Jadranka Brnčić | Biti kršćanin s papom franjom

JADRANKA BRNČIĆ

BITI KRŠĆANIN S PAPOM FRANJOM

JADRANKA BRNČIĆ

BITI KRŠĆANIN S PAPOM FRANJOM

Synopsis, Zagreb – Sarajevo 2016.

UVODNA RIJEČ

Prošlo je već više od osam godina otkako je objavljena knjiga Biti katolik još u kojoj sam bila pisala o neuralgičnim točkama Crkve: manjku autokritičnosti i višku hipokrizije.

Knjiga je u crkvenim krugovima bila uglavnom prešućivana, no mnogi su mi pojedinci posvjedočili da su u njoj artikulirane i njihove misli. Vjerojatno je to i razlog zbog kojeg sam pozvana da pišem i dalje. Izdavaču Ivanu Pandžiću i uredniku Dragi Pilselu zahvaljujem na iskazanu povjerenju.

Osobno sam naučila da bez autokritike kršćanstvo jedino može biti idolatrija, ali i da kritika bez konkretne alternative može preuzeti logiku onoga što kritizira te i sama umnažati prostor osuđivanja i isključivanja. Kritika tek je prvi korak prema angažmanu. Drugi je afirmacija i produbljivanje onoga što 5

jest istinsko blago Katoličke crkve: razumijevanje Isusove osobe i življenje po onom na što nas to razumijevanje nadahnjuje.

Prianjanje ne uz uvjerenja, nego uz povjerenje, ne uz podložnost zakonima, nego uz poslušnost ljubavi, ne uz inzistiranje na pravovjerju, nego uz ljudske osobe.

Papa Franjo svojim otvorenim govorom, pogledom usmje­renim na čovjeka, posebice marginalizirana čovjeka i u društvu i u Crkvi, na mnoge teme koje sam načela u knjizi Biti katolik još baca svjetlo pastoralne brige. Iako nam radikalan her­meneutički obrat u službenoj teologiji Crkve tek predstoji, pastoralno zalaganje argentinskoga pape kršćanstvu vraća dostojanstvo njezina temeljna poslanja. Pozivajući na ishodište kršćanske vjere koje je u izvornoj svježini Evanđelja, slobodno i otvoreno govori o prijeko potrebnoj decentralizaciji crkvenih službi počev od Rimske kurije, o preispitivanju crkvenih običaja i propisa, o „pretjeranom klerikalizmu”, o preispitivanju pastorala obitelji u ozračju dijaloga, a posebice o istinskoj ljubavi za siromašne kao mjestu evangelizacije. Papa je zacijelo osvježenje za oronulu Crkvu uposlenu oko održavanja vlastita autoriteta. On ne brani Crkvu pred svijetom, nego svijet, zajedno s Crkvom, od opasnosti koja nas vreba: da razorimo vlastitu u božanskome utemeljenu ljudskost.

Knjigu koja je pred vama, a koja uglavnom okuplja tekstove objavljene 2013. i 2014. na portalu Autograf, nazvala sam Biti kršćanin s papom Franjom. Onaj „još” iz prve knjige s papom Franjom prestao je imati prizvuk upita i postao prilogom nade. Naime, za razliku od prve knjige u kojoj sam se pitala da li je zapravo još moguće biti katolik (u etimološkom smislu te riječi) u Katoličkoj crkvi koja se neprijateljski postavlja prema svijetu te gomila kršenja ljudskih prava u vlastitim redovima, u ovoj knjizi otvaram ponovno pitanje kako biti katolik, štoviše kršćanin u naše vrijeme u kojem papa Franjo zasjeca u mnoge neuralgične točke Crkve o kojima se do njegova pontifikata nije 6

smjelo otvoreno govoriti, ali i ponovno otvara Crkvu svijetu kao mjestu njezine evangelizacije, poslanja i odgovornosti.

Prvo poglavlje ove knjige posvećeno je samoj pareziji: kako ju je Isusu živio, kako je shvaćena u Novom zavjetu te kako ju je razumijevao Augustin, jedan od najodlučnijih protivnika laži. Otvaram tom temom stoga što je ona ključna za razumijevanje krize u Crkvi koja je svoj vrhunac doživjela u zataškavanju pedofilskih zločina.

U drugom poglavlju riječi je o naslijeđu Drugoga vatikanskog koncila, o načinu na koji ga interpretiraju i promoviraju trojica papa (Ivan Pavao II, Benedikt XVI i Franjo) te o posljedicama pokušaja restauracije Crkve kakva doživljava neuspjeh u globaliziranu svijetu u kojem se Crkva sve do pape Franje nije najbolje snalazila unatoč prericanjima svoje socijalne politike.

