Εξερευνώντας τη χωρικότητα της βροχής/ The spatiality of rain

Α.Τ.Ε.Ι ΑΘΗΝΑΣ ΣΧΟΛΗ ΓΡΑΦΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ, ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗΣ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2013

Θα ήθελα να ευχαριστήσω για τον χρόνο και την βοήθειά τους την καθηγήτρια Μάρθα Λουκία, όπως επίσης και τους φίλους μου Λέγγα Ελένη, Παπαδημητρίου Κώστα, Κολόμβου Γεωργία, Καραλέμα Νίκο, Ραφαηλίδου Νικολέτα, Στασινοπούλου Μαρίνα και Δόξα Μαρία.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Α’ ΜΕΡΟΣ 7 Η ΒΡΟΧΗ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

1) ΤΟ ΚΑΙΡΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΒΡΟΧΗΣ 8 i) Η ΒΡΟΧΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ 10 ii) Η ΒΡΟΧΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ 10

2) ΒΡΟΧΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ 12 ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΒΡΟΧΗΣ ΣΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Β’ ΜΕΡΟΣ 19 ΒΡΟΧΗ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ

20

1) ΤΑ ΚΑΙΡΙΚΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΦΘΟΡΑΣ 20

20

8

12

2) ΤΟ ΥΔΑΤΙΝΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΣΥΝΘΕΣΗΣ ΧΩΡΟΥ 26 i) ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΔΟΜΗΜΕΝΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΕ ΥΔΑΤΙΝΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 26 ii) ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΑΙ ΕΝΝΟΙΩΝ ΠΟΥ ΠΡΟΚΥΠΤΟΥΝ ΑΠΟ ΤΗ ΒΡΟΧΗ 40 iii) ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΔΟΜΗΜΕΝΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΕ ΤΑ ΟΠΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΒΡΟΧΗΣ 46 3) Ο ΧΩΡΟΣ ΩΣ ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ 58 i) ΒΙΩΜΑΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ 58 ii) Η ΒΡΟΧΗ ΩΣ ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ 59 iii) Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΩΣ ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ iv) ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΒΙΩΜΑΤΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ 70

Γ’ ΜΕΡΟΣ 87 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 87 ΠΗΓΕΣ 94

64

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στόχος της διάλεξης είναι η ανάλυση της βροχής και η αναλογική εννοιολογική χωρική μετάφρασή της σε δομημένο χώρο. Αποτέλεσε πρόκληση η ενασχόληση με ένα καιρικό φαινόμενο που δημιουργείται από τη φύση και η χρήση του με δυναμικό τρόπο από τον άνθρωπο σε πλήρως ορισμένους, από αυτόν, χώρους. Εξετάζεται ο τρόπος με τον οποίο μπορεί κανείς να προσεγγίσει το φαινόμενο από όλες τις οπτικές για να το προσδιορίσει πλήρως ώστε και να το κατανοήσει. Θα μπορούσε η βροχή, που δεν έχει όρια, να ενσωματωθεί στον σχεδιασμό προκειμένου να ενταχθεί σε έναν πλήρως πάγιο και δομημένο χώρο; Σε περίπτωση που αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί, ποια η ψυχολογία του ανθρώπου σε ένα τέτοιο χώρο; Προκειμένου να επιτευχθεί ο παραπάνω στόχος, θα ακολουθήσει η ανάλυση του φαινομένου και η σύνδεση αυτού με την αρχιτεκτονική πράξη. Αφετηρία για την επιλογή του θέματος υπήρξε η βροχή ως προσωπική πηγή άντλησης ευχάριστων συναισθημάτων και έμπνευσης. Βρίσκω μία απίστευτη δύναμη σε αυτό το φαινόμενο, την οποία μέσω της εργασίας θα προσπαθήσω να εξηγήσω και να τεκμηριώσω. Η διάλεξη βασίζεται στο βιβλίο «Eyes of the skin» του Φιλανδού αρχιτέκτονα Juhani Pallasmaa και το «On Weathering: The Life of Buildings in Time», των αρχιτεκτόνων Mohsen Mostafavi και David Leatherbarrow. Με το πρώτο βιβλίο ο Pallasmaa εξηγεί τον τρόπο με τον οποίο όλες οι αισθήσεις συμβάλλουν στην κατανόηση της αρχιτεκτονικής πράξης. Ενώ το δεύτερο αναφέρεται στην ενσωμάτωση της φθοράς, από την επίδραση της φύσης και του χρόνου, στον σχεδιασμό και στον τρόπο επίτευξής της.

Α’ ΜΕΡΟΣ Η ΒΡΟΧΗ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ 1) ΤΟ ΚΑΙΡΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΒΡΟΧΗΣ i) Η ΒΡΟΧΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ii) Η ΒΡΟΧΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ 2) ΒΡΟΧΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΒΡΟΧΗΣ ΣΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

7

Η ΒΡΟΧΗ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

LONO - Ο ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑΣ, ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ, ΤΗΣ ΒΡΟΧΗΣ, ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΣΤΟΥΣ ΧΑΒΑΝΕΖΙΚΟΥΣ ΜΥΘΟΥΣ

Τα καιρικά φαινόμενα αποτελούν εκφράσεις της φύσης με τις οποίες ο άνθρωπος έρχεται καθημερινά σε επαφή και είναι εξοικειωμένος. Το νερό και κατ’ επέκταση η βροχή ήταν πάντα πηγή ζωής και θεωρούταν σημαντικό αγαθό για κάθε κοινωνία. Αυτό φαίνεται και από την τοποθεσία των πρώτων οικισμών που ήταν κοντά σε θάλασσα ή ποτάμια.

1) ΤΟ ΚΑΙΡΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΒΡΟΧΗΣ i) Η ΒΡΟΧΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ

8

Πιο συγκεκριμένα, η βροχή είναι ένα φαινόμενο που έχει απασχολήσει τον άνθρωπο αρκετά, από τις περιόδους που πρωτοκατοίκησε την Γη. Από την αρχαιότητα, προσέδιδαν μία μεταφυσική χροιά σε ό,τι αδυνατούσαν να εξηγήσουν. Έτσι οι αρχαίοι πολιτισμοί απέδιδαν τα καιρικά φαινόμενα σε θεότητες οι οποίες φανέρωναν τις διαθέσεις τους μέσω της φύσης. Ανά τον κόσμο, μύθοι και τελετουργικά έχουν δημιουργηθεί προκειμένου να εξηγήσουν και να προκαλέσουν την βροχή. Η ευφορία της γης που εξασφάλιζε την επιβίωση των φυλών, εξαρτιόταν από τη βροχή. Πέρα όμως από αυτή της την ιδιότητα, είχε και άλλες ερμηνείες. Κάποιες φυλές πίστευαν πως μέσω του φαινομένου, είχαν την δυνατότητα να συνδεθούν με το θείο και τον μεταφυσικό κόσμο των πνευμάτων. Οι διαφορετικές ερμηνείες που δίνει ο κάθε λαός στο εν λόγω φαινόμενο, φαίνονται από στοιχεία της μυθολογίας του. Συνήθως οι θεότητες που συνδέονταν με τη βροχή, συμβόλιζαν τη γονιμότητα του εδάφους και την ζωή εν γένει.

Εκτός όμως από τους θεούς, υπήρχαν και ζώα ή έντομα τα οποία σε πολλές δοξασίες ήταν συνδεδεμένα με το φαινόμενο. Για τους Ινδούς οι βάτραχοι, ενώ για τους Κινέζους οι δράκοι ήταν οι φύλακες της βροχής. Στη Βόρεια Αμερική, οι Ινδιάνοι πίστευαν ότι εάν η πρώτη πεταλούδα του καλοκαιριού είναι λευκή, τότε έρχονται πολλές βροχές. Οι αρχαίοι πολιτισμοί εκτός από την λατρεία των θεών και τις θυσίες που έκαναν σε αυτούς, προκειμένου να προκαλέσουν βροχή έκαναν συγκεκριμένες τελετουργίες. Τις περιόδους με ξηρασία, κάποιες φυλές αυτοχθόνων Αμερικάνων συνήθιζαν να τελούν τον «χορό της βροχής» (rain dance), για να βρέξει και να εξασφαλιστεί η καλλιέργεια και η συγκομιδή των σπαρτών. Μάλιστα, και στη Ρουμανία του 20ού αιώνα εντοπίζονται παραλλαγές του χορού της βροχής, γνωστές ως «Paparuda» ή «Perperuna», στις οποίες οι ντόπιοι φορώντας φύλλα δέντρων χορεύουν ξυπόλυτοι σε κύκλους. Όμως για πολλές φυλές το φαινόμενο της βροχής, εκτός από την ευφορία του εδάφους, είχε και μία πιο μεταφυσική ερμηνεία. Τα μέλη της φυλής Τσερόκι (βρίσκονται στις Νοτιοανατολικές Ηνωμένες Πολιτείες), συνέδεαν τη βροχή και με την απομάκρυνση των κακών πνευμάτων από τη γη. Ενώ σε ορισμένες αφρικάνικες φυλές, πιστεύεται ότι η βροχή είναι απόδειξη της επικοινωνίας και διαμεσολάβησης των προγονικών ψυχών, οι οποίες προστατεύουν και φροντίζουν τους ζωντανούς απογόνους τους, στους θεούς.

ΧΟΡΟΣ PAPARUDA

Ο ΧΟΡΟΣ ΤΗΣ ΒΡΟΧΗΣ ΑΠΟ ΙΝΔΙΑΝΟ

9

Στην ελληνική μυθολογία, η εμφάνιση αλλά και η απουσία βροχών συνδεόταν άμεσα με τον Δία. Ήταν ο θεός που εξουσίαζε όλα τα φυσικά φαινόμενα, που ήλεγχε τον ουρανό και είχε όπλα του τη βροντή, την αστραπή και τον κεραυνό. Οι αρχαίοι Έλληνες προκειμένου να τον εξευμενίσουν για να τους στείλει βροχή, τελούσαν θυσίες με ζώα αλλά και ανθρώπους. Εκτός από τον Δία, οι Υάδες (από το αρχαίο ρήμα υώ = βρέχω), ήταν αδελφές Νύμφες και έφερναν τη βροχή.

ΑΠΕΙΚΟΝΙΖΕΤΑΙ Ο ΔΙΑΣ ΝΑ ΠΕΤΑΕΙ ΚΕΡΑΥΝΟ

Εξετάζοντας τα παραπάνω στοιχεία καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η αντιμετώπιση της βροχής στην αρχαιότητα ως θεόσταλτο δώρο συνδέεται άμεσα με τις κλιματολογικές συνθήκες της κάθε περιοχής αλλά και τον τρόπο με τον οποίο η εκάστοτε φυλή εξασφάλιζε την επιβίωσή της (κτηνοτροφία και γεωργία).

ii) Η ΒΡΟΧΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ Με την εξέλιξη της ανθρωπότητας, οι άνθρωποι βρήκαν απάντηση στα ερωτήματα που μέχρι τότε δεν μπορούσαν να απαντήσουν. Έτσι, με τη βοήθεια της επιστήμης της φυσικής κατάφεραν να εξηγήσουν τα καιρικά φαινόμενα και συνεπώς τη βροχή. Η βροχόπτωση είναι ένα σημαντικό φαινόμενο που αποτελεί μέρος του υδρολογικού κύκλου, δηλαδή της συνεχούς ανακύκλωσης του νερού της γης μέσα στην υδρόσφαιρα και στην ατμόσφαιρα.

10

Η ηλιακή θερμότητα, η διαπνοή των φυτών και η αναπνοή των ζώων δημιουργούν τους υδρατμούς, οι οποίοι ανέρχονται στην ατμόσφαιρα και ψύχονται μέχρι να υγροποιηθούν. Έτσι δημιουργούνται τα νέφη, που αποτελούνται από υδροσταγονίδια ή από παγοκρυστάλλους. Στη συνέχεια, το νερό επανέρχεται στο έδαφος με τη μορφή ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων, μέσω φαινομένων όπως είναι η βροχόπτωση, το χιονόνερο, η χιονόπτωση και το χαλάζι. Για να προκληθεί βροχόπτωση, η συγκέντρωση των ατμοσφαιρικών υδρατμών πρέπει να είναι αρκετά υψηλή, ώστε αυτοί να υγροποιηθούν και να σχηματίσουν σταγόνες νερού, οι οποίες λόγω βαρύτητας θα πέσουν στην επιφάνεια. Η βροχή προκαλείται όταν ο αέρας αδυνατεί να συγκρατεί τους υδρατμούς σε αέρια μορφή (νέφη). Αυτό συμβαίνει όταν (1) αυξηθεί η ατμοσφαιρική πίεση ή (2) μειωθεί η θερμοκρασία του αέρα ή (3) με την αύξηση της συγκέντρωσης της υγρασίας στην ατμόσφαιρα. Ένα άλλο μετεωρολογικό φαινόμενο που συνοδεύεται από έντονη βροχόπτωση είναι η καταιγίδα. Το φαινόμενο αυτό συνοδεύουν ακόμα αστραπές, κεραυνοί, μερικές φορές χαλάζι και ισχυροί άνεμοι. Γενικά καταιγίδα λέγεται κάθε βίαιη ατμοσφαιρική διατάραξη, δηλαδή κακοκαιρία, που συνοδεύεται από ηλεκτρικές εκκενώσεις.

11

2) ΒΡΟΧΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΒΡΟΧΗΣ ΣΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Η στάση του κάθε λαού στα καιρικά φαινόμενα διαφέρει από κουλτούρα σε κουλτούρα και από τόπο σε τόπο. Παρόλα αυτά, ανεξάρτητα από το μέρος στο οποίο ζούμε, η βροχή επηρεάζει τη διάθεση και τη ζωή μας ποικιλοτρόπως. Ο βαθμός στον οποίο μας επηρεάζει, εξαρτάται από πολλούς παράγοντες τόσο πρακτικούς όσο και συναισθηματικούς. Έχουν γίνει πολλές έρευνες που εξετάζουν τις επιδράσεις που έχει ο καιρός στην ψυχολογία του ανθρώπου. Οι περισσότερες από αυτές διεξήχθησαν στην Βόρεια και Κεντρική Ευρώπη. Τα συμπεράσματα των ερευνών καταλήγουν στο ότι τις ηλιόλουστες ημέρες, οι άνθρωποι τείνουν να είναι πιο ευδιάθετοι, αισιόδοξοι, χαρούμενοι και να έχουν καλύτερη μνήμη. Αυτό γίνεται, διότι όταν έχει ήλιο εκκρίνεται από τον οργανισμό μια ορμόνη, η σεροτονίνη. Αντίθετα, οι ακραίες θερμοκρασίες, είτε υψηλές είτε χαμηλές, καθώς και η υγρασία προκαλούν την έκκριση μελατονίνης που φέρνει τους ανθρώπους σε κατάσταση υπνηλίας.[1]

12

Παράλληλα, οι κοινωνικοί ψυχολόγοι Schwarz και Clore σε έρευνες που έκαναν το 1983 κατέληξαν στο ότι οι καιρικές συνθήκες επιδρούν στην ψυχολογία μας. Βρήκαν λοιπόν ότι κάποιος που είναι γενικά χαρούμενος μπορεί να νιώσει θλιμμένος μόνο και μόνο λόγω του καιρού, αφού ο καιρός επηρεάζει τον τρόπο που σκεφτόμαστε τη ζωή μας αλλά και την ικανοποίηση που νιώθουμε από αυτή.

Έτσι, κατά τη διάρκεια μιας βροχερής ημέρας, οι άνθρωποι που είναι γενικώς ευτυχισμένοι και ισορροπημένοι υπάρχουν πιθανότητες να νιώσουν δυσάρεστα και να έχουν κακή διάθεση, λόγω κακοκαιρίας, ενώ εκείνοι που ήδη σκέφτονται αρνητικά, συνεχίζουν να έχουν θλιβερές σκέψεις. [2] Ακραία έκφανση της επίδρασης των καιρικών συνθηκών στην ψυχολογία του ανθρώπου είναι η εποχιακή συναισθηματική διαταραχή (Seasonal Affective Disorder/ SAD). Αποτελεί τον κλινικό όρο για την χειμερινή κατάθλιψη, η οποία προκύπτει λόγω της πτώσης της θερμοκρασίας και της μικρής ημέρας κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Μερικά από τα συμπτώματα είναι τα εξής: λύπη, κόπωση, κατάθλιψη, αύξηση βάρους, υπνηλία και σε ακραίες περιπτώσεις σκέψεις για αυτοκτονία. Η συγκεκριμένη διαταραχή δύναται να προκύψει και κατά τη διάρκεια όλου του χρόνου σε ανθρώπους που εργάζονται πολλές ώρες μέσα σε κλειστά κτίρια και γραφεία με λίγα παράθυρα, ενώ σε μερικά άτομα μπορεί να σημειωθούν αλλαγές στη διάθεση λόγω συννεφιάς μεγάλης διάρκειας ή κακοκαιρίας. [3] Αντιθέτως, ο Jaap J. A. Denissen στην έρευνά του για το Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, λαμβάνοντας υπ’ όψιν του κι άλλες παραμέτρους πέρα από την ηλιοφάνεια και τη θερμοκρασία (την αιολική ενέργεια, τις βροχοπτώσεις, την ατμοσφαιρική πίεση, και την ηλιακή ακτινοβολία), κατέληξε στη μη σύνδεση των καιρικών φαινομένων με τη διάθεση των ανθρώπων. [4]

13

Με την έρευνα που διεξήγαγαν ο Matthew C. Keller και οι συνεργάτες του, συνέδεσαν άμεσα την ευεξία και αισιοδοξία που νιώθουν οι άνθρωποι σε περιόδους ηλιοφάνειας με το ότι κατά τη διάρκεια του χειμώνα τις είχαν στερηθεί. [5] Κατά την γνώμη μου, όταν σε έναν τόπο κατά το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου επικρατεί συννεφιά και κακοκαιρία είναι λογικό ο άνθρωπος να περιμένει εναγωνίως τον ήλιο. Επομένως, η ευδιαθεσία προκαλείται λόγω της ηλιοφάνειας ή λόγω της εναλλαγής του καιρού, δηλαδή λόγω της διακοπής της «μονοτονίας». Ο άνθρωπος αντιδρά θετικά σε οποιαδήποτε αλλαγή διακόπτει τη ρουτίνα, φαινόμενο που οδηγεί στην ανία. Οι παραπάνω έρευνες που συνδέουν την ηλιοφάνεια με την ευδιαθεσία των ανθρώπων διεξήχθησαν στη Βόρεια και Κεντρική Ευρώπη όπου η ηλιοφάνεια διακόπτει τις μεγάλες περιόδους κακοκαιρίας. Στις χώρες της Νότιας Ευρώπης αντίστοιχα, όπου επικρατεί ηλιοφάνεια το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου, η «καιρική μονοτονία» διακόπτεται από περιόδους με βροχή και πιο χαμηλές θερμοκρασίες που αναζωογονούν τόσο τους ανθρώπους όσο και το έδαφος. Άρα καταλήγω στο ότι δεν είναι ο ήλιος που προκαλεί την αισιοδοξία και την ευδιαθεσία, αλλά η αλλαγή του καιρού που δημιουργεί στους ανθρώπους μία αίσθηση ανανέωσης. Θεωρώ λοιπόν, πως ο τρόπος και ο βαθμός στον οποίο επηρεάζει το κάθε καιρικό φαινόμενο την διάθεση των ατόμων συνδέεται άμεσα και με τον τόπο στον οποίο κατοικεί.

