Seksuele opvoeding: pedagogische handvatten voor de praktijk

SEKSUELE opvoeding:

pedagogische handvatten voor de praktijk

------ _ ------- _ --- _ -------------- _ ------- _ --- _ --------------- _ ----

Seksueel gedrag van jonge kinderen maakt deel uit van hun seksuele ontwikkeling. Toch verrast het veel opvoeders als een jong kind masturbeert of ‘doktertje’ speelt. Met name ouders twijfelen of seksueel gedrag van hun kind wel ‘normaal’ is en hoe zij dit kunnen begeleiden. Hoe ziet de gemiddelde seksuele ontwikkeling eruit en hoe ondersteun je opvoeders concreet bij de seksuele opvoeding?

Channah Zwiep

10 I2015 I B. JRMGZN

K

inderen die vragen hoe een baby uit de buik komt of elkaars piemel bekijken: het hoort bij de seksuele ontwikkeling van jonge kinderen. De seksuele ontwikkeling is een onderdeel van de bredere algemene ontwikkeling van kinderen. Seksualiteit is een breed begrip dat ook lichamelijkheid, geslachtelijkheid en intimiteit omvat (Bancroft, 1994). Kinderen zijn vanaf de geboorte binnen dit brede terrein veelal aan het verkennen en experimenteren. Zo leren zij seksualiteit zinvol in hun leven te integreren, in overeenstemming met de waarden en normen van hun sociale omgeving (Bancroft, 1994). Kinderen ontwikkelen hierdoor gaandeweg een seksuele identiteit. Pas vanaf de puberteit gaan zij experimenteren met meer ‘volwassen’ seksuele gedragingen. De (seksuele) ontwikkeling van kinderen gebeurt in wisselwerking en wederzijdse beïnvloeding met de omgeving (Sameroff & MacKenzie, 2003; Bronfenbrenner & Cesi, 1995). Aan de ene kant wordt de seksuele ontwikkeling van binnenuit ‘gestuurd’. Anderzijds leren kinderen van hun omgeving.

In dit artikel gaan we in op wat opvoeders opmerken aan gemiddeld seksueel gedrag bij kinderen en hoe zij aankijken tegen seksuele opvoeding. Vanuit deze invalshoek bieden we concrete handvatten om ouders te ondersteunen bij de seksuele opvoeding, door te praten met kinderen en afspraken te maken over seksualiteit.

B.I PASSEND

ONDERWIJS

---- __ -------- _ -------- _ ------- _ --- _ ---------- _ ------- _ --- _ -----OPVOEDERS OVER SEKSUEEL GEDRAG VAN KINDEREN

De seksuele ontwikkeling van jonge kinderen uit zich in seksueel gedrag en vragen over seksualiteit.

Dit blijkt uit kwalitatief onderzoek hiernaar onder 100 moeders en pedagogisch medewerkers in de kinderopvang (Zwiep, 2008). Deze opvoeders zien vaak tot regelmatig seksueel getint gedrag in allerlei variatie bij jonge kinderen en krijgen daarnaast af en toe vragen van kinderen over seksualiteit. De bevindingen bieden een breed kader voor gemiddeld oftewel ‘normaal’ seksueel gedrag van kinderen, dat in overeenstemming is met ander onderzoek. Zowel de moeders als de pedagogisch medewerkers vatten de seksuele ontwikkeling op als het ontdekken en bewust worden van het lichaam, de geslachtsdelen en de bijbehorende gevoelens. Zo zien zij vrijwel dagelijks seksueel gedrag waarbij nieuwsgierigheid naar en bewustwording van het lichaam een rol speelt. De opvoeders merken bijvoorbeeld op dat peuters en kleuters elkaar bekijken en aanraken en delen van het eigen lichaam of dat van de opvoeders benoemen. Ook zien opvoeders dat kinderen nieuwsgierig zijn naar sekseverschillen, onder andere op momenten waarop zij ‘functioneel’ bloot zijn:

Als de kinderen gezamenlijk plassen, roepen zij regelmatig: ‘Mijn papa heeft een piemel! En ik niet!’ Ze zijn gewoon heel erg benieuwd naar de verschillen tussen vrouwen en mannen. (een pedagogisch medewerker op een peutergroep)

Een grote groep opvoeders bemerkt ook seksueel getint (fantasie-)spel bij kinderen. Kleuters spelen ‘doktertje’ en ‘vadertje en moedertje’ en vanaf acht jaar spelen kinderen in groepjes ‘meisjes- en jongenspakkertje’. Een groot deel van de opvoeders merkt daarnaast op dat kinderen seksuele lustgevoelens ontdekken en hiermee experimenteren. Opvoeders zien bijvoorbeeld allerlei vormen van masturbatie. Zo hebben veel jongens vanaf de peuterleeftijd regelmatig als ‘vanzelfsprekend’ de hand in de broek, bijvoorbeeld als zij televisie kijken. Een kleine groep meisjes ‘rijdt’ volgens opvoeders tegen een knuffel aan of mas turbeert op de buik en bereikt hierbij soms ook een orgasme. Deze opvoeders merken op dat als een kind dit eenmaal heeft ‘ontdekt’, zij vaak enige jaren frequent en op vaste momenten op de dag masturbeert. Zodra een kind dit begrijpt, vertellen de meeste ouders dat masturbatie niet in het ‘openbaar’ kan: B.I2015 JRMGZN I

