Wszystko o sakramencie bierzmowania XS by Wydawnictwo Świętego Filipa Apostoła

Autor koncepcji Filip Topczewski Autor Ks. Jacek Molka Redaktor serii Józefina Kępa Redakcja Ireneusz Korpyś Józefina Kępa Korekta Józefina Kępa Projekt graficzny, skład i łamanie Anna Wiśnicka Projekt okładki Anna Wiśnicka Fragmenty z Biblii Tysiąclecia, Wydanie V, Wydawnictwo Pallotinum, Poznań 1999. Copyright © by Wydawnictwo Świętego Filipa Apostoła, Częstochowa 2018. Wszystkie prawa autorskie zastrzeżone. Wydanie pierwsze.

Członek Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek:

Partnerzy: www.wiaraiksiazki.pl

Wydawnictwo Świętego Filipa Apostoła ul. Mirowska 35 42-200 Częstochowa tel. 34 372 48 50 wew. 1 kom. 517 732 994 www.swietyfilip.pl wydawnictwo@swietyfilip.pl

SPRZEDAŻ DETALICZNA tel. 34 372 48 53, 34 372 48 59 kom. 517 600 593 KSIĘGARNIA INTERNETOWA tel. 34 372 48 54, 34 372 48 84 kom. 517 585 650 SPRZEDAŻ HURTOWA tel. 34 372 48 55, 34 372 48 56 kom. 517 583 636

ZAMÓWIENIA MOŻNA SKŁADAĆ RÓWNIEŻ TELEFONICZNIE: 34 372 48 53, 34 372 48 59 ORAZ PRZEZ STRONĘ INTERNETOWĄ: www.swietyfilip.pl INFOLINIA: 801 555 550 wew. 1

ISBN 978-83-8077-068-3

Spis treści Zamiast wstępu....................................................................................................... 5 Rozdział I Duch Święty w Biblii.......................................................................................... 8

Przesłanie Starego Testamentu............................................................................ 8 Pojmowanie Ducha w judaizmie........................................................................11 Duch Święty w Nowym Testamencie................................................................11 Pisma Janowe i inne księgi....................................................................................14 Pięćdziesiątnica..........................................................................................................15

Rozdział II Bierzmowanie – sakrament dojrzałości...................................16

Świadectwo Nowego Testamentu.......................................................................16 Dzieje Apostolskie ....................................................................................................17 List do Hebrajczyków...............................................................................................19 Synoptycy........................................................................................................................19 Święty Jan.......................................................................................................................20 Tradycja Pawłowa......................................................................................................22 Ryt bierzmowania......................................................................................................23 Osoba bierzmująca....................................................................................................23 Bierzmowanie – znaczenie....................................................................................24 Znaczenie teologiczne..............................................................................................24 Ewolucja sakramentu...............................................................................................25 Bierzmowanie w innych Kościołach.................................................................27

Rozdział III Dary Ducha Świętego......................................................................................28

Korzenie biblijne........................................................................................................28 Dar mądrości................................................................................................................29

Dar rozumu....................................................................................................................31 Dar umiejętności........................................................................................................33 Dar rady...........................................................................................................................34 Dar męstwa....................................................................................................................36 Dar pobożności............................................................................................................38 Dar bojaźni Bożej.......................................................................................................40

Rozdział IV Nauczanie św. Jana Pawła II o Duchu Świętym.....................42

Wstęp.................................................................................................................................42 Duch Ojca i Syna dany Kościołowi.....................................................................43 Duch, który przekonywa świat o grzechu.....................................................45 Duch, który daje życie..............................................................................................48 Zakończenie..................................................................................................................53

Rozdział V Aneksy..............................................................................................................................54

Aneks I – Pacierz, krótki katechizm z wybranymi modlitwami oraz przebieg Mszy Świętej...................................................................................54 Pacierz...........................................................................................................................54 Katechizm....................................................................................................................57 Msza Święta.................................................................................................................64 Aneks II – Co należy wiedzieć na egzaminie przed bierzmowaniem?..........................................................................................70 Aneks III – Obrzędy sakramentu bierzmowania i wybrane pieśni o Duchu Świętym...................................................................77 Rytuał bierzmowania.............................................................................................77 Wybrane pieśni.........................................................................................................85 Aneks IV – Nauczanie kodeksu i katechizmu..............................................88 Prawo.............................................................................................................................88 Katechizm....................................................................................................................89

