameleden ibaret b i r h ey etdir k i daha

ise

ve bir k ıs ım

M üsava t h ü k u m et i

gün ünde k endilerin e H u s u s ı M üsava t ismi ni vererek parti içinde mücadel ey e başlamı şlardı .

İ n k ılaptan sonra b i r

zaman Bak i.i ' de mah ru s kalan ve �imdi de M osk ova· ya n efyedil ıniş

b u l u na n

R es u l zade

M ehmet

Emi n

de

B o l şevi kleri n derdes t i nden sonra mahpus olduğu lıa l t k b u nl a r l a

b erab er

ça l ı şma ktadır.

çal ı ş ı yordu .

Bun ların

Ve

bugün

de

hala

Ji k ir l er i n d e eğer b i r Türkiy e

h ü k umeti olmayacak o l u rsa b i r A z erba y c an

h ü k umeti

o lmas ı na imkan y o k t u r. B u s eb eple Türkiye siyaset ın ı

tak i p ve h er ş eyden evvel bir T ürk i y enin beka v e k ı vamııı a ç a l ı ş ı l nıald ı r . İ l k fı rsat zuh urunda Türklerin Azerbaycan' ı yaban c ı 46

Atatiirkiin Azarbayca11 siyasati m i l l et lerden tah l i s edeceğinden ş ü ph e y o k t u r . B u son

i l e h üs u s ı m ü n asebette b u l u n uyo rd u m .

M üsavatç ı l ar

O n l ar Türkiye siyaset i n i kabu l ve t a k i be tccdiden k arar verd i k lerinde bana i k i m u ra h ha s göndererek tecd i d eden b u kararı tebl i ğ ve bu bahta A n k a ra· n ı n ne mütalaa d a b u l unduğun u .

k e n d i l e ri n i

tak v iye

ed i p

e t meyeceğ i n i

a n l amak i st e d i l e r Ben o gündenberi b u teş k i la t ı el al t ın da .

b u l u n d urm a k l a t e k e ffü l

beraber c i ddi nı ü k a l cmata g i ri p b i r nev i

altı nda

b u l u nmaktan

ç ek i n d i m .

Bolşev i k

h ü k u met i n e k a rş ı vazi yet i nı i z i ıı nezak e t i v e A zerbaycan fı r k a c ı l a rı n ı n

rqad e t s i z l iğ i

itimatsızl ığı m ı

a rt ı rd ı ğ ı

c i h et l e i ş i zarar verıneyecek s u rette i da re e t t i ııı .

Ye

böy l ece devanı edebi l i r i d i . Fak a t Pari s ' tek i M i.isavatç ı l a­ r ı ıı

g ö n d e rd i ğ i

bu

zat ı n

B a k i.i " ye

ımı va sa l a t ı

sağ

M li s a vatç ı l arı can land ı rd ı . Bunlar İ t i l a f Dev l e t l e r i nden siiz a l d ı k l a rı , ç a l ı�a ca k l a rı n ı i fade ederek so l l ard a n ayrı l ı yor l a r ve

sol ların

b i rç o k

a r k a da� ları n ı

para s ı z o l d u k l a rı m.fa n a l a m ad ı k l a r ı n d a n

ve

ç a l ıyorla r.

bizden

k u vvet l i

za y ı f k a l ıyorl a r .

So l l ar

i se

b i r süz d e

B u n l a rı n

ekseri s i

t a le beden v e i�çiden a d a m l a r o l d u k l a r ı ndan fı rka l a rı i ç i n h a ri çten para tedari k i n e ııı u lı taçt ı rl a r .

D i ğerleri n i n h a rek e t i b a h s i n e ge l i nc e : B u ndan bi rkaç ay

m u kaddem

Erme n i stan

Pari s " te ,

h ü k umetl eri

G ü rc i s t a n , nam ı n a

A z e rbaycan

bulunan

ve

muhtel i f

h ey e t l er i n ara l a rı nda b i r kon federasyon a karar verd i k leri ve

F ra n sa " n ı n

da b u n u

tan ı y ı p tasd i k

ettiği

r i vayet

o l u n ımış ve bu ri vayet sah i h ise buraya g ön d eri l d i ğ i g i b i , e l bette G ü rc i stan ve E rmcn i stan ' a da ada m l ar gön d e r i l m i ş

47

A tatürkün A zarbaycan siyasati ve oralarda d a teş k i l ata başlan ı l mı ştır. Ben bunun kuvvetli b i r aksi i n kı l ap yapabileceğine kail b u l unmuyorum .

Ancak m ü n ferit ve ufak h areketler yapabi liyorlar. Bu hareketler de n ihayet biraz dah a tar h ibat yap ı l ması ve b i rkaç k i ş i da h a ö l dürülmesi i l e ni h ayet bulur k i , bizim için

büyük bir mazarratı ol mamak la beraber bir faydası

da yoktur. Yeter k i bu meselede Ruslar bizden şüph elen­ mesinl er. İ stanbu l ' dan gelen zat h er ne kadar bizim tabi­ iyetimizde i s e de İ ran pasaportu i le buraya gelmiş ve o surette avdet edecektir. Şarkta bize karş ı büyük bir teveccü h bes lenildiğini ve bizim bu teveccü h lere salim bir

m ecra

vererek

bundan

bir

h ay l i

istifade ler

çıkarnıaklığımız k ab i l bu lunduğunu, aksi takdirde bun­ l arın bazı maceracı l arı tatmin ve tcba h ol maktan ve bize de ziyan getirmekten başka bir neticesi olmayacağını buralara seyahatten sonra dah a ciddi bir surette anlad ı m .

Bura

halkının

b ö l ü n m e l eri

ise

b i ttabi

münasip

teşekküllere raptetmek s uretiyle idare o l unabi lecek t i r.

Alelhusus B akü gibi

ş ark ı n en mü h um bir merk ezinde

b izim, taraftar bir fı rkaya rna l i k iyem izin her i h t i m a l e karşı mukayyet ol acağını ağyarı gücendirip i n c i tecek

ve bu münasebetin yar v e i h tilata

meydan vermeden

idare o l unabileceği kanaatindeyi m . Bcndcnize k a l ı rsa Rusya i kt isaden mahkum bir vaziyette ka ldı kça ve b i z i m şark

akvam ı n ı aleyhine teş v i k etıneyeceğinı izc eın i ıı

bulundukça b izimle dost kalmaya ve tesanüt Ruslar i ç i n d e , bizim i ç i n de bir hayli zaman faydal ı olacaktı r. Veya Rus l arın başka hay al da oldukl arı dah a sala h iyettar

A tatiirkii11 A :-,i1rhayct111 siyasati

m akamca h isso l u n ımış ise.

b i z i m s i ya s ı v az i lcın i z

o

h aya l l eri bu vad ide t a s h i h ve o n l a ra e m n iyet vereb i l me k t i r san ıyoru m . B un u n i ç i n d e evve l a ı rkdaş o l d uğumuz şark h a l k ı n ı n m u h a bbet v e t e v ecc ü h l e r i n e bir şek i l vere b i l m e k ve m ü nas i p b i r tarz i l e hu h i ssiya ta h a k i m o l mak i k t i za eder. Eğer R u s l a r b i z i m şarkta R u sya a l ey h i n d e teb l iğal v e t a h rikaııa b u l u n m a k fi k ri nde o l m ad ı ğ ı m ı za k a n a a t edece k o l ur la rsa hura l a rda t i c a re t i m i ze hüyük b i r s a h a açac a ğ ı z . Ş a rk nı i l l c ı l e ri n i n tevecdi h leri n i b u suretle derhal k ab i l - i i s t i l'ade

hir

hale

koyacağ ı m ı z

gibi

bir

t a ra n a n

da

b u ra l a rı n ı n p e k ımı h tac b u l unduğu m e kte p l e r ve k i ta p l a r i le d e ş i ve v e l i sa n ı m ı z ı yerleşt i rı n i ş o lacağ ı z . l l c m b u g i b i m u s l i h ane

v e d o s tane

ınesa i l d e . h e m d e a k s i t a k d i r

m ü l a h azas ı nda b u k a h i l b i r t eş k i l a l ı ıı temas ı n ı teş v i k e i h t i y a c ı m ı z. b u l unduğu k a naa t i ndey i m .

B u ka b i l cereya n l a ra yak ı ndan a l a k adarl ı ğ ı nı ı z. ba1:1

T ü rk l er tara fı n d a n Tü rk iye n a m ın a yapı l a n serseri l i k l ere da

ııı a n i

olacak

ve

dost

d e v l e t l e r nezd i n de s ı lı lı at - ı

s i yaset i m i z i şa i hedar edecek şüph e l e r i n t a h assii l ü ne m a n i o l ac a k t ı r.

Bu madde h a k k ı n d a t eşebbii sal i c ras ı nd a n maksad ı nı h i r d e fo da doğru dan doğruya li k r- i a l i leri n i a l mayı ve hu nı e s d c l cr ha k k ın da z a t - ı a l i leri ne de m a l u m a t vermeyi e l ze m

addey l c d i m .

l l a ric iye

V e k a l ct i ' n e

de

vakay i

h a k k ı n da tcl h i se n ma l u m a t ı k a Jiyc veri l m i ş t i r.

Bu m ü n asebet l e Azerbaycan rı rk a l arı h a k k ında bazı

m a l u m a t ı da i l a v e e t m e y i

fayd a s ı z b u l m uyoru m .

l l c r n e kadar Azerbayc a n ' da B o lşev i k ler kend i lerinden

A tatiirkiin Azarbaycan siyasati başka bir fırkanın hayat v e fa a l iyetine müsaade etmezler ise de y i ne u fak bir k i t l e görü l ür ki: burada M enşevik ler, Es- Er' ler.

M üsavatç ı l ar ve İ t t i had F ırkası taraftarları

vardır. H atta İhrar F ı rkası nam i y l e de ufak bir fı rka bugünlerde M ü savat ç ı lara i l ti h ak etmiştir.

Bu fırkal ar i ç i nde en can l ı l arı

M enşev i k l er ile

M üsavatçı l ardı r . M ü savatçı l ar sev i l m i şt ir l cr Azerbaycan .

h a l k ın ı n e kseriyt-i azimesinde gayrişuurı b i r m i l l iyetper­ verlik uyanmı ş t ı r. B una Bolşevik i st i lası da yardı m etti.

G ünden

g üne

bu

c ereyan

çoğa l ı yor.

Bu

sebeple

Azerbay can da i l eri g e l i r ve i ş e yarar adamların hemen '

kaffes i b u

fırkaya

tara ttar o l m a s ı y l a M ü savatçı lara

ehemmi yet vereb i l i r.

M enşe v i k l e r i se fı rkad ı rl a r ve

B o l şevi k l er g i b i

umum

sosyal

be yne lmi l e l

demokratlar

bir

ile a l akadar

olduk tan başka R u s M enşevik Part i s i 'nin de adeta b i r ş ub esi g i b i d i r l e r .

B u sebep l e R usya' da M enşeviklerin

mevk i -i i k t i dara g e l d i k l eri tasa v v u r o l unsa b i r defo bu i t i ­ bar i l e diğer tara n.an Azerbayc a n · da R u s amele arasında d a tqk i l a t a ma l i k

b u l unma s ı

i t iba r i y l e e h emmi y e t i

haizdir. R u s M e n ş ev i k Part i s i a l t ı a y e v v e l e kadar fo­ a l i y ctte b u l unuyord u . V e l'ı r k a n ı n e n zıkud ret l ideri o l a n

S arnof da

R u s y a d a b u l unuyordu. Ancak a l t ı ay v a r k i '

faa l i y e t l e rini y a lnız h asretmiş g i b i d i r.

A l nı any a ' da b i r gazete neş r i n e

Ve

M üessesan aç ı l ması

hele son zamanlarda M cc l i s - i

i ddiasından da sarfınazar ederek

Savet i ' nin i bkasını t ek l i f edi yor. Ve M ec l i s -i M üesscsan k üsadı

bir d i k tatör z u h u runu tes h i l edeceği

__ __ __ __ ....__ ..., __ _ __ _

50

fi k r i n i

Atatiirkii11 AzNhayrn11 siyasJti d e rmeya n eyliyor. Ve Bol�eviklerin diğer fır kalara da h a k vermeleri talebinde bulunuyorlar. A n c a k Bol�eviklerin böyle

b i r teklife muva fakat edeeeklerine i n anılmaz.

Men�eviklerin A z erbaycan' dakı liderleri /\kıska' lı b i r Türk olduğu c i het l e b u fırka i le de b i r nev i karabet tesisine m u v a ffak olınu� idi k. l laı ıa Rus M en�evik Fırkası Katib-i U m umis i

Do kto r

I skamaro f'ski ' ye

v ermedikleri cihetle

A zerbaycan

bo l �ev i k l c r

tarikiyle

i z.in

A v nıra · ya

k açın ı � i di. O zaman kendisiyl e uzun uzadıya görü� ıııeğe vakit bulduk v e onlara yarnyaeak bazı yard ı ın larııııız da

o lduğu c i hetle adeta akd-i rabıta-i dostı cltik. Ve lı ala B e rl i n ' de n

ıııektup l a� ıyor u z .

Men�evik

F ı rkası

Azerbaycan Saveti int i bah ında faaliyet göste rıııi� ve b i r hayli aza da kazanını� idi. Ondan sonra faaliyetini tevki l ' et ti. Sosyal revol iisyonerlere gel i nce: U zak lan yak ı n daıı h içbir m ünasebet tesisine muva ffa k o l amad ı k . /\ zerbaycaıı T ü rklerinden yal n ı z bir iki genç bu ll rkanın <mısındaıı idile r.

onlar

da

fı rkanın

sağ

ve

sol

diye

ikiye

ayrılması ndan ve so l la rı n Bol�evikler ile ııı ü �terek mesaiyi kabul ünden so n ra

Bol � e v i k old u lar.

/\ zerhaycaıı ' da yalnız

S ağ

ı :s-

h' l c r

R u s am elesi arasında te�kilata

m alik bu l u n uyorl ar . Bunlar aras ı n a da nü fu za bir çare bulamadık . I-:s- h' ler yak ı n vakte kadar Rusya' tla lıassetcn /\ starlı an t a ra fl arında

nı i.ilıiın isyanlar ç ı karıyorlardı.

Bol�eviklcr yüzlercesini birden k u r� u n a dizdikleri halde faa l iyette devam zann ederim ki

ediyorlard ı . L i derleri (ernov V . Ra�.

F i ıı land iya' dadı rl ar. H er ne kadar son

zaman larda faaliyetlerine nihayet v e rın i� gibi görünüyor-

A tatiirkü11 Az"rbayca11 siyasati !arsa da

Rusya' da en kuvvetl i parti

olduk ları ve köylü

arası nda p e k çok tara ft a r l a rı bu l un d uğu c i hetle hasseten Rusya'da

ehemm i y et l er i olduğu ve hareketleri dikkatle

ta k i p olunmak i k t i za e tt i ğ i vareste-i i zahtır.