11

Seksueel getint vaak gemengde

------ _ ------- _ --- _ -------------- _ ------- _ --- _ --------------- _ ---Mijn dochter masturbeerde als peuter al. Meestal deed ze dat als ik haar uit haar bedje haalde, maar soms gebeurde het ook gewoon op de bank in de huiskamer.

Ik heb haar geleerd dat het privé is en dat het in haar eigen bed mag, maar niet in het openbaar. (moeder van een

kinderen meer nieuwsgierig zijn naar ‘technische’ details over seksualiteit. Vanaf een jaar of zes stellen kinderen vragen over de ontwikkeling van hun lichaam of over seksueel gedrag van volwassenen.

dochter van zes jaar)

SEKSUELE OPVOEDING IN DE PRAKTIJK

Een deel van de opvoeders merkt ook regelmatig op dat kinderen boven de acht jaar verliefd zijn, verkering hebben of schaamtegevoelens ontwikkelen rondom intimiteit en lichamelijkheid. Ook dagen zij vaker de opvoeders uit of verkennen de grenzen door een volwassene in het voorbijgaan een tik op de billen te geven, een leeftijdgenootje in het kruis te grijpen of ‘vieze’ woorden te roepen. Een klein deel van de opvoeders merkt op dat kinderen experimenteren met het lichaam en het uiterlijk. Zo lopen peuters graag bloot volgens de opvoeders en bekijken kinderen boven de acht jaar zichzelf kritisch in de spiegel. Ook experimenteren oudere kinderen met hun eerste tong-

-- _ --------------- _ -----Tips voor praten over seksualiteit:

>> Geef positieve informatie (informeer niet alleen over gevaren) >> Wees open en eerlijk (kinderen komen niet uit de boerenkool) >> Benoem het lichaam en sla de geslachtsdelen niet over >> Geef ook informatie als kinderen géén vragen stellen >> Bespreek wensen en grenzen met kinderen (respectvol omgaan met jezelf en de ander)

>> Maak gebruik van een prentenboek over seksualiteit

-- _ --------------- _ -----zoen, giechelen over seksualiteit, of dansen op seksueel getinte muziek. Opvoeders krijgen ook af en toe vragen van kinderen over seksualiteit. Vaak is hiervoor een duidelijke aanleiding, zoals de komst van een zusje of broertje: Tussen vier en acht jaar stellen kinderen gemiddeld de meeste vragen over seksualiteit. Peuters en kleuters stellen vragen over zwangerschap, terwijl oudere 12 I2015 I B. JRMGZN

De seksuele ontwikkeling is onlosmakelijk verbonden met de seksuele opvoeding (Zwiep, 2008).

Zoals we hiervoor zagen, vertonen kinderen van jongs af aan een breed scala aan seksueel getint gedrag dat binnen hun seksuele ontwikkeling past.

Kinderen hebben hiervoor wel een zekere ruimte en informatie over seksualiteit nodig, om zo kennis en vaardigheden op te doen om seksualiteit in hun leven te integreren. Opvoeders hebben de taak kinderen hierbij te ondersteunen, bijvoorbeeld door kinderen te informeren over seksualiteit (en de grenzen ervan) en hen waar nodig bij te sturen.

Seksuele opvoeding ligt in het verlengde van de algehele opvoeding. Het vraagt van opvoeders een open wijze van communiceren over seksualiteit, begeleiding bij vragen of seksueel gedrag en het stimuleren van de meningvorming over seksualiteit (De Graaf & Rademakers, 2007; Klai, 2005; Zwiep, 2012). Ook kunnen zij hun kind een positief gevoel over lichamelijkheid en seksualiteit meegeven. Een autoritatieve opvoedingsstijl lijkt hieraan in positieve zin bij te dragen (Klai, 2005; Byers, Sears & Weaver, 2008). Hoewel die stijl gangbaar is in Nederland, vinden de meeste opvoeders het ingewikkeld vorm te geven aan seksuele opvoeding (Zwiep, 2008). Dit komt onder andere doordat ouders moeite hebben met de inschatting van ‘gemiddeld’ seksueel gedrag en twijfelen over de wijze van begeleiden. Ook praten met hun kind over seksualiteit vinden veel ouders lastig. Opvoeders hebben dan ook vooral behoefte aan concrete handvatten om seksualiteit te begeleiden. Pedagogische begeleiding van seksualiteit bestaat allereerst uit een bewustwordingsproces bij ouders, bijvoorbeeld van persoonlijke waarden en normen over seksualiteit en wat je een kind hierin wilt bieden. Daarnaast is praten over seksualiteit belangrijk. Dat kan bijvoorbeeld door jonge kinderen stapsgewijs informatie over seksualiteit te geven.