Zamiast zakończenia......................................................................................92 Odpowiedzi do quizu.......................................................................................94

źródła ilustracji................................................................................................94

Zamiast wstępu „Wszystko o sakramencie bierzmowania” wychodzi naprzeciw oczekiwaniom naszych stałych Czytelników, którzy w myśl hasła programu duszpasterskiego Kościoła w Polsce na lata 2017-2019: „Duch, który umacnia miłość” pragnęliby zapoznać się nie tylko z nauczaniem o Trzeciej Osobie Trójcy Przenajświętszej, ale również z samym bierzmowaniem, gdzie przecież Duch Święty tak bardzo jest obecny. Ponadto warto przypomnieć, że obecny rok duszpasterski 2017/2018 przebiega pod hasłem „Otrzymaliśmy w darze Ducha Świętego” (por. Dz 2,38) i skupia się on na sakramencie bierzmowania, „aby każdy ochrzczony i każdy bierzmowany miał świadomość bycia narzędziem Ducha Świętego, narzędziem przemiany świata”, jak powiedział abp Wiktor Skworc, metropolita katowicki oraz przewodniczący Komisji Duszpasterstwa Konferencji Episkopatu Polski. Jak stwierdza rzecznik KEP ks. Paweł Rytel-Andrianik, „w pierwszym roku chodzi o odkrywanie Osoby i darów Ducha Świętego, w drugim zaś zwracamy szczególniejszą uwagę na pełnienie zadań, do których wzywa Duch Święty”. Dodaje też, że „nowy program duszpasterski ma cztery zasadnicze cele: ewangelizacyjny, inicjacyjny, formacyjny i społeczny”, a „autorzy programu zwracają uwagę na konieczność ukazywania darów Ducha Świętego w życiu społecznym – od dzieł charytatywnych po życie polityczne”.

Anioły i Duch Święty (grafika – Nicolas Pitau (I), Philippe de Champaigne)

Wydaje się więc, że niniejsza książka wpisuje się właśnie w tę kościelną inicjatywę. Składa się z czterech rozdziałów („Duch Święty w Biblii”, „Bierzmowanie – sakrament dojrzałości”, „Dary Ducha Świętego”, „Nauczanie św. Jana Pawła II o Duchu Świętym”) oraz czterech aneksów („Pacierz, krótki katechizm z wybranymi modlitwami oraz przebieg Mszy Świętej”, „Co należy wiedzieć na egzaminie przed bierzmowaniem?”, „Obrzędy sakramentu bierzmowania i wybrane pieśni o Duchu Świętym”, „Nauczanie kodeksu i katechizmu”). Nie mogło też zabraknąć tradycyjnego quizu wiedzy o sakramencie bierzmowania. Pozycja ta wpisuje się w cykl książek Wydawnictwa Świętego Filipa Apostoła zaczynających się od wyrażenia „Wszystko o…”. W tym konkretnym przypadku może służyć nieocenioną pomocą osobom przygotowującym kandydatów do przyjęcia sakramentu bierzmowania, a przede wszystkim samym bierzmowanym. Oczywiście, tak zawężony krąg odbiorców nie wyklucza innych Szanownych Czytelników, którzy od lat pozostają wierni książkom wydawanym przez nasze wydawnictwo. Cóż mogę więcej napisać? Życzę miłej lektury i do kolejnego spotkania z racji następnych książek, które – mam nadzieję – jeszcze dla Państwa napiszę... Ks. Jacek Molka

Ołtarz Trójcy Świętej (obraz – Mistrz z Loge de Mar)