Azerbaycan' da mevcut fırkalardan biri de Doktor K arabek

Fa ra bg ü n

tarafı ndan

tes i s

edi len

İ t t i lı a d

F ı rk a s ı ' d ır. B u fırka i t t i h ad- ı İ s l a m c ıdır. B u n u n için de

evvelemirde Türkiye h ü k umeti ile i tt i h ad etmek t a ­ raftar ı d ı r M üs avat fırkası vaktiyle Bakü zenginleri n i n fırkası olduğu g i b i İ tti had F ırkas ı ' n ı n ek ser i yet i d e .

B a k ü ' ye m a h s us b i r s ı n ı f o l an ( Foço ) ıtlak edi len zorbalar te ş k i l

eder l er.

Bu s ı n ı fı Bak ü ' de N i k o l a h ü k umet i

yetiştinn i ş , m aiyetinde b i rtakı m k ü l h anbey ler besleyen, bazı h ı rsızl ı k l a rda da i m a e l l eri bul u n an. zen g i n leri teh d i t

i l e para alan v e adam öldürten b u s ı n ı fa o zaman Ruslarca i ğ ın a z i ayn o l u r i m i ş . Bolşev i k ler bun ları n m ü h i m b i r -

kısmını

öldürdü ler. fakat İ tt i had Parl i s i ' n i n l i derlerinden

o l a n ve muhtel i f kannı b u l unan Beş i r Bey /\ şrikor g i b i ler kaldı

.

Zaten Doktor K a rabek den i l en zat ı n da

maz i s i

tem i z o l mad ığı Türk i ye ' de bulunduğu zaman mal umdur.

B u fı rka erkanı ben i m l e çok görüştüler. ancak aramızda h üs n - i ınü nasebat teessüs edemed i . Doktor K a rabl'.k Ş i ın a l ı R u s ya ' da men f'ı d i r. F ı rk a n ı n burada bul unan erk a n ı küstah ve avaın lirıb adamlar olduk ları c i hetle bir a narş i zaman ı nda kork u l udurl ar. B u fı rk a l a rı n erkan azasından daha ziyade t a fs i l at verıneğe

ve

mu k a b i l bir nebze

B o l şe v i k le rden bahsetmeyi terc i h ediyorum .

Azerbaycan kom ü n i stleri i ç i n de Neriman' dan başka

Atatürkün Azarbaycan siyasilti

b iz i m dah i l i idare m i z i le a l ak adar o la n b i r d i ğerin i görmed i m . İ ç leri nde b u kab i l şeyleri düşünen, meşgul o l an adam yok . Bolşev i k lerin komitacı çaş n ı s ı Azerbaycan Bolşev i k lerine hoş gelmiş, m u h te l i f şah ıslar üzerinde bunun

m uh te l i f tece l l i y a t ı

görü l üyor.

Ve

hcyet-i

umum iyesi i t i bari y l e mese le Ruslara ad ı m uydurmakta n i baret t i r . B o l şev i kl e r b i z i m i le d a h a ziyade alakadar oldular, sord u l ar. K endi leriyle bir hay l ı m ünakaşa! da cereyan ett i . Azerbaycan\la

b u l u nan

Rus Bolşev i k l erine

gel i nce: B u n l a rdan y a l n ı z i k i s i nazariyat i le meşg u l oldular. İ k i si de b i z i m l e alakadar o l d u lar. Bun lardan b i ri nc i s i P a v l o v i ç ' t i r. Burad:ı Şark Ş u ra s ı Reisi i d i .

Hakkım ı zda b i r k i tap yazm ış. B u k i tabı tak d i m ediyoru m .

B u adam Y a h u d i ' d i r. Ve esas i t i bari y l e leh i m i zde değ i l d i r. İ k i ncisi Şark Şurası' nda aza olan İ skaçko\l u r.

Bize d a i r b i rçok maka lat neşrclın iştir. B u n ları o za man tercüme e t l r i p /\ n k a ra ' ya gönderm i ş i d i m . İ s k a ç k o R us' tur. 1 l a k k ı m ızda b i r hay l i tetebbualta b u l unımıştur.

Türk iye ' de a razi meselesine dair Moskova gazetelerinde uzun bir makale naşret ıniştir. Mazi ve h a l - i hazır ı m mı dair teb l i ğatı oldu kçu esaslıdır. Bolşev i k l er h er nedense İ skaçko' ya i t i mat edemeyip kend i s i n i müstacel bir surette M oskova ' ya a l d ı rd ı l ar. Ş i md i k i halde Moskova\la ve b i r m i ktar zaru ret içi nde b a z ı dos t l a r ı tavs i t

ömür sürmekted i rl er. Kend i s i n e o l unarak

m uavenet

ed i l eb i l i r .

Bolşev i k lerin şark ş i nasatı içinde b i rinci v e ümuın i ye t i t i bariyle de i k i nc i derecede erbab-ı kalem i nden olduğu c i hetle i h ma l o l u nması i ktiza etmeyen ve b i ze m ey l i 53

Atatürkiin A zarbaycan siyasiJIİ

sebebiyle kaleminden i st i fade me' mul olan b i r şahsiyettir.

Neri manof a gel ince: Onun fikri bizim usul-i int ihabı­ m ız aleyhinded i r . o t ü ccara ve tüccar g i bi hal k m emeğ i n i a l ıp satanlara hakk-ı rey v e rdi g i m i z e m u terizd i r. F i k ri n i mu htel i f defalar söyl emiş v e yazm ı ş t ı r. Y e b i z i g ö rdü k çe k o m ü n i s tl iğ i d eği L fakat Ş ura usu l - ü idaresini kabulde ne m ahzur g önn e k t e olduğum uzu sorar durur. 1:3u babta ş u .

y ak ın gün l erde y azdığı b i r makaleyi gönderi y orum . B u m a k a l ede

baş l ı ca

k asted i l e n

m e m leket T ü rk i y c' d i r. h ak i kat nok tas ı şark da h i l i ğ i

N eriman ' ı n

b aş l ı c a

meseles i d i r .

N eriman' a burada ( Ş ark ı n d a h i s i garbın

d a ı s i ) diye bir i s i m k o y d u l a r. O bundan memnundur. Şarkın en büyük adamı o l m a k ister. Ve ken d i s i ne ş i md i k i h a lde İ ra n \ ia . A fganista n ' da , T ü rk i s t a n d a

rak i p yoktur.

Ancak T ü rk i y e d e vard ı r. Sual lerinde daima bu hak i k ı rekabet kokusu istişrnan olu n u r Az erbayc a n Ti.irk B o l ş evi k l eri i ç i n d e en gö ze çarpan şah s i y e t Neri man old uğuna şüphe y o k t ur . S a i r Türk B o l şe v i k l eri n d e n h içbirinin R u s l a r n ezdi nde Nerima n kadar m evk i i yok t u r. N eri ıııa n ' dan s o n ra s ı ra s iy l e M i rza Davud, Behbud Ş a h t an s k i Karaye l' gel i r. Neriman'la Mirza Davud a rasında uzun müddet devam ed en m ua raza n i h ayet Neri ıııan ' ı n ga l ebesiyle n e t i c e l endi. M i rza Davud ve k en d i ar k a d a ş l a rı n ı R u s l a r M os k ov a ' ya aldırdılar.

B i r iki aya kadar Cenubı Ka fkas C um h u ri y et l e ri kon­ federasyonu i l a n o l u nacağı görü l ü yor. O zaman peyda olaca k şek l e göre ve m e v k i sah i b i o l acak zeva ta da i r de arz-ı mal umat e d e r i m e f en d i m . '

'

.

.

Türk(ı·e 11i11 A::l'rha ı ·cmı 'daki Mümessili ·

Memduh Seı•kl'f

A tatürkiin A z,1rbayca11 siyas<Jti

N3R İ MA N N3R İ MANOV HAQQI NDA ATAT Ü R K 8 Bİ R MüLUMAT Tü rkiya Böy ü k M i l h ı l M\ıcl i s i n i n aç ı l ı şı n dan çox kcç­ ımmıi ş duh

,

1 5 avqusl 1 920-ci i l d< ı Ankara hö k uım�li Mam­

Şö v k u l 8sundal ı ( 1 8 84- 1 95 2 ) Aw rbaycamı sufi r

gönd<:ı rdi . 1 920-ci i l i n scntya brı ndan q<�d"r

1 9 24 - c ü i l i n nıarı ına

Bakı da Tü rkiy,mi l<mıs i 1 e l m i ş sııli r q urul maqda

ol an Cü m h u ri yy , ı li n l i dc ri ılil. bcyn\ l l xalq ü ns i yy,ıt

- ı ı l a­

qu i mkanl arı n ı n dai ı•ısi ndıı Aw rbaycanla bağ l ı müx tı ı l i f mu l uınall a r vc ııııişd i r k i .

onları n bi ri d\ı Az;ırbaycaııı n

m i l l i komımı n i s t ı•ılı tx ı ri N ı ri maıı Nu ri manov uıı şi l x s i y ­ y u l i , rual i y y u l i , düşü nc; ı h ı ri i h ı bağ l ı d ı r. İ s lanbukla doğ u l m uş . gunc yaşl arı ndan s i yas\ ıl mey­ danı na atı l m ı ş .

bi r nıü ddut nı ülıac i r lı\ ıyatı yaşam ı ş M;ım­

duh Şövku l öz d i pl omat ka rycras ı na Azurbaycanc.lan haş­ l am ı ş . sonra İ randa

( 1 9 2 5 - 1 9 3 0 ) , 8 1'qanıs landa ( 1 93 3 -

1 94 1 ) sıı li r i ş h ıın işdi r. O, d i mıiş. nı i l h ı l

s i yw;i l ual i y yuti ni dı ı davanı ct­ '

V\ı k i l i ( 1 93 1 - 1 9 3 3 : 1 94 1 - 1 95 0 ) . Cünıhuri y ­

y ; ı l Xalq Paı1 İ ywrnı ı ıı Baş kati bi

( 1 942- 1 94 5 ) ol muşdur.

Hc kay, ıl ıı r ıni.i\ıl l i li k i m i <..hı ımış hurd ur.

Mı ınıduh Şövk<ıli n Aıı karada

Atatürk Araşdı ırn al a r

M; ı rk;ızi ndi l s a x l a n ı l a n "Aw rhaycan muktuhl arı " i l k d;ı­

fo atatürkşü nas ProL Dr. Utkan Qocatürk t•ıı• ı l i ndun ya­ y ı nl anmışd ı r.

"Xari c i yyu vasi t..ı si hı Mustafa Kama! Paşa h<ımıthı­

ıi mı" ünvanlanmış 7 y an v ar 1923-cü il taıi x l i raport-

55

A tatiirkü 11 Azarbayca11 siyasiJtİ ırn:1 l unıatda A zarb a y can d ak ı vaziyyati

tas v i r

edi l me k l e .

s ı y as ı

fi rq a l a ri n

A n ka ra

son

lıö k umati n i n

başç ı s 1 11da aydı n tose v v ü r y arad ı l mas ına c1..ı lıd ol un­ nıuşdur. Az a rba y ca n d a

sovet lıakimiyy,)ti ni n elan ol un­

ımıs ı n dan sonra ya l n ı z az nü f'uz l u ınü x a l i C paıtiyal arı n

d e y i l . hatta Müsav a t ı n da z; ı i ll <ı d i y i ni . sovct l ı ak i nı i y y <'l ­ li na qarşı ancaq

k i ç i knı i q yas l ı eti razl ara qad i r ol duğun u

xl'llAı r vernn s1..ı fi r. Ankara lıök uınu t i n i n haş ç ı s ı rnı bi l d i ri r

k i , rus l arı q ı z ı şdı nmtmaq üçün müxal i l'<)thı clıti y a tl a d a v ran m a q ımı s hı h ;) td i r. M ;ı ğ l uh ol m uş nı ii x ; ı l i f; ı t , xüsus i l o miisavatç ı l ar '"Türk i y•ın i n özünü quıtarmaq üç ü n Am rhay c an ı l�ı da ctd i y i " düşüncus i nd\ ldi rl u r.

M•ınıduh ŞövkDt Azurhaycanda m i l l i vDtunpurvıı rl i k hissi ni n y ü ks;ıldi y i n i . v;ıtunporvDrhıri n ;ı s as; ıı ı . Müsa­ vatl a bağl ı olduql a rı nı da qcyd cdi r. Lak i n Rus iya t• ı rı ı ­

li mhı ıı nıüda l 'i ; ı olunan k onıın u n i s t l ;ıri n ( bohcv i k l ; ı ri n ) k i ray; ıt q; ıdm rnölık< ı nı h ı ndi k l < ı ri n i göst< ıri r.

Konıımıni s t- hol şcvi k l i dcıf o ri ni n Tii rk iy ; ıd;ı gcd; ı n mi l li

ınücadi h ı . C ü m lı uri yy;ıt q u rucul uğu lı; ı r.ıka t ı n;ı

nıii nas i h; ı t i n•ı g; ı l d i hh ı " ' A,r ;ı rha ycan koın nıu n i st h ı r i

i ç i mk ı N ı ri ın aııovdan haşqa. biz i m dax i l i idar; ı nı i z i l ; ı •ı l aq;ıd\ l r ol a n hi r d i g ; ı ri ni gö ıııı; ıdi nı . İ ç l ; ı ri nc.h ı hu q;ıhi l şc yl u ri d ü ş L·ı m ın. nıuşğul olan ad anı y oxd u r" · - dcy; ı nı o l uı rnı t v c ı; ı n s; ı l ' ir onu da ;ı] av\l edi r k i . Amrhaycan

koının u n i s th ı ri n i ıı u k sD riy yut i "'k onı i t; ı ç i " l i k cd i ıfo r. '"N; ı ri ırnınova gDl i nrn . . . O n u n Ci k ri

bi zi m ü s ul i ­

i nt i ha h ı ın ı z Dl c y h i m ıd i r. O. tü cc ara va tüccar kimi x alq ı n a nmyini al ı h-s a ta nl a ra haqq- my v e rdi y i mi zo ınü t•ızi rdi r.