14

Όμως εκτός από την διάθεση και την ψυχολογία των ανθρώπων, οι κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούν σε ένα τόπο, επηρεάζουν τον τρόπο συμπεριφοράς και εν τέλει τη νοοτροπία του λαού που τον κατοικεί. Τα ψυχρότερα και πιο βόρεια κλίματα αναγκάζουν τους ανθρώπους να βρίσκονται σε κλειστούς χώρους, κάτι το οποίο τους ωθεί στην εσωστρέφεια. Αντίθετα, σε ένα κλίμα με περισσότερη ηλιοφάνεια, όπως είναι το μεσογειακό, οι καιρικές συνθήκες επιτρέπουν τη συχνότερη επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον και έτσι αυξάνεται η επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων και συνεπώς η κοινωνικότητα και η εξωστρέφεια ενός λαού. Αυτό σημαίνει πως σε αντίθεση με τους λαούς που ζουν σε ψυχρότερα και με λιγότερη ηλιοφάνεια κλίματα, ένας λαός που κατοικεί στη Νότια Ευρώπη, ζει τους περισσότερους μήνες του χρόνου στην ύπαιθρο. Με αυτή την έννοια, ο καιρός μπορεί να επιβάλει ένα συγκεκριμένο ρυθμό ζωής και ένα διαφορετικό τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς. Η καλοκαιρία και η συνεχής ηλιοφάνεια που χαρακτηρίζει την Ελλάδα, ασκεί μεγάλη επίδραση στην ψυχολογία μας, ως μεσογειακού λαού και μας κάνει να νιώθουμε χαρούμενοι και ευδιάθετοι. Συνήθως απολαμβάνουμε τις περιόδους με ήλιο, οι οποίες όμως θα ήταν ανιαρές, αν δεν παρεμβάλλονταν σε αυτές αναζωογονητικές βροχερές περίοδοι. Έτσι, η βροχή είναι επιθυμητή και ευπρόσδεκτη, τόσο από τους ανθρώπους όσο και από την ελληνική γη. Η γονιμότητα του εδάφους μετά από περιόδους βροχοπτώσεων, κάνει τους γεωργούς να τις αποζητούν, αφού ως γνωστόν μεγάλο μέρος της ελληνικής οικονομίας στηρίζεται στις γεωργικές εργασίες

15

Όμως πέρα από τα αποτελέσματα των ερευνών που βασίζονται κυρίως σε δεδομένα βιολογικής φύσεως και πέρα από τους λόγους που οδηγούν τους Έλληνες να αποζητούν τη βροχή, ας εξετάσουμε επιπλέον αιτίες, για τις οποίες οι άνθρωποι έλκονται από την βροχή. Η ανθρωπολόγος Diana Young, του Πανεπιστημίου του Queensland στην Αυστραλία εξηγεί στο περιοδικό «Smithsonianmag» τον όρο «πολιτισμική συναισθησία», δηλαδή την ανάμειξη των διαφορετικών αισθητηριακών εμπειριών στα πλαίσια μιας κοινωνίας λόγω της εξελικτικής ιστορίας. Ύστερα από μελέτη αυτοχθόνων φυλών της Δυτικής Αυστραλίας, η επιστήμονας εξήγαγε συγκεκριμένα συμπεράσματα. Αναφέρει λοιπόν πως ο άνθρωπος από τις απαρχές του είδους συνέδεε τη βροχή με το πράσινο χρώμα, τη βλάστηση, την ανθοφορία και την καρποφορία της φύσης που ήταν ζωτικής σημασίας για τη διατροφή του. Έτσι συνέδεε το φαινόμενο της βροχής με την επιβίωσή του. [6] Η Young κατέληξε στο ότι αρχικά ενστικτωδώς και έπειτα ως αποτέλεσμα της εξελικτικής πορείας του, ο άνθρωπος αγαπά τη βροχή. Αυτό μεταφέρεται εύκολα στις μέρες μας που το φάσμα της ξηρασίας γίνεται όλο και εντονότερο, η βροχή με το νερό που φέρνει, αποτελεί μία ζωογόνο δύναμη που δεν μπορεί να αγνοηθεί.

16

[1] i) Howarth, E. & Hoffman, M.S. (1984). “A multidimensional approach to the relationship between mood and weather”. British Journal of Psychology, 75(1), 15-23. ii) Klimstra, Theo A.; Frijns, Tom; Keijsers, Loes; Denissen, Jaap J. A.; Raaijmakers, Quinten A. W.; van Aken, Marcel A. G.; Koot, Hans M.; van Lier, Pol A. C.; Meeus, Wim H. J. ,“Come rain or come shine: Individual differences in how weather affects mood.”, Emotion, Vol 11, Dec 2011 [2] Norbert Schwarz και Gerald L. Clore, “Mood, Misattribution, and judgments of Well-Being:Informative and Directive Functions of Affective States”, 1983.

[3] http://www.mayoclinic.com/health/seasonal-affective-disorder/DS00195 [4] Denissen, J.J.A.; Butalid, Ligaya; Penke, Lars; van Aken, Marcel A. G. (2008).

“The effects of weather on daily mood: A multilevel approach”. Emotion, 8(5), 662667.

[5] Keller, Matthew C.; Fredrickson, Barbara L.; Ybarra, Oscar; Côté, Stéphane; Johnson, Kareem; Mikels, Joe; Conway, Anne; Wager, Tor; (2005). “A Warm Heart and a Clear Head: The Contingent Effects of Weather on Mood and Cognition”.

Psychological Science, 16(9),724-731.

[6] Young, D., “Water as country in the Pitjantjatjara Yankunytjatjara Lands South Australia”, Journal World Views; Environment, Culture, Religion, eds. A. Garner and V. Strang, 2006, vol 10, no 2, pp 239-258.

17

Β’ ΜΕΡΟΣ ΒΡΟΧΗ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ 1) ΤΑ ΚΑΙΡΙΚΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ i) Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΦΘΟΡΑΣ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΠΟ ΔΙΑΜΟΡΦΩΜΕΝΕΣ ΟΨΕΙΣ ΚΤΙΡΙΩΝ 2) ΤΟ ΥΔΑΤΙΝΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΣΥΝΘΕΣΗΣ ΧΩΡΟΥ i) ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΔΟΜΗΜΕΝΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΕ ΥΔΑΤΙΝΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ii) ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΑΙ ΕΝΝΟΙΩΝ ΠΟΥ ΠΡΟΚΥΠΤΟΥΝ ΑΠΟ ΤΗ ΒΡΟΧΗ iii) ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΔΟΜΗΜΕΝΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΕ ΤΑ ΟΠΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΒΡΟΧΗΣ 3) Ο ΧΩΡΟΣ ΩΣ ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ i) ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΒΙΩΜΑΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ii) Η ΒΡΟΧΗ ΩΣ ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ iii) Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΩΣ ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ iv) ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΒΙΩΜΑΤΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ

ΒΡΟΧΗ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ 1)ΤΑ ΚΑΙΡΙΚΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ i) Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΦΘΟΡΑΣ Κατά τη διάρκεια των αιώνων, τα καιρικά φαινόμενα έχουν επηρεάσει τη μορφή των κτιρίων. Αυτό γίνεται αντιληπτό αν εξετάσουμε την αρχιτεκτονική όχι μόνο διαφορετικών κρατών, αλλά και διαφορετικών περιοχών της ίδιας χώρας (Πηλιορείτικη και Αιγαιοπελαγίτικη αρχιτεκτονική). Εκτός από τα υλικά, τα στοιχεία στα οποία εντοπίζονται διαφορές είναι η στέγη και η όψη του κτίσματος, που συνδέονται άμεσα με την περιοχή και το κλίμα του τόπου. Πιο συγκεκριμένα, το φαινόμενο της βροχής και τα όμβρια ύδατα έχουν επηρεάσει τον πολεοδομικό σχεδιασμό, καθώς προβλεπόταν η συλλογή και εκμετάλλευση αυτού.

ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΑΣΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΕΨΗ ΓΙΑ ΤΑ ΟΜΒΡΙΑ ΥΔΑΤΑ

20

Ο Πολωνός καθηγητής αρχιτεκτονικής και ζωγράφος, Γιάτσεκ Κράνς (Jacek Krenz), στην έρευνά του «Βροχή στην Αρχιτεκτονική και τον Αστικό σχεδιασμό» (‘Rain in Architecture and Urban Design’), τονίζει τη σημασία της βροχής ως φαινόμενο και ως πηγή ζωής και προτείνει τρόπους για τη συλλογή και επανάχρηση των όμβριων υδάτων από τις στέγες των κτιρίων, καθώς και για τη διοχέτευση των υδάτων αυτών στο έδαφος. Θεωρεί πως η μελετημένη επεξεργασία των όμβριων υδάτων δεν θα λύσει μόνο το πρόβλημα της έλλειψης νερού στις πόλεις, αλλά θα συμβάλλει στη δημιουργία ενός οικολογικού περιβάλλοντος, μέσω του καθαρισμού των δρόμων και των πεζοδρομίων, καθώς και του ποτίσματος του πρασίνου και γενικότερα της γης.

Προτείνει, λοιπόν, την σωστή διαμόρφωση των επιφανειών της πόλης (στέγες, δώματα και δάπεδα) για τη συλλογή και αποθήκευση των όμβριων υδάτων σε μικρές δεξαμενές ή ανοικτές υδρορροές ώστε αυτό να κυκλοφορεί στο έδαφος. Από την στιγμή που ο άνθρωπος άρχισε να χτίζει «καταφύγια» για να προστατευτεί από τη φύση, τα καιρικά φαινόμενα είχαν σαφή επίδραση στην αρχιτεκτονική. Εξετάζοντας ετυμολογικά τη λέξη «περιβάλλον», συνειδητοποιούμε πως είναι η δύναμη που «βάλλει», δηλαδή επιτίθεται στα αντικείμενα τα οποία βρίσκονται γύρω της. Η επίδραση της φύσης στα κτίσματα είναι δεδομένη και ξεκινάει από τη στιγμή που αυτά αρχίζουν να ανοικοδομούνται. Τα αποτελέσματα της αλληλεπίδρασης αυτής φαίνονται σε βάθος χρόνου. Στην ουσία πρόκειται για μία «μάχη» μεταξύ ανθρωπότητας και φύσης, η πρώτη δύναμη προσπαθεί να επιβληθεί στην άλλη. Όμως κάτι τέτοιο είναι ανώφελο εφόσον η φθορά είναι αναπόφευκτη. Το κτίριο είναι ένας ζωντανός οργανισμός, με την έννοια ότι εξελίσσεται και με τα χρόνια διαφοροποιείται. Αυτό σημαίνει πως το κτίριο αλληλεπιδρώντας με τους εξωτερικούς παράγοντες, συνήθως τα καιρικά φαινόμενα, θα αλλοιωθεί και ο χρόνος θα αποτυπωθεί στην όψη του. Όση προσπάθεια και να καταβάλλει ο αρχιτέκτονας, το τελικό φινίρισμα του κτιρίου το αναλαμβάνει η φύση με τη βοήθεια του χρόνου. Τα σημάδια που μαρτυρούν την ηλικία της κατασκευής, εξαρτώνται τόσο από τα υλικά που έχουν χρησιμοποιηθεί, όσο και από το κλίμα του τόπου.

21

Πολλοί άνθρωποι έλκονται στην εικόνα κάποιου εγκαταλελειμμένου χώρου ή «πολυκαιρισμένου» αντικειμένου. Η γοητεία αυτή πηγάζει από την πατίνα που χαρίζει ο χρόνος και οι συνθήκες του περιβάλλοντος οι οποίες εξωραΐζουν τα σώματα που εκτίθενται σε αυτές, δίνοντάς τους μία άλλη αίγλη. Σύμφωνα με τον Junichiro Tanizaki, η ιαπωνική κουλτούρα εκτιμά διαφορετικά τα αντικείμενα όταν αυτά μαρτυρούν την ηλικία τους. Οι Ιάπωνες και γενικότερα η ανατολική φιλοσοφία βρίσκει πολύτιμη την αίσθηση που προσδίδει η φυσική φθορά. «Όσο είναι καινούριο μοιάζει με αλουμίνιο και δεν είναι ιδιαίτερα ευχάριστο, φτάνοντας να καταξιωθεί μόνο όταν καταλήξει να γίνει αισθητικό αντικείμενο μέσα από τη χρήση του στο πέρασμα του χρόνου». [7]

Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο στη Δύση. Με κυριότερο δείγμα το αρχιτεκτονικό ρεύμα του Μοντερνισμού, οι Δυτικοί επιμένουν να προσπαθούν να σταματήσουν τα σημάδια της εξελικτικής πορείας μίας κατασκευής. Οι μοντερνιστές θεωρούσαν τη φθορά αποτυχία και έτσι δεν αναγνώριζαν την επίδραση της φύσης πάνω στις κατασκευές. Σύμφωνα με τον Pallasmaa πίστευαν σε μία αρχιτεκτονική τελειότητας, «χωρίς ηλικία» (timeless perfection). Η επιθυμία τους ήταν να χρησιμοποιήσουν υλικά που αντέχουν στο χρόνο ώστε το κτίσμα να μην «γερνάει».

22

Όπως γνωρίζουμε, στόχος της αρχιτεκτονικής είναι να οριοθετεί τον απεριόριστο χώρο ώστε να βοηθά τον άνθρωπο να τον κατοικήσει. Πέρα όμως από αυτό, οφείλει και να καλύψει την ανάγκη που έχει το άτομο να προσδιορίζει χρονικά την ύπαρξή του.

Αυτό σημαίνει πως μία περιοχή γεμάτη από κτίρια απαράλλακτα για χρόνια, εκτός από πλασματική και παραπλανητική, αποτελεί και εμπόδιο για το άτομο ώστε αυτό να μπορεί να προσανατολιστεί στον χρόνο. Η φθορά είναι η φυσική κατάληξη των σωμάτων αλλά και των επεξεργασμένων υλικών. Ο λόγος για τον οποίο τα υλικά φθείρονται (συνήθως μέσω της οξείδωσης), έγκειται στην τάση τους να επιθυμούν να ξαναγυρίσουν στην αρχική τους μορφή, δηλαδή να επιστρέψουν στη φύση. Τα κτίρια που διαρκούσαν περισσότερο στο χρόνο ήταν αυτά που αποδέχτηκαν τη φθορά ως γεγονός και έλαβαν υπόψη τους το κλίμα της περιοχής. Αναφερόμαστε δηλαδή σε μία αρχιτεκτονική που συμμαχεί με την φύση, είναι οικολογική και ενταγμένη στο τοπίο με την ίδια ευστοχία που η αρχιτεκτονική παλαιότερων πολιτισμών ήταν. Αυτό συνέβαινε διότι οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν υλικά που υπήρχαν στον τόπο και είχαν διαμορφωθεί από τις συνθήκες που επικρατούσαν εκεί. Κάτι τέτοιο μετέτρεπε το κτίσμα σε κομμάτι του τόπου και διευκόλυνε την αφομοίωσή του από τον περιβάλλοντα χώρο (οργανική αρχιτεκτονική). Τα σημάδια του χρόνου συνήθως προκύπτουν όταν δύο υλικά, που προηγουμένως δεν σχετίζονταν, συναντιούνται και αλληλεπιδρούν. Ο τρόπος αυτής της αλληλεπίδρασης ποικίλλει από τόπο σε τόπο, διότι διαμορφώνεται από τις κλιματολογικές συνθήκες.

23

Με την επίδραση του χρόνου, το κάθε υλικό εξελίσσεται διαφορετικά, με αποτέλεσμα να αποκτά χαρακτηριστικά που το ενσωματώνουν στο νέο του περιβάλλον. Εφόσον λοιπόν η φθορά είναι εξαρχής δεδομένη, ο αρχιτέκτονας μπορεί να την ενσωματώσει στο σχεδιασμό ώστε αυτή να αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της εμφάνισης του κτιρίου, αποφεύγοντας τον κίνδυνο να φαίνεται ως «λεκές». Ο Ιταλός αρχιτέκτονας Carlos Scarpa, λαμβάνοντας υπόψη του τους προαναφερθέντες παράγοντες, παρατηρούσε την επίδραση των καιρικών συνθηκών στα κτίρια της περιοχής και σχεδίαζε νέα, τα οποία ενσωμάτωναν με μεγάλη επιτυχία την επίδραση της φύσης στην όψη τους. Ο τρόπος που σχεδίαζε ο Scarpa προέκυπτε από την επανερμηνεία της βενετσιάνικης παράδοσης και των στοιχείων του περιβάλλοντος καθώς και την φύση των υλικών. Πίστευε πως η σύνδεση με τον τόπο, εκτός από την παράδοση, μπορεί να γίνει και μέσω της φύσης. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το κτίριο της Banca Popolare που χτίστηκε στη Βερόνα το 1973. Σε αυτή την περίπτωση ο αρχιτέκτονας «χαράσσει» την επιφάνεια του κτιρίου με τέτοιο τρόπο ώστε να δημιουργήσει ένα τύπο υδρορροών που προκύπτει από την όψη. Μέσω της φόρμας του κτιρίου δρομολογεί το νερό της βροχής και αντιμετωπίζει τους «λεκέδες» που θα άφηνε σε μία λεία όψη.

24

Η ενσωμάτωση, όμως, της φθοράς στον σχεδιασμό εκτός από τις φόρμες γίνεται και μέσω των υλικών που θα χρησιμοποιήσει ο εκάστοτε αρχιτέκτονας. Στις μέρες μας βλέπουμε πολύ συχνά «σκουριασμένες όψεις». Η σκουριά προκαλείται από την οξείδωση του σίδηρου και του χάλυβα, όταν έρθει σε επαφή με το οξυγόνο της ατμόσφαιρας. Το φαινόμενο επιταχύνει η βροχή και ο χρόνος. Παλαιότερα η σκουριά υποδήλωνε την εξασθένηση του υλικού και παρέπεμπε συνειρμικά στην παρακμή του σώματος.

Caixa Forum Museum, Herzog & de Meuron Madrid Spain 2007

Πλέον η χρήση της στην σύγχρονη αρχιτεκτονική, τονίζει την εξέλιξη του κτιρίου και την ενσωμάτωσή του στο περιβάλλον. Το υλικό που επιλέγουν πολλοί αρχιτέκτονες είναι το «COR-TEN», ένα μεγάλης αντοχής οξειδωμένο κράμα χάλυβα που σχηματίζει προστατευτικό κάλυμμα οξείδωσης (hydrated iron oxide) όταν εκτίθεται στην ατμόσφαιρα και προσφέρει εντυπωσιακά αισθητικά αποτελέσματα. Στόχος είναι ο άνθρωπος να μην υπερεκτιμά τις δυνάμεις του, αλλά να βρει τρόπους να συμφιλιωθεί με τη φύση και ό,τι αυτή συνεπάγεται. Θα πρέπει δηλαδή να σταματήσει να εμμένει στην τελειότητα της εικόνας και να αρχίσει να συνυπολογίζει την συνεχή εξέλιξη του κτιρίου. Αυτό σημαίνει πως το κτίριο δεν οικοδομείται για να δείχνει τέλειο στα 40 χρόνια του, αλλά για να δείχνει τέλειο καθώς εξελίσσεται, μεγαλώνει και γερνάει. Είναι ένας οργανισμός, ο οποίος θα διαρκέσει περισσότερο αν «γεράσει αξιοπρεπώς».

Euskalduna Conference Centre and Concert Hall Bilbao, Spain 1999 Federico Soriano & Dolores Palacios 25

2) ΤΟ ΥΔΑΤΙΝΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΣΥΝΘΕΣΗΣ ΧΩΡΟΥ i) ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΔΟΜΗΜΕΝΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΕ ΥΔΑΤΙΝΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Το νερό στο αστικό τοπίο χρησιμοποιείται συχνά ως βασικό στοιχείο του σχεδιασμού, όπως σε πλατείες με σιντριβάνια, αβαθής τεχνητές λίμνες κτλ. καθώς ο άνθρωπος έχει ανάγκη την καθημερινή επαφή με αυτό. Το νερό έχει το πλεονέκτημα να απευθύνεται άμεσα στα ανθρώπινα συναισθήματα, επηρεάζοντας την διάθεση των ανθρώπων. Έχει αποδειχτεί πως όταν ο άνθρωπος έρχεται σε επαφή με αυτό χαλαρώνει και ηρεμεί. Έτσι, το υδάτινο στοιχείο χρησιμοποιείται ως εργαλείο σχεδιασμού, και το συναντάμε συχνά τόσο στον αστικό σχεδιασμό, όσο σε κτίρια και installations. Ως υλικό, διαθέτει από τη φύση του ζωντάνια και δύναμη. Προσθέτει δράση στην αρχιτεκτονική μέσω του ήχου που παράγει, τις ιδιαίτερες αποχρώσεις που αναδεικνύει και κυρίως με τις φυσικές του αντιδράσεις στο φως. Κάθε σχεδιασμός γύρω ή μέσα στο νερό, προσπαθεί να δημιουργήσει μια ενδιαφέρουσα σύνθεση αναδεικνύοντας τα χαρακτηριστικά του στοιχείου, την ανάκλαση, τη διάθλαση, την κίνηση και το βάθος του. Θα ακολουθήσουν μερικά παραδείγματα χώρων στα οποία υπάρχει το νερό ως βασικό στοιχείο του σχεδιασμού.

26

1. Querini Stampalia Carlo Scarpa, Italy (Venice), 1961-1963 Ο Carlo Scarpa στα κτίριά του έδινε μεγάλη σημασία στα υλικά που επέλεγε και φρόντιζε με προσοχή τις λεπτομέρειες. Το εν λόγω κτίσμα αποτελούσε παλάτι του 16ου αιώνα και ύστερα από μία πλημμύρα, μετατράπηκε σε ίδρυμα δημόσιας χρήσης. Ο Scarpa ανακαίνισε το ισόγειο του κτιρίου και χρησιμοποίησε το νερό ως εργαλείο τοποθετώντας το μέσα στο κτίριο. Η στάθμη των νερών του καναλιού καθορίζει τον τρόπο που αυτό αλληλεπιδρά με τον δομημένο χώρο. Δηλαδή το κτίριο διαφοροποιείται από εποχή σε εποχή και αλληλεπιδρά με το περιβάλλον του. Το υδάτινο στοιχείο υπάρχει έντονο και στον κήπο τόσο με τη μορφή τρεχούμενου όσο και στάσιμου νερού. Ο συνδυασμός πέτρας (λευκού μαρμάρου) και νερού συνδέεται συμβολικά με την έννοια που είχε το στοιχείο στην φιλοσοφία του Βουδισμού. Το νερό για τον Scarpa συμβολίζει τη ζωή και τον κύκλο της. Η σημασία του είναι μεγάλη, αφού αποτελεί ένα στοιχείο που βρίσκεται ανάμεσα στην γη και τον ουρανό. Είναι δηλαδή σταθερό, όπως η γη αλλά και σε συνεχή ροή, όπως ο ουρανός.