Treće poglavlje posvećeno je evangelizaciji. Evangeliziranje u naše vrijeme ne znači više nastojanje što više ne-kršćana privoljeti na kršćansku vjeru i ulazak u Katoličku crkvu, nego znači produbljivanje vjere nas kršćana. Neprijatelji Crkve nisu sekularizam, relativizam i individualizam, nego njezino bavljenje tim pojavama kao neprijateljskima. Kriza tradicionalnih vrijednosti jednako pogađa i svijet i Crkvu. Valjalo bi ponajprije ponovno evangelizirati samu Crkvu te preotkrivati politički i etički život Evanđelja u naše vrijeme i izložiti se dubinskoj evangelizaciji građenoj ne isključivo na moralnim normama nego na sveopćoj etici ljubavi. A ona nije samo suosjećanje s obespravljenim, čak ni karitativno pomaganje siromašnima, nego, na tragovima teologije oslobođenja, zajednička borba protiv nepravdi koje do rastućega nesrazmjera između bogatih i siromašnih dovode istodobno ugrožavajući prirodu, naš zajednički dom.

U poglavlju „Kršćanstvo izazvano” pišem o o izazovima što ih svijet postavlja kršćanstvu i Crkvi te otvaram pitanja o kojima bi valjalo i u naše dane govoriti otvoreno: o kršenju ljud7

skih prava u samoj Crkvi, o fenomenu ljudske seksualnosti i o načinu na koji se prema njemu odnose kako nauk Crkve tako i vjernici (svećenici i laici) te o braći i sestrama kršćana u Abrahamu, kao i u svim stvorenjima.

O Crkvi u Hrvatskoj (i u Bosni i Hercegovini) riječi je u poglavlju „Hrvatski,i bosanski,slučaj” u kojem su otvorene tek neke teme: od tranzicijske situacije u postsocijalizmu te „bolesti” klera, među kojima je ponajveća potpirivanje sprege nacionalizma i religije, do situacije koju bismo mogli nazvati proizvodnjom malograđanštine. Umjesto da se otvoreno i ozbiljno suoči s problemima društva i Crkve, crkvena hijerarhija u nas kao da je više zabavljena samoočuvanjem i svojim „neprijateljima” koje vidi posvuda te do nje, čini se, poziv pape Franje jedva da dopire.

Kriza u Crkvi ne proizlazi toliko iz činjenice da se sukobljuju tzv. konzervativni i liberalni vjernici, pa čak ni središte (Rimska kurija) i periferija (laici) Crkve, nego iz činjenice da i jedni i drugi ne nalaze nužan prostor za otvoren razgovor: i međusobno i sa svijetom. Koliko je teško omogućiti takav prostor svjedoči i žestok otpor što ga papa Franjo kadikada doživljava u svom nastojanju.

A da bi nova evangelizacija zaživjela, potreban je i nov teološki govor. Teologija i učiteljstvo više nisu u plodnom prijeporu, nego je teologija, svakako ona službena, uglavnom podvrgnuta eklezijalnoj katehezi. Predaja i tradicija kao da su preuzele prevagu nad Svetim pismom i tumačenjem koje na taj način gubi bogatstvo svojih mogućnosti. U posljednjem poglavlju „Semper reformanda” stoga je riječi o kršćanstvu koje bi valjalo nanovo misliti, moliti i živjeti. No, umjesto da pišem o perspektivama kršćanskoga života: o nužnom novom govoru u teologiji, o kontemplaciji te o svakodnevnom angažmanu i kršćana i Crkve kao institucije, zasada radije nudim svoje meditacije na te teme.

8

Ukoliko Crkva, a to smo svi mi koji tražimo jedinstvo s Bogom, ne želi u budućnosti postati fundamentalistička skupina istomišljenika nego zajednica Isusovih učenika i prijatelja, morat će biti proročka Crkva. Kršćanin je onaj tko u pozivu savjesti prepoznaje „suobličnost Kristu”, a ovo je prepoznavanje interpretacija kakve se uvijek iznova treba boriti za vlastitu vjerodostojnost. Vjernik je trajno dovođen u pitanje. Stoga otvoren izazovu da i odgovara te bude okrenut brizi i ljubavi za sva stvorenja, ljudska i ne-ljudska, a posebice ona obespravljena.

Ni­je li to i sadržaj onoga što je Isus živio i govorio te razlog zbog kojega je bio osuđen i pogubljen?