Atatiirkii11 Az,1rba)'ca11 siı'asati

Fi k ri n i d a fo l a rhı s ö y l•ımiş v•ı y az ın ı ş d ı r. Va b i z i gördü kc<ı koınm un i s t l i y i dey i ! , Şura üsul i - i da ı;:ı s i n i qu­ b u l da mı ımı h z u r gö ııım kd'ı olduğumuzu sorar

durar.

babd a

ımı q a l <ı n i

şu

yax ı n

gö nd�ı ıi ı�ıın . . .

yaz d ı ğ ı

bi r

\

··

M<rnıd uh

g ü n l <ırdu

Bu

Ş ö v k <ı t i n

A n k a ra

hö k u ım ı t i ni n

Musta!'a Kama! Paşaya verdiy i \lll maraql ı

l i de ri

m;ıl umat İ s < ı

hundan i har;,ıtd i r k i . " " N< ı ri ınanı n baş l ı c a lmqiq<ıt nöqt<ısi Şmq d a h i l i y i ırn ısu h ı s i di r. N\ ı ıi mana b u rad a dahi s i .

··

ş , ırqi n

QDrbi n da h i s i dcy•ı bi r i s i m qoydular. O, hundan "

ırnıınnundur. Ş<ırq i n ; ı n höy ü k adamı ol maq ist; ır. V<ı hı nd i s i n<ı

i nd i k i

halda

i ra nda.

arqanı sta nda.

Türküs tanda nıqi b yoxdur". Nmi man N ı ri ınanov l a . güıiinür. bi r ncç;ı th ıl'< ı g<iıiişınüş sDfİ r <ılav<ı cdi r: ""/\ncaq Tü rk i y • ı tk ı vard ı r. S ua l l arı nda dai ma hu h< ıqiqi r; ıqa h\ ı t qox us u ist i ş ırnıın ol un ur".

N ı ri ınan Nuri ınanov un Ankara hökuırn ı t i n i n ( Mustafa Kamal paşanı n ) y ü rü tdüyü siyas•ıti 11\ ıy; ı nırn ıırn ı s i ha r;xli l dcy i lu n l ; ır tamami h ı aıılaş ı landı r. M ustafa Kama! paşanı ö z ü m ı ycgan;ı ı; ıqi h saymas ı

banıd;ı k i

m ı l umat is;ı,

doğrudan-doğruya. düşü ııdüıiicüdür... "'/\m rhaycaıı tü rk hol şcv i k l ; ı ri i ç i ı ı di l ; ı n göz" çarpan ş;ıxs i yy ; ı t N ı ri ıııan olduğuna şü hlm yoxdur. Sai r tü rk hol şcv i k l;ıri nd; ın hcç bi ri n i n nıs lar n; ızdi nd;ı Nııi maıı qudm mövqcyi yoxdur.

N ı ri ınandan sonra s ı ras i hı M i rz;ı Dav ud.

Bchhud

Şahtans k i ( Şalıtax t i n s k i - N.C. ). Qaraycv gu l i r -dcy;ı n "

s;ıfi r onu da n;ız; ı r. ı çaldı rı r k i , '"Naıi ınaııovl a M i ı7;ı Davud a ras ı nda uzun ınüddat dav am cdmı müazara

Atatürk iin AztJrbaycan siyastJti

nahayat, Nariman ı n qalabesiyla naticaland i . Mir7a Ddv ud

va

kandi

arkadaşl arını

rusl ar

Mos kvaya

aldırdılar".

Nariman Narimanovun şaxsi saciyyali ··iddialar"ı barada Atatürkü na üçün mal umatlandırmaq l azım i di?

Mi l l i Azarbaycan k ommuni s ti n i n yü ksvlan şölmıti ondan çox gene olan, tamamila başqa s i yasi görüşl ü Mustafa Kama! paşaya nada mane ola bi ltmli? . . V<ı

doğrudanmı, Naıiman Narimanov bütün Ş a rq i .. ş ura­

I andırmaq" missiyas ı nı öz üza ıi na götü rdrk<rn ımı lız Mustafa Kama! paşa i k ı üz-üm g<.)brnyi ni düşünürdü? . .

B u v0 buna oonzar çox l u cavabs ız sual lara, b<ılb du, darhal cavab vennak olardı . Laki n bu c ü r l<ıhısik cavabların daha mür.ıkkDb .s ua l l a r d oğ uracağ ı d a istisna ol unmur. . .

Nizami C.�fiJroı•

58

Atatiirkü11 Avrhayca11 siyasJti

ATAT Ü R K Ü N H a YATI K a m a l A ta t ü rk

M u s tafa

1 8 8 1 -c i

i l d ;ı

S c l o n i k d;:ı

Kocakas ı ın nı;Jh;:ıl k ıs i , İ s l ahhanc prospckt i n d ;:ı ki üç q a t l ı Ç;J h ra y ı evd;:ı doğ u l u b . A ta s ı a l i Razı l ı q a f;:ınd i , anası Z i b e yd;:ıxaıı ı ınd ı r A ta t ;:ır;:ıli nd;:ın bahası H afiz ah ın ;:ıd .

afındi X I V- X V ;:ı s r b rd ;:ı Konya v;:ı Ayd ı n d a n M a k c

­

don iyaya ycrl ;);;d iri l m i � \.)rc i k yörük l ;'lri nd;:ındir. /\ nası Z i h cyd ;:ıx a n ı ın

is;:ı

Salonik

y a x ı n l a rı n d a k ı

L a n g a za

q;:ıs;:ıb;:ıs İ n ;) ycr b � m i � köhn;:ı bir t ü rk ai bsi n i n q 1 1. 1 d ı r.

M i l i s za b i t l i y i v;:ı ta x t a - ;;al ban t i ca r;:ı t i cd;:ın 3 1 i R a z ı l ı q abndi, 1 8 7 1 -c i i l d;:ı Z i hcyd;ıxan ı nı l a cvl ;:ı n i b . A ta t ü r k ü n 5 q a nJ a ;; ı n d a n 4-ü k i ç i k ya � lard a iil üb, ya l n ız M ;ıq h u l a

( A t adan ) 1 956-cı i l ;:ı q;ıd;:ır ya�ay ı h .

K iç i k M usta fo t;ıh s i l ça ğ ı n a g ;:ı l i n c;ı H a f i z M ;ı m m ;ıd

\) bnd i n i n

m;ıh;ılb ın ;ı k t ;ıhi nd ;:ı t;:ıh s i b ha�la d ı , sonra

a t a s ı ıı ı ıı i st ;ıy i i b Ş;ı m s i \ ) f;,ndi M ;ıkt;ıb i n ;ı kcçd i . B u s ı ra d a atas 1 11 1 i t i r<l i ( 1 8 8 8 ). B i r m üdd;ıt R a p l a C ü t l ü y iind;ı dayı s ı n ı n ya n ın da q a l d ı qdan sonra Sclon i b d ö n ü b m;ık­

t;ıb i n i b i t i rd i . Q ı sa b i r ın i.i dd;:ıtd;ın sonra 1 8 91-ci.i i l tb \)sg;:ıri l l ;:ıd d i - h ü l u ğ uy ay a gi rd i l-3u ın;ık t;ıbd;ı riyaziyyal .

nı ii;ıl l i m i M usta fa h;ıy ad ı na " K a m a l " ı ;:ı l a v;ı eld i . 1 8 961 899

i l l ;ı nb

İ stan hu l d a

1 l ;ırh

M ;ı k t;:ıb i n d ;ı

t ;ı h s i l ;:ı

ha � l a y ı h . 1 902-ci i l tb l c y ı cna ıı t rüth;:ıs i y l ;:ı m;:ızun o l u h .

T;:ıh s i l i n i 1 brh A k adc m iyası nda davam ctd i ri h . 1 90 5 - c i

i l d ;:ı k a p i t a n rüth;:ısi i l ;ı A kadcm i y an ı tama ın l a y ı b. 1 90 5 1 90 7- c i il l ;:ı r a ra s ı nda Şaında O rd u Jrnri ndJ v ;ı z i fo ycri n ;:ı

59

Atatürkiin Awrbaycan siyasiltİ yetirib . Monastra III Orduya t;;ıy i n edi l i b. 1 909-cu i l apre l i n

1 9-da

İstan b u l a g i r;;ın

Q;;ırargah baş ç ı s ı

H ;;ı r;;ıbt

o laraq v;;ız i fa a l ı b .

Fransaya gönd;;ıri l i b .

Ord usu nda

l 9 1 0- c u

i l d;ı

Pi card i e Manevrl;;ıri n ;ı q at ı l ı b.

1 9 1 1 -c i i ld;;ı İstanbulda Baş Q;;ırargah Baş ç ı l ığı ;ımrind;ı iş;ı başlayıb.

1 9 1 1 -ci i ld;;ı İtalyanların Trablusgarpa h ücumu i l;ı başl ayan döyüşd;ı, Mustafa Kama! bir g rup y o l d aş ı y l a

birlikd;;ı Tobruk v;;ı Deme bö!g;ısind;;ı v;ızifa alıb. 1 9 1 1 -c i i ld;;ı İtalyanlara qarş ı Tobruk döyüşünd;ı q;;ıl;ıb;ı qaza n ı b .

Balkan döyüşü başlayınca M ustafa Karna\ G e l ibolu v;ı B o l ayırdakı b i r l i kkırld döyüş;-ı qat ı l d ı . Di mctoka v;-ı

8dirn:min geri a l ı n ı ş ı n da böyük xidm;ıtl;ıri oldu. Bu sırada I Dünya Döyüş ü baş l a m ı ş , Osma n l ı İ m pcratorluğu döyüş;ı g i rm ;ı k

m;ıcburi yy;ıt i n d :ı q a l m ı şd ı .

M u s ta fa

Kama ! d i v i z iyan ı q u rmaq üzr;ı Tc ki rd ağa gö nd ;-ı r i ldi .

1 9 1 4-cü i ld;ı başlayan 1 D ünya Döyüşünd:ı, M usta fa Kama ! Çanaqqalada b i r q;ı h r;;ı m a nl ı q dastaıı ı yaz ı b i x t i l a f

dövl;ıtldrin;ı "Çanaqqala kcç i l m;ız ! " dc d i rtd i . 1 9 1 5-ci i l m art ı n

1 8-d;ı Çanaqqala Boğazı n ı k eç ın;-ıy:ı q a l x a n

i ngi l i s v ;;ı fransız donanması a ğ ı r i t k i ! J r vcri ncJ G e l i bo l u

yarımadas ı n a ;;ısg;;ır ç ıxarmağa q;ırar vcrd i ! Jr. 1 9 1 5 - c i i 1 apre l i n

1 5-d;ı Arıburnuna ç ı xan düşın;m qüvv;-ıt k ı ri n i ,

M ustafa Kamal ı n ;;ımr etd i y i 1 9 divi ziya Conkbay ı rı nua dayand ı rd ı . M ustafa Kama! bu ın ü v ::ı ffaq iyy ;-ı t i n ;-ı giir:ı polkovn i k l iy;ı

y ü k s ;ı l d i .

İ ng i l i sbr

1 9 1 5-ci

i l u :ı

Arıbum unda t;ıkrar h ücuma keçdi. Anafartalar q nıpu komand i ri

M ustafa

Kama!

60

a v q u s t u n 9 - 1 O -d a z :ı for

-------

A ıatürkü11

A :,tJrha ı1ca11 siyas,Jti

q a z a n d ı . B u zdföri 1 7 a vqu s t da K i rcçtcpc, 2 1 avqustda i l A nafa rt a l a r z;ıfarkıri i z l ;ıd i . M u s t a fa Kama l ı n 0sg0rkırin0 "'M0n s i zJ

hücumu ;ımr c t m i r;ı m ö l m;ıyi ;ı m r cdir;ıın ! " ,

Jmri c;ıblı d n i n qJ dJ r i n i d ;ıy i ş d i rııı i ş d i r.

Sakarya zdförind;ın sonra 1 92 1 -c i i l scntyabrın 1 9-da Ti.i rk iy;ı Böyi.i k M i l l ;ı t M ;ıc l i s i M ustafa K a m a l a M arşa!

rütb;ısi v ;ı Qazi ünvanı n ı v e rd i . Qurtuluş döyi.işü 1 923 -cü il

i yu l un

n ;ı t i c ;ı k ın d i .

24-d;ı

i m z a l a n an

Lozan

A n d l aşma s ı y l a

Bcbc;ı Scv::ır J\ n d l aş m a s ı y la

para nıpan;a

cd i l::ı n , l lirkk ır;ı 5-6 e l biiyi.i k l üyiind;ı v;ıt;ın h urax ı l a n Türk iy;ı torpaq l arı üz;ıri nd;ı m i l l i b i rl iy ;ı söybn;ın yen i t i.i rk diivbt i n i n q u nı l ın a s ı üçün lıcç b i r ınanc;ı q a l ınad ı .

1 920-ci i l a prc l i n 2 J -<.b J\ nkarada T ü rk i y;ı Biiy ü k M i l bı M;ıcl i s i n i n a çı l ma s ı y la Türk i y ;ı C ü mlı uri yy .ı ı i ı ı i ı ı

q u r u l u ş u ın üj d;ıbıı i l ın i şd i r. M ;ıc l i s i n Tü rk Q u rl u l u ş D ö y ü ş ü n ii nı i.i v ;ı ffrıq i yy ;ı t l ;ı idar;ı ct nı ;ı s i

.

yeni

t ü rk

düv b t i ıı i n q u nı l u şuııu si.ir;ıt l :m d i rd i . 1 922-ci i l ııoyalmıı 1 -tb x i l a frıı v;ı s ;ı l t;ııı;ıt h i r- h i r i mbn ayrı l d ı

,

s;ıl ı;ııı;ıt

q a l d ı rı l d ı . B c l ;ıc;ı Osma n l ı İ ınpcratorl uğuy l a r;ılıb;ırl i k b a ğ l a rı qoparı l d ı . 1 92 3 -di i l o k tyabrı n 29-da R c spuhl i ka i da r;ı s i q:-ıbu l ed i ld i , J\ l a t iirk i l k rcs p u b l i ka başç ı s ı seç i l d i .

Ti.i r k i y ;ı C ü nı lı u ri yy ;ı t i , "'S u vc rc n l i k q c y d s i z ş;ırt s i z

m i l b t i ıı d i r" v ;ı "Yurdda barı ş ci handa barı ş'' t;ıııı;ıl bri ii z ;ı r i ııd ;ı y ii k s ;ı l m ;ıy;ı b a ş l ad ı . . .

J\ tatürk iin i l k x;ıst;ıl i k ;ıl anı;ıti

1 93 7- c i i l d;ı o rtaya

ç ı x d ı . 1 93 8 i l i n ba ş l a n g ı c ında Ya l ovada oldugu vaxı c i d d i o l a ra q x ;ıs t ;ı l ;ı n d i . Burad a k ı ın üal icJ ınüsbJt ıı;:ıt i c ;ı verd i .