27

2. Brion Family Tomb Carlo Scarpa, Italy (Treviso), 1969 - 1978 Πρόκειται για τον σχεδιασμό του οικογενειακού κοιμητηρίου της οικογένειας Brion. Ως κεντρικό συνθετικό στοιχείο ο αρχιτέκτονας χρησιμοποιεί το νερό. Στην ερμηνεία που ο Scarpa του δίνει, σε αυτό εμπεριέχεται ο θάνατος, αλλά κυρίως η ζωή. Τα λόγια του Scarpa για το κοιμητήριο: Η ΑΨΙΔΑ ΤΟΥ ΤΥΜΒΟΥ ΣΥΜΒΟΛΙΖΕΙ ΤΗΝ ΑΙΩΝΙΑ ΑΓΑΠΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

28

«Θεωρώ αυτό το έργο, αν μου επιτρέπατε, μάλλον καλό, και θα βελτιώνεται με τα χρόνια. Προσπάθησα να ενσωματώσω μία ποιητική φαντασία σε αυτό, όχι με σκοπό να δημιουργήσω μια ποιητική αρχιτεκτονική αλλά μια αρχιτεκτονική από την οποία θα πηγάζει το αίσθημα της ποίησης... Το κοιμητήριο σχεδιάστηκε σαν κήπος... Αυτό είχε ως στόχο να προσεγγίσω τον θάνατο θίγοντας μία κοινωνική και αστική πτυχή: πέρα από το τι είναι ο θάνατος, το εφήμερο της ζωής».

Ο αρχιτέκτονας σχεδιάζει με συμβολισμούς χρησιμοποιώντας τη γεωμετρία και τις γραμμές προκειμένου να δημιουργήσει πορείες μέσα στο πάρκο. Με τον τρόπο αυτό προτείνει διαδρομές και ματιές που θα προβληματίσουν τον επισκέπτη και θα τον παρακινήσουν να αναθεωρήσει έννοιες, όπως είναι η ζωή και ο θάνατος. Το νερό, που υπάρχει σχεδόν σε όλο το πάρκο, ακολουθεί μία πορεία με διαφορετικές μορφές. Από τα αυλάκια, στα οποία ρέει, καταλήγει σε πισίνες που λιμνάζει. Διαφοροποιείται η κίνησή του και ο ρυθμός με τον οποίο προχωρά, παραλληλίζοντας τις διαφορετικές πτυχές της ζωής. Εκτός από το υδάτινο στοιχείο, ο αρχιτέκτονας δίνει αρκετή σημασία στη σχέση του φωτός με τα υλικά και την ανανέωση του αέρα. Η διακόσμηση, όπου αυτή υπάρχει, έχει τη σημασία τελετουργικού. Μάλιστα μετά το θάνατό του, στον ίδιο χώρο στεγάστηκε και ο τάφος του Carlo Scarpa.

29

Querini Stampalia

Brion Family Tomb

3. Serpentine Gallery Pavilion 2012 Herzog & de Meuron / Ai Weiwei, England (London) Η εφήμερη κατασκευή στο χώρο της Serpentine Gallery για το 2012, καλούσε τους επισκέπτες να «κινηθούν υπόγεια» προκειμένου να το εξερευνήσουν. Αποτελούνταν από μία ρηχή δεξαμενή νερού, μόλις 1,5 μέτρα πάνω από το έδαφος. Η δεξαμενή ήταν η οροφή του περιπτέρου, η οποία στηριζόταν σε 12 κολώνες. Οι κολώνες συμβολίζουν τα «ίχνη» των περιπτέρων που προϋπήρχαν στο σημείο. Καθεμία κολώνα συμβολίζει ένα από τα περίπτερα των προηγούμενων ετών (11) συμπεριλαμβανομένου και του 2012 (δωδέκατη κολώνα). Οι αρχιτέκτονες ήθελαν να δημιουργήσουν στον επισκέπτη την αίσθηση του αρχαιολογικού χώρου. Πράγματι, ο εσωτερικός χώρος του pavilion έχει προκύψει από την ανασκαφή για την εύρεση των θεμελιώσεων από τα pavilions των προηγουμένων ετών. Οι εσωτερικές επιφάνειες είναι καλυμμένες με φελλό, ένα υλικό με ιδιαίτερη υφή που δίνει την εντύπωση του εδάφους.

32

Η πλαστικότητα του χώρου που δημιουργήθηκε φτιάχνει πορείες, καθιστικά, σημεία στάσης. Όταν δεν υπάρχει νερό στην οροφή, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως πλατφόρμα παρατήρησης και πίστα χορού. Οι αρχιτέκτονες καταφέρνουν με επιτυχία να ενσωματώσουν το έργο τους στο τοπίο. Συμβάλλει αρκετά το ότι ο χώρος είναι υπόγειος και δεν εξέχει από το έδαφος αλλά αποτελεί συνέχεια αυτού. Έπειτα η εισαγωγή του υδάτινου στοιχείου στον σχεδιασμό συμβάλλει στην ενσωμάτωση της κατασκευής στο τοπίο. Το νερό της δεξαμενής αντανακλά εκτός από τον ουρανό και την Serpentine Gallery που βρίσκεται αρκετά κοντά στο περίπτερο. Στο σύνολό του ο χώρος δίνει την εντύπωση που δίνουν οι λακκούβες με το νερό στο έδαφος μετά τη βροχή. Το περίπτερο αντανακλά το περιβάλλον του και ταυτόχρονα βυθίζεται σε αυτό τείνοντας να γίνει κομμάτι του. Το χρώμα της οροφής αλλάζει ανάλογα με το χρώμα του ουρανού που εξαρτάται από τον καιρό. Ο χώρος δεν αποκαλύπτεται πλήρως στον επισκέπτη. Το υγρό στοιχείο τον γοητεύει και τον ωθεί να πλησιάσει τον χώρο προκειμένου να τον κατανοήσει.

33

4. Digital Water Pavilion MIT, Spain (Zaragosa), 2008 Μέσα: εικονικά ελεγχόμενες σωληνοειδείς βαλβίδες (3.000), αντλίες, υδραυλικά ανοξείδωτα έμβολα (12), εικονικό σύστημα ελέγχου βασισμένο σε λογισμικό ανοιχτού κώδικα Πρόκειται για το περίπτερό που δημιούργησαν από κοινού το MIT και η πόλη Σαραγόσα της Ισπανίας. Στόχος τους ήταν να δημιουργήσουν μία ρευστή αρχιτεκτονική που μεταλλάσσεται εύκολα. Το περίπτερο αποτελεί μία δομή που αλληλεπιδρά και ανάλογα με τον προγραμματισμό παίρνει διαφορετικές μορφές. Η «κουρτίνα» από νερό μπορεί να δημιουργήσει μοτίβα, να πάρει τη μορφή γραμμάτων ακόμη και να δημιουργήσει εικόνες. Ουσιαστικά το περίπτερο αποτελείται από την οροφή του και τους «τοίχους» από νερό. Η οροφή είναι το μοναδικό στερεό τμήμα και την στηρίζουν έμβολα. Αυτό της προσφέρει τη δυνατότητα να κινείται πάνω ή κάτω ανάλογα με τις κλιματικές συνθήκες. Έτσι, μπορεί η οροφή να γίνει ακόμη και συνεπίπεδη με το έδαφος, εξαφανίζοντας το περίπτερο. Το μεγαλύτερο μέρος του νερού που χρησιμοποιείται ανακυκλώνεται, ενώ κάποιο ποσοστό του χάνεται λόγω εξάτμισης. Συμπληρώνεται όμως από τις βροχοπτώσεις στην περιοχή.

34

Η ψηφιακή εγκατάσταση διαθέτει αισθητήρες που ανιχνεύουν την κίνηση του ανθρώπου. Αυτό απενεργοποιεί την ροή του νερού στο σημείο που βρίσκεται ο άνθρωπος προκειμένου να επιτρέψει την είσοδό του στο περίπτερο. Το Digital Water Pavilion βραβεύτηκε ως η καλύτερη εφεύρεση της χρονιάς στον τομέα της Αρχιτεκτονικής. Η τεχνολογία αυτή άνοιξε νέους δρόμους στην αρχιτεκτονική που πλέον δεν χρειάζεται να είναι τόσο στατική και αμετάβλητη.

5. Dujiangyan Square Kongjian YU, China (Dujiangyan), 2002 Είναι ένα πάρκο 110 στρεμμάτων στην Κίνα το οποίο χρησιμοποιεί ως κεντρικό εργαλείο σχεδιασμού το υδάτινο στοιχείο. Η πόλη Ντουτζιάνιαν διαθέτει ποτάμι και είναι γνωστή για το φράγμα, ηλικίας 2000 χρόνων. Ο αρχιτέκτονας σχεδίασε ένα πάρκο το οποίο διατρέχει σχεδόν σε όλη του την έκταση το νερό. Έλαβε υπόψη του τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του φυσικού περιβάλλοντος αλλά και την κουλτούρα και τον τρόπο ζωής των κατοίκων της πόλης. Ο εν λόγω αστικός χώρος χρησιμοποιεί έννοιες που σημαίνουν πολλά για τους κατοίκους και τις εκφράζει με μοντέρνα μέσα.

35

Ο Kongjian YU παρουσιάζει το νερό με πολλές διαφορετικές μορφές. Δημιουργεί λίμνες, εκτοξευόμενους πίδακες νερού, ρυάκια, επιφάνειες από τις οποίες αναβλύζει νερό, εξερευνώντας έτσι τα χαρακτηριστικά του νερού και αλληλεπιδρώντας με τους επισκέπτες. Το νερό κυλά μέσα στο δομημένο περιβάλλον του πάρκου και αποτελεί τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στον σχεδιασμό και τη φύση.

5. Parc André Citroën Alain Provost / Gilles Clément, France (Paris), 1992 Το πάρκο βρίσκεται στην ανατολική όχθη του Σηκουάνα και αποτελεί ένα αρκετά μεγάλο έργο αστικού σχεδιασμού, αφού εκτείνεται σε 140 στρέμματα. Στόχος του πάρκου είναι να συνδέσει τις αστικές και τις αγροτικές περιοχές του Παρισιού. Το υδάτινο στοιχείο πρωταγωνιστεί στο πάρκο, κάτι που αλληλεπιδρά θετικά με τους επισκέπτες. Από το δάπεδο εκτοξεύονται πίδακες νερού που θυμίζουν το φαινόμενο της βροχόπτωσης. Υπάρχει η καθετότητα που παρουσιάζει η βροχή, όμως με μία διαφορά, εδώ το νερό προέρχεται από το έδαφος. Οι Παριζιάνοι και ιδιαίτερα τα παιδιά δέχτηκαν με ενθουσιασμό τον συγκεκριμένο χώρο, αφού τον χρησιμοποιούν για να δροσιστούν τους καλοκαιρινούς μήνες.

36

6. Silence Tadao Ando / Blair Associates, England (London), 2011 Στόχος του σχεδιασμού ήταν η αναβάθμιση και ανάδειξη του δημόσιου χώρου. Η διαμόρφωση περιλαμβάνει μία δεξαμενή νερού επενδυμένη με γρανίτη. Κάθε δεκαπέντε λεπτά και για δεκαπέντε δευτερόλεπτα, νέφη ομίχλης εμφανίζονται από τη βάση των δέντρων, στην επιφάνεια της τεχνητής λίμνης. Αυτό προκαλεί την έκπληξη των περαστικών οι οποίοι πλησιάζουν το έργο με ενθουσιασμό και το παρατηρούν. Στον πυθμένα της δεξαμενής έχουν τοποθετηθεί φακοί από γυαλί που περιέχουν οπτικές ίνες και φωτίζουν τη δεξαμενή το βράδυ. Η παρέμβαση των αρχιτεκτόνων μετέτρεψε έναν αδιάφορο δημόσιο χώρο του Λονδίνου σε μία αστική όαση, αναδεικνύοντας συνολικά το περιβάλλον. Επηρέασε την καθημερινότητα των ανθρώπων αφού ο άνθρωπος μπορεί να έρθει σε επαφή, έστω και οπτική, με το υδάτινο στοιχείο.

37

6. I Wish You Hadn’t Asked The Glue Society (James Dive) Denmark (Aarhus) 2011, Australia (Sidney), 2012 Μπορεί η βροχή να μεταφερθεί σε δομημένο περιβάλλον; Ο καλλιτέχνης James Dive δημιουργεί μία κατοικία μέσα στην οποία βρέχει και απαντάει: «Εύχομαι να μην είχες ρωτήσει». Αυτή είναι η κυριολεκτική μεταφορά του φαινομένου σε έναν εσωτερικό χώρο. Η κατοικία είναι 66τ.μ. και βρέχεται με 200 λίτρα νερού ανά λεπτό. Αυτό σημαίνει πως πρόκειται για καταιγίδα. Η ένταση της βροχής είναι αρκετά μεγάλη, γι’ αυτό και οι επισκέπτες προμηθεύονται με αδιάβροχα. Το σπίτι ουσιαστικά αποτελεί ένα γιγαντιαίο σιντριβάνι. Κάτω από το δάπεδο υπάρχουν δεξαμενές με 6000 λίτρα νερό. Με αντλίες το νερό φτάνει στην οροφή και αρχίζει η βροχή. Έπειτα το νερό από το δάπεδο οδηγείται πάλι στις δεξαμενές και η διαδικασία επαναλαμβάνεται. Ο χώρος είναι πλήρως επιπλωμένος και θυμίζει το σπίτι μιας οικογένειας. Ο καλλιτέχνης δηλώνει πως ήταν σημαντικό γι’ αυτόν να δίνει την αίσθηση χώρου που κατοικείται. Η διακόσμηση άλλαξε από την Δανία στην Αυστραλία καθώς στόχο είχε οι επισκέπτες να αναγνωρίζουν σε αυτό σημεία της κουλτούρας τους. Η βροχή διήρκησε για πέντε εβδομάδες. Τις πρώτες ημέρες η ατμόσφαιρα ήταν ευχάριστη, οι μικροί επισκέπτες ειδικά έπαιζαν και γελούσαν.

38

Με την πάροδο του χρόνου, όμως, η επίδραση της βροχής στον χώρο ήταν ορατή και η ατμόσφαιρα γινόταν όλο και πιο μελαγχολική. Σταδιακά τα έπιπλα και ο χώρος διαλύονταν και από μελαγχολικός, γινόταν δυσάρεστος και εν τέλει, μη κατοικήσιμος. Αν και το νερό ανακυκλωνόταν και δεν λίμναζε, η μυρωδιά του χώρου ήταν έντονη και άκρως δυσάρεστη μετά τον ένα μήνα. Ήταν σαν να είχε αρχίσει η καταστροφή ενός συστήματος εκ των έσω και μέρα με τη μέρα όδευε προς την αποσύνθεση. Ο James Dive συνδέει το project με τη σχέση δύο ανθρώπων. Όταν καταστάσεις και λόγια συσσωρεύονται και σταδιακά η σχέση φθείρεται. Με αφορμή την άποψη ότι ο χρόνος τα γιατρεύει όλα, αναζητά καταστάσεις που η επίδραση του χρόνου οδηγεί στη σήψη. Το σπίτι συμβολίζει το «ιδιωτικό», έναν κόσμο που δείχνει διαφορετικά από έξω και αλλάζει όταν τον γνωρίσεις. Ο καλλιτέχνης αναφέρει ένα περιστατικό στο οποίο έβρεχε στην Δανία όπου είχαν τοποθετήσει αρχικά το σπίτι. Οι επισκέπτες καθώς εισέρχονταν στο σπίτι περίμεναν να προστατευτούν από τη βροχή. Το σπίτι δεν υπήρχε με την έννοια του καταφυγίου, όπως ο άνθρωπος έχει συνηθίσει να το βλέπει. Από αυτή την άποψη το σπίτι του project δεν ήταν αυτό που φαινόταν. Και σύμφωνα με τον James Dive, τότε πετύχαινε τον σκοπό του. Το installation σχολιάζει την επίδραση του χρόνου και την φθορά τόσο στον υλικό, όσο και στον συναισθηματικό κόσμο.

39

ii) ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΑΙ ΕΝΝΟΙΩΝ ΠΟΥ ΠΡΟΚΥΠΤΟΥΝ ΑΠΟ ΤΗ ΒΡΟΧΗ Η βροχόπτωση καταφέρνει να μετατρέπει οποιοδήποτε τοπίο σε εντυπωσιακό σκηνικό. Η ατμόσφαιρα του φαινομένου πριν, κατά τη διάρκεια αλλά και μετά τη βροχή προσδίδει στον χώρο ένα μυστήριο. Οι μορφές και οι φόρμες που προκύπτουν είναι πολλές και εξαρτώνται από το σημείο στο οποίο θέλουμε να εστιάσουμε. Για παράδειγμα θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τον τρόπο που η βροχή πέφτει βίαια σε μία ήρεμη επιφάνεια, όπως είναι τα νερά μιας λίμνης, ή να μεγεθύνουμε μία σταγόνα και να μιλήσουμε για την αρμονία της φόρμας της. Η βροχόπτωση είναι ένα φαινόμενο που ταράσσει την ηρεμία οποιουδήποτε τοπίου, και προσδίδει στο σκηνικό μία επιθετική μελαγχολία. Συνεπώς, προκαλεί έντονα συναισθήματα αλλά και έντονα οπτικά αποτελέσματα. Στη συνέχεια του κειμένου, θα αναλύσουμε φωτογραφίες από βροχερά τοπία, προκειμένου να γίνουν κατανοητά τα στοιχεία που δημιουργούν την εν λόγω ατμόσφαιρα.

40

Όταν πρόκειται να βρέξει, η εικόνα του τοπίου ξαφνικά αλλάζει, σύννεφα πυκνώνουν στον ουρανό και οι ακτίνες του ηλίου εξαφανίζονται. Το τοπίο σκοτεινιάζει και το φυσικό φως της ημέρας λιγοστεύει, ενώ το βράδυ επικρατεί πλήρες σκοτάδι. Κάποιες φορές, συνήθως τους καλοκαιρινούς μήνες, βροχόπτωση και ήλιος συνυπάρχουν. Τότε ηλιαχτίδες φωτός διαπερνούν τα πυκνά σύννεφα και στο τοπίο δημιουργούνται «ξέφωτα». Η σκιά που κυριαρχεί στο τοπίο, έρχεται σε αντίθεση με τις περιοχές φωτός που φωτίζουν επιλεκτικά συγκεκριμένες πλευρές και δημιουργείται μία δραματική και μυσταγωγική ατμόσφαιρα. Επικρατεί διάχυτος και χαμηλός φωτισμός με μερικά σημεία έντονου και κατευθυνόμενου φωτισμού (ηλιαχτίδες). Στη συνέχεια προκειμένου να ορίσω τα χρώματα θα χρησιμοποιήσω όρους όπως είναι η καθαρότητα, η αξία και ο κορεσμός που είναι τα βασικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν ένα χρώμα. Κατά τη διάρκεια της βροχής η εικόνα του τοπίου γίνεται μουντή λόγω συννεφιάς. Τα χρώματα έχουν τόνους της κλίμακας του γκρι, και χάνουν τη «καθαρότητά» τους. Στο σύνολό της, μια βροχερή άποψη διακρίνεται από ψυχρά χρώματα, δηλαδή χρώματα στα οποία εμπεριέχεται το μπλε. Μετά τη βροχή, όμως, τα χρώματα γίνονται πιο ζωντανά και φωτεινά και αυξάνεται η «αξία» (φωτεινότητα) και ο «κορεσμός» (ένταση) τους.

41

Ενδιαφέρον παρουσιάζει πως το χρώμα που έχει ένα αντικείμενο εξαρτάται από την απόσταση αυτού από τον παρατηρητή. Συνήθως λόγω ομίχλης, όσο πιο μακριά βρίσκεται ένα αντικείμενο τόσο πιο θολό και ανοιχτόχρωμο μοιάζει, μέχρι να εξαφανιστεί εντελώς και να επικρατήσει μία απόχρωση γκρι στον ορίζοντα. Αυτή η χρωματική κλίμακα παρατηρείται την ημέρα, διότι το βράδυ συμβαίνει το αντίθετο. Λόγω του τεχνητού φωτισμού, όταν αυτός υπάρχει, έχουμε τη δυνατότητα να βλέπουμε μόνο τα αντικείμενα που βρίσκονται αρκετά κοντά μας. Τα υπόλοιπα στοιχεία του τοπίου χάνονται σε ένα μαύρο περιβάλλον. Μέσω των παραπάνω στοιχείων γίνεται κατανοητό πως η απόσταση αποκτά διαφορετική έννοια. Συχνά, κατά τη διάρκεια της βροχόπτωσης ο παρατηρητής αδυνατεί να διακρίνει ένα αντικείμενο που βρίσκεται μακριά του. Αυτό τον ωθεί στο να εστιάσει σε εικόνες που βρίσκονται σε μικρή απόσταση από αυτόν, κάνοντας το υπόλοιπο περιβάλλον να μοιάζει με καταρρέουσα, ακαθόριστη εικόνα. Είναι σαν η βροχή αλληλεπιδρώντας με τον παρατηρητή να διαχωρίζει αυτόματα το «θέμα» από το «φόντο». Η ιδιαιτερότητα που παρουσιάζουν οι σταγόνες είναι η διαφάνεια, δηλαδή η δυνατότητα που δίνουν στον παρατηρητή να αποστασιοποιηθεί από το περιβάλλον του, χωρίς όμως να αποκοπεί από αυτό. Με λίγα λόγια οι σταγόνες καταφέρνουν να μειώσουν τον οπτικό θόρυβο που υπάρχει κυρίως στις πόλεις, χωρίς όμως να αποτελούν εμπόδιο. Αποτελούν φίλτρα, τόσο για τις εικόνες, όσο και για τους ήχους.