S papom Franjom dobili smo nov razlog za nadu: Crkva po njemu opet dobiva priliku da postane mjestom Božje nježnosti i snage. Sve da crkveno vodstvo ostane ukopano u svojoj inertnosti i katkada i umišljenosti, više neće moći reći: „Nismo znali”. Sve da i laici i dalje ostanu pasivni ili pak neorganizirani, više neće moći zboriti: „Nismo dobili poticaja ni prostora za otvoren govor i djelovanje”.

Ponadati se da i ova knjiga može biti takav poticaj. Posvećujem ju vjernicima koji mu se odazivlju. Vrijeme je da ne očekujemo ni od koga drugog da čini i živi kako osjećamo da bi kršćani trebalo da žive, nego da to živimo mi sami. Poput pape Franje. Uzajamno nam se propitivati, poticati, obogaćivati. A i, ukoliko bude zgode, i udruživati. Premda: onaj najdublji put svatko prolazi sam.

9

I. PAREZIJA

1. U NOVOM ZAVJETU

Parezija je govorna figura antičke retorike što ju govornik koristi kad otvoreno govori o nelagodnim istinama bilo da se tiču pojedinaca ili društva. U grčkoj književnosti riječ se pojavila u Euripida (oko 484–407 pr. Kr.) te, dakako, u tekstovima drugih antičkih autora (Platon, Plutarh, Galen, Lucian, Gorgija, Filodem), potom ju susrećemo krajem I. stoljeća u evanđeljima, pa opet u patrističkim tekstovima III. i IV. stoljeća. Parrhēsia (παρρησία: παν = sve + ρησις /ρημα = govor) doslovno znači: sve govoriti. Obično se prevodi kao: slobodan govor (eng. free speech, njem. Freimüthigkeit), otvoren govor (eng. open speech, tal. discorso aperto) ili iskren govor (fr. franc-parler).

Parrhēsiazomai znači koristiti se parezijom, a parrhēsiastes (parezijast) onaj je tko se njome koristi, tj. onaj koji istinito govori.

13

Temeljna karakteristika parezije u antičkoj kulturi posvemašnja je podudarnost osobnog uvjerenja parezijasta i istine onoga što govori. Istinitost govornik jamči vlastitom osobom i ne odnosi se ponajprije na sadržaj iskazanoga nego na kakvoću odnosa govornika i onoga što govori – parezijast iskazujući istinu na određen način ju, zapravo, proizvodi. Parezija je, dakle, iskren, otvoren, riskantan govor parezijasta o onome što vidi da jest a da nije u skladu s onim kako se hoće prikazati da jest. Parezijastička istina je prepoznavanje zbilje kakva jest i govor o njoj unatoč tomu što se onima koji sudjeluju u toj zbilji to može ne sviđati. Pritom parezijast ima poseban odnos prema istini govoreći ju iskreno i otvoreno, poseban odnos prema vlastitu životu, zbog izgovaranja istine često izloženu opasnosti, poseban odnos prema sebi ili drugim ljudima kroz kritiku ili autokritiku te poseban odnos prema moralnom zakonu kroz slobodu i dužnost.

U Novom zavjetu na grčkom riječ parrhēsia evanđelisti i Pavao koriste na tridesetak mjesta. U hrvatski se najčešće prevodi: „otvoreno govoriti”, „javno govoriti” ili „javno činiti”, „slobodno govoriti”, ali jednako tako: govoriti, djelovati – „smjelo”, „odvažno”, „neustrašivo” i „s pouzdanjem”.

Riječ parrhēsia koristi se u nekoliko različitih srodnih značenja: 1. samopouzdanje i odvažnost u odnosu prema ljudima (Dj 2,29; 4,13.31; 2 Kor 3,2; Ef 6,19; Film 1,8) i u odnosu prema Bogu (1 Iv 2,28; 3,21; 4,12; 5,14; 3,6; Heb 4,16; 10,19; 1 Tim 3,13) 2. naprosto javni govor u smislu javnoga nastupa, govora pred mnoštvom (Iv 7,26; 11,54; 18,20) 3. oblik parrhēsiazomai: odvažno propovijedanje usred teških okolnosti (Dj 18,26; 19,8; Ef 6,20; 1 Sol 2,2) te naposljetku 4. u smislu najbližem onom kakvom mu daje antička retorika: otvoren, jasan, nedvosmislen govor uperen protiv prijetvornosti (Mk 8,32; Iv 7,4.13; 10,24, 11,14; 16,25; Dj 28,31).

14

Izuzmemo li 2. točku, koja je tehničke (puko retoričke) naravi, parezija u Novom zavjetu mogla bi se odrediti s tri vrline istinoljubiva kršćanina: pouzdanje, (auto)kritika i svjedočenje. Ili drugim riječima: iskustvo istine u odnosu s Isusom, ljubav u iskazivanju istine u svakodnevici i poslanje da to bude način života.