Bierzmowanie – znaczenie Bierzmowanie to drugi z sakramentów (zaraz po chrzcie świętym), który rozpoczyna nowy etap w życiu osoby wierzącej. Można powiedzieć, że to sakrament potwierdzenia swojej wiary. Wiąże się z nim nałożenie rąk, co było gestem znanym już w Starym Testamencie i odnosiło się do błogosławienia. Podkreśla ono również związek tego sakramentu z Kościołem apostolskim, gdzie Apostołowie nakładali ręce na nowych chrześcijan. W bierzmowaniu istotnym elementem jest namaszczenie krzyżmem jako znakiem daru Ducha Świętego. W starożytności namaszczano królów, kapłanów czy proroków. To też nawiązanie do namaszczenia Pana Jezusa (por. Łk 3,21 czy 9,18-21). I tak konsekwentnie wyznawcy Chrystusa nazywali siebie w języku greckim christianoi, czyli namaszczeni, chrześcijanie. Ważną częścią obrzędu bierzmowania jest otrzymanie „znamienia” Ducha Świętego i naznaczenia znakiem krzyża (szczegółowo zob. aneks III). Stąd biskup, kiedy bierzmuje, mówi do osoby bierzmowanej: „Przyjmij znamię daru Ducha Świętego”. Znaczenie zaś krzyżmem dokonuje się w formie krzyża. Pieczęć (znamię) – po grecku sfragida – to niejako rodzaj sprawdzenia, potwierdzenia misji ze strony Pana Boga (por. J 6,27). W 2 Liście do Koryntinan spotykamy połączenie namaszczenia z pieczęcią (por. 2 Kor 1,21n). To znak przynależności do Chrystusa. Owo naznaczenie pieczęcią powraca w słowach Apokalipsy św. Jana Siedem sakramentów: bierzmowanie (por. 7,2-8; 9,4). U Ojców Koś(obraz – Nicolas Poussin) cioła, czyli wczesnochrześcijańskich myślicieli, jest mowa o „duchowej pieczęci”. Pierwszym szafarzem sakramentu bierzmowania jest biskup. Może nim być też prezbiter (kapłan, ksiądz), jak to stoi w Kodeksie Prawa Kanonicznego (szczegółowo zob. aneks IV tej pozycji).

Znaczenie teologiczne

Najkrócej mówiąc, bierzmowanie to sakrament Ducha Świętego. Nie jest On jakąś bezimienną siłą, ale Osobą, którą bierzmowany zostaje obdarowany. Duch Święty sam w nim mieszka, przebywa.

Bierzmowanie jest sakramentem, który włącza osobę go przyjmującą w lud Nowego Przymierza, które zostało zawarte między Panem Bogiem a ludźmi dzięki męce, śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa z Nazaretu. Można powiedzieć, że sakrament ten jest przedłużeniem i zwieńczeniem chrystologii, czyli nauki o Chrystusie. Nikt przecież, jak czytamy w 1 Liście do Koryntian, nie może powiedzieć bez pomocy Ducha Świętego, że Jezus jest Panem (por. 12,3). Duch Święty ma też swoją rolę w dziele stworzenia i zbawienia. Życie człowieka to dar Boży. Bóg niejako obdarowuje ludzi „oddechem”. Udziela szczegółowych darów, o czym jest mowa w kolejnym rozdziale. Bierzmowany otrzymuje je, by realizować w swoim życiu misję ewangelizacji świata. I tak jak chrzest święty zapoczątkowuje życie w Bogu, tak bierzmowanie rozwija je, dodając swoistą dynamikę, która wyraża się w apostołowaniu i misyjności.