42

Η ροή των σταγόνων της βροχής αποτελεί ένα μοτίβο που επαναλαμβάνεται, με διαφορετικό ρυθμό. Όταν η βροχόπτωση είναι έντονη, διακρίνεται από γραμμικές σταγόνες που πέφτουν με δύναμη στο έδαφος. Για έναν παρατηρητή η εικόνα έχει έντονο το στοιχείο της καθετότητας και της επανάληψης σε διαφορετικά επίπεδα. Η δυσκολία να διακρίνουμε ένα σώμα όταν αυτό απέχει από εμάς, οφείλεται στο οπτικό «εφέ» της αλληλοεπικάλυψης. Θα μπορούσαμε να ερμηνεύσουμε οπτικά τη βροχή ως τη διαδοχή στιβάδων από το ίδιο μοτίβο (σταγόνες). Οι στρώσεις είναι «τοποθετημένες» σε διαφορετικές αποστάσεις από τον παρατηρητή και μέσω της αλληλοεπικάλυψης μας δίνουν την εντύπωση της βροχής. Το παράξενο είναι πως ακόμη και αν παρατηρούμε μία στατική και αμετάβλητη φωτογραφία, ενυπάρχει η αίσθηση του χρόνου. Ο άνθρωπος μέσα από την εμπειρία γνωρίζει πως η ροή των σταγόνων είναι ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο με αυξομειώσεις στο ρυθμό και την ένταση. Έτσι η απλή βροχόπτωση διαφέρει από την μπόρα. Η συνεχής ροή των απεικονιζόμενων σταγόνων, λόγω της γνώσης θυμίζει σε εκείνον που βλέπει τη φωτογραφία, τον ρυθμό και συνεπώς το χρόνο. Με αυτό τον τρόπο, μέσω μιας φωτογραφίας, εισάγεται η έννοια της τέταρτης διάστασης.

43

Τα τοπία θυμίζουν πίνακες ακουαρέλας. Οι μορφές θολώνουν από τις σταγόνες της βροχής και τα περιγράμματά τους σχεδόν εξαφανίζονται, γίνονται ασαφή, αφήνοντας τις φόρμες να εννοούνται από τα χρώματα. Κάτι τέτοιο μας ωθεί να χαρακτηρίσουμε την ατμόσφαιρα νοσταλγική. Υπάρχει κάτι αβέβαιο και ρευστό στο σκηνικό, το οποίο τελικά αποκρύπτει πληροφορίες από τον παρατηρητή. Ο άνθρωπος έχει μόνο την εντύπωση του περιβάλλοντος και καλείται να χρησιμοποιήσει την φαντασία του προκειμένου να χτίσει τον χώρο από την αρχή. Θα αποτελούσε παράλειψη, αν δεν αναφερόμουν στην διάθλαση του φωτός. Συνήθως μετά τη βροχή, όταν ζωντανά χρώματα επικρατούν, το φως έρχεται να συμπληρώσει το ανανεωμένο πλέον τοπίο. Ο ήλιος που μόλις έχει βγει, αλληλεπιδρά με τις σταγόνες της βροχής, μετατρέποντάς τες σε μικρούς καθρέφτες που διαθλούν το φως. Το ουράνιο τόξο κάνει την εμφάνισή του, δίνοντας περισσότερη ζωή στην εικόνα, με τα εφτά χρώματα από τα οποία αποτελείται. Το φαινόμενο αυτό στηρίζεται στην ιδιότητα που έχει το φως να διαθλάται και να ανακλάται. Από το νερό που συσσωρεύεται στις επιφάνειες προκύπτουν αντανακλάσεις και αυτόματα δημιουργούνται δύο κόσμοι: ο πραγματικός και το είδωλό του. Αντανακλάται ο ουρανός, τα σύννεφα, τα σπίτια, τα κτίρια, όλη η πόλη.

44

Δημιουργείται μία δεύτερη, παράλληλη πραγματικότητα με περιορισμένο χρόνο ζωής, «ζει» όσο υπάρχει το νερό. Στο έδαφος αντανακλάται το δέντρο, στην άσφαλτο μία μορφή, ένα κτίριο. Το υλικό έχει ταυτόχρονα δύο χαρακτήρες, η υφή αλλάζει και η άσφαλτος, λόγω του νερού, αποκτά ιδιότητες που δεν είχε. Τώρα το «φαίνεσθαι» δεν συμβαδίζει απόλυτα με το «είναι». Ίσως το μεγαλείο των αντανακλάσεων φαίνεται πιο έντονα στον φωτισμό της πόλης. Τα φώτα πολλαπλασιάζονται, με αποτέλεσμα η ατμόσφαιρα να είναι μουντή μεν αλλά με μία χλωμή λάμψη. Έπειτα από την παραπάνω ανάλυση προκύπτει το εξής ερώτημα. Με ποια μέσα είναι δυνατόν η βροχή, να «εγκλωβιστεί» σε ένα δομημένο χώρο;

45

iii) ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΔΟΜΗΜΕΝΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΕ ΤΑ ΟΠΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΒΡΟΧΗΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 1. I Hotel Dubai Park Associati, Dubai Μέσω του project, οι αρχιτέκτονες στοχεύουν στην προβολή της ιταλικής κουλτούρας, παράδοσης και design. Πρόκειται για ένα ξενοδοχείο με 13 ορόφους που φιλοξενείται σε ένα «αιωρούμενο» όγκο. Ο κυβικός όγκος στηρίζεται πάνω σε μία συστάδα από κολώνες. Οι περισσότερες από αυτές είναι από χάλυβα και σκυρόδεμα προκειμένου να στηρίζουν τον υπερυψωμένο γυάλινο όγκο. Υπάρχουν όμως και γυάλινες κολώνες στις οποίες ενσωματώνονται ανελκυστήρες για την κάθετη μετακίνηση των ανθρώπων από το έδαφος στο κτίριο. Ο διαφανής όγκος που ίπταται σε συνδυασμό με τις κάθετες κολώνες που φαίνεται να προκύπτουν από αυτόν, παραπέμπει συνειρμικά στο φαινόμενο της βροχόπτωσης. Το σύννεφο είναι το κτίριο και οι σταγόνες της βροχής οι κολώνες. Την εντύπωση αυτή ενισχύει το σύννεφο ατμού που υπάρχει στην βάση των κολώνων και θυμίζει ομίχλη. Το «I Hotel Dubai» αποτελεί ένα μη πραγματοποιημένο project.

46

2. The cloud Atelier Hapsitus, Dubai Στόχος του αρχιτεκτονικού γραφείου ήταν η δημιουργία ενός τοπόσημου που θα ξεχωρίζει από το υπόλοιπο δομημένο περιβάλλον. Το κτίριο τοποθετημένο τριακόσια μέτρα πάνω από το έδαφος, στηρίζεται σε κεκλιμένα πόδια που προσομοιάζουν με τη βροχή. Οι αρχιτέκτονες εμπνεύστηκαν από τον τρόπο ζωής των νομάδων στην έρημο. Η επιβίωσή τους σχετιζόταν με τον ήλιο και το νερό και οδηγούνταν από την κίνηση των σύννεφων. Το «Cloud» αποτελεί μία πρόταση που δεν έχει πραγματοποιηθεί.

3. Südwestmetall Office Dominik Dreiner Germany (Heilbronn), 2007 Πρόκειται για ένα κτίριο γραφείων σε μία πόλη της Γερμανίας. Το κτίριο είναι ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο και καλύπτεται ολόκληρο με φύλλα μετάλλου. Σε όλη τους την επιφάνεια οι μεταλλικές επιφάνειες που χρησιμοποιήθηκαν έχουν ανάγλυφο γραμμικό μοτίβο. Αν παρατηρήσουμε με προσοχή το υλικό, η υφή του θυμίζει σαν να είναι «πλεγμένο» με την τεχνοτροπία της ψάθας.

47

Στις φωτογραφίες φαίνεται πως κατά τη διάρκεια της ημέρας το κτίριο παίρνει μία πράσινη απόχρωση, που υπάρχει στη φύση γύρω του. Το μέταλλο αντανακλά τόσο το φως αλλά και τις εικόνες του περιβάλλοντός του. Λόγω του μοτίβου του υλικού, οι αντανακλώμενες μορφές αλλοιώνονται και τα περιγράμματά τους σβήνουν. Όπως και στη βροχή, δίνεται μία θολή εντύπωση του σκηνικού, μία αφαιρετική αναπαράσταση αυτού. Μέσω των αντανακλάσεων, το κτίριο αντανακλά τη φύση και την «μεταφέρει» στους εσωτερικούς του χώρους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα όταν κάποιος βρίσκεται μέσα στο κτίριο, κοιτώντας το υλικό να έχει την εντύπωση της φύσης, μέσω χρωμάτων και μορφών. Όπως φαίνεται και στη φωτογραφία, η οπτική συνέχεια από το υλικό στο τοπίο γίνεται ομαλά για τον παρατηρητή. Η μεταλλική επιφάνεια είναι σαν να «μεσολαβεί» ανάμεσα στο δομημένο (κτίριο) και το φυσικό περιβάλλον, έχοντας χαρακτηριστικά και των δύο.

4. Croatia’s floating pavilion Team of Croatian Architects, Venice architecture biennale 2010, Italy Πηγή έμπνευσης για την ομάδα των Κροατών αρχιτεκτόνων υπήρξε η έννοια της οφθαλμαπάτης. Το πλωτό περίπτερο από μακριά δεν αποκαλύπτει πλήρως στον παρατηρητή τη μορφή του, αφού χαρακτηρίζεται από διαφορετικές πυκνότητες πλεγμάτων. Η κατασκευή δίνει την εντύπωση της θολής μορφής, χωρίς περίγραμμα. Μοιάζει με «φάντασμα», ενώ δίνει την ψευδαίσθηση της κίνησης.

48

Με αυτή την έννοια, το pavilion θα μπορούσε να συγκριθεί με μία μορφή που βρίσκεται σε βροχερό περιβάλλον. Η κατασκευή διαστάσεων 10x20x3μ ρυμουλκήθηκε από την Κροατία στην Ιταλία πάνω στην πλωτή πλατφόρμα που παρουσιάζεται. Το περίπτερο συνολικού βάρους 32 τόνων, κατασκευάστηκε από δομικό πλέγμα τοποθετημένο σε διαφορετικές διαστάσεις.

ΣΤΑ INSTALLATION ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ 1. Emergency Exit (Polish pavilion ) Agnieszka Kurant / Aleksandra Wasilkowska Venice Architecture Biennale 2010, Italy Το περίπτερο της Πολωνίας αποτελείται από μεταλλικά κλουβιά πουλιών, μηχανές καπνού και μία ένδειξη από νέον που αναγράφει «ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ». Τα κλουβιά στοιβάζονται και φαινομενικά αποτελούν μια επισφαλή δομή. Όμως ο επισκέπτης μπορεί να σκαρφαλώσει πάνω στις πλατφόρμες που δημιουργούνται. Όταν φτάσει αρκετά ψηλά μπορεί να κοιτάξει κάτω, να πάρει φόρα και να πηδήξει στο σκοτεινό και ομιχλώδες κενό. Οι δημιουργοί ήθελαν να εισάγουν την έννοια των «αστικών φορητών τρυπών», δηλαδή τόπους ασυνέχειας του χωροχρόνου που δημιουργούν αβεβαιότητα και αμφιβολία στους επισκέπτες. Ως τέτοιους χώρους ορίζουν τα εγκαταλελειμμένα ή ημιτελή κτίρια, τις παράνομες αγορές και τις σήραγγες.

49

Ο τρόπος που οι Πολωνοί υλοποίησαν την ιδέα τους θυμίζει το περίπτερο της Κροατίας στη Μπιενάλε του 2010 που προαναφέρθηκε. Το υλικό και στις δύο περιπτώσεις είναι μεταλλικό πλέγμα με αποτέλεσμα να πετυχαίνει τα ίδια οπτικά αποτελέσματα, δηλαδή φόρμες με ακαθόριστα περιγράμματα. Ακόμα, μέσω του υλικού προκύπτει αλληλοεπικάλυψη των κλουβιών αλλά και διαφάνεια που επιτρέπει στο φως να διαπερνά τον χώρο. Ο καπνός αναδεικνύεται στο μαύρο φόντο της αίθουσας και έρχεται να συμπληρώσει την ατμόσφαιρα που θυμίζει τη βροχή.

2. Serpentine Gallery Pavilion 2009 SANAA, England (London)

50

Οι αρχιτέκτονες χαρακτήρισαν το περίπτερο ως «ένα πλωτό φύλλο αλουμινίου, το οποίο παρασύρεται ελεύθερα ανάμεσα στα δέντρα, όπως ο καπνός». Το περίπτερο ενσωματώνεται με επιτυχία στο πάρκο λόγω του υλικού. Το αλουμίνιο κάνει την επιφάνεια να αλληλεπιδρά με το περιβάλλον και τον καιρό, αντανακλώντας τα χρώματα του ουρανού. Η καμπυλωτή μορφή του θυμίζει λίμνη νερού και κάνει την κατασκευή ρευστή και ανάλαφρη, σαν να «λιώνει» στο τοπίο. Η οροφή στηρίζεται σε λεπτεπίλεπτες και διακριτικές κολώνες, κάτι που δεν διακόπτει τη θέα του τοπίου. Το περίπτερο αποτελεί καταφύγιο για τον επισκέπτη του πάρκου, όταν αυτός θελήσει να κάνει μία στάση, να χαλαρώσει ή να προστατευτεί από τα καιρικά φαινόμενα (έντονη ηλιοφάνεια ή βροχόπτωση). Τα ύψη της μεταλλικής οροφής διαφέρουν. Σε κάποια σημεία μάλιστα φτάνει στο ίδιο επίπεδο με το έδαφος.

Οι αρχιτέκτονες έχουν καταφέρει να δημιουργήσουν ένα περίπτερο εντυπωσιακό αλλά ταυτόχρονα διακριτικό. Ο επισκέπτης το προσέχει αλλά δεν μονοπωλεί το ενδιαφέρον του πνίγοντας το τοπίο. Τόσο η φόρμα όσο και η υφή του υλικού της οροφής προσπαθεί να μιμηθεί το νερό. Από τους καμπύλους σχηματισμούς μέχρι τις αντανακλάσεις πετυχαίνει να «μεταφράσει» ένα φυσικό στοιχείο σε δομικό υλικό, το νερό σε αλουμίνιο. Θα ήταν ενδιαφέρον να συγκρίνουμε το Serpentine Gallery 2009 pavilion με ένα παρόμοιο περίπτερο. Αναφέρομαι στο Vieux Port Pavilion από τους Foster & Partners στο λιμάνι της Marseille. Εκ πρώτης όψεως, λόγω υλικού και τρόπου τοποθέτησης τα δύο περίπτερα φαίνονται αρκετά όμοια. Όμως η ορθογώνια οροφή από γυαλισμένο χάλυβα μοιάζει αρκετά αυστηρή και απόλυτη. Διατηρεί ένα συγκεκριμένο ύψος και αντανακλά τους επισκέπτες που βρίσκονται από κάτω. Η κατασκευή αυτή έχει τοποθετηθεί σε λιμάνι, σε ένα πλήρως δομημένο περιβάλλον, δίχως ίχνος φύσης. Κατά τη γνώμη μου καταφέρνει να ενσωματωθεί στο περιβάλλον του εξίσου επιτυχώς με το Serpentine Gallery 2009 pavilion. Αυτό γίνεται μέσω των αντανακλάσεων αλλά και της μορφής του που θυμίζει το αυστηρά δομημένο περιβάλλον στο οποίο τοποθετήθηκε.

51

3. Specchio delle mie brame Mario Bellini, Water Design Bologna 2012, Italy Ο αρχιτέκτονας με τη δημιουργία του χώρου σχολιάζει την παροδικότητα δύο στοιχείων, του φωτός και του νερού. Δανείζεται τον χώρο του πρώην νοσοκομείου Bastardini και τον μετατρέπει σε κάτι τελείως διαφορετικό. Ο Bellini έχει τοποθετήσει στον χώρο γραμμικές λάμπες φθορισμού και στο δάπεδο βυθίζει έναν καθρέφτη. Ο καθρέφτης αντανακλά την μεγαλοπρεπή αίθουσα, αλλά ταυτόχρονα διπλασιάζει και τις γραμμές φωτός. Δημιουργεί έτσι μία ατμόσφαιρα μαγική, που ο επισκέπτης δεν μπορεί να εξηγήσει με την πρώτη ματιά. Ο καθρέφτης θυμίζει τα ήσυχα νερά μίας λίμνης στα οποία αντανακλάται το περιβάλλον της. Οι διαγώνιες φωτεινές ευθείες ακουμπάνε τον καθρέφτη και έτσι δεν ξεχωρίζει κανείς το αληθινό από την αντανάκλαση. Συνδέουν, κατά κάποιο τρόπο, τον αληθινό κόσμο με το είδωλό του. Το «Καθρέφτη, καθρεφτάκι μου» διαπνέεται από μία σκοτεινή ηρεμία και η ατμόσφαιρα είναι μυστηριώδης.

4. Stonescape Kengo Kuma, Water Design Bologna 2012, Italy Πρόκειται για μία διαμόρφωση που ανέλαβε ο Ιάπωνας αρχιτέκτονας Kengo Kuma στα πλαίσια του Water Design Bologna 2012. Ο χώρος (90τ.μ) έχει διαμορφωθεί από ένα είδος πέτρας που χρησιμοποιούν κατά κόρον στην φλωρεντιανή αρχιτεκτονική, την «pietra serena».

52

Ο αρχιτέκτονας χρησιμοποιεί την ομοιόμορφη και καθαρή υφή του υλικού προκειμένου να αναπαραστήσει ένα τοπίο που θυμίζει τους σχηματισμούς του νερού όταν ταράσσεται από ένα αντικείμενο. Τέτοιους σχηματισμούς προκαλούν και οι σταγόνες μίας δυνατής βροχής όταν πέφτουν πάνω σε επιφάνεια με νερό. Μέσω των καμπυλών αυτών, δημιουργούνται διαδρομές, χώροι στάσης και έκθεσης αντικειμένων, όπως και ρηχές λίμνες με νερό. Στην ατμόσφαιρα του χώρου συμβάλλει και το φυσικό φως που κολακεύει τις οργανικές φόρμες και αναδεικνύει την διαμόρφωση. Ο Kengo Kuma χρησιμοποιεί με ιδιαίτερη δεξιοτεχνία ένα σκληρό και άκαμπτο υλικό όπως η πέτρα για να αναπαραστήσει κάτι ρευστό και μεταβαλλόμενο, το νερό. Στην ίδια λογική βασίζεται και το Naturescape, installation από τον ίδιο αρχιτέκτονα στο Μιλάνο το 2013 (Urban Stories exhibition of contemporary living). Χρησιμοποιώντας ως πηγή έμπνευσης ένα παραδοσιακό ιαπωνικό κήπο ο Kengo Kuma μέσω πάλι της «pietra serena», αναπαριστά τους σχηματισμούς του νερού. Οι καμπύλες δημιουργούν λεκάνες στις οποίες άλλοτε υπάρχει νερό και άλλοτε συστάδες από δέντρα μπαμπού.

53

5. Kaelen Spring Summer 2011 Presentation LOT71, USA (NY), 2010 Έπρεπε ο σχεδιασμός να έρχεται σε αντιπαράθεση με την υλικότητα του χώρου (λουστραρισμένο δάπεδο από τσιμεντοκονία, τοίχος από τούβλα και λευκές κολώνες από σκυρόδεμα) προκειμένου να τονίσει την αρχιτεκτονική του. Η διαμόρφωση παραπέμπει στον ήλιο, τη βροχή και σε μία ομιχλώδη διαφάνεια. Η ατμόσφαιρα που ήθελαν να πετύχουν είναι αυτή του μουντού φωτός, δηλαδή του ήλιου ύστερα από καταρρακτώδη καλοκαιρινή βροχή. Χρησιμοποιήθηκαν ακρυλικά φύλλα (που είχαν πιτσιλίσει με μεγάλες σταγόνες νερού λάκα) με πλαίσια από χάλυβα, για να πετύχουν την αίσθηση της ομίχλης και τις θολές μορφές των μοντέλων. Οι καθρέφτες που τοποθετούνται ως βάθρα για να στέκονται τα μοντέλα πετυχαίνουν αντανακλάσεις τόσο των μορφών όσο και του φωτός. Ο φωτισμός επιτυγχάνεται μέσω γυμνών λαμπτήρων τοποθετημένων πίσω από τα ακρυλικά φύλλα. Ο χώρος γεμίζει σκιές, αντανακλάσεις, θολές φιγούρες και δίνει την αίσθηση της βροχής χωρίς να υπάρχει το υγρό στοιχείο.