L a k i n l a ın a ın i b y axşı l aş m a d a n A n k a ra y a c t d i y i yoru c u

61

A tatürkün A zarbaycan siyasiJfİ S;)far. x ds t ;)l i y in i n aı1masına sdbdb oldu. Bu tarixl ;ırd;ı H at ay pro b le m in i n g ünd ;) m d d o lması da onu yonnaqda i d i . Xdstd olmas ına baxmayaraq, M ersin v;:ı Adanaya g ;:-ızi nti yd çıxdı. Qızğın gündş a l t ı n d a dsg;:-ıri birlikl;:ırimizi td ft i ş edib m anevr e td i r d n Atatürk, ç ox yorğun düşdü. İ deal dldd etd i y i m i l l i iddi a u ğru n a öz sağlaml ığını heç;ı

s ayd ı . Cdnub sdyah;}tİ XdSt;} l i y i n i n artmasına s;:ıb;:ıb oldu.

May ı n 26-da Ankaraya döndükd;m sonra müalic;:ı v;ı istirahdt üç ü n İs t an b u la ge td i . Hd kim l g r t ;:ı r;:ıfi nd ;ın strroz x ;:ı st d l i y i d i aqnozu qoyuldu.

Ddn iz h avası y ax ş ı gdldiyi üçün, S avarona g;:ımisind;ı b i r m ü dddt i st i ra h d t etd i . B u vgziyyd td ;:ı bel;:ı ölk;ı pro b l e m l ;:ır i yb maraq lanmağa davam etdi. İstanbula gdl;m R u m ı n iya kra l ı i l d görüşdü. Nazirldr Kabineti y ı ğ ı n c ağ ı n a

başçı lıq

etd i .

1 93 8- c i

i i ldd

Hatay

A n d laş m a s ı n ı n q ü vvdyd girm d s i A tatürkü çox sevindirib ;)]ı v a l ı n ı düz;:ı l td i .

İ y u l u n sonlarına q;ıd;ır Savaroııada

qalan

xJstJ l i y i

Atatürkün

Sara y ı n a

mql

i rJ l i by i rd i .

ed i l d i .

Onun

ağırlaşınca Dolmabahçc

L ak in x ;:ı st ;:ı l iy i dayanm ad a n

x ;:ıs t ;:ı l i y i n i

eşid;ın

türk

xa lqı.

sağ l am l ı ğı y l a ;:ı l aq;:ıdar x;:ıb;:ırl;:ıri hdydcanla izl;ıyir, bütün

ür;:ıy i y l ;:ı y axşı laşmas ını dil;:ıyirdi. X;:ıst;:ıliyinin c iddi l iyiııi q av ray araq 1 93 8 -ci il sentyabrın 5 -d;ı v;:ısiyy;ıtini yazıb SJrv0ti n i n höyük b i r q i s i m i n i Türk Tarix v;ı Türk D i l tJşk i l at l arına b ağ ı şl a d ı Oktyabr ayı ortalarında v;ıziyy:ı t ı .

d üz ;:ı b n A n k a ra y a

kimi

oldu

g;ı l ib

.

Lak i n ,

ç o x arzu ladığı h a l d a .

respubl i ka n ı n

mdrasi m l d r i nJ q atı l a b ilmJd i .

1 5 -ci

i ldönümü

Atatürkii11 Az,1rhayca11 siyastJti

1 93 8-ci i 1 oktyabrın 1 9-da q::ılır::ıınan Türk Ordusuna göııd::ırd i y i mesaj baş naz i r C::ılal Bayar t;:ırJ fi nd::ın oxundu. "Z;:ıforl::ıri v ;:ı kcçııı i ş i i nsan l ıq tari x i i ! J başlayan, hJr vaxt zJforl;:ır!J b i rl i kd;:ı ııı;ıd;m i yy::ıt n urları n ı daşıyan q J!ır::ıın a n T ü rk ord u s u ! " sözü i l::ı Türk Ordus u n u n ;:ıh::ıııı iyy:ıt i n i i fad::ı ctnı i şd i r. Ycn;:ı cyn i mesajda ··Türk v;:ıt;:ııı i n i n v;:ı Türk l li k i c t i ınaiyy::ıt i ıı i n şan v ;:ı ş:ır::ıfi n i . dax i l i v ;:ı xari c i lı::ır c ü r t;:ıh l ü bl ::ır;:ı qarş ı qoruınaqdaıı i ba r;:ıt olan v;:ız i fo n i , lı::ır arı i faya hazır o l duğuna ın::ııı i nı v::ı böyük x a l q ı ın ız ı ıı tam bir inan v;:ı c t i mad ı nı ı z vard ı r" dcy:ır::ık Türk Ordusuna oları ctiba rı ıı ı i fod;:ı ctmi şdir.

Atal(i rk

1 93 8-ci i l ııoyabrı ıı

1 -d::ı Türkiy;:ı Biiy ük

M i l bt M::ıc l i s i ı ı i n aç ı l ı ş ımrasi m i nd;:ı d;:ı o l a b i l ııı::ıd i . l

l a z ı rl ad ı ğ ı açı l ış n i ı q i n i baş naz i r C::ılal Bayar oxudu.

A t a t ürk

bu

ıı i t q i n d ;:ı

ii l bıı i ıı

abad l ı ğ ı ,

sağlaııı l ı q

x id nı::ıı bri v;:ı i q t i sad iyyat ıniivzu l a rı nda k ı l'::ı a l i yy::ıt l::ıri a ç ı q l<ıd ı . Bundan başqa t::ılı s i l v;:ı nı::ıd::ın i yy;:ıt ıııiivzu l a rı ııa d a ı::ıınas cd i b g::ınc l i y i ıı m i l l i şüurl u v;:ı ın üasir m::ıd::ııı i o l a raq ycı i şm;:ısi üçün İ stanbu l U n i vcrsi tct i ıı i ıı i n k i şa f' ctd i r i l ııı;:ısi, A n kara U n i vcrsilct i ıı i ıı taınanı l a ı ı ıııası v;:ı Van C iii l ü ::ııra f'ı ııda b i r u n i vcrsilctin q u nı l ıııas ı üçün i şbri n cd i l d iy i ıı i i fod;:ı ctd i . Türk Tari x v;:ı Türk D i l t::ışk i lat­ l a r ı ıı 111 i ş l::ıri nd::ın q i t d i y i ın::ıın nu n i yy::ıti aç ı q l ad ı . Ayrıca t ü rk g::ınc l i y i n i n nı::ı d::ı n i yy;:ıtd;:ı o l d uğu k i m i i d ıııa n sah::ısind;:ı d::ı idcal111a çatd ırı l nıası ü ç ü n b;:ıd;m t::ırbiy:ısi q a n u n un u n

t:ıtbiq::ı

qoy u l nı a s ı n d a n

d u y d u ğu

ın::ı­

m n u n iyy::ıti i fad;:ı ctd i . Atatürk ö lümün;:ı q;:ıd :ır m::ınıl ::ıbt 63

A tatiirkiin A zarbaycan siyasati

111JS;}bbri nd;m b i r an olsun uzaq qalmad ı .

Atatürkün X ;} S t;} l iy i tJkrar şidd;}t [;}nd i . N oyabrın 8-d;}

s a ğ l a m l ı ğ ı y l a dlaqJdar hesabatlar n üm ay i ş o l u n m a ğ a başlandı . B ütün IU;}m \dbti t ;-ı k rar d;)rin b i r b d ;, r örtdü.

H0r türkün ürJyi A n c aq

onun x i las o l m a s ı d i ! Jy i y b ç a rp ı rd ı .

q urtarı l m a s ı

verınJdi . . . . N oyabrın

üçün

gösl;:ır i bn

n;ıt i c ;)

1 6-da Atatürkün t a b u t u Dolma­ salonunda

bahçe Sarayının böyük m;ıras i nı

q oy u l d u

s :ı y b r

k ata fa l k a

.

Ü ç gün üç gec;-ı, g ö z ü yaşl ı b i r insan sel i u l u ömb r i n ;ı qarşı cşitdiyi hörnı0t, m i nn:ıl

v;ı b a ğ l ı l ı ğ ı ıı ı i fod;ı eld i .

C:maz;) namazı noyabrın 1 9-da P ro f. Şcra fc t ı i n Ya l ı k a y a t;ır;:ıtind:m ctd i rild i . On xarici

qap ı s ı n a

q o y u l a ra q ,

i k i gcncra l ı n çiyi n i mb s a ra y ı n

ç ı x a rı l a n

İ st a n b u l

ı ab u t

x a l q ı n ı ıı

giiı

lop

a vlo ııı ob i l i ıı ;ı

yaş l a rı

a ra s ı ıı d ;ı

Gül hane Park ı n a aparı l d ı . B ö y iik A d a aç ıq l a n na

q:ıd:ır

donanmamız v;ı nı;ırasi ımb iş t i ra k ct ııı:ık üç ü n g;ıl ııı i ş

o l a n xarici g;ıın i brin c�maz;ıni

y o l daş l ı q c t d i y i Yav u z ı i rclı l i s i

İ z nı i t ;ı g;ıt i rd i .

a l ın an c;ınaz;ı, x ü s u si scv g i bri n i n i fod;ı d<lri n b i r k:ıd;ır

B u rada Ya v u z z i r cl ı l i s i ı ı d :ı ı ı

b i r q alara q oy u l d u . A ıa l a rı na son

d nı ;ı k iizr;ı t o p l a n a n x a l q ı n ü r;ıy i n d :ı b u ra x a ra q A n karaya g :ı t i r i l ı ıı :ı k

üzr:ı

h;ı r;ı k:ı t edi l d i .

A tatürkün v:ıraı ı üı;ıri n;ı rc s pu b l i k a

baş ç ı s ı scç i l ;rn

İs ın ;:ı t İ nönü, Türk iy:ı l3öyük M i l l;ı ı M:ıclisi b a şç ı s ı nazirl :ır, d ö v bt

Baş q;ırargalı Başç ı s ı . ııı i l bı v;ık i l bri i b ordu i r;ı l i

,

v ;ı

g;ı l ;ı ıı bri t;ır:ı ri nd;ın qarş ı lanan c;-ınaz;ı ,

Tür k i y;ı Böyük M i lb ı M :ıc l i s i

qarş ı s ı nda

hazı rlanan

A ta tii rlı:ii 11 A -;.,1rbayl'll 11 ."i iyasati k ata fa l k a

q oyu l du.

J\ ııkara x a l q ı da onun

c J naz;ısi

qarşısınd a n h ö rnı;:ıt b k e ç ;ı r;ık son v;vi kıs i n i ctdi. 1 9] 8 -ci i l noyabrı n 2

1 d;ıv ;:ı t ;ı n d a � v;ı ;ısg;:ıri ida r;:ıç i b r il;ı xarici -

d ö v bt n üııı ay;ınd;:ı bri n i n lıazı r olduğu v ;ı on ıııi n b rb i nsanı n qat ı l d ı ğ ı b ö y ü k bir ııı ;ı ras i ı ıı edildi. Dalıa son ra Ata türkü n

tabutu

k at a fa lkta

alı ııaraq ,

E t nografiya

M uzeyi nd;ı hazı rlanan k e ç i c i q ;ı b i r;ı qoyuldu . 1 95 ] - c ü il n oya brı ıı 1 O-da Et nogra fya M uzeyi ııd:ın alı n a n

Atatürk li ıı

n;:ı� ı mavzolcy;ı g;ıt i ri ldi. Burada yurdun lı ;:ır eli mbn g;ıt i ri l m i� o l a n

v;ıt;ın

torpaq ları

i s t i ralı;:ıtgalı ıııa yerl;:ı�d i ri i d i .

65

ib

haz ı rla nan ;ıb:xl i

A tatiirkü11 A z;1rbaycan siyasati

M U STAFA KEMAL NASJ L ATATÜRK OLDU Mustafa, Mustafa Kemal olmakla kalmadı . . .

S onrak i

y ı ll arda y e n i adlar almaya, yeni şanlar

kazanmaya devam etti . . .

Çanakkale

Savaş ı ' ndan

s onra

rütbesi

p aş a l ığa

y ü k selt i l i n c e , a d ı Mustafa Kem a l Paşa oldu.

Kı saca, K e m a l Paşa d i ye an ı l m aya başlandı.

S arı Paşa d iy en l er de oldu.

Sakarya Savaşı 'ndan sonra Türkiye Büyük Millet M e c l i s i ona Gazi rütbe s i n i verd i .

Adı, G az i M ustafa Kemal Pawa o ldu.

Bu unvan o kadar b e n im sedi k i , herkes ondan kısaca Ga zi Paşa d i y e söz etmeye balad ı .

2 1 Haziran 1 934 'te Soyadı Kanunu ç ı kınca, herkesin a k l ın a , doğal o l a ra k, i l k o gel d i :

Gazi M u sta fa Kcmal ' i n s oyad ı ne o lacakt ı ? Herkese soyadı bulan

G a z i , ken d i s i n e nasıl bir s oy adı bulacaktı?

Mcc l i s ' te, gazetelerde h e r gün ortaya yüzlerce öneri atı ld ı . . . Konuşuldu, tartışı ldı , am a bir karara varılamadı.

Gün ler, haftalar geçti . . . S o nun da , herkesin merakın ı g i deren, üzeri nde an l aştığı

ö n e ri , Saffet Arıkan 'dan

geldi .

Daha sonra M i l l i Eğitim Bak an l ı ğı da yapacak olan Saffet Arı k an , A tatürk soyad ı n ı n nası l ortaya

çıktığını

şöyl e anlatmaktad ır:

" 1 934 senes i, Dil Kongresi 'nde Dil Tetkik Cemi yet i

--..� 6 6 ------

-

Ata tii rkii 11 A ;.,1rht1rct111 sİJ ·as,11i

Başkan l ığ ı ' n a get i ri l d i m . Kongreden b i r ı ı ı iiddd s o n ra , 26 Eyl ü l tari h i d i l b ay rn ıı ı ı i d i . B u n u n i ç i n b i r n u t u k hazırlamam

l a z ı m ge l i yord u . B u N u t u k m iisveddede

görü ldüğü g i b i , ' U l u

Ünderimii'. A t a t ü rk M us t a fa Kcnı a l '

d i y e başl ı y ord u .

"Atat ü rk o tarihe kadar, S o y a d ı K a n u n u ç ı k t ı ğı h a l d e

hen üz soya d ı a l ma m ı ş t ı .

N ut k u k en d i n e gösterd i m . A ta t ü rk k e l i me s i n i görür görmez ü ze ri nde d u rd u . B i rçok k ere ler bu k e l i meyi te k ra r

elli .

'

Ç o k güze l b i r b u l uş a nı a çok i d d ia l ı , ' ded i . A n c a k ,

m ü s veddede

l as lı i lı l er

yapt ı ğ ı

ha lde,

A t a t ü rk ' e

d o k u n m ad ı . M ü svedde n i n son l a rı nda b i r de ' Tü rk A t a s ı · d i ye b i r terk i p k u l l a ıı ın ı ş tı ın . B u n u daha fazla idd i a l ı b u l a ra k ;\ ta ı ii rk tarz ı n d a laslı i lı etmemi eııı ret ı i .