Povijest kršćanstva dobro poznaje i razvilo je prva tri značenja u promišljanju govora pod utjecajem Duha Svetog, svećeničke retorike i mučeništva, no četvrto značenje najčešće se u tumačenjima Isusovih govora pridržava tek za njegovu kritiku licemjerja farizeja i pismonanaca njegova vremena, kao da se to ne bi trebalo odnositi i na licemjerje današnjih farizeja i pismoznanaca u Crkvi: Tada Isus prozbori mnoštvu i svojim učenicima: „Na Mojsijevu stolicu zasjedoše pismoznanci (soferim) i farizeji (perušim). Činite, dakle, i obdržavajte sve što vam kažu, ali se nemojte ravnati po njihovim djelima jer govore a ne čine. Vežu i natovaruju ljudima na ramena teška bremena, a sami ni da bi prstom makli. Vole da ih se zove […] učiteljima (rabbi). No, vi, ne dajte da vas zovu „rabbi” jedan je vaš rabbi a vi ste svi braća. Ni ocem ne zovite nikoga na zemlji jer jedan je vaš otac nebeski. Ne dajte da vas zovu vođama jer jedan je vaš vođa – mesija. Najveći među vama bit će vam sluga. Tko se uzdiže, bit će ponižen; tko se ponizuje, bit će uzvišen (Mt 23, 1–12).

Isus, parezijast par excellence Uzmemo li u obzir Foucaultovu analizu parezije u kiničkoj filozofiji (usp. Foucault Discourse and Truth: the Problematization of Parrhesia, str. 211–222), nije teško Isusa vidjeti kao svojevrsnog, i to radikalnoga kiničkog mislioca po svim odrednicama „istinskoga života”: on je živio neprijetvorno, neovisno, pravedno i autarkično.

15

Bilješka o autorici Jadranka Brnčić studirala je francuski i ruski jezik s književnostima na Filozofskom fakultetu u Zagrebu, gdje je doktorirala temom „Ricœurovo tumačenje biblijskoga teksta”. Predaje hermeneutiku i kolegije o vezama Biblije i kulture na doktorskom studiju na Filozofskom fakultetu, gdje je i zaposlena, te na Protestantskoj teologiji u Zagrebu. Piše znanstvene, stručne, publicističke i književne tekstove te prevodi. Objavila knjige: Anđeli (Kršćanska sadašnjost, Zagreb 1998, 22003), Vezan u snop života (Mozaik knjiga, Zagreb 2002), Biti katolik još (Golden marketing – Tehnička knjiga, Zagreb 2007), Razmjena daljina (Hrvatsko haiku društvo, Samobor 2008), Franjina Pjesma stvorenja (Svjetlo riječi, Sarajevo 2012), Svijet teksta.

Uvod u Ricœurovu hermeneutiku (Naklada Breza, Zagreb 2012) i Zrno gorušičino. Hermeneutičko čitanje odabranih biblijskih perikopa (Ex libris, Rijeka 2014).

299

Gdje je što

Uvodna riječ................................................................................................................................................. 5 I. PAREZIJA......................................................................................................................................................................... 11

1. U Novom zavjetu ...................................................................................................................... 13 Isus, parezijast par excellence.............................................................................................. 15 Istina kakva oslobađa.............................................................................................................. 18 Modifikacije značenja pojma parrhēsia.................................................................. 20

2. U augustina.......................................................................................................................................... 24 Uvjerenje i istina.......................................................................................................................... 25 O istini i laži .................................................................................................................................... 26 U istini živjeti.................................................................................................................................. 29

3. U životu Crkve................................................................................................................................ 33 Raskoraci između riječi i djela......................................................................................... 33 O grijehu i o slobodi savjesti ............................................................................................ 35 Zavjera prešućivanja................................................................................................................. 39 II. NASLIJEĐE DRUGOGA VATIKANSKOG KONCIL A .. .................................. 47

1. Od obnove do restauracije.................................................................................... 49 Nadahnuća Drugoga vatikanskog koncila........................................................... 49 Strah od promjena...................................................................................................................... 52 Umjesto obnove – restauracija....................................................................................... 54

2. Crkva u globaliziranu svijetu......................................................................... 60 Strah od pluralizma................................................................................................................... 60 Globalizacija kao izazov........................................................................................................ 65 „Teorija” i „praksa” socijalnoga nauka................................................................... 68