6. Diesel Black Gold Fall Winter 2010 Runway Show LOT71, USA (NY), 2010

54

Ζητήθηκε ένα δυναμικό αρχιτεκτονικό σκηνικό με μέταλλο και επιφάνειες που αντανακλούν, το οποίο θα προκύπτει από το ήδη υπάρχον περιβάλλον σκυροδέματος.

Οι Lot71 δημιούργησαν μια είσοδο που αποτελείται από 6 πολυεπίπεδους τοίχους, οι οποίοι παραπέμπουν σε καλειδοσκόπιο. Η θεατρική ατμόσφαιρα που επιθυμούν προέκυψε μέσω των αντανακλάσεων των ειδώλων και του θρυμματισμού του φωτός. Η δομή αυτή κρύβει 5 εισόδους προκειμένου να διευκολύνει τις διαδρομές των μοντέλων. Τα δύο χρώματα από τα οποία αποτελείται η δομή του τοίχου (μπλε και ασημί), καθώς και ο τρόπος που αυτός φωτίζεται δίνει έντονα την αίσθηση του νερού μιας λίμνης ή πισίνας.

7. Tommy Hilfiger Fall/Winter 2007 Runway Show LOT71, USA (NY), 2007

Στην συγκεκριμένη δουλειά ο πελάτης ζήτησε από τους σχεδιαστές ο χώρος να παραπέμπει στην φύση της Καλιφόρνια και της Δύσης εν γένει. Οι Lot71 τοποθέτησαν στο φόντο μία γιγαντιαία σέπια φωτογραφία του 1939, που απεικόνιζε το καλιφορνέζικο δάσος. Έπειτα επέλεξαν κομμάτια της φωτογραφίας τα οποία τύπωσαν σε αραχνοΰφαντα πανό που κρέμονται από την οροφή. Τα πανό αυτά τοποθετήθηκαν σε διάφορα σημεία του χώρου αναπαριστώντας τα δέντρα και συμβολίζοντας την επέκταση του δάσους. Στο δάπεδο τοποθετήθηκε μαύρο πλεξιγκλάς, προκειμένου να πολλαπλασιάζει τα κάθετα στοιχεία και να ενισχύει την αίσθηση του μεγάλου δάσους. Κατά τη γνώμη μου ο χώρος πλησιάζει κατά πολύ στην ατμόσφαιρα της βροχής. Αρχικά, από το σκούρο δάπεδο προκύπτουν έντονες αντανακλάσεις.

55

Έπειτα υπάρχουν επαναλαμβανόμενα, ημιδιάφανα στοιχεία (πανό), τοποθετημένα κάθετα, που θυμίζουν την ροή των σταγόνων. Επιπλέον ανάλογα με το φωτισμό τα πανό εκπέμπουν διαφορετική ποσότητα φωτός, σαν να λαμπιρίζουν. Η εικόνα παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με την εικόνα ενός βροχερού τοπίου.

8. Sonic fountain Doug Aitken, 303 gallery, USA (NY), 2013 Πρόκειται για ένα installation το οποίο μέσω των σταγόνων παράγει μία ευχάριστη μελωδία. Ο καλλιτέχνης μέσω τεσσάρων βρυσών, που βρίσκονται στην οροφή, ελέγχει τη διάρκεια της ροής του νερού. Στο δάπεδο της γκαλερί υπάρχει μια «λακκούβα» που διαμορφώθηκε ειδικά για το συγκεκριμένο έργο. Πέφτοντας οι σταγόνες στη λακκούβα παράγουν τη μελωδία. Το installation θυμίζει οπτικά την βροχόπτωση, αλλά το σημαντικό είναι πως χρησιμοποιεί το νερό προκειμένου να απευθυνθεί και στην ακοή των επισκεπτών.

56

9. Sound Tank Installation Zimoun, Switzerland, 2013 Τον ήχο της βροχής καταφέρνει να πλησιάσει και ο Zimoun που δημιούργησε το 2013 την μόνιμη εγκατάσταση «Sound Tank Installation» στην Ελβετία. Με ηλεκτρικό ρεύμα θέτονται σε λειτουργία τα 329 μοτεράκια που ενεργοποιούν την κίνηση των σφαιριδίων από βαμβάκι. Με την πρόσκρουσή τους στα μεταλλικά τοιχώματα της δεξαμενής παράγεται ο ήχος. Ο Ελβετός καλλιτέχνης σε πολλά έργα του ασχολείται με τη δημιουργία κλειστών συστημάτων που αναπτύσσουν δικές τους συμπεριφορές και κανόνες όπως τα ρομπότ.

57

3) Ο ΧΩΡΟΣ ΩΣ ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ i) ΒΙΩΜΑΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ Το ρήμα «βιώνω» ετυμολογικά σημαίνει ότι ζω έντονα, με ενσυνείδητο τρόπο. [8] Ένας χώρος λέγεται «βιωματικός» όταν ενεργοποιεί τις αισθήσεις του ανθρώπου με τέτοιο τρόπο, ώστε να του ξυπνά μνήμες που αντανακλούν προσωπικές του εμπειρίες. Οι αισθήσεις είναι η πηγή όλων των γνώσεών μας για την υλική εξωτερική πραγματικότητα. Όταν ο χώρος απευθύνεται σε όλες τις αισθήσεις του επισκέπτη, τότε του επιτρέπει να βιώνει ολοκληρωτικά τον τρισδιάστατο χώρο ως εμπειρία. Οι εμπειρίες συνδέονται άμεσα με τα συναισθήματα του ατόμου. Αν σταθερές όπως οι διαστάσεις και η τοποθεσία αποτελούν την αντικειμενική διάσταση του χώρου, σε αυτό το σημείο αναφερόμαστε στη συναισθηματική ερμηνεία, κάτι το άκρως υποκειμενικό. Ο δημιουργός δηλώνει κάτι, προσφέρει ένα χώρο, θέτει ένα ερώτημα που πρέπει να προβληματίσει τον επισκέπτη και στο οποίο καλείται να απαντήσει.

58

Στον βιωματικό χώρο, ο δημιουργός σχεδιάζει ένα ολοκληρωμένο έργο με στόχο να προκαλέσει έντονα συναισθήματα στον επισκέπτη. Ο χρήστης λαμβάνει τα μηνύματα που περνάει ο καλλιτέχνης και προβληματίζεται, συμμετέχει συναισθηματικά χωρίς όμως να μπορεί να αλλάξει τον χώρο. Από την άλλη πλευρά, σε ένα διαδραστικό περιβάλλον, ο χρήστης συμμετέχει ενεργά στην ολοκλήρωση αυτού διαμορφώνοντας το τελικό αποτέλεσμα, είτε προσωρινά είτε μόνιμα.

Στην διάδραση ο δημιουργός δίνει το έναυσμα, ο επισκέπτης ανταποκρίνεται και συνδιαλέγονται με σκοπό να φτιάξουν κάτι κοινό. Ένας διαδραστικός χώρος μπορεί να είναι βιωματικός, το αντίστροφο όμως δεν είναι δυνατό.

ii) Η ΒΡΟΧΗ ΩΣ ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ Η βροχή αποτελεί ένα φαινόμενο που επιτρέπει σε όλες τις αισθήσεις του ανθρώπου να συμμετέχουν. Συνεπώς, ο τρόπος που το φαινόμενο γίνεται αντιληπτό παίρνει άλλη διάσταση, άκρως υποκειμενική. Ανεξάρτητα λοιπόν από τις έρευνες που παρατέθηκαν στο Α μέρος της διάλεξης (Α2), θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας την μοναδικότητα του κάθε ατόμου. Ο τρόπος που αντιδρά κανείς σε ένα φαινόμενο εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τα συναισθήματα που του προκαλεί, τα οποία δεν είναι πάντα προβλέψιμα και μετρήσιμα. Συνήθως, πριν ακόμη ξεκινήσει η βροχόπτωση, υπάρχει ένας ήχος που έρχεται από μακριά και μας προϊδεάζει. Τη στιγμή που αρχίζουν οι βροντές, τότε είναι που η ακοή αρχίζει να συμμετέχει ενεργά στην κατανόηση του φαινομένου.

59

Όταν το άτομο βρίσκεται σε εξωτερικό περιβάλλον είναι πλήρως εκτεθειμένο στις σταγόνες της βροχής. Τότε ο ήχος προέρχεται από όλες τις κατευθύνσεις και περιβάλλει τον παρατηρητή. Ο άνθρωπος «απορροφάται» ως ύπαρξη και αισθάνεται μέρος του φαινομένου. Στις περιπτώσεις που η βροχή είναι δυνατή, ο εν λόγω ήχος επικαλύπτει όλους τους ήδη υπάρχοντες ήχους του περιβάλλοντος. Τότε, εντονότερα όταν βρίσκεται κανείς στην πόλη, ηρεμεί και συγκεντρώνεται, χωρίς να υπάρχουν παράγοντες που του αποσπούν την προσοχή. Ο ήχος που παράγει το φαινόμενο διαφέρει από την εξοχή στην πόλη. Η βροχή ξεκινά και οι σταγόνες προσκρούουν στις περιβάλλουσες επιφάνειες. Από την κρούση αυτή παράγεται ένα είδος «μουσικής» το οποίο ποικίλλει. Αν λοιπόν αφουγκραστεί κανείς τον ήχο των σταγόνων χωρίς να κοιτά, παίρνει πληροφορίες για την υλικότητα του εξωτερικού περιβάλλοντος. Για να γίνει πλήρως κατανοητό, ας θυμηθούμε το άκουσμα μιας γυάλινης επιφάνειας που βρέχεται σε σύγκριση με το αντίστοιχο των φυλλωμάτων των δέντρων. Μάλιστα, σε μερικές περιπτώσεις μέσω της βροχής, είναι δυνατό να καταλάβουμε και τη μορφή των αντικειμένων που μας περιβάλλουν. Αρκεί να ανακαλέσουμε στη μνήμη μας τον ήχο των σταγόνων όταν αυτές προσκρούουν σε μεταλλικό δοχείο.

60

Η αναγνώριση της μορφής προκύπτει μεν από τον ήχο, αλλά και σε συνδυασμό με τη γνώση που προέρχεται από την εμπειρία. Αυτό βοηθά τον άνθρωπο να προσανατολιστεί στο περιβάλλον του, στο βαθμό που η ευαισθησία και η παρατηρητικότητα του κάθε ατόμου το επιτρέπει.

Μετά τον ήχο, το επόμενο που αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος είναι η μυρωδιά της βροχής. Το υγρό χώμα αναδύει μία όμορφη μυρωδιά, η φύση αναγεννιέται και η ατμόσφαιρα καθαρίζει. Λόγω της αυξημένης υγρασίας που υπάρχει, από το έδαφος αναδύεται το «πέτριχωρ» [12] και με αυτό τον τρόπο ενεργοποιείται η όσφρηση. Το οικείο σε εμάς περιβάλλον ανανεώνεται και εμείς το αντιλαμβανόμαστε διαφορετικά από ότι συνήθως. Η μυρωδιά αυτή είναι σαφώς πιο έντονη στην εξοχή, καθώς η φύση καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος του περιβάλλοντος. Όμως και στην πόλη η αίσθηση του καθαρού αέρα γίνεται αντιληπτή και, λόγω της απουσίας του, ότερο ευπρόσδεκτη. Όταν αρχίζει η βροχή, μία από τις αισθήσεις που επηρεάζεται έντονα είναι η αφή. Η αίσθηση δηλαδή που μας προκαλεί η βροχή όταν έρθει σε επαφή με το δέρμα μας. Αν μελετήσουμε το σώμα ως το μέσο με το οποίο αντιλαμβανόμαστε και επικοινωνούμε με το περιβάλλον μας, τότε οι αισθήσεις είναι ο τρόπος με τον οποίο συλλέγουμε τις πληροφορίες του χώρου. Η αίσθηση της αφής για να ενεργοποιηθεί, προϋποθέτει την επαφή τουλάχιστον δύο σωμάτων. Είναι δηλαδή η πιο «χειροπιαστή» απόδειξη, αφού μέσω της στενής επαφής προσδίδεται μεγαλύτερη ακρίβεια και προκαλούνται πιο έντονα συναισθήματα. Όταν οι σταγόνες της βροχής έρχονται σε επαφή με το δέρμα, τότε ο άνθρωπος βιώνει ίσως την πιο έντονη και άμεση επαφή του με τη φύση. Την στιγμή εκείνη ο άνθρωπος, ανεξάρτητα από το μέρος που βρίσκεται, περιβάλλεται από το φαινόμενο, αλληλεπιδρά με το νερό και γίνεται ξανά μέρος του φυσικού περιβάλλοντος.

61

Με αυτό τον τρόπο ξυπνάει η εμπειρία (μνήμη) της προέλευσής του ως όν. Αυτή η αίσθηση είναι εγγενής στον άνθρωπο. Η επαφή του ανθρώπου με τη φύση και η οικειότητα που προκύπτει, οδηγούν στην αίσθηση της ασφάλειας. Το φαινόμενο της βροχής μπορεί εν δυνάμει να επηρεάσει τη γεύση. Αυτό βέβαια ήταν πιο έντονο σε παλαιότερες εποχές όταν τα όμβρια ύδατα συλλέγονταν σε δεξαμενές και χρησιμοποιούνταν για πόσιμο νερό. Η βροχή γίνεται άμεσα αντιληπτή ακόμη και από κάποιον που δεν είναι «φίλος» του φαινομένου και θέλει να το αποφύγει. Και αυτό διότι μέσω της όρασης δεν μπορεί να αγνοηθεί. Η βροχή επηρεάζει έντονα ένα περιβάλλον. Έτσι, συμβάλλει στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε το χώρο μας την δεδομένη χρονική στιγμή. Όταν βρέχει, η εικόνα του τοπίου ξαφνικά σκοτεινιάζει και τα χρώματα γίνονται μουντά. Την παρακολουθούμε καθώς πέφτει στο δρόμο και δημιουργεί μικρές λίμνες.

62

Η βροχή, ειδικά όταν είναι δυνατή, αποτελεί ένα πέπλο που φιλτράρει οπτικά το περιβάλλον σκηνικό. Επιτρέπει στον άνθρωπο να βλέπει τα αντικείμενα που βρίσκονται πιο κοντά του, αυτό τον χώρο αντιλαμβάνεται. Με την έννοια αυτή, το περιβάλλον αναπροσδιορίζεται με μικρότερα όρια. Ο κάθε άνθρωπος αντιμετωπίζει διαφορετικά την περιορισμένη ορατότητα. Κάποιος μπορεί να τη δει ως κάτι θετικό, μία παύση από το βομβαρδισμό εικόνας και την συσσώρευση οπτικής πληροφορίας. Παρ’ όλα αυτά είναι δύσκολη η εποπτεία του χώρου και ίσως κάποιος σε αυτές τις συνθήκες να αισθανθεί ανασφάλεια.

Πολλές φορές, η βροχή συνδυάζεται με ηλιοφάνεια. Τότε λόγω του φωτισμού, οποιοσδήποτε χώρος μπορεί να μεταμορφωθεί σε κάτι διαφορετικό και να αποκτήσει έναν σαγηνευτικό και μυσταγωγικό χαρακτήρα. Το περιβάλλον μοιάζει με σκηνικό στο οποίο φωτίζονται, σαν με προβολείς, συγκεκριμένα σημεία. Μετά τη βροχή τα χρώματα είναι έντονα και η φύση έχει ανανεωθεί. Αλλά και η εικόνα του τοπίου αποπνέει ηρεμία και γαλήνη. Οι σταγόνες του νερού λάμπουν έντονα στο φως του ήλιου και εμφανίζεται το ουράνιο τόξο. Η πόλη αποκτά μια φευγαλέα νέα καθαρότητα, με ανανεωμένους δρόμους και πεζοδρόμια και διαφορετική υφή επιφανειών από ότι συνήθως. Αυτή παραμένει μία εντύπωση, η οποία δεν θα διαρκέσει για πολύ αφού σύντομα θα εξαφανιστεί έως την επόμενη βροχή. Έχουμε την τάση να μας αρέσει η βροχή, εκτός από τις περιόδους που βρέχει επικίνδυνα πολύ. Είμαστε ευτυχείς, όταν ποτίζει τη γη και τα φυτά μας. Γνωρίζουμε πως ανανεώνει και ενυδατώνει τον αέρα και αφήνει κυρίως στον αστικό χώρο την αίσθηση της καθαρότητας.

63

iii) Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΩΣ ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ Εκτός από την βροχή και η αντίληψη του χώρου αποτελεί εμπειρία για τον άνθρωπο. Η φυσιογνωμία του κάθε τόπου είναι αυτή που καθορίζει την σχέση του ατόμου με αυτόν. Κατά τη γνώμη μου, μιλάμε για εύστοχο σχεδιασμό, όταν ο αρχιτέκτονας έχει χρησιμοποιήσει όλα τα διαθέσιμα μέσα προκειμένου να ενεργοποιήσει τις αισθήσεις του χρήστη. Όταν δηλαδή ο δημιουργός δίνει τη δυνατότητα στον χρήστη να γνωρίσει σφαιρικά τον χώρο και να τον βιώσει. Δύο ψυχολογικές λειτουργίες θεωρούνται σημαντικές σε έναν τόπο: ο «προσανατολισμός» και η «ταυτότητα». Ο προσανατολισμός αναφέρεται στα γεωγραφικά και φυσικά χαρακτηριστικά της τοποθεσίας (συντεταγμένες, κλίμα, θέα κτλ.). Από την άλλη, η ταυτότητα του τόπου αναφέρεται στον χαρακτήρα του. Μιλάμε δηλαδή για τον τρόπο που ο ανθρώπινος παράγοντας έχει αντιμετωπίσει και επεξεργαστεί την φύση του τόπου. Ο άνθρωπος, προκειμένου να αναπτύξει μια υπαρξιακή σχέση με τον τόπο, πρέπει να μπορεί να προσανατολίζεται, δηλαδή να γνωρίζει που βρίσκεται, αλλά πρέπει επίσης να ταυτίζει τον εαυτό του με το περιβάλλον.

64

Σύμφωνα με τον Christian Norberg-Schulz, η ικανότητα του ατόμου να προσανατολίζεται και να ταυτίζεται με ένα μέρος συμβάλλει στην κατοίκηση, η οποία επιτυγχάνεται όταν ο άνθρωπος νιώθει πως το περιβάλλον που βιώνει είναι πλήρες νοημάτων. Όταν ο αρχιτέκτονας δημιουργεί τόπους που περνούν μηνύματα, δηλαδή προβληματίζουν τον άνθρωπο και τον ωθούν στην αναζήτηση της αλήθειας, τότε έχει εκπληρώσει τον σκοπό της αρχιτεκτονικής, την «κατοίκηση». [9]

Ο Martin Heidegger, ο Γερμανός φιλόσοφος, που πρώτος εισήγαγε τον όρο «κατοίκηση», τον διαχώρισε πλήρως από το ζήτημα της «κατοικίας». Λέγοντας πως «Κτίζουμε λόγω της επιθυμίας μας να κατοικήσουμε», συνέδεσε την «κατοίκηση» με το «κτίζειν» και με τον τρόπο ύπαρξης, δηλαδή το «είναι» του ανθρώπου στον κόσμο. [10]

Στη συνέχεια ένα ερώτημα που μας απασχολεί είναι αν μπορούμε να προσεγγίσουμε την αρχιτεκτονική «ακουστικά». Ο αρχιτεκτονικός χώρος αντανακλά τον ήχο και βρίσκεται σε διάλογο με τον επισκέπτη. «Η αρχιτεκτονική δεν έχει φωνή όμως μπορεί να ακουστεί», υποστηρίζει ο Δανός αρχιτέκτονας Steen Eiler Rasmussen. [11] Ο ήχος που αντανακλά ο κάθε χώρος εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο είναι πλασμένος, δηλαδή από την μορφή που έχει αλλά και από τα υλικά από τα οποία είναι φτιαγμένος ή εμπεριέχονται σε αυτόν. Είναι γεγονός πως κτίρια με διαφορετικές αναλογίες και γεωμετρίες αντανακλούν διαφορετικούς ήχους. Με αυτή την έννοια λοιπόν ο ήχος μετρά τον χώρο και κάνει πιο κατανοητή την κλίμακά του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα σε αυτό είναι η αντίδραση των ανθρώπων όταν συναντούν ένα πηγάδι. Εκεί που λόγω απουσίας φωτός η όραση δεν προσδιορίζει το βάθος, ο ήχος επιτυγχάνει να μας δώσει στοιχεία για την γεωμετρία του. Η ακουστική ενός χώρου, χωρίς να το συνειδητοποιεί ο επισκέπτης, συχνά επηρεάζει το πώς αισθάνεται και το χρόνο παραμονής του σε αυτόν.