Başka b i r şey söylemed i . Ben n u t k u m u verd i kten epey s o n ra , ( iazi M usta l�ı Keına l , Atatürk 'ü soyadı olarak

a ld ı ." ( A l ın t ı ) ,1 ıı/u tuıı : Baha t\rı k a n l kr!cyrn: K e m a l /\ rı b u rı ı u , /\ t a l i.i r k , A n k a ra, 1 %0, s.X7 Hıı/ııı

A n k o n:

8 aş.rn ı ·cıs ı .

ıl ıaıiirk

ıl<>11ı:111i11dc

C11111/ı ııri ı ·cı

Atatürkün

A.zarbaycan siyasati

NUTUK'TA NE ANLATILIYOR M u stafa Kemal 1 5 E k i m 1 92 7 ta ri h i nde TBMM 'nin büyü k salonunda C HP k u ru l tay ü y e l eri ne ses lenmiştir.6 gü n süren bu tari h i konuşması nda

1 9 1 9- 1 927 yı l ları

arası ndaki gel işmelerini an )atmışt ı r. Nutuk b üy ü k Nutuk Söylevi ad l ar ı y la anılan bu uzun k o n uş m ada Osman l ı Devleti ' n i n s o n günleri ; günleri M i l l i mücadele ve TC

k u ru l uşu h a k k ı n da e n ö neml i kay n akt ı r. M ustafa Kemal N utuk ' ta K urtuluş Savaşı ' nda askeri ve politik yönleri b e l g el er l e ana l i z edip Osman l ı Dev l etin in çöküşünü ve C umhuriyeti n i n d o ğ u ş u n u

an l atm ı şt ı r. N utuk' ta 9 yılda

yaşanan olayları 3 aşama hal i nde anlatmıştır. Birinci aşama 1 9 M ay ı s l 9 1 9 da Samsuna ç ı k ı ş ı ndan 23 N i san 1 92 0 Tari h inde T B M M h ük ü ın etl e ri dönemidir. Ü çüncü aşama 29 Ekim C um h u ri y e t

1 92 3 - 1 92 7 y ı l l arı arası n ı kapsayan

D öne m i d i r.

Türk i y e

Cum huriyeti ' n i n

k o r u n mas ı noktasında i ç v e dış tehditlere karşı Türk Gen ç l iğine yol g ö s t eri c i n i t e l i k t e d i r

.

Kaynak : www.atat urk i n k i laplari . com

-

En Kap sa m l ı

Atatürk S itesi tara t'ı ndaıı muhtel i f Belirli G ünler ve H a ft a l ar i l e T C İ n kı l ap Tar i h i ve Atat ü rk çü l ü k K i tapları ndan derlenerek o l uşt u ru l muş tu r.

Ataıiirkiin Azarbaycan siyasati

ATAT Ü R K Ü N M İ L L İ Y ETZ İ L İ K Ü L K E S İ İ L E İ LG İ L İ SÖZ L E R İ

" Dünyan ı n b i ze hörrncı göstermesin i i s t i yo rs a k i l k önce biz k e n d i ben l i ğ i m ize v e m i l l iyet i m i ze b u hürmet i ; h i ss i

fi k r i

ve

ı·i i l i

o l a ra k

bütün

davran ı ş

ve

hareketlerim izle göstere l i m ; b i le l i m k i m i l l i ben l iğ i n i b u lm ayan

m i l l e t l er

başka

m i l l et l erin avıd ır. M i l l i

m ücadel ey i yapan doğrudan doğruya m i l letin kend i s i d i r; M i l l et i n evlatları d ı r. M i l l i mücadelede şahsi h ı rs değ i l m i l l i i zzeti n e fs gerçek s a i k olmuştur. " ***

"B ize m i l l i yetperver <..k rler. Fakat b i z ö y l e ın i l l iyctper­ verleriz k i b i zi m l e tetri k - i mesa i eden bütün m i l l et l ere hürmet ve riayet ederiz. On ların bütün m i l l iyetlerin iea­ bat ı n ı ta n ı rı z . B i z i m ııı i l l i yet pervcrl i ğ i nı i z herha l d e hodbinane ve mağrurane bir m i l l i yetperverl i k deği l d i r. " ***

" Biz m i l l iyet fi k i rl eri n i tatbi kte çok gec i k m iş v e çok i lgisizl ik gösterm iş b i r m i l letiz. Bunun zararlarını fazla faal iyetle t c l a liye ç a l ı şmalıyl/ . . . (,.'ünkü tari h i had iseler ve müşahed e l e r i ns a n l a r ve m i l l et l er ara s ı nda hep m i l l iyet i n hak i m o l d uğ u n u gösterm i ştir. " ***

" ! l arp muharebe hele meydan m uharebesi yalnıı karşı karşıya gelen i k i ord u n u n çarpışması değ i l d i r ulus ları n çarpı şmasıd ı r. U l u s l ar ı n bütün varl ı k ları i le bi l i m ve 69

Att1tiirkiin A zarhaycan siyasiJtİ t e k n i k a l andak i

s evi ye l e ri

i l e başa r ı l arı i l e a h l a k l arı ile

k ü l t ü rleri i l e faz i l e t l eri ile k ı saca göz ile görülür b ütün

g ü ç l eri ve varl ı k ları ile her türl ü araç ları ve olana k l a rı ile ç a r p ı ş t ığı bir s ına v a l a nı d ı r. " ***

" M i l l e t sevg i si kadar b ü y ü k m ü k a fat yo kt u r. " ***

"

Türki ye Cunı h u riycti'ni k u ra n Türk hal k ın a Türk

M i l l eti d e n i r. "

( 1 93 0 ) ***

" D i yarb a k ı r l ı , İ s ta n b u l l u , Tra kyal ı

Van l ı ,

E rzuru m l u ,

v e M akedonyalı

Trabzo n l u ,

h ep b i r soyun

e v l a tlar ı ve h ep a y n ı c e v herin damarlarıdır."(

1 932)

***

" B i z doğrudan doğruya ın i l l i yetpervcriz v e Türk m i l l i ye t ç i s i y i z .

topl umudur.

-

C u m h u ri y e t i m i z i n

da y a na ğı

Türk

H u top l u m u n fert l e ri n e ka d ar Türk k ü l t ürü

i l e d o l u o l u rsa, o ı o p l u ın a dayanan C u m h ur iyet de o

kad ar k u v v et l i o l ur."( 1 92 J )

70

---

--

Atatiirkiin A z,1rbayca11 siyasati

ATAT Ü R K ' Ü N B İ L İ N M E Y E N G İ Z L İ K A L M I Ş SÖZ L E R İ

Özdey i ş l eri - "Ben h e r şeyden ö n c e bir T ü rk m i l l iyetç i s i y i m . Böy l e

doğd u m .

Böyle öleceğim. Türk

birliği n i n , bir gün h a k i kat olacağına inancı m vardır. Ben görmesem b i le, gözleri m i dünyaya onun rüyaları içi nde kapayacağı m . Türk b i rl iğine i nan ıyoru m , onu görü­ tari h i ,

yoru m . Yarı n ı n

yeni fas ı l ları n ı Türk birliğiyle

açacaktır. Dünya s ü k l'ınunu bu fas ı l lar i ç i nde bulacaktır.

Türk'ün varlığı bu köhne ülcme yeni ufuklar açacak, güneş ne demek , u fu k ne demek ,

o

zaman görülecek ."

***

"Dünya y ü z ü n d e ,

Türk ' ten

daha

büyük,

ondan daha

eski , ondan daha temiz bir m i l let yoktur ve bütün i nsan l ı k tari h i nde görü l mem işt i r. " ***

"Türk iye b i r maymun değ i l d i r v e h i ç b i r m i l leti d e tak l i t etmeyecek t i r. Türkiye ne A meri k<ı n l aşacak, n e de Batı l ı laşacak t ı r;

o sadece

özlqecckt i r. "

***

" B u memleket, d ü nyan ı n bek lemed i ğ i , asla ü m i t etmediği bir m üstesna mevcudiyet i n yüksek tecel l isine, yüksek sahne oldu. Bu sahne 7 bin senel i k , en aşağı bir Türk beşiğid i r. B e ş i k tabiatın rüzgarl arıyla sal land ı .

Beşiğin içindeki çocuk tabiatın yağmurlarıyla y ı kand ı . O çocuk

tab i a t ı n

ş i m şek l er i n d e n , 71

y ı l d ı rı m larından,

A tutiirkiin A zNbaycan siyasati

k a s ı rga l a r ı n d a n e v v e l a , k o rkar g i b i o l d u ; sonra onlara a l ı ş t ı : onl arı tabiatın babası tanıdı o n l arı n oğl u o l du . B i r g ü n o t ab i a t

çocuğu tabiat oldu;

o l d u : Türk

oldu.

ş i m şek,

y ı ldırı m ,

güneş

Türk budur. Yı l dı rı mdı r. Kas ırgadır,

dü n yay ı aydın latan güneştir. ***

" İstanbul'da çıkan h i r gazeteyi K aşga r'dak i

Türk de

an l ayacaktır ***

" B i rgün, ressamlar T i.i rk'ün siması n ı kaybederl erse, y ı l d ı rı m ı a l s ı n l ar, yapıversinler. " ****

" M i l l i b en l i ğ i n i b u l a m ayan m i l l e t le r başk a m i l letlerin avı o l a c a k l a rd ı r. " ***

"Ti.i rk ' l c r i n yasad ı k l a rı her yer ın i s a k - ı m i l l i h udut lari i ç i nded i r. " ***

"'Bana,

i nsanlar

k a l k ışmayı nız.

ü s t ü nde

bir

doğuş

y ü k l e m ey e

Doğu ş u nıd a k i t e k o l ağanüstü lük, Türk

o l a ra k d ü n yaya g e l m e ı ıı d i r. " ***

" T ü rk l ü k , ben i m e n derin güven kay n a ğı m , en engin övünç dayanağ ı m d ı r. " ***

" U l usa l varl ı ğ ı m ı za d ü ş ma n o l a n l ar l a dost o l m a ya l ı m .

Böy l el e r i ne k a rş ı . . . 'Tü rk ' i.iın ve dü ş m a nı nı sana, k a l sa m da b i r k i ş i ! ' d i ye l i m . "

A tatiirkü11 A ;.,1rhayca11 siyasati

***

" Evve l a, m i l l e t e t a ri h i n i , a s i l b i r m i l l ete mensup b u l unduğu n u , b ü t ü n m ed e n i y e t l e r i n anası o l an i leri b i r m i l let i n çoc u k l ar ı o l d uğ u n u göstermel i y i z . " ***

"T Ü R K ç et i n i ş l e r başarm a k i ç i n yarat ı l m ı şt ı r ! " ***

B i r m i l le t e g id e c e ğ i y o l u gösteri rken d ü nyan 1 11 her çq i t

i l m i nden,

b u l uş larından,

yüksel melerinden

fayda lanma l ı d ı r. Fak a t u n u t maya l ı m k i , a s ı l teme l i k e n d i

i ç i m i zd e n ç ı k armak mecburi yeti ndeyiz. ( 1 923 ) ****

Komuta n , yara t ı c ı gücli o l a n k i m se demek t i r.

( 1 92 3 ) ***

l� i z

Bat ı

al m ıyoruz.

m ed e n i y eti n i O n da

iyi

tak l i t ç i l i k

olarak

yapa l ı m

gördü k l e r i m i z i ,

diye kendi

bi"ı ııyeın i ıe uygun bul duğuımız i ç i n , dünya m eden i y e\ sev iyesi i ç i n d e ben i ın s i yon11. .

( 1 92 3 ) ***

l l c r fert

i s ted i ğ i n i

d ü ş ü ıırnek,

isted i ğ i ne

i na n m a k ,

kend i ne mahsus s i yasi b i r ri kre m a l i k o l m a k , seç t i ğ i d i n i n icapları n ı y a p m a k veya y ap m a m a k h a k v e h ü rriyet l e r i n e m a l i k t i r. K i msen i n fi k ri n e v e v i cd a n ın a h il k i m o l u namaz. ( 1 925 )

-------

73

------

A tatürkün A zarbaycan siyasiJti

***

Tüketi c i yaşamak iyi değ i l d i r. Üretici olalım. ***

Türkiye Cumh uriyet i ' n i k u ra n Türkiye halkına Türk

m i l l eti denir. ***

Dilin

milli

ve

zengin

o l m as ı

milli

duyg u n u n

gel işmesi nde baş l ı c a e t kendi r. Türk d i l i , dillerin en zengi n l erindendir, yeter ki bu d i l ş u urla işlensin. ***

"Türk ayd ı n ları n ı n kendi kend i s i n i bilmemesinden v e başka m i l letl erde şu veya bu s ebe p l e üstün lük olduğunu sanarak,

kend i n i

doğmak tad ı r.

Bu

o n l ardan y an l ı ş

aşağı

görüşe

son

görmesin den

v erm e k i ç i n

Türk l ü ğümüzü bütün a sal e t i ve tari hi i l e tanımak ve t an ı t m a k şarttı r. " ***

" Y ü ksel Türk ! Sen i n i ç i n yüksek l i ğin hududu yoktur.

İ şte paro l a budur. " ***

"Taş k ı r ılır, Tunç eri r, ama Türk l ük ebedidi r" ***

" M i l l iyetin çok bel i rg i n n i te l i k l erinden b i ri d e d i l d i r.

T ürk m i l leti nden i m d i yen insan , her şeyden önce \·c 74

Atatiirkii11 A;:.,1rhayca11 siy asati k esi n l i k l e Türkçe k o n uşma l ı d ı r. Türkçe k o n uşmayan b i r i nsan

Türk k ü l t ürüne, topl uğuna bağl ı l ı ğ ı n ı i d d i a ederse

b u n a i n a n m a k doğru

o l m az .

"

***

" B ü y ü k d e v l e t l e r k u ra n ecdad ı m ı z. b ü y ü k ve şü m u l l ü meden i ye t l e re de sah i p

olmuştur. Bunu a ra m a k , tetk i k

etmek. Türk l üğe v e c i hana b i l d i rm e k b i z l e r i ç i n b i r borçtur ***

" A sla şüphem y o k t u r k i , Türk l ü ğü n u n u t u l m uş büyük nıedeni sonr a k i

öze l l i ği

ve

gel işmesi

b ü y ü k med e n i i le

geleceğ i n

k a b i l i ye t i y ü ksek

h u ndan

mede n i ye t

u lkunda y e n i b i r g ü n eş g i b i doğacak t ı r . " ***

Eği t i m

i:;; l crinde behemehal m uza ffer o l m a k lüzı m d ı r.