Ewolucja sakramentu

Tradycja kościelna odwoływała się przy poszukiwaniu biblijnych korzeni bierzmowania m.in. do Dz 8,14-17 i 19,1-7, o czym wcześniej była już mowa. Czytamy tam o darze Ducha Świętego, nałożeniu rąk i modlitwie. Na początku IV wieku kształtują się obrzędy, które wprowadzały wiernych w chrześcijańską egzystencję. Były to: katechumenat (okres przygotowania do przyjęcia chrztu świętego), sam chrzest i czynności po udzieleniu chrztu. Można powiedzieć, że początkowo bierzmowanie stanowiło jakąś część obrzędów chrzcielnych, tym bardziej, że chrzczono zazwyczaj osoby dorosłe. Pomijając opisywanie różnych tradycji i rytów, jakie obowiązywały w tych częściach świata, gdzie rozwijał się Kościół, cechowały je wspólne elementy. Były nimi: celebracja chrztu i odniesienie do daru Ducha Świętego udzielanego przez biskupa. W każdym razie mniej więcej od V stulecia zaczyna powoli w kolejnych wiekach utrwalać się zwyczaj podziału na chrzest i bierzmowanie. Nastąpiło to m.in. z tego powodu, że chrześcijaństwo liczebnie się rozwijało, a przecież biskup nie mógł być obecny przy każdym chrzcie. I tak bierzmowanie – jako Czy nowotestamentowy List do Hebrajczyków zdaje się potwierdzać istnienie bierzmowania? a) Tak. b) Nie. c) List do Hebrajczyków należy do Starego Testamentu.

Rozdział III

Dary Ducha Świętego Teologia, czyli nauka o Panu Bogu, podpowiada, że mamy 7 darów Ducha Świętego. Stają się one szczególnym udziałem osoby bierzmowanej. Potwierdzają niejako jej dojrzałość w wierze.

Korzenie biblijne

O Duchu Świętym, a także i o tym, czym on człowieka obdarowuje, była już mowa wcześniej. Warto w tym miejscu jednak przywołać jeszcze 2 teksty. Pierwszy z nich to niewielki fragment starotestamentowej Księgi Izajasza, który bezpośrednio odnosi się do osoby Mesjasza (Pomazańca – namaszczonego oliwą), czyli kogoś, kogo oczekiwali biblijni Żydzi, a kim dla nas jest Jezus z Nazaretu: „I wyrośnie różdżka z pnia Jessego, wypuści się odrośl z jego korzeni. I spocznie na niej Duch Pański, duch mądrości i rozumu, duch rady i męstwa, duch wiedzy i bojaźni Pańskiej” (11,1-2). Właśnie Chrystus Pan to owa „odrośl” i „różdżka” – potomek królewskiej izraelskiej dynastii Dawidowej. Na Nim „spocznie” Duch Boży. Podobnie dzieje się z człowiekiem bierzmowanym, który staje się przecież osobą namaszczoną, jeszcze bardziej zjednoczoną z Panem Jezusem, która ma iść i głosić innym Ewangelię, dawać świadectwo życia w wierze. Warto wiedzieć, że tłumaczenie Biblii Hebrajskiej na język grecki – tzw. Septuaginta (powstała między 250 a 150 r. przed Chrystusem) oraz całej Biblii na łacinę – tzw. Wulgata (dzieło św. Hieronima, którego dokonał na przełomie IV i V wieku po Chrystusie) do owych wcześniej wymienionych darów Ducha dołączyły jeszcze pobożność. Drzewo Jessego (obraz – Absolon Stumme)

Jeśli zaś chodzi o Nowy Testament, warto zacytować zdanie zaczerpnięte z Listu św. Pawła Apostoła do Galatów, gdzie jest mowa o owocach Ducha, którymi są: „miłość, radość, pokój, cierpliwość, uprzejmość, dobroć, wierność, łagodność, opanowanie” (5,22-23). Innymi słowy, człowiek uduchowiony to osoba emanująca na co dzień konkretnymi przejawami Ducha, jakimi są wyżej wymienione egzystencjalne postawy. Właśnie takie cechy winny dominować w życiu osoby bierzmowanej, namaszczonej, dojrzałej w chrześcijańskiej wierze.