65

Για παράδειγμα, μία αίθουσα μακρόστενη και χωρίς επίπλωση που έχει έντονη ηχώ, χαρακτηρίζεται ως ψυχρή και αυτό όχι λόγω θερμοκρασίας, αλλά λόγω του συναισθήματος που μας προκαλεί. Η ίδια αίθουσα, με έπιπλα και υφάσματα αντανακλά άλλον ήχο, χαρακτηρίζεται «φιλόξενη» και καλεί τον επισκέπτη να περάσει περισσότερο χρόνο σε αυτή. Σύμφωνα με τον Rasmussen μέσω του ήχου της αρχιτεκτονικής, δεν μπορούμε να συμπεράνουμε αν πρόκειται για «καλή αρχιτεκτονική», αλλά μπορούμε να προσδιορίσουμε αν πρόκειται για αρχιτεκτονική με «χαρακτήρα». [11] « Ένας χώρος γίνεται κατανοητός και εκτιμάται τόσο μέσω της ηχούς του, όσο και μέσω της οπτικής του εντύπωσης, αλλά η ακουστική του αντίληψη συχνά παραμένει μία ασυνείδητη εμπειρία στο φόντο», γράφει ο Pallasmaa, τονίζοντας τη σημασία του ήχου στην αρχιτεκτονική. [11]

Σε έρευνά του για το αν μπορεί να συνδεθεί ο χώρος με την όσφρηση, ο αρχιτέκτονας Juhani Pallasmaa υποστηρίζει πως «Η μύτη κάνει τα μάτια να θυμούνται» [11]. Με τη φράση αυτή, τονίζει την ισχυρή σύνδεση της όσφρησης με τις αναμνήσεις.

66

Συχνά συμβαίνει μέσω κάποιας μυρωδιάς που έχουμε ξαναμυρίσει να «μεταφερόμαστε» στον χώρο που την είχαμε πρωτοσυναντήσει. Μέσω της όσφρησης ξυπνούν καταστάσεις που έχουμε ζήσει και ο χώρος που συνδέεται με αυτές, ξαναδημιουργείται στο μυαλό μας. Τυχαίνει μάλιστα μια συγκεκριμένη μυρωδιά να μας θυμίζει κάποια πόλη.

Αν και η μυρωδιά του χώρου δεν συνδέεται απόλυτα με τον σχεδιασμό αυτού, είναι κάτι που συνήθως προκύπτει από την λειτουργία που αυτός φιλοξενεί. Δεν είναι τυχαίο πως οι εγκαταλελειμμένοι χώροι έχουν παρόμοια μυρωδιά και χαρακτηρίζονται από μία οσμή «απουσίας ζωής».

Σύμφωνα με τον Juhani Pallasmaa το δέρμα μπορεί να διαβάσει την υφή, το βάρος, την πυκνότητα και την θερμοκρασία ενός αντικειμένου με αρκετά μεγάλη ακρίβεια [11]. Στην αρχιτεκτονική, μέσω της αφής ο χρήστης έρχεται σε επαφή με το κτίριο και γνωρίζει καλύτερα τα στοιχεία τα οποία το αποτελούν. Τα δάχτυλα μπορούν να διαβάσουν τις μορφές, τα υλικά, την ηλικία τους αλλά και την αυθεντικότητά τους. Οι σχεδιαστές των σύγχρονων χώρων πολλές φορές προσπαθούν να «ξεγελάσουν» τον επισκέπτη χρησιμοποιώντας υλικά που με διαφορετική ματιέρα παριστάνουν ακριβότερα υλικά. Η ύλη όμως δεν είναι μόνο η ματιέρα της, αλλά και η υφή και το βάρος της, στοιχεία που τελικά την διαμορφώνουν. Η «ειλικρίνεια» του χώρου μπορεί να ξεγελάει το μάτι αλλά όχι την πιο άμεση επαφή, που γίνεται μέσω της αφής. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος με τον οποίο ο χώρος και τα αντικείμενα που υπάρχουν μέσα σε αυτόν μπορούν να ενεργοποιούν την γεύση. Ο Pallasmaa γράφει: «Η όραση μπορεί να μεταφραστεί σε γεύση». [11] Τεκμηριώνει την άποψη αυτή αναφέροντας επιφάνειες με υφές και χρώματα στα οποία έχει περαστεί βερνίκι. Το λείο αποτέλεσμα σε «προκαλεί να το γευτείς». Θεωρώ πως η διαδικασία που ακολουθούμε προκειμένου να γευτούμε κάτι, συνδέεται άμεσα με την διαδικασία της αφής.

67

Το μόνο που αλλάζει είναι το όργανο του σώματος που χρησιμοποιούμε. Στην γεύση πρωταγωνιστεί η γλώσσα, ενώ στην αφή κυρίως τα δάχτυλα και το δέρμα. Έτσι ο τρόπος που ο χώρος επηρεάζει την αίσθηση της γεύσης είναι κυρίως οι υφές. Συμπληρωματικά με τα παραπάνω, θα παραθέσω ένα απόσπασμα του Junichiro Tanizaki από «Το εγκώμιο της σκιάς». Ο Ιάπωνας συγγραφέας, εκπροσωπώντας την ιαπωνική φιλοσοφία και κουλτούρα, αναφέρεται σε υλικά (λάκα) και χρώματα (σκούρα) χρηστικών σκευών, που αναδεικνύουν και εμπλουτίζουν γευστικά τα περιεχόμενά τους. «Στα σκεύη από λάκα, υπάρχει μια απόλαυση σε κείνο το διάστημα, από τη στιγμή που σηκώνουμε το σκέπασμα μέχρι που τα φέρνουμε στο στόμα μας… Τι άβυσσος χωρίζει την αίσθηση αυτής της στιγμής απ’ την αντίστοιχη εκείνη, όταν η σούπα έρχεται σερβιρισμένη με τον δυτικό τρόπο, σ’ ένα ασπριδερό ρηχό μπολ. Η πρώτη είναι μια μυσταγωγία, μια στιγμή που θα μπορούσαμε να την αποκαλέσουμε εκστατική… Η κουζίνα μας είναι βασισμένη στις σκιές και έχει μια ακατάλυτη σχέση με το σκοτάδι». [7]

Το όργανο που χρησιμοποιούν οι περισσότεροι άνθρωποι προκειμένου να κατανοήσουν τον κόσμο γύρω τους είναι τα μάτια. Αυτό οφείλεται στο ότι μας δίνεται η δυνατότητα να παρατηρήσουμε ένα φαινόμενο ή ένα τοπίο όταν μεσολαβεί η απόσταση. Μέσω της όρασης λαμβάνουμε τις περισσότερες δυνατές πληροφορίες χωρίς να έρθουμε σε άμεση επαφή με το σώμα που εξετάζουμε.

68

Όμως στη διαδικασία αυτή λαμβάνει σημαντικό μέρος και η γνώση. «Η όραση αποκαλύπτει αυτά που η αφή ήδη γνωρίζει», σύμφωνα με τον Pallasmaa [11]. Λόγω της εμπειρίας μας από την επαφή με τα υλικά και τον χώρο, είμαστε σε θέση βλέποντάς τα να τα αναγνωρίζουμε και να τα κατανοούμε. Κατά τη γνώμη μου, η όραση αποτελεί απλά μία πρώτη ανάγνωση του χώρου, οι πληροφορίες για τον οποίο θα επιβεβαιωθούν και θα συμπληρωθούν μέσω της αφής. Βλέπουμε ένα χώρο και αναγνωρίζουμε χρώματα, υφές, υλικά, φόρμες και φωτισμό. Όμως οι πληροφορίες που λαμβάνουμε γι’ αυτόν αποκλειστικά και μόνο με την όραση είναι τα χρώματα που υπάρχουν και ο τρόπος με τον οποίο έχει φωτιστεί. Καταλήγουμε λοιπόν στο συμπέρασμα, πως τόσο η βροχή, όσο και η αρχιτεκτονική εν δυνάμει προκαλούν έντονα συναισθήματα στον άνθρωπο. Με άλλα λόγια, προκαλούν μνήμες και αποτελούν βιωματικές εμπειρίες.

69

iv) ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΒΙΩΜΑΤΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ Στην τέχνη και τα installations, η βροχή και τα καιρικά φαινόμενα αντιμετωπίζονται πιο εννοιολογικά, συνήθως συνδέονται με την ψυχολογία των ανθρώπων. Ο τρόπος που κάθε καλλιτέχνης μεταφράζει το θέμα σε χώρο διαφέρει, αφού εξαρτάται από το μήνυμα που θέλει να περάσει. Γεγονός όμως είναι πως στην πλειοψηφία των installations που σχετίζονται με τα καιρικά φαινόμενα, οι καλλιτέχνες προσπαθούν να δημιουργήσουν βιωματικούς ή διαδραστικούς χώρους. Σε αντίθεση με τα προαναφερθέντα παραδείγματα, αυτά που θα ακολουθήσουν, βασίζονται στην «ατμόσφαιρα». Χρησιμοποιούν διαφορετικά μέσα προκειμένου να δημιουργήσουν συγκεκριμένες συνθήκες περιβάλλοντος. Κάποια έργα έχουν ως στόχο να προκαλέσουν την αγωνία και την περιέργεια του παρατηρητή, άλλα την ηρεμία. Το κοινό χαρακτηριστικό σε όλα τα installation και τους χώρους είναι πως προσπαθούν να προβληματίσουν τον επισκέπτη. Σε μερικά από τα παραδείγματα εμφανίζεται το υδάτινο στοιχείο, αλλά ως μέσο, δηλαδή δεν αποτελεί κύριο εργαλείο σχεδιασμού και πολλές φορές ο χρήστης το αντιλαμβάνεται μέσω των αποτελεσμάτων του.

70

INSTALLATIONS KAI ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ Ο Olafur Eliasson ασχολείται κυρίως με βιωματικούς χώρους, στους οποίους αναπαριστά συνήθως φυσικά φαινόμενα. Το έργο του εξερευνά την ανθρώπινη αντίληψη, τόσο ως πολιτισμική εμπειρία αλλά και ως φυσικό φαινόμενο. Σκοπός του είναι να ενισχύσει την εμπειρία του παρατηρητή, προκαλώντας τον να αντιληφθεί και να προσανατολιστεί στον χώρο χρησιμοποιώντας όλες ή μερικές από τις αισθήσεις του. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργεί ειδικές συνθήκες, στα πλαίσια βιωματικών και διαδραστικών χώρων, που προβληματίζουν τον επισκέπτη τόσο για τον χώρο όσο και για τον εαυτό του. Ο Olafur Eliasson έχει πει σε μία συνέντευξή του: «Ενδιαφέρομαι περισσότερο να εξερευνώ ερωτήματα όπως: Αισθάνεσαι μέρος του κόσμου; Πώς χρησιμοποιείς τις αισθήσεις σου; Έχουν συνέπειες οι δράσεις σου; Πώς μπορούμε να συνδέσουμε τον εγκέφαλό μας με το σώμα μας;» Ο Δανός καλλιτέχνης έχει ξεχωρίσει για τα γλυπτά του και τα μεγάλης κλίμακας installations. Καταφέρνει με μεγάλη επιτυχία να «εγκλωβίσει» την ατμόσφαιρα της φύσης σε δομημένους χώρους, χρησιμοποιώντας στοιχειώδη μέσα, όπως είναι το φως, το νερό και η ομίχλη. Θα ακολουθήσουν μερικά από τα πιο σημαντικά έργα του που παρουσιάζουν όλα τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά και ενθουσίασαν το κοινό.

OLAFUR ELIASSON

71

1. Beauty Olafur Eliasson Denmark 2004, (ARoS Aarhus Kunstmuseum) Tokyo 2005, (Hara Museum of Contemporary Art) Μέσα: σποτ φωτισμού, νερό, ξύλο, ακροφύσια, σωλήνες, αντλία Στο «Beauty» πρωταγωνιστούν το νερό και το φως. Από την οροφή πέφτουν σταγόνες που δημιουργούν ένα λεπτό νέφος νερού, το οποίο φωτίζεται με προβολέα. Στον υδάτινο μανδύα εμφανίζεται το ουράνιο τόξο και δημιουργείται ένα εντυπωσιακό αποτέλεσμα. Το δωμάτιο είναι βαμμένο γκρι και σκοτεινό και ήσυχο προκειμένου να αναδείξει το «έκθεμα». Η ατμόσφαιρα αποπνέει ηρεμία. Σύμφωνα με τους επισκέπτες, το τελικό αποτέλεσμα έχει μία αίσθηση υπερφυσική. Στο installation σημαντικό ρόλο παίζει η απόσταση. Από μακριά, οι σταγόνες που έρχονται από την οροφή παραπέμπουν σε κάποιο είδος πνεύματος και σε συνδυασμό με τα χρώματα που προκύπτουν δημιουργείται μία κατάσταση μυσταγωγίας. Αν απομακρυνθείς, δίνει την εντύπωση ενός καταρράκτη ή μίας παράξενης βροχής.

72

Ο παρατηρητής εισέρχεται σε ένα σκοτεινό χώρο με άγνωστα όρια. Αδυνατώντας να προσανατολιστεί το μόνο που μπορεί να ξεχωρίσει είναι το σημείο με το ελάχιστο φως και τα χρώματα. Το «ξέφωτο» τον προκαλεί ενεργοποιώντας την όραση και την ακοή με αποτέλεσμα να το προσεγγίζει. Πλησιάζει και προσπαθεί να γνωρίσει το αντικείμενο μέσω της αφής. Οι επισκέπτες αντέδρασαν θετικά, χαμογελούσαν και άπλωναν το χέρι για να έρθουν σε επαφή με το νερό.

Ο καλλιτέχνης σε συνέντευξή του δήλωσε πως το ουράνιο τόξο εξαρτάται από τη γωνία από την οποία πέφτει το φως, από την σταγόνα και από το μάτι που παρατηρεί το φαινόμενο. Αυτό σημαίνει πως ο κάθε άνθρωπος βλέπει το δικό του ουράνιο τόξο, από την δική του οπτική. Μέσω του συγκεκριμένου έργου ο Olafur Elliason θέτει τα εξής ερωτήματα στον επισκέπτη: «Ποιος είναι ο υπεύθυνος γι’ αυτά που βλέπουμε; Κάθε φορά που κάνεις ένα βήμα βλέπεις κάτι διαφορετικό;» 2. Your Strange Certainty Still Kept Olafur Eliasson USA (N.Y) 1996, (Tanya Bonakdar Gallery) Μέσα: φώτα τύπου strobe, νερό, ακρυλικό, ταινία, ξύλο, αντλία, εύκαμπτος σωλήνας Το έργο αυτό έχει τοποθετηθεί, όπως και το «Beauty», σε σκουρόχρωμο χώρο που παραμένει σκοτεινός. Αυτό που φωτίζεται είναι το νερό που τώρα στάζει από σωλήνες που έχουν τοποθετηθεί στην οροφή, προσομοιάζοντας τη βροχή. Τα φώτα που επιλέχθηκαν είναι τύπου strobe, τα οποία αναβοσβήνουν σαν φλας, με τέτοια ταχύτητα που δεν δίνουν την ευκαιρία στον παρατηρητή να εξερευνήσει τον χώρο, αλλά τον παρουσιάζουν σε πολλά, μικρά στιγμιότυπα. Σε συνδυασμό με τον έντονο ήχο του νερού που τρέχει και το σκοτεινό περιβάλλον, δημιουργείται στον άνθρωπο αγωνία, που μπορεί να εξελιχθεί σε φόβο ή εκνευρισμό, ανάλογα με την διάρκεια της επίσκεψής του.

73

3. Yellow Fog Olafur Eliasson USA 1998, (N.Y - The Jewish Museum) Austria 2008, (Vienna - Sammlung Verbund) - permanent installation Μέσα: λάμπες φθορισμού (32), υγραντήρες Ο τρόπος με τον οποίο γίνεται αντιληπτό το installation εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως τη διαδρομή και τη θέση του παρατηρητή στον δημόσιο χώρο και τον καιρό. Με αυτή την παρέμβαση, ο Olafur Eliasson τοποθετεί ένα φυσικό φαινόμενο, όπως είναι η ομίχλη, σε ένα πλήρως δομημένο και αστικό περιβάλλον. Καθημερινά για μία ώρα, μία ατμόσφαιρα μυστηρίου γεννάται στην ιστορική πλατεία Am Hof της Βιέννης. Ομίχλη αναβλύζει από τη βάση του συγκροτήματος κτιρίων Verbund-Gebäudes και κατευθύνεται προς τον ουρανό. Η ώρα που επέλεξε ο καλλιτέχνης, είναι αυτή του ηλιοβασιλέματος, τονίζοντας έτσι τις ανεπαίσθητες μεταβολές στο ρυθμό της ημέρας, ανάλογα με την εποχή. Η κίτρινη ομίχλη περιβάλλει το αρχιτεκτόνημα και δίνει την αίσθηση πως αιωρείται. Με τον τρόπο αυτό, ο παρατηρητής μυείται σε μία νέα αντίληψη του αστικού χώρου. Η ομίχλη καταφέρνει να τονίσει το κτίριο, χωρίς να το αποκόβει από την υπόλοιπη πλατεία. Οι περαστικοί ξαφνιάζονται όταν βλέπουν την ομίχλη και πλησιάζουν το κτίριο προκειμένου να επεξεργαστούν το θέαμα.

74

Η εννιά ορόφων όψη του κτιρίου εκτείνεται στα 48μ.

4. The Weather Project Olafur Eliasson England 2003, (London - Tate Modern) Μέσα: λαμπτήρες μονής συχνότητας, καθρέφτης, υγραντήρες Πρόκειται για ένα ηλιοβασίλεμα εσωτερικού χώρου, τοποθετημένο στην πόλη της βροχής. Στο βάθος του Turbine Hall τοποθετήθηκε μία γιγαντιαία ημικυκλική μορφή που αποτελείται από εκατοντάδες λαμπτήρες μονής συχνότητας. Στην οροφή υπάρχει ένας καθρέφτης που ολοκληρώνει την ημικυκλική φόρμα δίνοντας την εντύπωση δύοντος ηλίου. Ο καθρέφτης όμως αντανακλά και το δάπεδο. Έτσι επιτρέπει στους επισκέπτες να δουν τα είδωλά τους από απόσταση, ως μικροσκοπικές μαύρες φιγούρες μέσα σε ένα πορτοκαλί φόντο. Ταυτόχρονα, η ατμόσφαιρα ολοκληρώνεται με ένα στρώμα ομίχλης που διασκορπίζεται στο χώρο. Η αλληλεπίδραση των ανθρώπων με το installation ήταν εντυπωσιακή. Τραβούσαν φωτογραφίες, ζευγάρια κοιτούσαν το «ηλιοβασίλεμα», ξάπλωναν στο δάπεδο της αίθουσας ανά παρέες και έκαναν σχηματισμούς που έβλεπαν από τον καθρέφτη. Στους έξι μήνες που το «weather project» ήταν διαθέσιμο για το κοινό, προσέλκυσε δύο εκατομμύρια επισκέπτες. Ο Olafur Eliasson κατάφερε για ακόμη μία φορά με απλά μέσα να έχει έναν εντυπωσιακό διαδραστικό και παράλληλα βιωματικό χώρο, που τον έκανε γνωστό στους Λονδρέζους που σπάνια βλέπουν τον ήλιο. Οι λαμπτήρες μονής συχνότητας χρησιμοποιούνται συνήθως στο φωτισμό δρόμων. Έχει ως αποτέλεσμα να προβάλλονται μόνο το κίτρινο και το μαύρο κάνοντας τα υπολόιπα χρώματα να εξαφανίζονται. Μετατρέπει την περιβάλλουσα ατμόσφαιρα σε ένα αχανές τοπίο μυστηρίου με δύο χρωματικούς τόνους.

75

5. Notion - Motion Olafur Eliasson Netherlands 2005-06, (Rotterdam - Museum Boijmans Van Beuningen) USA 2007, (San Francisco Museum of Modern Art) Μέσα: ξύλο, καοτσούκ, λαμπτήρες, νερό ΑΙΘΟΥΣΑ 1

ΑΙΘΟΥΣΑ 2

76

Πρόκειται για τον σχεδιασμό ενός διαδραστικού χώρου 1500 τ.μ. που χρησιμοποιεί κυρίως το φως, το νερό και τους κυματισμούς του. Το Notion Motion συνίσταται από τρία επιμέρους installations που στόχο έχουν να ερευνήσουν τον τρόπο που κινείται ο επισκέπτης μέσα σε ένα μουσειακό χώρο. Οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν με το νερό και το φως και η κίνησή τους συνδέεται με τη διαμόρφωση του. Στο βάθος του πρώτου δωματίου υπάρχει μία μαύρη οθόνη προβολής στην οποία φαίνονται οι κυματισμοί του νερού μιας δεξαμενής που βρίσκεται πίσω από την οθόνη. Στο ξύλινο δάπεδο υπάρχουν κάποιες σανίδες που εξέχουν και ουσιαστικά αποτελούν αισθητήρες κίνησης. Έτσι, ενεργοποιούνται κύματα και κάνουν το κοινό που περπατά πάνω σε αυτές να συμμετέχει στο έργο. Στη δεύτερη αίθουσα η κίνηση κατά μήκος του διαδρόμου που συνδέει τα τρία δωμάτια, ενεργοποιεί το νερό σε μια μικρότερη λεκάνη. Υπάρχει ένας προβολέας που φωτίζει το νερό με αποτέλεσμα οι κυματισμοί του να προβάλλονται πάνω σε ένα λευκό τοίχο με τη μορφή δονούμενης γραμμής. Στο τρίτο δωμάτιο υπάρχει ένα σφουγγάρι το οποίο βουτά ανά διαστήματα και ταράσσει τα νερά μιας ρηχής δεξαμενής. Οι κυματισμοί που προκύπτουν προβάλλονται σε ένα λευκό τοίχο.