B i r nı i l l e t i n h a k i k i k u rt u l uşu ancak bu suretle o l u r. ***

M i l l e t l eri k u rtara n l ar y a l nı z v e ancak öğ r et m e n l e rd i r. ***

Üğre n c i her n e yaşta ol ursa o l s u n , o n l a ra geleceğ i n büyük leri

göz ü y l e

bak ı l ma l ı

ve

öy l e

m ua m e l e

ed i l m e l i d i r. ***

M i l l i yet i n e n bel i rg i n n i t e l i k leri n den b i ri d i l d i r. nı i l kti ndcn i m d i ye n i n san

Türk

her şeyden önce ve m u t l a k a

T ü rkçe k o n u :;; ına l ı d ı r. Tü rkçe k o n u şmayan b i r i n san Türk

k ü ltürüne, top l u l u ğ u n a bağ l ı l ığın ı iddia ederse b u n a 75

Atatiirkün Awrbaycan siyas<Jti

i nanmak doğru olmaz . ***

Türklük, benim en derin güven k ay nağ ı m en e n g i n ,

övünç

o l du .

day a n ağ ı m

O s ma n l ı l ığ ı n

tel k i n

Kend i m i

e t ti ği

baş k a

h i çbir

u l u s l arı

zaman

ö v e n ve

Türklüğü aşağı gören eksiklik du yg usun a k aptmna d ı m . ***

B ütün insan lar, b i r top lumsal vüc udun organlarıdır ve b u sebeple b i rb i ri n e bağl ı d ı r. ***

Türk iye Cumhuriye t i ' n i n teme l i k ü l türdür. ***

M i l ll ekon o m i n i n temel i tarı mdır. ***

Tüccar, m i l l etin emeği v e üret i m i k ı y me t l e ndirme k i ç i n e l ine ve zek asına emn iyet edi l e n ve bu e m n i yete

li ya k a t göstermesi gereken adamdır. ***

B i r m i l lete gideceği y o l u gösteri rken dünyanın her

çeş i t

i l m i nd e n ,

buluşl arından,

yüksel m e l eri nden

fayd a l a n m al ı dır. Fakat u n u tm a y a l ı m ki, asıl temeli kendi i ç i m izden ç ı k a rmak mecburiyet i ndeyiz. ***

Komutan, yaratıcı gücü olan k i mse demek t i r.

( 1 92 3 ) ***

76

Atutiirkii11 A z,Jrbayrnn siyas,Jti

Biz B atı a l m ı yo ru z .

meden i ye t i n i O n da

iyi

t a k l i tç i li k

o l a ra k

yapa l ı m

görd ü k l e r i m i z i ,

d iye

kend i

bü n ye m i ze uygu n b u l duğumuz i ç i n , dünya meden iyet sev i y es i i ç i nde ben imsi yoruz.

( 1 92 3 ) ***

H er fert

i stedi ği n i

d ü � ü n ın e k ,

i stedi ğ i n e i n a n m a k ,

kend i ne mahsus s i yasi b i r fikre m a l i k o l m a k , seç t i ğ i d i n i n

i capları n ı yapmak veya yap m a m a k h a k ve h ü rriyet le rine m a l i k t i r. K i m se n i n fi k ri ne ve v i cd a n ı n a hük i m o l u na maz.

( 1 92 5 ) ***

Tüket i c i ya�amak i y i değ i l d i r. Ü re t i c i o l a l ı m .

( 1 92 5 ) ***

Türkiye Cum h u riyct i ' n i kuran Türk iye h a l k ı n a T ü rk

m i l let i d e n i r. ( 1 910 ) ***

Dilin

milli

ve

zengin

o l ma s ı

mili!

d u ygu n u n

g e l i �nı e s i n d e ba � l ı ca etken d i r. T ü rk d i l i , d i l leri n en z e n g i n l e r i n d e n d i r, yeter ki hu dil :;; u u r l a i:;; l cn s i n .

( 1 9] 0 ) ***

ı ·: ğ i t i nı i :;; l cri nde behemclü i l m uza ffrr o l ma k lüzııııd ır.

B i r m i l l et i n h a k i ki k u rt u l u�u ancak h u surdte ol ur.

( 1 922 ) ***

77

A tatiirkiin

A zarbaycan siyasati

M i l letleri k u rt ar an l a r y a l n ı z v e ancak öğretme n lerd i r. ***

M i l l iyet i n e n b e l i rg i n n i tel i k l eri nden b i ri d i ld i r. Türk m i l l et i nden i m d iyen i nsan her şeyden önce ve m u tl a k a T ü rkçe k onuşm a l ı d ı r. T ü rk ç e konuşmayan b i r i nsan Türk k ü l türüne, top l uluğuna

bağl ı l ı ğ ı n ı

iddia ederse buna

i n a nmak doğ ru o l maz.

( 1 93 1 ) ***

Türk l ük , b en i m e n derin güven kaynağ ı m . e n eng ı n ö v ü nç

dayan ağ ı m

O s ma n l ı l ı ğ ı n

oldu.

te l k i n

Kend i m i

ettiği

başka

hiçbir

u l usları

zaman

öven

ve

T ü r k l üğü aşağı gören ek s i k l i k duygusuna ka pt ı r m ad ı m

.

( 1 93 1 ) ***

"Türk, Türk o l d uğu i ı,: i n a s i l d i r. Çoğumuz, b ü y ü k baba m ı z ı n

b a ba s ı n ı

ha t ı rla m a y ı z .

B ütün

soy

g u ruru muzu, T ü rk o l m a n ı n i ı,: i ıı de b u l uru z . " ***

" M ensup o l d u ğ u m Ti.i rk m i l let i n i n şan v e şerefi v a rs a

.

ben i m de b i r terd i o l ma k s ı l�ıt ı y l a şan ı m ve şeretirn

vard ı r. " ***

"Türk M i l l e t i y üzy ı l l ardan beri h ü r v e m ü stak i l yaş a m ı ş ve isti k l fı l i yaşamak i ç i n şart say m ı ş kahraman e v l a t l arı ndan i bard l i r.

b i r kavmin

B u m i l let i s t i k l a l s i z

yaşamam ı ş t ı r, yaşayanıaı. v e yaşamayaca k t ı r. "

�-WIJ.i

..-�lio.....W ......

78

""·,...�-------

A tatiirkün A z,1rbayca11 siyasati

***

"As l a ş ü p h e m y o k t ur k i , Tü rk l ü ğ ü n u n u t u l m u ş meden i vasfı ve b ü y ük mede n i k a b i l i yet i , b u ndan s o n ra k i i n k i ş a fı i l e ati n i n y ü ksek meden iyet u fk u nda yeni b i r gü neş g i b i

doğaca k t ı r. " ***

" H a ya t t a k i

y eg a n e

ü s t ü n l ü ğ ü m , T ü r k d o ğ ma k t ı r !

M u h terem m i l l e t i m e ş u n u tavs iye ederi m k i ; s i ne s i n d e yetişti rerek başın ı n ü s t ü n e

kadar ç ı karacağı adam l arın

k a n ı ndak i , v i cd a n ı ndak i cevher- i a s l i 'y i çok i y i tah l i l e t m ek d i k k a t i nden b i r a n feragat etm es i n . " ***

" B i z d oğ r u d a n m i l l i y e tç i s i y i z . t o r l u l uğudur.

m i l l et s e v e r i z

d o ğruya

C u m h u riyet i m i z i n

B u top l u l u ğ u n

fert leri

da y a n a ğ ı ne

k ü l tü rüyle dolu o l ursa, o top l u l uğa dayanan de

v e T ü rk

T ü rk

k ad a r Türk c u m h u ri yet

o kadar kuvvet l i o l u r ***

-" Beni olağanüstü b i r k i ş i o l arak yoru m l amayın ız.

Doğuşunıdaki tek ol a ğ a n ü s t ü l ü k T ü rk olarak d ü n y ay a g e l m e m d i r. " ***

" T ü rk

hudur:

Y ı l d ı r ı m d ı r.

k a s ı rgad ı r.

d ü n y ay ı

a y d ı n l atan g ü n e s t i r. " ***

'Tğcr

bende

bazı

fe v k a l a d e l i k l e r

gii r ü y ö r,

b u l u y o rs a n ı z b u n l a rı s a d ece ve yan l ı z T ü rk o l ırnı m a , 79

A tatiirkii11

Azarbaycatı siyasati

T ü r k l üğüınc bağlayı nız. " ***

"" Ü l ke n i z s i z i n d i r, Türk l e ri n d i r.

B u ü l ke, tarihte

Türktü bugün de Türk t ü r ve son s u za dek Türk olara k yasayakcaktır. " ***

"Yeti şecek çocuk larım ıza ve gen ç l eri mize, görecek­ l eri ta h s i l i n h ududu n e o l ursa o l s u n . en evvel , her şeyden

evvel Türkiye'n i n

i st i k ba l i n e,

olan b ü t ü n öğreti l me l i d i r. "

ananeleri ne d ü ş m an etmek l üzumu

k e n d i ben l i ği n e, m i l l i un s urlarla mücadele

***

sev g i yoktur. K urtu l u ş Savaşı ' n d a ben i m de m i l l e t i m e etti ğ i m b i rta k ı m h izmet­ " M i l let se v g i s i kadar bü y ü k

ler o l muştur zannederi m . Fakat bun lardan, h iç b i r i n i ken­

dime mal etmed i m . Yap ı l a n ı n hepsi m i lletin eseri d i r ded i m . A rana ca k o l ursa d o ğ ru s u d a budur. Mazide sa y ı ­ s ı z meden i yet k u rınuş b i r ı rk ı ıı v e m i l l et i n çocuk ları ol­ duğumuzu ispat etmek için, y a p ımı m ı z lazım ge l en şeyl erin heps i n i yap t ı ğ ı m ızı i l eri süremeyiz. B ugüne ve yarı na b ı ra k ı l m ış daha b i rçok b ü y ü k i ş l e ri m i z vard ı r. İ l­ m i araştırmalar da bunlar arası ndad ı r. Ben i m arkadaş­ larıma tavsiyem şudur: Şahsınız i ç i n değ i l fakat mensup old uğumuz m i l l et i ç i n e l b i rl iği i l e ç a l ı şa l ı m . Ça l ı şm a l a­ rın en büyüğü budur." ***

yazıs ı , Türk'ün yarad ı l ı ştan gelen ze k ü YC geliştirebi l eceği nden y e n i yaz ı m ı z ı t a rl a­ l a r ı n da ç a l ı ş a n ç i /içi leri nı ize, sürü leri baş ı ııda dağlarda do lasan çoban l a rı m ıza kadar en az b i r zamanda y a y m a y a çal ı şm a k her i nı i z i n vicdan ve m i l l i h a y s i y e t borc u d u r. " " Ye n i

Ti.irk

k a b i l i y et i n i

80

A tt1tiirkii11 A :-,,1rht1 ı•rn11 sİ)'t1s,JIİ

ATAT Ü RK' Ü N T Ü R K D Ü N YASI V E T Ü R K B I R U(; ı i L E İ LG i Li SÖZ L E R i ' " B ugün

So v y c ı l e r

Bi rliği

dost u ımud u r,

m üttefi k i m iz d i r. B u dostl uğa i h t i y ac ı m ı z vard ı r. Faka t y a r ı n ne o lacağı n ı k i mse h u güııden kest i remez. T ı p k ı Osman l ı

t ıpkı

gihi.

A v u s t u ry a - M a c a r i s t a n

gibi

parça lanab i l i r, u fa l a na b i l i r. B u g ü n e l i nde s ı m s ı k ı t u t t uğ u m i l l etler a v uçlarından

k a ç a b i l i rl er.

Dünya y e n i

bir

d e ngeye u l a�ab i l i r. İ s te ll zam a n T ü rk iye n e yapaca ğ ı n ı h i l me l i d i r. B i z i m d o s t u m u z u n i dares i nde d i l i b i r. i n a n c ı

b i r, özü b i r k arde � l c r i ın i z vard ı r. O n lara s a h i p ç ı k m a ya l lazır olmak yalnız o günü susup

hazır olmal ıyız. hek lcmek

d e ğ i l d i r. 1 l az ı r l a n n ı a k l a z ı md ı r. M i l l e t ler h u n a

n a s ı l haz ı rl a n ı r'! M a n e v i köprü leri sağlanı t u t a ra k . D i l b i r k ö p rüdür. . . İ n a n ç b i r k öprü d ü r. . . Tar i h b i r köprüdür. . .

K ü k l criııı i zc i n me l i v e o l a y l a r ı n bii l d üğli t a r i l ı i ı ıı i ı. i ç i nd e

h i ı.c

O n l a rı n

b ü t ii ıı l q m c l i y i z .

y a k l a�ması ıı ı

bek kıııcnı c l i y i z . B i z i m o n l a ra ya k l a�ıııaııı ı z gere k i r. "

< '0111.a m l\ıJşliıi

] f) Uı iı11 / 933.

***

B i z b a l k a n l a rı Bunun

tek

n i ç i n kay b e t t i k

scbchi

c e m i ye t l e r i n i n

v a rd ı r:

k u rd u ğ u

dil

bu

b i l i y o r m u s u n u z'!

da

İ slav

a r;ıs ı ı rı ıı a

k u nı ııı l ;ı rı d ı r.

Bizim

i ç i m i zde k i i n sa n l a r ı n m i l i b i l i nç leri n i uya n d ı rd ı ğ ı za m a n . biz

B a l k a n l arda

Tra kya

h u d u t l a rı n a

çek i ld i k .

T ü rk

B i rl iği ' n i n b i r g ü n h a k i k a t o l acağ ı na inanc ı m vard ı r. B e n

A tatürkün Azarbaycan siyasati gö rm e s em bile gözlerimi dünyaya onun rüyaları i ç i n d e kapatacağım. Türk B irliğine inanıyorum. Yarının tarihi,

yeni fas ı lları nı T ü r k B irliği ile açacak, dünya sükun unu bu fasıllar içinde bulacaktır. Türklüğün varlığı bu köhne

aleme yen i ufuk lar açacak, güneş ne demek, ufuk ne demek o zaman görülecek.

(Atatürk 'iin Sofrası, İsmet Bozdağ, s. 1 38) ***

Azerbeycan Türklerinin dertleri kendi dertlerim i z v e sev i n çleri kendi sevinçlerimiz gibi olduğu için, onların m urat l arına

nai l

ol m a l arı

hür ve

müstak i l

ol arak

y a şama l arı b i z i p e k ziyade sevindirir. Türk ' ün saadeti ve mazl umların ha las ı yo lunda Azerbaycan Türk lerinde kanını

dökm eğe amade bul unduk ları na dair o l an

beyanatınız i sti l ac ı lara karşı Türk ' ün ve mazlumları n k uvvetini art ı ran pek kı ymettar bir sözdür.