Dar mądrości

Jak podpowiada nam już Stary Testament, owym Bożym darem napełniony był m.in. patriarcha Józef, który potrafił właściwie interpretować sny czy też mądrze przemawiać, co relacjonuje Księga Rodzaju. Również izraelski król Salomon, o którym czytamy np. w Pierwszej Księdze Królewskiej, był mądrym władcą. Potrafił doskonale rozróżniać dobro od zła i wydawać właściwe wyroki. Zdaniem Żydów mądry człowiek po prostu potrafi radzić sobie w życiu, a prawdziwym mędrcem Król Salomon (obraz – niekoniecznie jest ktoś, kto ma jakąś niesamowitą wieSimeon Solomon) dzę, kto jest jakimś tzw. omnibusem, ale jest nim ten, kto uznaje nad sobą moc i panowanie Pana Boga i umiejętnie dobiera metody oraz środki do realizowania celów, które są zgodne z Bożą wolą. Dlatego też czytamy o tym darze w starotestamentowej Księdze Mądrości: „Przeniosłem ją nad berła i trony i w porównaniu z nią za nic miałem bogactwa. Nie porównałem z nią drogich kamieni, bo wszystko złoto wobec niej jest garścią piasku, a srebro przy niej ma wartość błota. Umiłowałem ją nad zdrowie i piękność i wolałem mieć ją aniżeli światło, bo nie zna snu blask od niej bijący. A przyszły mi wraz z nią wszystkie dobra i niezliczone bogactwa w jej ręku. Ucieszyłem się ze wszystkich, bo wiodła je Mądrość, a nie wiedziałem, że ona jest ich rodzicielką. Rzetelnie poznałem, bez zazdrości przekazuję Czy św. Jan Apostoł wspomina w swojej Ewangelii o bierzmowaniu? a) Tak. b) Nie. c) Św. Jan Apostoł nie napisał Ewangelii.

Rozdział IV

Nauczanie św. Jana Pawła II o Duchu Świętym W pozycji, która omawia sakrament bierzmowania, nie może zabraknąć rozdziału, który streszczałby jedno z najważniejszych urzędowych pism kościelnych skierowanych do biskupów i wiernych, które dotyczy Ducha Świętego i Jego roli w życiu Kościoła oraz świata. To właśnie encyklika Papieża-Polaka „Dominum et vivificantem” (Panem i ożywicielem) z 18 maja 1986 r., która została ogłoszona w uroczystość Zesłania Ducha Świętego. To swoisty wykład pneumatologii (nauka o Duchu Świętym), który składa się z pięciu części: wstępu, trzech rozdziałów (I – Duch Ojca i Syna Dany Kościołowi, II – Duch, który przekonywa świat o grzechu i III – Duch, który daje życie) oraz zakończenia. Ponieważ zaś człowiek w sakramencie bierzmowania zostaje w sposób szczególny obdarowany darami Ducha Świętego, więc prezentacja nauczania św. Jana Pawła II wydaje się wręcz konieczna, by właściwie przygotować się do przyjęcia owego sakramentu.

Wstęp

Papież-Polak pisze w nim, że „Duch Święty został nam dany wraz z nowym życiem, jak głosi i obiecuje Jezus”. Kościół zaś „od początku głosi wiarę w Ducha Świętego jako Ożywiciela, poprzez którego niezgłębiony Trójjedyny Bóg udziela się ludziom, zaszczepiając w nich zadatek życia wiecznego (…). W ten sposób Kościół daje odpowiedź na pewne głębokie pragnienia, które odczytuje w sercach ludzi współczesnych, jak potrzeba nowego odkrycia Boga w Jego nadprzyrodzonej rzeczywistości Ducha nieskończonego”. W encyklice św. Jana Pawła II jest napisane, że „Kościół czuje się wezwany do takiego posłannictwa głoszenia Ducha Świętego”, a przemyślenia papieża zapisane w dokumencie „nie zamierzają do końca zgłębić przebogatej nauki o Duchu Świętym (…); mają natomiast przyczynić się do wzrostu

świadomości Kościoła”. Papieżowi chodzi o to, że Trzecia Osoba Trójcy Świętej niejako przynagla wiernych do „współdziałania, aby spełnił się skutecznie zamysł Boga, który uczynił Chrystusa źródłem zbawienia dla całego świata”.