Το κοινό αλλά και οι κριτικοί ανταποκρίθηκαν με μεγάλο ενθουσιασμό στο «Notion-Motion», το οποίο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως εμπειρία. Μέσω του έργου ο απλός παρατηρητής μετατρέπεται σε συμμετέχοντα απλά και μόνο με την ύπαρξή του στο χώρο. Ο Olafur Eliasson καλεί τον επισκέπτη να βελτιώσει την κιναισθητική του αντίληψη, προκειμένου να εξερευνήσει τον τρισδιάστατο δομημένο χώρο μέσω της κίνησής του σε αυτόν.

ΑΙΘΟΥΣΑ 3

6. Your Felt Future Olafur Eliasson Ucrane 2011 (Kiev - Pinchuk Art Centre) Μέσα: ξύλο, καοτσούκ, λαμπτήρες, νερό Πρόκειται για μέρος της ατομική έκθεσης του Olafur Eliasson με τίτλο «Your emotional future». Στο συγκεκριμένο installation έχει τοποθετηθεί στην οροφή ένα παραμορφωμένο μεταλλικό φύλλο. Το υπόλοιπο δωμάτιο έχει άσπρους τοίχους και είναι τελείως άδειο. Στους τοίχους υπάρχουν λάμπες φθορισμού, οι οποίες μέσω της αντανάκλασης της οροφής, διπλασιάζονται. Η οροφή τραβάει την προσοχή των επισκεπτών επηρεάζοντας την κίνησή τους στον χώρο, διότι αντί να κοιτούν ευθεία κοιτούν ψηλά. Όταν οι άνθρωποι κοιτούν την οροφή βλέπουν το δωμάτιο με διαφορετική παραμόρφωση. Δηλαδή, οι επισκέπτες κοιτούν την ίδια πραγματικότητα αλλά μέσω της μεταλλικής επιφάνειας με διαφορετικό τρόπο. Θεωρώ πως ο καλλιτέχνης αναφέρεται στην διαφορετική ερμηνεία που δίνει ο κάθε άνθρωπος στα γεγονότα.

77

7. Rain Room Random International England 2012, (London - Barbican Centre) USA 2013, (N.Y - MoMa) Μέσα: νερό, ηλεκτρομαγνητικές βαλβίδες, πλακάκια, ρυθμιστές πίεσης, προσαρμοσμένο λογισμικό, κάμερες τρισδιάστατης ανίχνευσης, χαλύβδινες δοκοί, σύστημα διαχείρισης των υδάτων Οι Random International κατάφεραν να δημιουργήσουν διαδραστική βροχή εσωτερικού χώρου με μία ιδιαιτερότητα, ο επισκέπτης παραμένει στεγνός. Το έργο καλεί το άτομο να εξερευνήσει τη δυνατότητα που έχει να προσαρμοστεί στο περιβάλλον μέσω της επιστήμης, της τεχνολογίας και της ανθρώπινης εφευρετικότητας. Μπορεί ο άνθρωπος να ελέγξει τη βροχή; Τώρα ναι. Ο επισκέπτης εισέρχεται στη σκοτεινή αίθουσα, το ελάχιστο φως αρκεί για να φωτίσει κατάλληλα τις σταγόνες του νερού. Προχωρά προς την βροχή, την βλέπει, την ακούει, αλλά δεν βρέχεται. Στον χώρο έχουν τοποθετηθεί κάμερες τρισδιάστατης ανίχνευσης οι οποίες εντοπίζουν τις συντεταγμένες του σώματος που κινείται. Μέσω λογισμικού δίνεται εντολή να μην βρέχει στο συγκεκριμένο σημείο. Τα 2,500 λίτρα νερού φιλτράρονται, ανακυκλώνονται και ξαναπέφτουν με ρυθμό 1000 λίτρα το λεπτό.

78

Ενώ πρόκειται για καταιγίδα, ο επισκέπτης όχι μόνο δεν βρέχεται, αλλά επιπλέον την ελέγχει. Καταφέρνει συνειρμικά να ξεπεράσει τη φύση. Η ατμόσφαιρα που δημιουργείται στην αίθουσα είναι μοναδική. Οι επισκέπτες, που στην αρχή είναι διστακτικοί, έχουν την δυνατότητα να βιώσουν το φαινόμενο της βροχής και μάλιστα να το ελέγξουν με την κίνησή τους.

Όμως μπορούν, στ’ αλήθεια να το βιώσουν; Σύμφωνα με τα όσα έχουν αναφερθεί στα προηγούμενα κεφάλαια η βροχή ενεργοποιεί όλες τις αισθήσεις. Το συγκεκριμένο installation επηρεάζει την ακοή και την όραση, περιορίζοντας την όσφρηση και αποκλείοντας συνειδητά την αφή. Στα έργα του Olafur Eliasson που αναφέρθηκαν και σχετίζονταν με το νερό, οι θεατές μετά την παρατήρηση προσπαθούσαν να αισθανθούν το νερό. Ο άνθρωπος αφού παρατηρήσει μία κατάσταση που συναντά για πρώτη φορά, προκειμένου να τη γνωρίσει θέλει να χρησιμοποιήσει όλες του τις αισθήσεις. Το «Rain Room» προσφέρει την ασφάλεια που αναζητά ο άνθρωπος κατά τη διάρκεια της βροχής και την ικανοποίηση να ελέγχει ένα φαινόμενο. Όμως εν τέλει τον δεσμεύει και τον περιορίζει στο να έρθει σε επαφή με την «εσωτερική βροχή» και να τη γνωρίσει σφαιρικά. Οι Random International δήλωσαν πως το «Rain Room» αποτελεί ένα έργο που προσπαθεί να ερευνήσει την συμπεριφορά του θεατή: «Η κινητήρια δύναμή μας είναι ο πειραματισμός με τον κόσμο. Ωθούμε τον άνθρωπο σε καταστάσεις που τον φέρνουν σε αμηχανία και πειραματιζόμαστε με τη διαίσθηση αποσπώντας ενστικτώδεις αντιδράσεις».

79

8. Fireflies on the Water Yayoi Kusama USA 2002, (N.Y - Whitney Museum of American Art)

Μέσα: καθρέφτες, πλέξιγκλας, (150) φωτάκια, νερό Ο εν λόγω χώρος ανήκει σε μία σειρά από installations, τα «Infinity Mirror Rooms», στα οποία η Yayoi Kusama εξερευνεί τρόπους να απεικονίσει τον άπειρο χώρο. Το «Fireflies on the Water» είναι ένα δωμάτιο, του οποίου η οροφή και οι τοίχοι είναι καλυμμένοι με καθρέφτες και υπάρχει ρηχή πισίνα 5 εκ. νερού. Τα φωτάκια που κρέμονται από την οροφή πολλαπλασιάζονται μέσω των αντανακλάσεων του νερού και των καθρεπτισμών. Όπως φαίνεται και από τις φωτογραφίες, η ατμόσφαιρα είναι ονειρική, ο χώρος γίνεται πραγματικά «άπειρος» και ο επισκέπτης αδυνατεί να κατανοήσει τα όρια του αληθινού, δομημένου χώρου. Η Ιάπωνας καλλιτέχνης καταφέρνει σε έναν αυστηρά ορισμένο χώρο να δώσει την ψευδαίσθηση του άπειρου, χωρίς όρια χώρου. Οι θεατές επισκέπτονται μεμονωμένα το δωμάτιο, κλείνοντας την πόρτα, καθώς το ζητούμενο είναι να υπερβούν τον εαυτό τους. Το είδωλό τους πολλαπλασιάζεται και δημιουργεί πολλές παράλληλες πραγματικότητες. Ο άνθρωπος δυσκολεύεται να ξεχωρίσει το πραγματικό από το πλασματικό.

80

Συγκρίνοντας το «Fireflies on the Water» με τη βροχή, τα φωτάκια θυμίζουν τις σταγόνες της βροχής καθώς διαθλούν το φως, ενώ υπάρχουν οι αντανακλάσεις και το υγρό στοιχείο.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 1. Thermal Vals spa Peter Zumthor (Marc Loeliger, Thomas Durisch, Rainer Weitschies) Switzerland 1996 Ο Zumthor κατάφερε να συνδέσει το κτίριο με τη λειτουργία και να το εντάξει στο τοπίο. Στόχος του ήταν οι επισκέπτες με την είσοδό τους στον χώρο να ξεκινούν ένα ταξίδι αισθήσεων που στην προκειμένη περίπτωση επιφυλάσσεται να τους χαλαρώσει. Ο χώρος έπρεπε να βοηθά τους επισκέπτες να ηρεμούν και να τους μυεί στην τελετουργία του «λουτρού», με την έννοια που είχε στην αρχαιότητα. Σε αυτό συμβάλλει η ατμόσφαιρα που δημιουργείται από το συνδυασμό φωτός και σκιάς, κλειστών και υπαίθριων χώρων αλλά και τα γραμμικά στοιχεία που έχουν ενσωματωθεί στον σχεδιασμό. Εκτός από τις αντανακλάσεις του φωτός στο νερό, ο ήχος του τρεχούμενου νερού, η αίσθηση του ατμού στο αέρα και η επαφή του ζεστού πετρώματος με το δέρμα καλούν τον λουόμενο να έρθει πιο κοντά στο κτίριο. Ο Ελβετός αρχιτέκτονας αποκαλύπτει πως η αρχική του ιδέα ήταν να δημιουργήσει ένα λατομείο, ένα είδος σπηλιάς. Χρησιμοποίησε τα υλικά στοχευμένα και με σύνεση σύμφωνα με τις ιδιότητές τους. Μέσω του επιδέξιου χειρισμού τόσο του φυσικού, όσο και του τεχνητού φωτός, ο αρχιτέκτονας καταφέρνει να δημιουργήσει την ατμόσφαιρα που απαιτείται σε κάθε χώρο και να αναδείξει το νερό σαν κεντρικό στοιχείο.

81

Σε ένα spa, ο φωτισμός που υπάρχει είναι χαμηλός, προκειμένου να μην υπάρχει πληθώρα οπτικών πληροφοριών που κουράζει τον επισκέπτη. Στόχος είναι μέσω της λειτουργίας αλλά και του χώρου, να ηρεμεί, να ξεκουράζεται και να αναζωογονείται. Ο αρχιτέκτονας προσπάθησε να συνδέσει αρχιτεκτονικά τρεις λέξεις: βουνό, πέτρα και νερό. Η εντύπωση που δίνει το κτίριο είναι εκείνη ενός μονολιθικού κτίσματος. Όμως τεχνικές δυσκολίες οδήγησαν στη δημιουργία ενός μοτίβου από μικρότερα κομμάτια πέτρας, που δίνει την εντύπωση αυτή. Τα χρώματα που επικρατούν είναι αποχρώσεις του γκρι και του μπλε, ενώ πρωταγωνιστούν η πέτρα, το νερό, το φως και το τοπίο. Ο Peter Zumthor έχει σχεδιάσει τους εσωτερικούς χώρους των Thermal Vals σύμφωνα με διαδρομές που θα ακολουθήσει ο χρήστης προκειμένου να οδηγηθεί σε συγκεκριμένα σημεία. Έτσι, η προοπτική είναι ελεγχόμενη και υπάρχουν σημεία τα οποία είτε εξασφαλίζουν, είτε αρνούνται τη θέα.

2. Sayamaike Historical Museum Tadao Ando Japan 2001, (Osaka)

82

Το Μουσείο βρίσκεται στο άκρο της τεχνητής λίμνης Sayamaike, που χρονολογείται από τον 7ο αιώνα. Ο χώρος είναι αφιερωμένος στα συντρίμμια και τις τεχνικές της αρχαίας ιαπωνικής υδρομηχανικής καθώς και στην ιστορία της κοινότητας. Ο Tadao Ando δήλωσε πως σκοπός του ήταν να δημιουργήσει ένα χώρο κατάλληλο για την ιστορία του Sayamaike όπου το ίδιο το περιβάλλον γίνεται μουσείο.

Δημιούργησε λοιπόν μία χωρική συνέχεια προκειμένου η αρχιτεκτονική να ενσωματωθεί στο περιβάλλον. Το κτίριο βρίσκεται δεκαπέντε μέτρα κάτω από την όχθη της λίμνης, ενσωματωμένο στο βράχο. Ο όγκος του κτιρίου καθορίστηκε από τις διαστάσεις του κεντρικού αρχαιολογικού εκθέματος. Εν γένει, η αρχιτεκτονική του Μουσείου περιορίζεται σε απλούς κυβικούς όγκους. Στον σχεδιασμό πρωταγωνιστούν πέρα από το νερό και το φως. Επιπλέον υλικά που χρησιμοποιήθηκαν είναι το σκυρόδεμα, το ξύλο, η πέτρα, το σίδερο, το ατσάλι και το γυαλί. Ο αρχιτέκτονας κατάφερε να συνδέσει πλήρως τον σχεδιασμό με τη λειτουργία του κτιρίου και αυτό φαίνεται από τη χρήση του νερού. Το υδάτινο στοιχείο είναι παρόν τόσο στην ιστορία και τη γεωλογία του τόπου, όσο και στην λειτουργία και τον σχεδιασμό του κτιρίου. Ο αρχιτέκτονας το χρησιμοποιεί σε πισίνες ή με τη μορφή καταρράκτη. Το τελευταίο μοιάζει περισσότερο με μανδύα βροχής, λόγω μεγάλου ύψους από το οποίο πέφτει. Έτσι ο επισκέπτης αδυνατεί να παρατηρήσει ολόκληρη την πορεία του νερού και να το συνδέσει με καταρράκτη. Το περιβάλλον και το κτίριο βρίσκονται σε αρμονική συνύπαρξη. Αυτό το καταλαβαίνει κανείς, αν παρατηρήσει το κτίριο. Τα όρια μεταξύ του δομημένου και του φυσικού περιβάλλοντος είναι δυσδιάκριτα. Ακολουθώντας ένα μονοπάτι παράλληλα με τα νερά της λίμνης και τις κερασιές, οι επισκέπτες περνούν ένα τοίχο από γρανίτη για να φτάσουν σε μία πλατεία από σκυρόδεμα. Από εκεί, με σκαλιά οδηγούνται σε ένα υδάτινο αίθριο με πισίνες και καταρράκτες. Ο Ιάπωνας αρχιτέκτονας έχει δημιουργήσει ένα «φυσικό» μονοπάτι, μία διαδρομή, έναν τρόπο με τον οποίο ο χώρος, φυσικός και τεχνητός, αποκαλύπτεται στον επισκέπτη.

83

Ακολουθώντας ένα μονοπάτι παράλληλα με τα νερά της λίμνης και τις κερασιές, οι επισκέπτες περνούν ένα τοίχο από γρανίτη για να φτάσουν σε μία πλατεία από σκυρόδεμα. Από εκεί, με σκαλιά οδηγούνται σε ένα υδάτινο αίθριο με πισίνες και καταρράκτες. Ο Ιάπωνας αρχιτέκτονας έχει δημιουργήσει ένα «φυσικό» μονοπάτι, μία διαδρομή, έναν τρόπο με τον οποίο ο χώρος, φυσικός και τεχνητός, αποκαλύπτεται στον επισκέπτη. Θα έλεγε κανείς πως αποτελεί ταξίδι αισθήσεων. Αρχικά τον υποδέχεται ο δρόμος με τις κερασιές, χαρακτηριστικό δέντρο της ιαπωνικής φύσης. Ενεργοποιούνται η όραση, η μυρωδιά και δυνητικά η γεύση. Έπειτα η πλούσια υλικότητα του χώρου τον οδηγεί στο υδάτινο αίθριο, τον πρωταγωνιστή του έργου, όπου απολαμβάνει το νερό και ό,τι αυτό συνεπάγεται. Ο άνθρωπος έχει προετοιμαστεί, νιώθει κομμάτι του χώρου και είναι έτοιμος να εισέλθει στο Μουσείο, δεκαπέντε μέτρα κάτω από την όχθη της λίμνης.

84

[7] Τανιζάκι, Τζ. , «ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΗΣ ΣΚΙΑΣ», μετάφραση: Π. Ευαγγελίδης, Εκδόσεις ΑΓΡΑ, 1995.

[8] Μπαμπινιώτης, Γ., «ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ», ΚΕΝΤΡΟ ΛΕΞΙΚΟΛΟΓΙΑΣ, Β’ΕΚΔΟΣΗ, 2005.

[9] Νόρμπεργκ-Σουλκ, Κ., «GENIUS LOCI: Το πνεύμα του Τόπου», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., [10] Heidegger, M., “Building Dwelling Thinking”, Poetry, Language, Thought, translated by A. Hofstadter, Harper Colophon Books, New York, 1971.

[11] Pallasmaa, J., “THE EYES OF THE SKIN”, John Wiley & Sons Ltd, 2012 [12] Πολλοί άνθρωποι βρίσκουν τη μυρωδιά της βροχής ιδιαίτερα ευχάριστη και χαρακτηριστική, πηγή της οποίας είναι το «πέτριχωρ» . Το 1964 οι Αυστραλοί επιστήμονες Isabel Joy Bear και R. G. Thomas ξεκίνησαν μία έρευνα προκειμένου να ανακαλύψουν από πού προέρχεται το «άρωμα» της βροχής. Παρατήρησαν πως κατά τη διάρκεια των ξηρών περιόδων, τα φυτά παράγουν ένα μείγμα ελαίων το οποίο συσσωρεύεται στο έδαφος και τα πετρώματα. Όταν το μείγμα αυτό ενώνεται με το νερό απελευθερώνεται αυτή η μυρωδιά που σε όλους μας θυμίζει τη βροχή. Το «άρωμα» αυτό ονομάστηκε πέτριχωρ από τις ελληνικές λέξεις πέτρα και ιχώρ, που στα αρχαία ελληνικά σήμαινε το αίμα των θεών. Πριν φτάσει η καταιγίδα υπάρχει στον αέρα ένα άλλο στοιχείο που γίνεται αντιληπτό μέσω της όσφρησης, είναι το όζον (O3). Ο ηλεκτρισμός ενός κεραυνού αρκεί για να ξεκινήσει μία χημική διαδικασία αλληλεπίδρασης των στοιχείων που υπάρχουν στην ατμόσφαιρα (οξυγόνο, άζωτο, μονοξείδιο του αζώτου), η οποία έχει ως αποτέλεσμα την παραγωγή όζοντος.

85

Γ’ ΜΕΡΟΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στην εν λόγω διάλεξη έγινε μια προσπάθεια εξέτασης του φαινομένου της βροχής. Η ανάλυση αυτή κινήθηκε τόσο στον υποκειμενικό άξονα, τον «άνθρωπο», όσο και στον πιο αντικειμενικό, τον «χώρο». Αναφέρθηκα στην ερμηνεία της βροχής από τους αρχαίους πολιτισμούς αλλά και από τις σύγχρονες φυλές που ζουν πρωτόγονα. Με τη βοήθεια ψυχολογικών ερευνών, κατέληξα στο συμπέρασμα πως ο άνθρωπος ανανεώνεται με τις καιρικές συνθήκες που διακόπτουν τη μονοτονία του κλίματός του. Με αυτή τη λογική, η βροχή στις Μεσογειακές χώρες έχει ευεργετικό ρόλο τόσο στην ψυχολογία των ανθρώπων, όσο και στη γη.

GUANGZHOU OPERA HOUSE CHINA, ZAHA HADID

88

Στο δομημένο περιβάλλον και τα κτίρια, ο διαβρωτικός χαρακτήρας του νερού και εν γένει της φύσης επηρεάζει κατά πολύ το τελικό αισθητικό αποτέλεσμα. Είναι λοιπόν σημαντική η προσαρμογή της αρχιτεκτονικής στις προσταγές της φύσης, ως προς το κλίμα του τόπου, αλλά και την φύση των υλικών. Έπειτα, περνώντας στο αισθητικό κομμάτι και τα οπτικά «εφέ» ενός βροχερού τοπίου, αναλύθηκαν οι έννοιες που προκύπτουν από τη βροχή. Πιθανότατα, θα μπορούσαν να αποτελέσουν εργαλεία για τον σχεδιασμό ενός χώρου που στοχεύει στη μεταφορά της ατμόσφαιρας της βροχής. Στην τέχνη και τα installations, η βροχή και τα καιρικά φαινόμενα αντιμετωπίζονται πιο εννοιολογικά, δηλαδή συνήθως συνδέονται με την ψυχολογία των ανθρώπων.