(A tatiirk 'ün Söylev ve Demeçleri cilt: 2,s. 2 1)

82 -------

A tatiirkii11 A :.,1rha rrn11 sirıı.\,Jti

ATAT Ü R K Ü N H�YAT I N I N X R O N İ KASI 19

m ay 1 88 1 - M us t a fo n ı n S c l aıı i k lh ı d ü nyaya g\ ı l nı \ ıs i

1 893- M us t a fa n ı n S c l a n i k asg;ıri R li�Jiyyusi n\l q; ı h u l o l u n mas ı V\) lll Ü\l l l i ııı i M u sıa ra a ı�ııı d i n i n o n a K a ııı a l a d ın ı v crırnı s i 1 896- M us t a fa K a m a l ı n S c la n i k asgı ıri R ü�d iyy; ı s i ıı i b i t i r i b M a nastr asguri İ dad i s İ ll \ l g i rımısi

m a rt 1 899- M u s t a fa K a m a l ı n M a ıı a s t r Gsg\ l r İ

13

İ d ad i s i n i b i t i ri h İ st a ıı hu l da l l ; ırbi M < ıkt;ıh<ı dax i l o l m as ı .

IO fcvral

1 902- M u sıa fo

K a m a l ın

l brbi

ı n ; ı k td b i

ç a v u � k i m i h i t i r; ır; ı k l l »rhi !\ ka d c ın iyaya davam etın\ısi 11 dan

yanvar 1 905- M u s ı a fo K a ma l ı n 1 hırhi !\ k adcııı iya­ ırn ızu ıı

B 1.:� i ıı c i

o l ması

O rd u n u n

vıı ı n ; ı rk ; ı z i ; ı ın ri ıı;ı

l ); ı ın ; ı�qdd y c rl d�\ >ll

vcri l ı n; ı s i

o k tyabr

1 90 .'i ­

M usta fo K a ma l ın D; ı m;ı�q(h ı huzi dost l a rı i l ; ı b i r l i k d\ l

g i ı .l i « V ; ıt;ın v ; ı l l ü riyy;ıt» rn ın i yy;ıt i n i q u nnası

20 iyun 1 907- M us ıa r;ı K a m a l ın k i ç i k l c y t n a n t rii t h;)si a l m as ı 13

oktya h r 1 907- M usta f o K a ma l ı n S c la ı ı i kd; ık i i l i

o rduya t ; ı y i n o l u n m a s ı 15- 16

a p re! 1 909- M usta ı;ı K am a l ı n 3 1 a rt ( 1 3 a p rc l )

ii s ya n ı n d a n

l l < >nık at

or d u s u n u n

k o ın a n d a n ı

kimi

İ st a n h u l a lı; ır; ı k ; ı t ctm < ı s İ 6

scntyabr 1 909- M usta li.ı K am a l ı n S d a n i kdd 1 1 1

Ordu P i yada 8sg; ı r T; ı 1 i nı ga h komandan ı o l ma s ı

May,

1 9 IO- M u s uı ra

Kama l ı n

M a h m ud

) c v k ; ıt

Atatürkün A zarbaycan siyasati

Paşan ı n yavari k i m i Albaniya harakatında işt i rak etmasi senty a b r

13

l 9 1 1 - M u sta fa

K amal ı n

Müdafıa

Nazi rliyiııa göndari l ınasi 27 n oyabr

1 9 1 1 M u sta fa -

K a m a l ı n ın i nbaş ı l ığ a

y ü ksaldi l nıasi 22 dekabr 1 9 1 1 - M ustafa Kamalın İ tal iya

a rası nda

gedaıı

Trab l us

-

m üharibasinda

Osman l ı Tobruk

h ü c u munu uğurla i dam etmasi

25 noyabr 1 9 1 2- M ustafa K am a l ı n Ç an aqq a l a B o ğa z ı K uvay i

- M ütrattabasi Harekat şöba müdürlüyüna tayi n

o l u n ması 27 oktyabr 1 9 1 3- M u sta fa Kama l ı n Sofıyada harbi

ataşe k i m i çal ı şması mart

1

1 9 1 4 - M u s ta fa

K a mal ı n

podpo l kovn i k

rütbusina yüksaldi l ınasi 2 fevral 1 9 1 5 M us ta fa K amal ı n Tak i rdağda 1 9 -

ord un u

y a ra t nıağa

başl aması

( 25

fcvralda

-

cu

ordu

qurucu l uğu başa çatnıışdır) 25

aprcl

1 9 1 5- İ x t i l a f

döv l \)tlari n i n A rıburnuna

hücum ctm;ısi v;> M ustafa K amal ı n ordusu i la barab<>r düşm;.m i n q a rşı s ı nı al ınası 1 iyun 1 9 1 5- M usta fa K a m al ı n

pol kovn i k rütb;Jsin;ı

yü k s �> idi l ınu s i 8

-

9 avqust

1 9 1 5- M usta fa

Kama l ı n Ana farta lar

Qrupu K omanda n l ığına tu y i n ol unması .

IO avqust 1 9 1 5- M u s t a fa Kamal ı n bi lavasitD idar<>

ch>d i y i h ücumla düşımı n i geri ç<-ı k i l maya macbur ctnı<ısi

Atatiirkiin Az,Jrbaycmı .�·iJ•asJti

1 7 avqust 1 9 1 5- M u slafa K am a l ı n K i mctapada qal i b ga lmasi

avqust 1 9 1 5 - M u s t a fa K a m a l ı n i l Ana fartal a r

21

M ey d an müharib;,)sind;,) qalib 14

gal ıwlsİ

yanvar 1 9 1 6 - M u st a fa K amal ı n adi rn;,ıdD X V I

kol ordu komandan l ığ ı n a l<lyi n cd i l nı<.lsi ap rel 1 9 1 6- M u s ı a fa Kamal ın ın i rl i va l ı ğa(gencra l -

1

m ayor) rütbusi n;,ı

7 - 8 avq ust düşmand;_ın

t;,ıyi n

c<l i l ımısi

1 9 1 6 - M u s la l'a

azad ctırn ıs i

7 mart 1 9 1 7-M usta fo ordu

K amal ı n B i t l s v;ı M u�u

K ama l ı n

kom a n d a n v;ı k i l l i y i n ; ı

D iyarb;ık i rd; ı k i

il

t; ıy i n i

1 6 mart 1 9 1 7- M u st a fo Kama l ı n Diyarb;,ık i nh ı k i i l ordu k o nı a n d a n ı k i m i L;ısd i q i 5

iyul 1 9 1 7- M usla fa Kamal ın 1 l < ı h ıbd< ı k i Y i i ordu

k oınandan l ığa göndmi l ımısi

20 scntyabr k onıandaıı ı

k imi

1 9 1 7- M usta f'a

K am a l ı n V l l

V;ıtu n i n v;,ı ın i l h ıt i n v;ız iyy• ıt i nd;ın

O rd u

b; ıhs

cdun raporl u yazm a s ı

1 5 okty a b r

1 9 1 7 - M usta fo

K ama l ı n

Vll

Ord u

k o ınandan l ığ ı nc..l a n i s t c ra v c n ı r; ık İ s l a n b u l a qay ı ı nı as ı

15

dcka h r

1 9 1 7-M usta fa

K a m a l ın

V; ı l i ; ı h d

V; ılıd;ıdd i n h ı A l nı a n i yaya gctımısi

16 dckabr

1 9 1 7- M u sta fa K am a l ın

«I

d ; ı r; ıc ; ı l i

Q ı l ı n c l ı M ; ı c i d i » n i şa n ı i h ı l • ı l t i f cd i l nms i 4

yanvar

1 9 1 8- M ustafa

s;ıfrırind;,ın q ay ı t ınası 7 avqust 1 9 1 8- M u stafa

K ama l ı n

A l nıan i y a

K amala « l d;,m)c;,ıl i

85

Q ı l md ı

/1 l<ıtiirkün A :.i1rbayca11 siyasati M • ıc i d i » n i şan ı i l e taq d i m edi l m0si 26

okty a b r 1 9 1 8-Mustafa K a ma l ı n mh bml i k etdiyi

o rd u l a r ı n

d ü ş me n i n

h üc u m u n u n

q a rş ı s ı n ı

H e l eb i n

ş i ııı a l ı n da a l ma s ı

JI oktyab r 1 9 1 8-M u stafa K a m a l ı n İ ld ı rı m ord uları n ı n k o ın a n d a n ı tay i n e d i l ım'lsİ

I J noya b r 1 9 1 8-M u stafa K a ma l ı n İ l d ı r ı m Ord u l arı k o ıııandal ı ğ ı n ı n l eğ v i n d<:>n sonra İ stan bu l a q ay ı tmas ı .

J O aprel 1 9 1 9-M ustafa Kama l ı n I X ord u ınü füttişi ıuy i n cd i l ım : ıs i 15

may 1 9 1 9- M ustafa K a m a l ı n Pad i �ah Vehd8dd i n l cı

görüşınasi 16

may 1 9 1 9 M usta fa K a ma l ın Samsuna gctmak üçün -

B a n d ı rma gaın i s i i lD İ stabu l dan yola ç ı xması 19

may 1 9 1 9 M usta fa K a m a l ın Samsuna çatmağı .

-

2 1 -22

1919

iy u n

-

M u s t a fa

K amal ı n

A ınasyadan

göndmd i y i b i r ımı k t u b l a bütün m i l l i q ü v v•ı l;)[İ b i r amal V\ı b i r tuş k i l a t u t ra l'ı n da

b i rl •ışın<ık

ın;.ıqs;ıdi

i l \ı görüş;.ı

ç u ğ ı rı na s ı 26

iyun 1 9 1 9 M ust a fo K a m a l ı n S i vasa l rn nı k \ı t ctırnıyi -

J iyul 1 9 1 9- M usta fo K a m a l ı n 8 rz u ru nı a i l k g<ıl i � i 8- 9

iyul 1 9 1 9-Musta fo K a m a l ı n r\ ısın i v; ı ; ı sg\ l r

v;.ızi l�ısind;ın i sıcfo vcrı n \ l s İ 23

iyul 1 9 1 9 a rzuru m K on q rcss i n i n top l a n ması \'\ ı -

M usta fa K amal ı n a rz u n ı ı ıı K o nq rcssi nd\ > S\ıdr scç i l nı < ı s i

4 scntyabr 1 9 1 9 S i ı vas K on q rcss i n i ıı kcç i ri l ımısi \ l l -

M usta fa K a m a l ı n lwm i ıı k o n q rcssd;.ı sudr scç i l ın<ı si

J1

.

scn tya b r 1 9 1 9- M u s ta fa K a m a l ı n A n ado l u

R u mel i

M ü d a ri < ı y c y i

H üquq

hcy;ıt i n i n s;ıd ri scç i l m\lsi

. ., ,.,

86

Cı m i yy<ıt i n i n

\ \l

i da r; ı

Atatiirkün A �arhaycan .\·(vasati

20-22 oktyabr galan B ahri yy<:ı

Kamal ı n İ stanbul dan

1 9 1 9 - M u s t a fa

n a zi r i Salclı

paşa i kı g ö rü ş m as i vı:.ı A m a s i ya

Protokol u n u n i mzalanması

7 noyabr 1 9 1 9- M ustafa K a mal ı n İ s t an bu l da to p l a n m a s ı p l anl aşd ı r ı l a n

Osmanlı

M vc l i s i

üçün

orz u r u ın d a n

m i l latva k i l i scç i l ın a s i 2 7 dekabr 1 9 1 9 -M u st a fa K am a l ı n H cy\')ti - T<)Jn s i l i yy;_ı i la b i r l i kd <:ı

Anakaraya g<� l ımJs i

1 6 m a rt 1 920- İ stanbulun İ x t i l a f Dövlatlari t\) m fi ndDn i ş ğa l ı n da n sonra M us t a fa K a ma l ı n vDzi yyata bütün d ö v h ıt va M i l l i M Dcl i shır s;ı v i yy<ısi nd<ı ct i raz ctmasi v<ı A nk arada

yeni b i r M i l lnt MDc l isi q urınağa çalışması 23 apre! 1 920- M u stafa

K a ma l ı n

Hcy<ıti

TDrns i l i yy<ı i l <ı

b i rl i kd;_ı A n a k a ra ya g<ıl nmsi

24

a p re!

1 920- M ust a ra

K amalın

T B M M - n<ı

sudr

scç i l ımısi

11

may

1 920- M usta l'a

K am a l a

İ st a n b u l

h ö k ü n1'l l İ

tDnı lindun ö l üm h ök m ünün ç ı x arı lması

13 sentyabr 1 920- M usıa ra K am a ! l<m ı li nd<ın X a l qç ı l ıq p roq ra ı m n ı n T B M M -u tuqd i ın cd i l musi 5

dckabr 1 9 20 - M u sl a fa K am a l ı n İ stanhuldan g<ılun

Osman l ı n ü m ay;ındulmi a h rnud İ zz;..ı t V\l S a l ch paşa i l;ı B i l < ı c i k qatar st ansiyası nda görüşımısi

10 may 1 92 1 - M u sta fo K aına l l<ı m fi n<.l\ın B . M . M < ıc l i s i n­ d<ı A n a d o l u vu R u m e l i M üd a li cy i yarad ı l m as ı

v<ı

l l üquq Qnıpunun

M u s t a l'cı Kamalın lmm i n q rupa r< ıh h<ır

scçi lımısi

1 3 iyun 1 92 1 - M u sta fa

Kamal ı n fran s fı z

B ou l lo n l a A n k arada görüşınusi

87

t<ını s i l ç i s i F.