Zo kunnen ouders het lichaam benoemen en de eventuele gevoelens die zij bij hun kind bemerken.

Juist voor jonge kinderen is seksualiteit nog een

B.I PASSEND

ONDERWIJS

spel van kinderen roept gevoelens op bij ouders.

---- __ -------- _ -------- _ ------- _ --- _ ---------- _ ------- _ --- _ ------

>> Ieder kind is de baas over zijn eigen lijf >> Dwang en manipulatie zijn uit den boze >> Doe jezelf en/of de ander geen pijn >> Je mag geen gevaarlijke dingen doen >> ‘Klikken’ mag (en hulp van een volwassene inroepen ook) >> ‘Nare’ geheimpjes zijn niet fijn

Channah Zwiep

is deskundige op het gebied van seksuele ontwikkeling en opvoeding van jonge kinderen. Zij is onderzoeker, adviseert ouders en verzorgt trainingen en ouderavonden in de kinderopvang en in het basisonderwijs. www.kind-enzo.nl

----- _ ------- __ -------- _

Eigenlijk zouden alle opvoeders moeten anticiperen op een soortgelijke situatie en op de pedagogische begeleiding hiervan. Om te reageren zonder seksueel gedrag volledig af te keuren, kunnen ouders gebruik maken van een stappenplan om te reageren op de kinderen. De stappen zijn allereerst bedoeld om kinderen bewust te maken van hun seksuele gevoelens en dit open te bespreken met hen. Daarnaast geeft het opvoeders de kans afspraken te maken die de veiligheid en vrijwilligheid waarborgen. Ten slotte kunnen ouders hun kind corrigeren, bijvoorbeeld als seksueel gedrag volgens de norm niet passend is, of als kinderen zich niet aan een afspraak houden. Door seksuele opvoeding kunnen opvoeders kinderen een veilig opvoedingsklimaat bieden >>en hen ondersteunen bij het opdoen van kennis en vaardigheden. Kinderen krijgen zo ruimte om op hun manier te experimenteren met seksualiteit en leren daarnaast waar de persoonlijke en maatschappelijke grenzen hiervan liggen.

Afspraken over seksualiteit:

----- _ ------- __ -------- _

Joris en pieter (allebei 4 jaar) spelen in de zandbak in de tuin. Omdat het warm is, hebben zij alleen hun korte broek aan. Opeens doet Joris zijn broek naar beneden en strooit Pieter een handje zand over zijn piemel. De piemel van Joris wordt er een beetje stijf van.

----- _ ------- __ -------- _

‘vanzelfsprekend’ onderwerp. Dit maakt het ook vaak voor ouders makkelijker erover te beginnen.

Het voorlezen van een prentenboek (Zwiep, 2011) kan hierbij goed helpen. Seksueel getint spel van kinderen roept vaak gemengde gevoelens op bij ouders. Ze zijn bijvoorbeeld verrast dat hun kind hiermee ‘al’ bezig is, denken dat hun kind ‘afwijkt’, of zijn bang dat hun kind seksueel misbruikt is.

Veel seksueel gedrag past echter gewoon bij de ontwikkeling. Dit betekent dat ouders seksualiteit juist moeten begeleiden. Het is bijvoorbeeld belangrijk om seksueel gedrag van kinderen gewoon met kinderen te bespreken. Opvoeders kunnen begrip tonen voor seksuele gevoelens van hun kind, maar tegelijkertijd aangeven dat er grenzen zijn.

Ook kunnen zij – liefst in overleg met het kind – afspraken maken, zodat seksueel spel bijvoorbeeld respectvol en veilig gebeurt. Hiervan leren kinderen dat seksualiteit bespreekbaar is en er ‘mag’ zijn en zich aan te passen aan wensen van de sociale omgeving. We illustreren dit aan de hand van het volgende voorbeeld:

Seksuele ontwikkeling

Methodiek voor pedagogische begeleiding in de kinderopvang en in het basisonderwijs Dit boek is een leidraad voor de ontwikkeling van pedagogisch beleid over seksualiteit. Het bevat een theoretische visie op seksualiteit, een kader voor gemiddeld seksueel gedrag van jonge kinderen (0-13 jaar) en handvatten om de seksuele ontwikkeling als professionele opvoeder positief te begeleiden.

Methodiek voor pedagogische begeleiding in de kinderopvang en in het basisonderwijs Channah Zwiep ISBN 9789088502620 - 136 pagina’s - € 16,50 www.seksueleontwikkeling.swpbook.com

B.I2015 JRMGZN I 13