Γεγονός όμως είναι πως στην πλειοψηφία των installations που σχετίζονται με τα καιρικά φαινόμενα, οι καλλιτέχνες προσπαθούν να δημιουργήσουν βιωματικούς ή διαδραστικούς χώρους. εμπειρία, απευθυνόμενος σε όλες του τις αισθήσεις. Επιπλέον υπάρχει μια στενή σχέση ανάμεσα στην βροχή και την πράξη της αρχιτεκτονικής ή πιο γενικά τον σχεδιασμό χώρου. Και τα δύο μπορεί να τα δει κανείς ως βιωματικές εμπειρίες. Αποτελούν φαινόμενα που ενεργοποιούν τις αισθήσεις του ανθρώπου, προσφέροντάς του σφαιρική άποψη για αυτά. Ο άνθρωπος που βιώνει το φαινόμενο ή τον χώρο παίρνει πληροφορίες από το περιβάλλον του αξιοποιώντας όλα τα μέσα (και τις 5 αισθήσεις του) και βρίσκεται σε μία μορφή πλήρους αλληλεπίδρασης με αυτό. Το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας είναι ο άνθρωπος να αισθάνεται πιο ζωντανός.

LOUVRE LENS FRANCE, SANAA

Σε όλα τα έργα που προαναφέρθηκαν (installation art, pavilions, κτίρια), στα οποία οι δημιουργοί είχαν φτιάξει τέτοιες συνθήκες, οι επισκέπτες ανταποκρίθηκαν με ενθουσιασμό. Τόσο η βροχή, όσο και η αρχιτεκτονική αποτελούν ένα ταξίδι συναισθημάτων. Ο καθένας από εμάς την ερμηνεύει με τον δικό του διαφορετικό τρόπο ανάλογα με τα συναισθήματα που του προκαλεί αλλά και τις αναμνήσεις που του ξυπνά. Το καταπληκτικό σε ένα χώρο που έχει σχεδιαστεί βιωματικά είναι πως, εντονότερα από κάθε άλλη φορά, η ίδια η πραγματικότητα δέχεται πολλές ερμηνείες. Κι αυτό διότι πέρα από την κριτική που μπορεί να κάνει ο επισκέπτης βασιζόμενος σε αντικειμενικές αλήθειες, κρίνει κυρίως βάσει συναισθημάτων που ο χώρος του προκαλεί.

CENTRO NIEMEYER SPAIN, OSCAR NIEMEYER

89

Πέρα από τις ομοιότητες που συνέδεσαν τη βροχή με τον αρχιτεκτονικό χώρο σε θεωρητικό επίπεδο, υπάρχει μία βασική διαφορά μεταξύ τους σε πρακτικό επίπεδο?. Το πρώτο αποτελεί δημιούργημα της φύσης, ενώ το δεύτερο αποτέλεσμα ανθρώπινης ενέργειας.

METROPOL PARASOL SPAIN, J. MAYER H.

Πρακτικά λοιπόν υπάρχει η δυνατότητα η φύση να «συνεργαστεί» με τον άνθρωπο για να δημιουργήσουν χώρο; Πιο συγκεκριμένα, είναι εφικτό η βροχή να περιοριστεί στα πλαίσια ενός δομημένου χώρου; Η απάντηση είναι θετική. Αυτό μπορεί να συμβεί. Και χωρίς την απαραίτητη ύπαρξη του υδάτινου στοιχείου. Όπως φάνηκε και από τα παραδείγματα που παρατέθηκαν κυρίως στο (Β2ι) μέρος της διάλεξης, μέσω της σωστής χρήσης των υλικών και του φωτός, μπορεί κανείς να πετύχει την ατμόσφαιρα της βροχής. Μέσω του χώρου, ο σχεδιαστής δίνει στον επισκέπτη ένα «προς συζήτηση» περιβάλλον. Ο χρήστης δηλαδή έχει τη δυνατότητα να το παρατηρήσει, να το «διαβάσει» με όλους τους δυνατούς τρόπους και εν τέλει να αλληλεπιδράσει είτε συναισθηματικά (βιωματικός χώρος), είτε πρακτικά (διαδραστικός χώρος). Αυτή η διαδικασία συνήθως γίνεται στο υποσυνείδητο του ανθρώπου και διαρκεί μερικά μόνο λεπτά μέχρι να αρχίσει η ανάδραση του με τον χώρο.

90

Ο σχεδιαστής δίνει μια νέα δυνατότητα μέσω του δομημένου περιβάλλοντος, που τουλάχιστον μέχρι τώρα, ο άνθρωπος δεν είχε συνηθίσει. Του δίνεται η επιλογή της αλληλεπίδρασης με τη φύση. Ο χώρος προτείνει μια άλλη φιλοσοφία, προσπαθεί να φέρει τη βροχή και τα καιρικά φαινόμενα μέσα στο δομημένο περιβάλλον με τέτοιο τρόπο ώστε το κτίριο να κρατά τον αρχικό του χαρακτηρισμό ως «καταφύγιο». Δεν αποκόβει τη φύση από τον άνθρωπο, όμως τον προστατεύει. Και αυτός είναι, κατά τη γνώμη μου ο στόχος της αρχιτεκτονικής.

GUGGENHEIM BILBAO SPAIN, FRANK GEHRY

91

92

93

ΠΗΓΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Αξιωτάκης, Στ., Μπάστα, Ι., «LIGHT ART AND TECHTURE», Διαλέξεις, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π., Αθήνα, 2008.

2. Γάκη, Γ., Σταματογιαννάκη, Ε., «Περί ύδατος και λουτρών. Το νερό και το σώμα.», Διαλέξεις, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π., Αθήνα, 2006.

3. Ζάμπακας, Ι.Δ., «ΓΕΝΙΚΗ ΚΛΙΜΑΤΟΛΟΓΙΑ», Εκδόσεις ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΜΑΥΡΟΜΑΤΤΗ, ΑΘΗΝΑ 1992.

4. Μουζακίτου, Φ., «ΦΟΡΜΑ-Η ΟΠΤΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΣΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ», Εκδόσεις Οδυσσέας, 2003.

5. Μπαμπινιώτης, Γ., «ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ», ΚΕΝΤΡΟ ΛΕΞΙΚΟΛΟΓΙΑΣ, Β’ΕΚΔΟΣΗ, 2005.

6. Νόρμπεργκ-Σουλκ, Κ., «GENIUS LOCI: Το πνεύμα του Τόπου», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., έτος…

7. Ρούσσου, Ν., «Πέρα από την εικόνα: η λειτουργία της αντίληψης στην εμπειρία του χώρου», Διαλέξεις, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π., Αθήνα, 2005.

8. Τανιζάκι, Τζ. , «ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΗΣ ΣΚΙΑΣ», μετάφραση: Π. Ευαγγελίδης, Εκδόσεις ΑΓΡΑ, 1995.

9. Τσοτάκου – Καρβέλη, Αικ., «ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ», Εκδόσεις ΓΝΩΣΗ, Τέταρτη Έκδοση.

94

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1.

Arieff, A., Burkhart, B., Arieff, A., Bishop, D., Ricasio Edwards, I., “SPA”, TASCHEN, 2004.

2.

Denissen. J.J.A., Penke, L., Butalid, L., van Aken, M.A.G., “The Effects of Weather on Daily Mood: A Multilevel Approach”, Journal Emotion, the American Psychological Association, 2008, Vol. 8, No. 5.

3.

Georgiadis, N., “Architecture as awareness versus architecture as information”, Architects, S.A.D.A.S. magazine, Athens, 2003, period B, issue No 38, pp. 55-58.

4.

Heidegger, M., “Building Dwelling Thinking”, Poetry, Language, Thought, translated by A. Hofstadter, Harper Colophon Books, New York, 1971.

5.

Howarth, E., Hoffman, M.S., “A multidimensional approach to the relationship between mood and weather”, British Journal of Psychology, 1984, 75(1), 15-23.

6.

Klimstra, T.A., Frijns, T., Keijsers, L., Denissen, J. J.A., Raaijmakers, Qu.A.W., van Aken, M.A.G., Koot, H.M., van Lier, P.A.C., Meeus, W.H. J., “Come rain or come shine: Individual differences in how weather affects mood”, Journal Emotion, 2011, Vol 11(6), 2011, 1495-1499.

7.

Koots, L., Realo, A., Allik, J., “The Influence of theWeather on Affective Experience - An Experience Sampling Study”, Department of Psychology, University of Tartu, Estonian Centre of Behavioral and Health Sciences, Tartu, Estonia.

8.

Krenz, J., “Rain in Architecture and Urban Design”, Water in Urban Strategies, ed. by Lucyna Nyka, Weimar: Verlag der Bauhaus: Universität Weimar, 2007, p. 12-19.

9.

Mostafavi, M., Leatherbarrow, D., “On Weathering: The Life of Buildings in Time”, The MIT Press, 1993 10.

Pallasmaa, J., “THE EYES OF THE SKIN”, John Wiley & Sons Ltd, 2012 95

11.

Rasmussen, S.E., “Hearing Architecture”, MIT Press, 1964.

12.

Rockport Publishers, “URBAN LANDSCAPE ARCHITECTURE”, USA, 2006.

13.

Schwarz, Ν., Clore, G.L., “Mood, Misattribution, and judgments of Well-Being: Informative and Directive Functions of Affective States”, Journal of Personality and Social Psycology, 1983, Vol.45, No 3.

14.

Young, D., “Water as country in the Pitjantjatjara Yankunytjatjara Lands South Australia”, Journal World Views; Environment, Culture, Religion, eds. A. Garner and V. Strang, 2006, vol 10, no 2, pp 239-258.

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

96

1. http://2gym-pefkis.att.sch.gr/student_pages/chinese%20mythology/Chinesedragons.htm (14.8.2013) 2. http://a2d-architecture.com/post/16914022980/detail-parc-andre-citroen-paris-by-gilles-clement (12.8.2013) 3. http://abhijna.wordpress.com/2010/05/02/five-senses/ (11.7.2013) 4. http://architecture.dezain.us/?p=1172 (11.7.2013) 5. http://artcentron.com/?p=1758 (14.8.2013) 6. http://blogs.smithsonianmag.com/science/2013/04/what-makes-rain-smell-so-good/ (11.7.2013) 7. http://dornob.com/inside-rain-300000-liters-of-water-douse-this-house-daily/#axzz2cQaAMAqh (19.7.2013) 9. http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CE%B9%CE%AC%CE%B8%CE%BB%CE%B1%CF%83%CE%B7 (14.8.2013) 10. http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B1%CF%84%CE%B1%CE%B9%CE%B3%CE%AF%CE% B4%CE%B1 (12.8.2013)

11. http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CF%8D%CE%BA%CE%BB%CE%BF%CF%82_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%BD%CE%B5%CF%81%CE%BF%CF%8D (16.7.2013) 12. http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F%CF%85%CF%81%CE%AC%CE%BD%CE%B9%CE%BF_%CF%84%CF%8C%CE%BE%CE%BF (14.8.2013) 13. http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%AC%CE%BF_%CE%86%CE%BD%CF%84%CE%BF (16.7.2013) 14. http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A5%CE%AC%CE%B4%CE%B5%CF%82_%28%CE%BC%CF%85%CE%B8%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1%29 (18.8.2013) 15. http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A7%CE%BF%CF%81%CF%8C%CF%82_%CF%84%CE%B7%CF %82_%CE%B2%CF%81%CE%BF%CF%87%CE%AE%CF%82 (11.7.2013) 16. http://en.wikiarquitectura.com/index.php/Historical_Museum_Sayamaike (18.8.2013) 17. http://en.wikipedia.org/wiki/Carlo_Scarpa (12.8.2013) 18. http://en.wikipedia.org/wiki/Church_of_the_Light (14.8.2013) 19. http://en.wikipedia.org/wiki/David_Leatherbarrow (18.8.2013) 20. http://en.wikipedia.org/wiki/Juhani_Pallasmaa (19.7.2013) 21. http://en.wikipedia.org/wiki/Mohsen_Mostafavi (10.8.2013) 22. http://en.wikipedia.org/wiki/Olafur_Eliasson (14.8.2013) 23. http://en.wikipedia.org/wiki/Parc_Andr%C3%A9_Citro%C3%ABn (18.8.2013) 24. http://en.wikipedia.org/wiki/Peter_Zumthor (2.7.2013) 25. http://en.wikipedia.org/wiki/Seasonal_affective_disorder (10.8.2013) 26. http://en.wikipedia.org/wiki/Therme_Vals (16.7.2013) 27. http://eprints.usq.edu.au/19626 (14.8.2013) 28. http://fridge.gr/14348/stiles/olafur-eliasson-%E2%80%93-the-nature-of-things/?fb_action_ ids=495635140511503&fb_action_types=og.likes&fb_source=timeline_og&action_object_map={%224956 35140511503%22%3A10150411295011287}&action_type_map={%22495635140511503%22%3A%22og. likes%22}&action_ref_map (10.8.2013) 29. http://kkaa.co.jp/works/stonescape/ (11.7.2013) 30. http://lot71.com/ (14.8.2013) 31. http://metallock.com/products/corten/ (19.7.2013) 32. http://news.pathfinder.gr/periscopio/digital-water-pavillion.html (19.7.2013)

97

98

33. http://observer.com/2013/05/eye-of-the-storm-inside-momas-rain-room/ (2.7.2013) 34. http://psychcentral.com/blog/archives/2008/11/09/weather-can-change-your-mood/ (10.8.2013) 35. http://psychografimata.com/11494/epochiaki-sinesthimatiki-diatarachi/ (16.7.2013) 36. http://theaccounts.tumblr.com/post/283713834/carlo-scarpa-and-water-brion-vega-tomb-querini (14.8.2013) 37. http://thesecretrealtruth.blogspot.com/2012/05/blog-post_7699.html#ixzz2aXwsKuHQ (12.8.2013) 38. http://uk.phaidon.com/agenda/architecture/articles/2013/february/12/peter-zumthor-reveals-the-secrets-of-therme-vals/ (14.8.2013) 39. http://users.ntua.gr/igrigor/traffic_report.html (19.7.2013) 40. http://whitney.org/Exhibitions/FirefliesOnTheWater (2.7.2013) 41. http://whitney.org/ForKids/Collection/YayoiKusama/2003322aTttttttt 42. http://www.303gallery.com/exhibition/?exhid=161 (19.7.2013) 43. http://www.3six0.com/blog/2009/07/23/presence-absence-carlo-scarpa-querini-stampalia-water/ (14.8.2013) 44. http://www.academia.edu/3311013/Lessons_from_Il_Professore_Carlo_Scarpa (16.7.2013) 45. http://www.allevio.com/scarpa/pages/Carlo%20Scarpa%2001.htm (19.7.2013) 46. http://www.anamorphosis-architects.com/academic/writings/writing_SADAS.html 47. http://www.archdaily.com/13358/the-therme-vals/ (δημοσίευση 11.2.2009) 48. http://www.archdaily.com/74469/croatian-pavilion-at-the-venice-biennale/ 49. http://www.archdaily.com/tag/alain-provost/ (2.7.2013) 50. http://www.archisearch.gr/article/828/is-cool-the-new-hot?-the-2012-serpentine-pavilion-by-herzog--de-meuron.htm (16.7.2013) 51. http://www.architizer.com/blog/architecture-in-the-rain-7-wet-buildings/#.UWnJP8r07NQ (21.7.2013) 52. http://www.architizer.com/blog/weathered-architecture-ten-rusty-buildings/#.URF5l2escit (1.8.2013) 53. http://www.architizer.com/blog/weathered-architecture-ten-rusty-buildings/#.URF5l2escit (14.8.2013) 54. http://www.arcspace.com/features/tadao-ando/sayamaike-historical-museum/ (14.8.2013) 55. http://www.artcritical.com/2008/06/01/take-your-time-olafur-eliasson/ (14.8.2013) 56. http://www.arttube.nl/en/video/Boijmans/Olafur_Eliasson_Notion_Motion (14.8.2013) 57. http://www.au.timeout.com/sydney/art/events/31818/james-dive-i-wish-you-hadnt-asked#picture1 (11.7.2013)

58. http://www.axortagos.gr/giati-vroxi-mirizei-toso-oraia_2.html (14.8.2013) 59. http://www.bbc.co.uk/news/uk-18986041 (2.7.2013) 60. http://www.bolognawaterdesign.it/2013/slider/primavera-by-eero-arnio-serralunga (1.8.2013) 61. http://www.carloscarpa.es/F_Querini.html (16.7.2013) 62. http://www.carloscarpa.es/Obras.html (21.7.2013) 63. http://www.chinese-architects.com/en/projects/view/1796 (10.8.2013) 64. http://www.designboom.com/architecture/herzog-de-meuron-ai-weiwei-2012-serpentine-pavilion-complete/ (12.8.2013) 65. http://www.designboom.com/art/random-international-rain-room-at-barbican/ (6.8.2013) 66. http://www.designboom.com/art/yellow-fog-permanent-art-installation-by-olafur-eliasson/ (21.7.2013) 67. http://www.dezeen.com/2007/06/14/the-cloud-by-atelier-hapsitus/ (16.7.2013) 68. http://www.dezeen.com/2010/08/31/emergency-exit-by-agnieszka-kurant-and-aleksandra-wasilkowska/ (6.8.2013) 69. http://www.dezeen.com/2011/07/14/silence-by-tadao-ando-and-blair-associates/ (6.8.2013) 70. http://www.dezeen.com/2012/05/31/serpentine-gallery-pavilion-2012-by-herzog-de-meuron-and-ai-weiwei-2/ (12.8.2013) 71. http://www.dezeen.com/2013/03/06/vieux-port-pavilion-by-foster-partners/ (10.8.2013) 72. http://www.dezeen.com/2013/05/05/urban-stories-naturescape-by-kengo-kuma/ (6.8.2013) 73. http://www.digitalwaterpavilion.com/wp_index01.swf (11.7.2013) 74. http://www.dougaitkenworkshop.com/work/sonic-fountain/ (21.7.2013) 75. http://www.e-flux.com/announcements/yellow-fog-by-olafur-eliasson/ (2.7.2013) 76. http://www.feeldesain.com/sound-tank-installation-video.html (16.8.2013) 77. http://www.greatbuildings.com/buildings/Banca_Popolare_di_Verona.html (10.8.2013) 78. http://www.greatbuildings.com/buildings/Brion-Vega_Cemetery.html (6.8.2013) 79. http://www.greekarchitects.gr

99

80. http://www.hapsitus.com/#!sect=31&grp=3&id=2&pic=1 (11.7.2013) 81. http://www.helpingpsychology.com/weather-rain-and-suns-influence-on-mood (16.7.2013) 82. http://www.hfcollection.org/olafur-eliasson-notion-motion/ (12.8.2013) 83. http://www.hnms.gr/hnms/greek/climatology/climatology_html (10.8.2013) 84. http://www.houzz.com/ideabooks/4125933/list/A-Venetian-Courtyard-Shows-Mastery-in-theDetails (21.7.2013) 85. http://www.inarcadia.gr/culture/arx/arx-lykaion.htm (16.7.2013) 86. http://www.indesignlive.com/articles/people/james-dive-the-glue-society#axzz2dP4EHky1 (12.8.2013) 87. http://www.indians.org/articles/rain-dance.html (1.8.2013) 88. http://www.inside-installations.org/artworks/artwork.php?r_id=327 (21.7.2013) 89. http://www.johannesmarburg.com/portfolio/Suedwestmetall-Office-Heilbronn.4.html (1.8.2013) 90. http://www.mayoclinic.com/health/seasonal-affective-disorder/DS00195 (6.8.2013) 91. http://www.moma.org/interactives/redstudio/talktome/eliasson/?URL=1 (21.7.2013) 92. http://www.mymodernmet.com/profiles/blogs/yayoi-kusama-fireflies-on-the-water (10.8.2013) 93. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21842988 (16.7.2013) 94. http://www.ntua.gr/archtech/d-c/muds/pages/2.htm (11.7.2013) 95. http://www.olafureliasson.net (1.8.2013) 96. http://www.parkassociati.com/EN/Projects/projects/2007/i_hotel_dubai_p1155.aspx (6.8.2013) 97. http://www.royalacademy.org.uk/architecture/architecture-resources/interviews/ zumthor,267,AR.html (21.7.2013) 98. http://www.sciencedaily.com/articles/s/seasonal_affective_disorder.htm (10.8.2013) 99. http://www.serpentinegallery.org (1.8.2013) 100. http://www.smh.com.au/entertainment/art-and-design/get-art-of-the-house-20120827-24vnq. html (21.7.2013) 101. http://www.studiocleo.com/gallerie/scarpa/scarpapage.html (10.8.2013) 100

102. http://www.tate.org.uk/whats-on/exhibition/unilever-series-olafur-eliasson-weather-project/olafur-eliasson-weather-project#main-content (1.8.2013) 103. http://www.theogonia.gr/theoi/theoid/Dias.htm (2.7.2013) 104. http://www.therme-vals.ch/en/therme/architecture/peter_zumthor/ (18.8.2013) 105. http://www.utdallas.edu/~melacy/pages/color.html (21.7.2013) 106. http://www.wien.info/en/sightseeing/museums-exhibitions/yellow-fog (18.8.2013) 107. http://www.zimoun.net/works.html (2.7.2013) 108. https://thefieldreporter.wordpress.com/2013/08/25/296/ (16.7.2013)

*Δίπλα στο σύνδεσμο των ηλεκτρονικών πηγών σημειώνεται η ημερομηνία ανάκτησης.

101

102