3. Dvojica papa: Benedikt XVI i Franjo....................................................... 73 Pesimističan i beskompromisan teolog.................................................................. 74 Kakvu je Crkvu papa Benedikt ostavio? ............................................................... 77 Franjo razvezuje čvorove..................................................................................................... 78

300

III. EVANGELIZACIJA CRKVE.............................................................................................................................. 85

1. Crkva i svijet..................................................................................................................................... 87 Odvajanje Crkve i svijeta...................................................................................................... 88 Razočarenja svijeta.................................................................................................................... 95 Traume i iscjeljenje.................................................................................................................... 98

2. Od evangelizacije svijeta do evangelizacije Crkve........................................................................................... 106 Nova evangelizacija................................................................................................................ 106 Teologija oslobođenja.......................................................................................................... 108 Radosna evangelizacija....................................................................................................... 112

3. Znakovi vremena ................................................................................................................... 119 Novi razlozi za vjerovanje................................................................................................ 121 Sensus fidei.................................................................................................................................... 124 Petar i Pavao ponovno u sukobu................................................................................ 129 IV. KRŠĆANSTVO IZAZVANO.......................................................................................................................... 135

1. U području ljudskih prava ................................................................................. 137 Kršenje ljudskih prava u Crkvi..................................................................................... 138 Božansko utemeljenje Crkve......................................................................................... 142 Ukorijenjenost............................................................................................................................ 143

2. U obitelji............................................................................................................................................... 148 Zazor od seksualnosti.......................................................................................................... 148 O braku.............................................................................................................................................. 152 Biskupska sinoda o obitelji............................................................................................. 154

3. Među braćom i sestrama........................................................................................... 164 Abraham, otac zavađene i pomirene djece....................................................... 164 U zagrljaju s papom Franjom........................................................................................ 168 Pobratimstvo u svetosti .................................................................................................... 173 V. HRVATSKI, I BOSANSKI, SLUČAJ....................................................................................................... 187

1. Tranzicijska situacija.................................................................................................. 189 U socijalizmu ............................................................................................................................... 189 Uloga religije i Crkve............................................................................................................. 193 Kurijalne bolesti munafika.............................................................................................. 198

2. Proizvodnja malograđanštine.................................................................... 208

301

Šišmiši................................................................................................................................................. 208 Crno-bijeli svijet........................................................................................................................ 212 Osrednji katolici........................................................................................................................ 218

3. Strah od odgovornosti............................................................................................. 221 Pomrčina Svjetla riječi......................................................................................................... 221 Recepcija Biskupske sinode............................................................................................ 226 Papa Franjo Sarajevu u pohode................................................................................... 232 VI. SEMPER REFORMANDA............................................................................................................................... 239

1. Kršćanstvo nanovo mišljeno......................................................................... 241 Strast za (ne)mogućim........................................................................................................ 241 Biblijska vjera............................................................................................................................... 246 Nov govor o Isusu.................................................................................................................... 249

3. Kršćanstvo nanovo (iz)moljeno............................................................... 257 Pred licem života...................................................................................................................... 257 U svetom kozmosu................................................................................................................. 263 Ištite i bit će vam dano........................................................................................................ 265

3. Kršćanstvo nanovo življeno.......................................................................... 270 Postajati čovjekom.................................................................................................................. 270 Odgoj za svetost........................................................................................................................ 272 Bosonogi laici............................................................................................................................... 280

Literatura.................................................................................................................................................. 289 Opća literatura............................................................................................................................ 289 Crkveni dokumenti................................................................................................................ 291

Kazalo imena......................................................................................................................................... 295 Bilješka o autorici...................................................................................................................... 299

302

Biblioteka ZNAKOVI VREMENA Urednik Biblioteke

DRAGO PILSEL Nakladnici

Synopsis d.o.o.

Vlade Gotovca 4, Zagreb Synopsis d.o.o.

Maršala Tita 32, Sarajevo Za nakladnike

Ivan Pandžić Fadila Halvadžija Urednik knjige

Drago Pilsel Vlastita lektura i korektura Oblikovanje

Bruno Abramović Prijelom

Jurica Puhalović © Jadranka Brnčić i Synopsis d.o.o., Zagreb–Sarajevo Ni jedan dio ove knjige ne smije se umnožavati, fotokopirati ni na bilo koji način reproducirati bez pismenog dopuštenja nakladnika.

ISBN 978-953-7968-27-4 (Zagreb)

978-9958-01-022-4 (Sarajevo) CIP zapis dostupan u računalnom katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu pod brojem 000921094.

Tisak

Grafomark, d.o.o., Zagreb Tisak dovršen u listopadu 2016.