Duch Ojca i Syna dany Kościołowi

W pierwszym rozdziale Ojciec Święty m.in. zaznacza, że Pan Jezus po swoim wstąpieniu do nieba da swoim naśladowcom Ducha Świętego, którego nazywa Parakletem, czyli Pocieszycielem. To także nasz Orędownik, który „przychodzi po Nim i za Jego sprawą, ażeby dzieło Dobrej Nowiny zbawienia kontynuować Święty Jan Paweł II w świecie przez Kościół”. Aby umotywo(fot. Dennis Jarvis) wać to twierdzenie św. Jan Paweł II odwołuje się do bardzo wielu tekstów Pisma Świętego – fundamentu naszej wiary. Wiele razy cytuje też liczne kościelne dokumenty. Chce w ten sposób przekonać czytelników, że Duch Święty „ma być tutaj najwyższym przewodnikiem człowieka: światłem ducha ludzkiego”. Nasz rodak charakteryzuje również Trójcę Przenajświętszą, pisząc, że w „swoim życiu wewnętrznym Bóg jest (…) miłością istotową, wspólną trzem Osobom Boskim: miłością osobową jest Duch Święty jako Duch Ojca i Syna”. Dodaje następnie, że „w Duchu Świętym życie wewnętrzne Trójjedynego Boga staje się całkowitym darem, wymianą wzajemnej miłości pomiędzy Osobami Boskimi, i że przez Ducha Świętego Bóg bytuje na sposób daru (…). Duch Święty jest osobowym wyrazem tego obdarowywania się, tego bycia Miłością. Jest Osobą Miłością, jest Osobą Darem. Jest to niezgłębione Na początku chrześcijaństwa obrzęd sakramentu bierzmowania Pytanie? stanowił: a) Odpowiedź pierwsza. a) Część obrzędów chrztu świętego. b) Odpowiedź druga. b) Część obrzędów zawarcia małżeństwa. c) Odpowiedź trzecia. c) Część obrzędów pogrzebowych.

Aneks II – Co należy wiedzieć na egzaminie przed bierzmowaniem? To propozycja pytań i odpowiedzi skierowana do duszpasterzy oraz przygotowujących się do przyjęcia sakramentu bierzmowania. To swoiste kompendium dotyczące wiary chrześcijańskiej w jej katolickiej odsłonie. Z pewnością nie wyczerpuje ono tematu, ale może służyć pomocą czy stać się punktem wyjścia do bardziej wyczerpującego opracowania. ■■ Kim jest Pan Bóg? Pan Bóg jest Kimś najdoskonalszym. On dał początek wszystkiemu, co istnieje. Jest dla nas Ojcem. Przychodzi do nas i objawia się nam w tajemnicy Trójcy Świętej. Jest jednym Bogiem w trzech Osobach: Ojca, Syna i Ducha Świętego. On jest Tym, Który jest (por. Wj 3,14).

■■ Co to jest wiara? Wiara to całkowite przylgnięcie do Pana Boga rozumem i wolą oraz przyjęcie prawdy objawionej zawartej w Biblii i Tradycji kościelnej jako drogi swego życia.

■■ Czy możemy poznać Boga za pomocą naszego rozumu? Tak. Możemy poznać Pana Boga, kiedy obserwujemy ład i piękno otaczającego nas świata (Wszechświata) oraz słuchamy głosu sumienia. W ten sposób jest możliwe poznanie Stwórcy jako przyczyny i celu wszystkiego, co istnieje. ■■ Co to jest Boże objawienie i w jaki sposób do nas dotarło? Boże objawienie to proces, który dokonywał się przez tysiąclecia. Bóg pozwolił człowiekowi na to, by Go poznał na kartach Pisma Świętego i w Tradycji Kościoła. Szczytem objawienia jest osoba i czyny Jezusa z Nazaretu, Boga Człowieka. On to przez swoją mękę, śmierć i zmartwychwstanie dokonał naszego zbawienia.

■■ Co to jest Pismo Święte? Biblia to święte teksty Starego i Nowego Testamentu spisane z natchnienia Bożego. Zawierają one prawdę objawioną.

■■ Kto jest autorem Biblii? Jej autorem jest sam Pan Bóg, który uzdolnił poszczególnych ludzi do spisania Jego orędzia. Zawiera ono prawdy wiary.

■■ Z ilu ksiąg składa się katolickie Pismo Święte? Katolicka Biblia ma 73 księgi. 46 tworzy Stary Testament, a 27 Nowy Testament.