A tatiirkiin A -;,;1rhayca11

siyasati

5 a v q ust 1 92 1 -TBMM tarn fından M ustafa K am a l a A l i Baş

K o mandan stat usunun veri l mesi 23 avqust 1 92 1 -Mustafa K amal ın 22 gün 22 geca d avanı c l dy ; ı n S a karya M eyd a n M ühariba s i n i i dara e t m as i 1 3 s c n ty a b r

1 92 1 - M ustafa

K am a l ı n S a k a ry a

M eydan

l\!J ii lı a ri b<-ısi ndl'l ga l ib ga l m asi 1 9 se ntyabr 1 92 1 - M ustafa K a m ala T . B. M . M . t<Jra fı n d an m a r�al rütbas i n i n va Qazi ü nvan ı n ı n vcril ınasi 26 a v q ust l 922 Q a z i Mustafa K am a l ı n -

Qoc ata pa da Böyük

h ü c u m u h a yata kcç i rm a si 30 a v q u s t 1 922-Qazi M us tafa K am a l ın Dum l up ı nard a A l i Ba� K om an d an m ü h ari bas i nda gal i b ga l ın asi

IO s e n ty a b r 1 922-Qazi

M ustafa

K amal ı n

İzmiri

azad

et 111\JS İ

1 noyabr 1 922-Qazi M ustafa K am a l ı n lvk l i fi ndan sonra Bü y ü k M i l l \ıt M <ıc l i s i n i n s;J lt<matin kı ğ v i n i q<-ırara a l ınası 1 4 y a n va r

M u sta fa

1 923-Qazi

Kamal ın anası Zü bcyd<.ı

xaıı ı nı ın İznıirda v<� fot ctımısi 29 y a n va r 1 923-Qazi

M u sta f'a K amal ın İznı i rd<ı Lıt i frı

xaıı ı rn l a ( U �ag l ı gi l ) cvl<rnm;)si 1 7 fevral 1 923-Qazi M u s ta fa K a m a l ı n İzm i rd<ı i l k Türk iy<ı İ q t i sad K onqrcss i n i t;ı�k i l ctımısi

13 a vq ust 1 923-Qazi M us t a fa Kama l ı n i k i nc i dtıfü T B M M S\Klrl i y i n;) scç i l ım ı s i i l scn tya h r 1 923-Q a z i M u sta fa K amalın X a l q Part iyas ı n ı

q urması 29 okty a h r 1 923- R csrub l i kanı n e l a n ı v<ı Q az i M u s t a fa Kamal ı n

p rcı. i d c n t

s cç i l ıll\ı s i

M ü harib<1s i n i i d a r; ı ctım.ıs i

..

'

•· "

88

c hıyDn

S a k arya

M ey d a n

Atatiirkiin Azarbaycan siyasati

1 3 sentyabr 1 92 1 - M u stafa K am a l ı n S a k ary a

M eyd an

M üharibvsi n da q a l i b gu l m u s i 1 9 sentyabr 1 92 1 - M usta fo K am al a T B M M tare fın­ dan marşa! rütbas i n i n V\) Qazi ünvan ı n ı n vcri l mas i .

26 avqust 1 922-Qa z i Mustafa K a ma l ı n Qocatapada Böyük h ü c u m u !fü y a ta k cç i rm as i .

30 avqust 1 922 - Qa z i M ustafa K a ma l ı n D u m l up ı ­ narda A l i Baş K omandan ınülı ari b,�s i nda q a l i b g a l ırn.ıs i .

1O

sentyabr 1 922-Qa z i M usta fa K a m a l ı n İ zmiri az ad

c t ma s i

J noyabr 1 922-Q az i M us t a fa K ama l ı n tuk l i findan sonra Höyük M i l l D t M <K l i s i n i n S\) l ! \ln<'l t i n lağvi n i qmara a l ınası 1 923-Qazi

14 y a n v a r

M u s ta fa

Kamal ı n

anası

Zühcyd; ı xan ı ı n ı n İ z m i rdu v;ıfot c t ım) s i 29 y a n v a r L ıt i fü x a n ı ın la

1 923-Qazi

M u s t a fa

Kamal ı n

İ z nı i rd\ı

( U şa q l ı g i l ) cv l u ıı ım ı s i

1 7 fcv ral 1 923-Qazi M usta fa K ama l ı n İ zm i rd •ı i l k Türkiy;ı İ q t i s :.ı d K o n q rcssi n i !Dşk i l c t ı m ı s i 1 3 avqust 1 923-Qazi

M us\afa Kamal ın ikinci <fa !�ı

TB M M s ; ı d rl i y i m ı scç i l ırnısi ll

sc nty a b r 1 923-Q azi M u sta l'a K am a l ı n X a l q

P a r t i yas ı n ı q u rın a s ı

29

okty a b r

1 9 23- R cs p u h l i k a n ı n

el an ı

v;ı

Qazi

M ustafa K a m a l ı n prczi dcnt scç i l m;ısi 1 m a rt 1 924-Qaz i M ustafa K amal ı n Höyük M i l hı t M ; ıc l i s i n i n açması v;ı X u l i l� ı l i y i n kığvi i l ; ı hağ l ı l;ılı s i l i n h i rh ışd i ri l ın ; ı s i nı;ıs; ı l ; ıs i n i n i tq i nd\ı qcyd ctın;ısi 23 avqust 1 92 5-Q az i M usta fa K a ma l ı n K astaınonud a i l k th ı fö ş a p k a t u x ın a s ı 89

A tatürkün Azarbaycan siyasati 3 oktyabr 1 9 26-İstanbu l da S arayburn u n d a Qazi M ustafa Kama l ı n i l k h e y ke l i n in qoyulması 1 iyul 1 927-Qazi Musta fa Kama l ı n i l k dafe prezident s i fö t i i la İstanbu la gal ma s i

1 5-20 oktyabr 1 927- Qazi M ustafa K a m a l ın C H P­ n iıı i l qurultayında tarixi böyük n i qtla ç ıx ı ş etmesi 1

noyabr 1 927-Qazi M ustafa K a m a l ı n i ki n c i d e fe

prczident seçilmesi 4

n oyabr 1 927-Qaz i M ustafa K a ma l ı n A n k a ra

Etnoqrafıya M uzey i n da va Y en işa harda h eyk e l leri n i n açı l ması 20 may

1928-ofq an kra l ı enıan u l l a xanın

Qazi

M ustafa Kama l ı zi yarat etmesi

10

1 928-Qazi

avqust

M us ta fa

K amalın

Sarayburn unda T ü rk h a rfi:ıri h aqq ı n d a ç ı x ı ş etmesi 1 2 aprel 1 9 3 1 -Qazi M us t a fa K ama! tara fı ndan Türk

Tarix Qurumunun yarad ı l ınası

4 may 1 93 1 Qaz i M ustafa Kamal ı n üçüncü d;.ıfo -

prczi dcnt scç i l m;.:ı si

1 2 iyun 1 932-İ raq K ra l ı B nı i r Faysa l ı n A n karada Qazi M ustafa K am a l ı ziyar\ıl ctımısi

1 2 iyul 1 932-Qazi M us t a fa K aınal tam fı nd�n Türk D i l Qurumunun q urulın ası

4 oktyabr J 9JJ- Y uqos l a v i ya K ra l ı Qazi M ustafa K amal ı İ st a n bul d a ziyar;_ıti 29 oktyabr 1 933-Qaz i M usta fa K a ma l ı n C u m h uri y ­ yatin 1 O

-

cu ildönü ınü i lu u l aq<ıdar ola ra q tari x i 1 O

il n i tqi i l v ç ı x ış ctm<ı s i

90

-

cu

A tatiirkii n A :.iJrbaycatı �;iyasiJtİ

24 noyabr 1 934-TB M M - n i n Qazi M ustafa

ATATÜ R K 1

K amala

s o y a d ı m vcrun q a n u n u n qDbu l cdi l ım)si 1 9 35 A t a tü rk ü n

m a rt

-

d ö rd ü n

d a fü

prcz i d c n t

kra l ı

VIII

E d v a rd ın

seç i lmösi 4

1 936- İ n g i l t mu

senty a b r

İ stan b u l d a A tat ürk ü

1 1 iyun

z iyar>ıl ctmasi

1 935-Atatürkün t1.ısu rrüfatları n ı dövlat<) vD b i r

s ı ra d a ş ı n ı n a z

1.ını l a k ları n ı

İsD

A n k a ra

B u hı d i yy1.ı s i n1.ı

bağışlaması 30

m a rt 1 938-A tatürkün

matbuat

x id m > ı t i

x a s t< ı l i y i

t mD i i n d 1.ı n '

ila bağlı Prczidcn t i n

r;.ı s ın ı

aç ı q l a ın a n ı n

yayınlanması 19 iyu n 1 938 R u m ı n i ya -

İ slanhulda

z i y a r> ı t

k ra l ı

il

K aro l un A t a t ü rkü

ctımısi

5 scntyabr 1 938-Atatürkün v;ısiyy•ıtnaın;ısini y a zm a s ı ( aç ı l ı !;> tari x i : 28

noyahr 1 93 8 )

1 6 o ktyabr 1 938-Atatürk ü n

x u s t D l i y i i l ; ı b a ğ l ı nısnı i

aç ıqlamaların yayın l anmağa ba!;>lanması 10

21

noyabr 1 938-J\tatürkün ölümü noyabr 1 938-J\tatürkün c•ınaz1.ıs inin Ltnoqra liya

M uzcyind1. ıki keç i c i ımızara (hı llı olunması 1 9 noyabr

1 953- J\ ta t ü r k ü n

rnnazusın ın !\nı tquhir;ı

(hı!;l l ll lllaSI

1 98 1 -U N l ·: SCO-nun

aldığı

anadan ol ma s ının 1 00 i l l iy i

b i r q1. ı ra rl a

i h ı 1. ı laqad a r

bütün d ü nyada !\ t a l i.i rk i l i k i m i qcyd

91

!\ ta t ü rk ü n

o l a ra q h u

olunması

ilin

Atatürkün Azilrhaycan siyasi11İ

MüNB8L8R 1 . A tatürkü n Söylev ve Demeçl eri , 1-III, Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi, 2006.

2.

Prof.

Dr.

Utkan

Geçm i şten Geleceğe.

K ocatürk.

A tatürk

Ç i zg i s i nde

A tatürk ve Yak ı n Tari h im izle

İ l iş k i n G örüşmeler, A ra ş t ı rm a l ar, Atatürk Araştırma M erkezi , 200 5 .

92

B e lgeler;

A n kara ,

M ü ndaricat Ön söz

. . . . . . . . . . . . .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

}

Erzurum kongrcs i " ni a ça rk e n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 K uvay- i

111 i l l iyc" n i n va z iyet i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

Erka n ı h a rb iyc- i uımını i yc R e i s i i smet hey i n u m u m i vaziyet hakk ı n d a k i demeci rnünasibeı i y l e

. . .

.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

M i l l i mücadebk bi ran e v v e l muvaffak

.

. . . . . . . . . . . . .

9

için

o l m ak

subaylardan k ı t:.ı lar k�k i l i . m i l letve k i l leri n i n gönül l ü k uvvetler tc�k i l 1:tmc lcri ve suhay ların yan farında k ı h i zmet erleri n i n a l ı n ma s ı h a k k ı n d a k ı Tak r i r münasebe t i y l e

. . . . . . . . . . .

.

. . . . .

.. . .

. . . . . .

.

. . .

.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.

.

. . .

. . . . . . . . .

.

. . .

1 1

Erzurum m i l le t vek i l i d u rak ve !\ rkuda�ları n ı n . �;ırk ceph esi ınütec a v i z len: k a r�ı mukabele e ı nıcıı ı e lcri

k u v v et leri n i n

sebepkri n i n b i l d i r i l m e s i h a k k ı n d a k i S ua l takriri üzeri n e . . 1 2 hzunı ııı m i l l e t vek i l i

i sı ıı a i l ve a rk adasl . a rı n ı n ermcn i stan '

m ü ta reke �art l arı h a k k ı nd a k i s u a l takriri m ü n as e b e t i y l e 2 5 V aziyet- i u m u m iye .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

İ k inci topl a n ma y ı l ın ı açarken

. . ...

. . . . .

. . .... ..

..

. .

. . .

. . . .

. . . . .

.

. . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

.

. . . . . . . . .

.. . . . .

. .

. . .

2(,

27

!\ t a l li rk ' Li ı ı . t ü rk i ye b ü y ü k m i l le t mec l is i h ü k u met i A zerbaycan tems i l c i s i ıneın d u lı �ev ke\ bey \ : mektubu

( 1 X may ı s 1 92 1 ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 9 J\ zcrbaycaıı e l ç i s i

i b ra h i nı ab i lo r a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1

!\zcrbaycan e l ç i si a b i l o ! " un Süy lcv i ne c e v a p . . . . .

. . . . . .

. . . 3 .1 . .

.

.

!\ t a t ü rk ' ii ı ı . t ü r k i ye büyük m i l let m e c l i s i h ii k u m L· t i A zerbaycan t e ms i l c i s i ıııeınd u lı �evket hey \ : m e k t u b u ( 1 (ı kas ı m 1 92 f ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1(1 !\ ta t ii rk ' iin. l iirk i y e büyük mi l let mec l i s i h ü k u me t i A zerbaycan tems i lc i s i ıneırnJ u h �evket h ey e ıııd tuhu "

( 2 �uhar 1 92 2 ) . . .

. . . . . . . . . . . . .

...

. . . . . . . . . . .

.

. . . . . .

.

. . . .

. . .. .. . .

. .

. .

. . . . . . . . . . . . . . .

38

J\ t a ı ü rk ' ü n ıneııı d u lı �evket ( csenda l ) bey " i n 2 1 ucak

1 922 t a ri h l i mek t u b u n a cevap t c l g ra li ( 7 mart l lJ 2 2 )

. . . . . . .

39

Ü ç ii ııcii toplanma y ı l ı n ı açarken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 İ k i nc i d ii ı ı eı n b i r i n c i toplanma y ı l ı n ı Açarken

. . . . ...... . . . . . . . . .

.44

aıam T ü rk i y e bü y ü k m i l let mec l isi h ükumeti Azerbaycan temsi lcisi mcınduh şevket bey ' in «azerbayean s i y a s ı fırkalar s o n v aziyeti» H ak k ı n d a atatürk e rnporu ·

( 7 ocak 1 922)

.

. . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.

. .

.

. . . . . . . . .

.

. . . . . . . . . . . . . . . .

.

. . . .

.45

N\ıriman N,11iınanov haqqında Atatü rk<ı bi r ın<ıl umat . . . . . . . 5 5 Atatü rkün h::ıyatı

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

59

Mustafa Kemal nas ı l ATATÜ RK ol<lu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Nutuk' ta ne a n l atı l ıyor

. . . . . . . . . . . . . . .

.

. . . . . . . . . . .

.

... . .

.

. . . . . .

.

......

.

..

. .

. . . .

68

Ataturku n m i l l iyetç i l i k ü l kesi i l e i l gi l i sözleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Ata l ü rk ' ü n bi l i nmeyen gizl i kalını� sözleri

. . . . . . . .

.

. . . . . . . . . . . . . . . .

71

Atatürk' ü n Türk Dü nyası ve Türk B i rl iği i l e i l gi l i

Sözlcıi

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...... ...... . . . . . . . . . . . . . . . ..................... . . . . . . . . . . . . . .

Atalii rkü n h;ıyatı nı n x roni kası

M;ınb;ıhır

.....

.

. .

.

.

.

....

.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

.

. . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . ....

.

...........

.

.

81

83 92

« () l lTn n;ı�ri � � ıılıııın nhılh;ıasiııd;ı ııa�r olııııuh

l>izayıll'r

Z;ıhiıl

Tl' \ llİki n·daklor:

M;ıınınaılo\'

IWv�aııa Nizanıiııızı

h: o r n·klor: N i�;ıı· l{alıiıııova