■■ Proszę wymienić księgi Nowego Testamentu. Są nimi: 4 Ewangelie – według św. Mateusza, św. Marka, św. Łukasza i św. Jana; Dzieje Apostolskie; Listy św. Pawła (do Rzymian, 2 do Koryntian, do Galatów, Efezjan, Filipian, Kolosan, 2 do Tesaloniczan, 2 do Tymoteusza, Tytusa, Filemona); List do Hebrajczyków; List św. Jakuba; 2 Listy św. Piotra; 3 Listy św. Jana; List św. Judy i Apokalipsa. ■■ Co to jest Tradycja Kościoła? Tradycja kościelna to kontynuacja nauczania Jezusa Chrystusa, co też czynili Apostołowie i ich uczniowie. Strażnikiem Tradycji jest papież.

■■ Co możesz powiedzieć o stworzeniu świata (Wszechświata)? Pan Bóg jest jego Stwórcą. Przez stworzenie wszystkiego objawia nam swoją chwałę. Daje nam też udział w swoim życiu. Jesteśmy kustoszami tego świata. Mamy o niego dbać i troszczyć się, by kolejne pokolenia mogły wieść na nim godziwe życie. Pan Bóg w swojej Opatrzności kieruje jego losami. ■■ Jaka jest różnica między aniołem a człowiekiem? Anioł to stworzenie duchowe. Nieustannie chwali Pana Boga. Pomaga ludziom. Człowiek to stworzenie duchowo-cielesne. Został stworzony na Boży obraz i podobieństwo.

■■ Czemu człowiek utracił pierwotną rajską przyjaźń z Bogiem? Utracił ją przez grzech pierworodny, który jest zranieniem ludzkiej natury. Człowiek nadużył swojej wolności, zwrócił się przeciw Stwórcy. Utracił więź z Bogiem, którą odzyskuje dzięki łasce chrztu świętego.

Jak najczęściej określa się sakrament bierzmowania? a) Sakrament wtajemniczenia chrześcijańskiego. b) Sakrament włączenia w Kościół. c) Sakrament pożegnania z Kościołem.

■■ Co takiego uczynił Chrystus dla człowieka? Chrystus przez swoją Mękę, Śmieć i Zmartwychwstanie odkupił ludzkość, dokonał naszego zbawienia.

■■ Co oznaczają słowa: „Jezus”, „Chrystus”, „Maryja”? „Bóg jest zbawieniem”, „Namaszczony”, „Piękna Pani”.

■■ Kto to jest Jezus Chrystus? To prawdziwy Bóg i prawdziwy Człowiek. Ma dwie natury: Bożą i ludzką. To Syn Boży, który nauczał prawd o Panu Bogu. On nas zbawił.

■■ Co najważniejszego można powiedzieć o Wcieleniu Syna Bożego? Dokonało się ono za sprawą Ducha Świętego. Syn Boży narodził się z Maryi Dziewicy.

■■ Co to znaczy, że Maryja jest niepokalanie poczęta? To oznacza, że została zachowana od zmazy grzechu pierworodnego.

■■ Co to jest Paruzja? To czas, w którym Syn Człowieczy przyjdzie na końcu czasów, by sądzić żywych i umarłych.

■■ Kim jest Duch Święty? To Trzecia Osoba Trójcy Przenajświętszej, współistotna Ojcu i Synowi. On buduje, ożywia i uświęca wspólnotę wierzących.

■■ Co możesz powiedzieć o Kościele katolickim? Kościół został założony przez Pana Jezusa i jest wspólnotą ludzi wierzących przepełnionych nadzieją i miłością. Ma dwa wymiary: Boży i ludzki. To mistyczne Ciało Chrystusa Pana. Jest jeden, święty, powszechny i apostolski.

■■ Kto to jest papież? To biskup Rzymu i następca św. Piotra Apostoła. Jest Chrystusowym wikariuszem i pasterzem całego Kościoła. To najważniejszy człowiek w Kościele katolickim. Obecnie jest nim: … .

■■ Kim są biskupi? Są następcami Apostołów. Odpowiadają za Kościoły lokalne i podlegają papieżowi. Biskup(i) w naszej diecezji to: … .